CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Filozofia nowożytna – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"fb9129c0-9272-4a4c-81fd-1a1f3af6760b","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Filozofia_nowożytna","wgTitle":"Filozofia nowożytna","wgCurRevisionId":75144135,"wgRevisionId":75144135,"wgArticleId":3622672,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Uniwersalny szablon cytowania – brak strony","Szablon odn bez numeru strony","Szablon cytowania bez określonego trybu","Szablon cytowania używa pól opisowych","Filozofia nowożytna"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Filozofia_nowożytna","wgRelevantArticleId":3622672,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true, "wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75144135,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q860746","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true, "wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=[ "ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022", "ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1456"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="971"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="777"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Filozofia nowożytna – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Filozofia_nowo%C5%BCytna"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Filozofia_nowo%C5%BCytna"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Filozofia_nowożytna rootpage-Filozofia_nowożytna skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Filozofia+nowo%C5%BCytna" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Filozofia+nowo%C5%BCytna" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Filozofia+nowo%C5%BCytna" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Filozofia+nowo%C5%BCytna" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Ramy_chronologiczne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ramy_chronologiczne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Ramy chronologiczne</span> </div> </a> <ul id="toc-Ramy_chronologiczne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Społeczny_kontekst_filozofii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Społeczny_kontekst_filozofii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Społeczny kontekst filozofii</span> </div> </a> <ul id="toc-Społeczny_kontekst_filozofii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Charakterystyka_filozofii_nowożytnej" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Charakterystyka_filozofii_nowożytnej"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Charakterystyka filozofii nowożytnej</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Charakterystyka_filozofii_nowożytnej-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Charakterystyka filozofii nowożytnej</span> </button> <ul id="toc-Charakterystyka_filozofii_nowożytnej-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Wiedza_i_poznanie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wiedza_i_poznanie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Wiedza i poznanie</span> </div> </a> <ul id="toc-Wiedza_i_poznanie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Człowiek_i_Bóg" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Człowiek_i_Bóg"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Człowiek i Bóg</span> </div> </a> <ul id="toc-Człowiek_i_Bóg-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Filozofia_polityczna_i_etyka" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Filozofia_polityczna_i_etyka"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Filozofia polityczna i etyka</span> </div> </a> <ul id="toc-Filozofia_polityczna_i_etyka-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Filozofia_renesansu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Filozofia_renesansu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Filozofia renesansu</span> </div> </a> <ul id="toc-Filozofia_renesansu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Filozofia_wczesnej_nowożytności" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Filozofia_wczesnej_nowożytności"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Filozofia wczesnej nowożytności</span> </div> </a> <ul id="toc-Filozofia_wczesnej_nowożytności-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Filozofia_oświecenia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Filozofia_oświecenia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Filozofia oświecenia</span> </div> </a> <ul id="toc-Filozofia_oświecenia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Narodowe_tradycje_filozoficzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Narodowe_tradycje_filozoficzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Narodowe tradycje filozoficzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Narodowe_tradycje_filozoficzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Filozofia nowożytna</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 43 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-43" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">43 języki</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%98%E1%88%98%E1%8A%93%E1%8B%8A_%E1%8D%8D%E1%88%8D%E1%88%B5%E1%8D%8D%E1%8A%93" title="ዘመናዊ ፍልስፍና – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="ዘመናዊ ፍልስፍና" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9_%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AB%D8%A9" title="فلسفة حديثة – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="فلسفة حديثة" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCasir_f%C9%99ls%C9%99f%C9%99" title="Müasir fəlsəfə – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Müasir fəlsəfə" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%86%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%95_%E0%A6%A6%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%A8" title="আধুনিক দর্শন – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="আধুনিক দর্শন" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D2%A3%D1%8B_%D0%B4%D3%99%D2%AF%D0%B5%D1%80_%D1%84%D3%99%D0%BB%D1%81%D3%99%D1%84%D3%99%D2%BB%D0%B5" title="Яңы дәүер фәлсәфәһе – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Яңы дәүер фәлсәфәһе" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%8F" title="Модерна философия – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Модерна философия" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Moderna_filozofija" title="Moderna filozofija – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Moderna filozofija" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Filosofia_moderna" title="Filosofia moderna – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Filosofia moderna" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Novov%C4%9Bk%C3%A1_filozofie" title="Novověká filozofie – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Novověká filozofie" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Philosophie_der_Neuzeit" title="Philosophie der Neuzeit – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Philosophie der Neuzeit" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Uusaja_filosoofia" title="Uusaja filosoofia – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Uusaja filosoofia" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%9D%CE%B5%CF%8C%CF%84%CE%B5%CF%81%CF%89%CE%BD_%CE%A7%CF%81%CF%8C%CE%BD%CF%89%CE%BD" title="Φιλοσοφία των Νεότερων Χρόνων – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Φιλοσοφία των Νεότερων Χρόνων" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_philosophy" title="Modern philosophy – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Modern philosophy" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Filosof%C3%ADa_moderna" title="Filosofía moderna – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Filosofía moderna" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Moderna_filozofio" title="Moderna filozofio – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Moderna filozofio" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Filosofia_moderno" title="Filosofia moderno – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Filosofia moderno" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF" title="فلسفه جدید – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="فلسفه جدید" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Philosophie_moderne" title="Philosophie moderne – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Philosophie moderne" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Filosof%C3%ADa_moderna" title="Filosofía moderna – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Filosofía moderna" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EA%B7%BC%EB%8C%80%EC%B2%A0%ED%95%99" title="근대철학 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="근대철학" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%B8%D6%80_%D5%AA%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D6%83%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%BD%D5%B8%D6%83%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Նոր ժամանակների փիլիսոփայություն – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Նոր ժամանակների փիլիսոփայություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8" title="आधुनिक दर्शन – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="आधुनिक दर्शन" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Moderna_filozofija" title="Moderna filozofija – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Moderna filozofija" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Filsafat_modern" title="Filsafat modern – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Filsafat modern" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Filosofia_moderna" title="Filosofia moderna – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Filosofia moderna" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D0%B4%D3%99%D1%83%D1%96%D1%80_%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жаңа дәуір философиясы – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Жаңа дәуір философиясы" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Philosophia_recens" title="Philosophia recens – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Philosophia recens" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Модерна филозофија – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Модерна филозофија" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Moderne_filosofie" title="Moderne filosofie – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Moderne filosofie" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%BF%91%E4%B8%96%E5%93%B2%E5%AD%A6" title="近世哲学 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="近世哲学" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Moderne_filosofi" title="Moderne filosofi – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Moderne filosofi" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D9%87_%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87" title="معاصره فلسفه – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="معاصره فلسفه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Filosofia_moderna" title="Filosofia moderna – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Filosofia moderna" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Filosofie_modern%C4%83" title="Filosofie modernă – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Filosofie modernă" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%8F_%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8" title="Философия Нового времени – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Философия Нового времени" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Novovek%C3%A1_filozofia" title="Novoveká filozofia – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Novoveká filozofia" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Sodobna_filozofija" title="Sodobna filozofija – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Sodobna filozofija" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%84%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Модерна филозофија – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Модерна филозофија" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Moderna_filozofija" title="Moderna filozofija – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Moderna filozofija" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Modern_felsefe" title="Modern felsefe – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Modern felsefe" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%84%D1%96%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%84%D1%96%D1%8F" title="Модерна філософія – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Модерна філософія" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Dc_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Triết học hiện đại – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Triết học hiện đại" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%BF%91%E4%BB%A3%E5%93%B2%E5%AD%B8" title="近代哲學 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="近代哲學" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q860746#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Filozofia_nowo%C5%BCytna" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Filozofia_nowo%C5%BCytna" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Filozofia_nowo%C5%BCytna"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Filozofia_nowo%C5%BCytna"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Filozofia_nowo%C5%BCytna" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Filozofia_nowo%C5%BCytna" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&oldid=75144135" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Filozofia_nowo%C5%BCytna&id=75144135&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FFilozofia_nowo%25C5%25BCytna"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FFilozofia_nowo%25C5%25BCytna"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Filozofia+nowo%C5%BCytna"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Modern_philosophy" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q860746" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg/250px-Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg" decoding="async" width="250" height="303" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg/375px-Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg 2x" data-file-width="412" data-file-height="500" /></a><figcaption>Emblemat mądrości, George Wither (1635)</figcaption></figure> <p><b>Filozofia nowożytna</b> – okres w <a href="/wiki/Filozofia_Zachodu" title="Filozofia Zachodu">zachodniej filozofii</a> – od <a href="/wiki/Renesans" title="Renesans">renesansu</a> aż do współczesności. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ramy_chronologiczne">Ramy chronologiczne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Ramy chronologiczne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ramy chronologiczne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ramy chronologiczne filozofii nowożytnej zależą przede wszystkim od przyjętego znaczenia terminu <a href="/wiki/Nowo%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Nowożytność">nowożytność</a>. Podstawowy podział na trzy epoki został przeprowadzony przez <a href="/w/index.php?title=Wilhelm_Gottlieb_Tennemann&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wilhelm Gottlieb Tennemann (strona nie istnieje)">Wilhelma Gottlieba Tennemanna</a>, który wyróżnił<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1">[1]</a></sup>: </p> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna" title="Filozofia starożytna">filozofię starożytną</a>, obejmujący <a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna" title="Filozofia starożytna">filozofię starożytnej Grecji</a> i <a href="/wiki/Filozofia_rzymska" title="Filozofia rzymska">Rzymu</a>,</li> <li><a href="/wiki/Filozofia_%C5%9Bredniowieczna" title="Filozofia średniowieczna">filozofię średniowieczną</a>,</li> <li>filozofię nowożytną.</li></ul> <p>W tym ujęciu renesans jest epoką przejściową między średniowieczem a nowożytnością. Właściwa nowożytność rozpoczyna się wraz z dziełami „wielkich filozofów” XVII w. (<a href="/wiki/Ren%C3%A9_Descartes" title="René Descartes">Kartezjusz</a>, Hobbes, Leibniz). Podział trójdzielny – jako zbyt schematyczny i ogólny – był wielokrotnie krytykowany<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[2]</a></sup>, nadal jest jednak luźno stosowany w wielu pracach<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3">[3]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFRussell2000_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRussell2000-4">[4]</a></sup><span class="problemy problemy-w-odn" aria-hidden="true" data-nosnippet="" data-problemy="ODN: brak numeru strony"> </span>. </p><p>Odmienna konwencja chronologiczna przyjęta jest w wielu pracach polskich historyków filozofii (również w tym artykule). Wyróżnia się w nich: </p> <ul><li>filozofię starożytną,</li> <li>filozofię średniowieczną,</li> <li>filozofię nowożytną,</li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_wsp%C3%B3%C5%82czesna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia współczesna (strona nie istnieje)">filozofię współczesną</a>.</li></ul> <p>Filozofia nowożytna obejmuje częściowo renesans (jako epokę przejściową), XVII i XVIII oraz początek XIX wieku (datą graniczną jest często śmierć <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegla</a> w 1831)<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5">[5]</a></sup>. W ramach tak rozumianej filozofii nowożytnej wyróżnia się renesans, wczesną nowożytność, oświecenie, okres idealistyczny (lub romantyczny). Niekiedy <a href="/wiki/Idealizm_niemiecki" title="Idealizm niemiecki">idealizm niemiecki</a> traktuje się jako nurt przejściowy między nowożytnością a współczesnością<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6">[6]</a></sup>. </p><p>Rozróżnienie epoki nowożytnej i współczesnej w filozofii ma często charakter umowny, a XIX wiek jest często zaliczany do epoki nowożytnej. Dopiero w XX wieku filozofia zmieniła się zasadniczo i wielu filozofów w tym okresie upatruje końca epoki nowożytnej. Przemiany w sposobie uprawiania filozofii znalazły swój wyraz w dwóch zjawiskach: w <a href="/w/index.php?title=Zwrot_lingwistyczny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zwrot lingwistyczny (strona nie istnieje)">zwrocie lingwistycznym</a> z początku XX wieku i w <a href="/wiki/Postmodernizm_(filozofia)" title="Postmodernizm (filozofia)">postmodernizmie</a> z końca tego wieku. <i>Zwrot lingwistyczny</i> (początek XX wieku) był zmianą dominującego paradygmatu w filozofii z mentalistycznego (kładącego nacisk na poznający podmiot i formy wiedzy) na <a href="/wiki/Filozofia_j%C4%99zyka" title="Filozofia języka">język</a><sup id="cite_ref-CITEREFSchnädelbach199590-91_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSchnädelbach199590-91-7">[7]</a></sup>. Z kolei postmodernizm (ponowoczesność) był wyrazem narastającego kryzysu w kulturze i filozofii, który był interpretowany jako wyczerpania się nowożytnych (ew. oświeceniowych) form myślenia czy rozczarowania ich wynikami. Ponowoczesność jako formacja intelektualna miała oznaczać porzucenie czy zwątpienie w możliwość istnienia nowożytnych wartości takich jak obiektywna wiedza (i możliwość jej osiągnięcia przez naukę), uniwersalne wartości czy <a href="/wiki/Post%C4%99p" title="Postęp">postęp</a>. Jako niedawne zjawisko postmodernizm jest nadal przedmiotem gorących dyskusji. Niektórzy postrzegają go jako koniec epoki nowożytnej i związanej z nią mentalności. Dla innych jest to kolejny jej przejaw<sup id="cite_ref-CITEREFSilverman2006318_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSilverman2006318-8">[8]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Społeczny_kontekst_filozofii"><span id="Spo.C5.82eczny_kontekst_filozofii"></span>Społeczny kontekst filozofii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Społeczny kontekst filozofii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Społeczny kontekst filozofii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W nowożytności zmienił się również społeczny kontekst uprawiania filozofii. Filozofowie przestali być w większości ludźmi duchownymi (choć nadal było ich wielu, m.in. <a href="/wiki/Pierre_Gassendi" title="Pierre Gassendi">Gassendi</a>, <a href="/wiki/Nicolas_Malebranche" title="Nicolas Malebranche">Malebranche</a>, Berkeley). Już w renesansie pojawia się postać świeckiego myśliciela, humanisty, niebojącego się rzucić wyzwania Kościołowi. Nadal jednak filozofowie są chrześcijanami, starającymi się uzgodnić chrześcijańskie objawienia z refleksją teoretyczną. Tylko jeden istotny filozof wczesnonowożytny, <a href="/wiki/Baruch_Spinoza" title="Baruch Spinoza">Baruch Spinoza</a>, nie był chrześcijaninem, lecz ekskomunikowanym przez własną wspólnotę żydem<sup id="cite_ref-CITEREFRutherford2006a4_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRutherford2006a4-9">[9]</a></sup>. W oświeceniu dystans między filozofią a religią się poszerza – rozpowszechnia się <a href="/wiki/Deizm" title="Deizm">deizm</a> i pojawia jawny <a href="/wiki/Ateizm" title="Ateizm">ateizm</a>. </p><p>Filozofowie nowożytni wywodzili się z różnych klas społecznych i wykonywali wiele zawodów. Zdecydowana większość z nich to mężczyźni, choć pojawiają się też istotne filozofki: <a href="/wiki/Margaret_Cavendish" title="Margaret Cavendish">Margaret Cavendish</a>, <a href="/wiki/%C3%89milie_du_Ch%C3%A2telet" title="Émilie du Châtelet">Émilie du Châtelet</a> czy <a href="/wiki/Elisabeth_Simmern_van_Pallandt" title="Elisabeth Simmern van Pallandt">Elżbieta księżniczka czeska</a>. Wraz z końcem dominacji duchownych na znaczeniu straciły również uniwersytety. Pierwszymi znaczącymi filozofami tej epoki, którzy sprawowali posady profesorów, byli Wolff i Kant<sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006XII_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006XII-10">[10]</a></sup>. Niektórzy filozofowie to prywatni nauczyciele (Hobbes), inni natomiast unikali posad związanych z zawodowym nauczaniem, aby nie ograniczano ich swobody myślenia. Z tego powodu Spinoza odmówił posady na <a href="/wiki/Uniwersytet_w_Heidelbergu" title="Uniwersytet w Heidelbergu">Uniwersytecie w Heidelbergu</a> i zarabiał, szlifując soczewki. Kartezjusz i Shaftesbury żyli z własnego majątku. Wielu filozofów zbliżało się do dworu czy pełniło funkcje publiczne (np. dyplomatów)<sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200622-23_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200622-23-11">[11]</a></sup>. Renesans wytworzył ideał władcy-humanisty, oczytanego w pracach klasyków i wspierającego rozwój kultury. Przykładem może być Florencja, gdzie powstała zorganizowana przez <a href="/wiki/Kosma_Medyceusz_Starszy" title="Kosma Medyceusz Starszy">Kosmę Medyceusza</a> <a href="/wiki/Akademia_Florencka" title="Akademia Florencka">Akademia Florencka</a>, a swoje adresowane do władców traktaty pisał <a href="/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli" title="Niccolò Machiavelli">Niccolò Machiavelli</a>. Doradcami i nauczycielami władców byli <a href="/wiki/Ren%C3%A9_Descartes" title="René Descartes">Kartezjusz</a> czy <a href="/wiki/Thomas_Hobbes" title="Thomas Hobbes">Thomas Hobbes</a>. Szczyt znaczenia politycznego filozofia osiągnęła w oświeceniu, gdy wzorcem ustrojowym stał się <a href="/wiki/Absolutyzm_o%C5%9Bwiecony" title="Absolutyzm oświecony">absolutyzm oświecony</a>, a władca miał ucieleśniać oświeceniowy rozum i postęp. Najbardziej reprezentatywną postacią tej epoki jest <a href="/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Voltaire</a>, pozostający z wieloma władcami w zażyłych stosunkach. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg/350px-Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg" decoding="async" width="350" height="230" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg/525px-Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg/700px-Salon_de_Madame_Geoffrin.jpg 2x" data-file-width="1179" data-file-height="776" /></a><figcaption>Czytanie tragedii <a href="/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Voltaire’a</a> w salonie <a href="/w/index.php?title=Madame_Geoffrin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Madame Geoffrin (strona nie istnieje)">Madame Geoffrin</a>. Przysłuchuja się m.in. <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Rousseau</a>, <a href="/wiki/Monteskiusz" title="Monteskiusz">Monteskiusz</a>, <a href="/wiki/Claude_Adrien_Helv%C3%A9tius" title="Claude Adrien Helvétius">Helvétius</a>, <a href="/wiki/Denis_Diderot" title="Denis Diderot">Denis Diderot</a>, <a href="/wiki/%C3%89tienne_de_Condillac" title="Étienne de Condillac">Condillac</a> (<a href="/w/index.php?title=Anicet-Charles-Gabriel_Lemonnier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anicet-Charles-Gabriel Lemonnier (strona nie istnieje)">Anicet-Charles-Gabriel Lemonnier</a>, 1812).</figcaption></figure> <p>Filozofów było stosunkowo niewielu, co umożliwiało ich osobiste kontakty i prowadzenie korespondencji. Filozofowie nawzajem czytali, komentowali i krytykowali swoje prace, co czasami prowadziło do wydawania nowych, poprawionych edycji ich dzieł. Korespondencja stała się tak intensywna, że zaczęto mówić o <a href="/wiki/Rzeczpospolita_uczonych" title="Rzeczpospolita uczonych">rzeczypospolitej uczonych</a>, ponadnarodowej wspólnocie łączonej wspólnym celem wymiany wiedzy. W oświeceniu ukształtowały się <a href="/wiki/Salon_literacki" title="Salon literacki">salony literackie</a>, będące miejscami spotkań wyższych sfer mających aspiracje intelektualne czy kulturalne. Wygłaszano na nich odczyty i organizowano dyskusje. Były to miejsca swobodnej i uprzejmej konwersacji, w której aktywny udział brały również kobiety (prowadzące zresztą najbardziej znane salony)<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12">[12]</a></sup>. Salony były szczególnie ważnym miejscem dla konsolidacji francuskiego środowiska filozoficznego z kręgu Encyklopedii. </p><p>W epoce nowożytnej ukształtowały się też nowe gatunki literatury filozoficznej. Średniowieczne formy takie jak <a href="/wiki/Komentarz_(gatunek_literacki)" title="Komentarz (gatunek literacki)">komentarze</a>, questiones czy <a href="/wiki/Summa" title="Summa">sumy</a> zostają zastąpione przez formy nowożytne: <a href="/wiki/Rozprawa_(nauka)" title="Rozprawa (nauka)">rozprawa</a>, <a href="/wiki/Traktat_(nauka)" class="mw-redirect" title="Traktat (nauka)">traktat</a>, <a href="/wiki/Esej" title="Esej">esej</a>, a w dalszej kolejności <a href="/wiki/System_filozoficzny" title="System filozoficzny">system filozoficzny</a><sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200623_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200623-13">[13]</a></sup>. W oświeceniu pojawiły się też specyficzne dla epoki, lżejsze formy, takie jak <a href="/wiki/Powiastka_filozoficzna" title="Powiastka filozoficzna">powiastka filozoficzna</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Charakterystyka_filozofii_nowożytnej"><span id="Charakterystyka_filozofii_nowo.C5.BCytnej"></span>Charakterystyka filozofii nowożytnej</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Charakterystyka filozofii nowożytnej" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Charakterystyka filozofii nowożytnej"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W XVI wieku doszło do załamania się różnych porządków społecznych, przemian w systemie wartości i obrazie świata<sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf20065-9_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf20065-9-14">[14]</a></sup>. <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacja</a> zachwiała porządkiem religijnym, w całej Europie rozgorzały wojny i spory polityczne. Dokonano nowych odkryć naukowych i geograficznych. Upowszechnienie druku pozwoliło na bardziej intensywną wymianę myśli wśród szerokiego audytorium. Stopniowo rozwijał się <a href="/wiki/Kapitalizm" title="Kapitalizm">kapitalizm</a> i związane z nim <a href="/wiki/Mieszcza%C5%84stwo" title="Mieszczaństwo">mieszczaństwo</a>. </p><p>Również filozofia była obszarem burzliwych sporów i przemian. Zasadniczą cechą filozofii nowożytnej jest dość wyraźne zerwanie z dotychczasową tradycją, zwrócenie się ku przyszłości i poszukiwanie nowych dróg rozwoju. Zarówno chrześcijaństwo, jak i <a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna" title="Filozofia starożytna">filozofia starożytna</a> przestały być stopniowo uznawane za wzorzec i granicę możliwości myśli ludzkiej. Zaczęto szukać nowych podstaw refleksji, niezapośredniczonych przez tradycję czy autorytet. Coraz bardziej zmniejszał się autorytet Kościoła, a coraz większe znaczenie miała nauka<sup id="cite_ref-CITEREFRussell2000565-569_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRussell2000565-569-15">[15]</a></sup>. Czy to poprzez refleksję, czy doświadczenie filozofowie starali się samodzielnie dojść do wiedzy filozoficznej<sup id="cite_ref-CITEREFSilverman2006316_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSilverman2006316-16">[16]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wiedza_i_poznanie">Wiedza i poznanie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Wiedza i poznanie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wiedza i poznanie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Kartezjusz nazywany jest często ojcem filozofii nowożytnej<sup id="cite_ref-CITEREFRussell2000643_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRussell2000643-17">[17]</a></sup><sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18">[18]</a></sup>. Jego działalność wydatnie przyczyniła się do porzucenia dawnych metod filozofowania, zarówno charakterystycznych dla <a href="/wiki/Filozofia_%C5%9Bredniowieczna" title="Filozofia średniowieczna">filozofii średniowiecznej</a>, jak i <a href="/wiki/Platonizm_renesansowy" title="Platonizm renesansowy">renesansowego platonizmu</a>. Przejście to określa się czasem zmiany <a href="/wiki/Paradygmat" title="Paradygmat">paradygmatu</a> filozofii – z paradygmatu ontologicznego na mentalistyczny<sup id="cite_ref-CITEREFSchnädelbach199579-89_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSchnädelbach199579-89-19">[19]</a></sup>. </p><p>O ile filozofia nastawiona <a href="/wiki/Ontologia" title="Ontologia">ontologicznie</a> zajmowała się <a href="/wiki/Rzecz" title="Rzecz">przedmiotem</a> i jego istnieniem, to filozofia mentalistyczna postawiła pod znakiem zapytania możliwość prawdziwego poznania. Filozofia taka wskazywała, że zanim można określić, jaki jest <a href="/wiki/Byt" title="Byt">byt</a>, należy najpierw określić, czy prawdziwe poznanie jest możliwe i jakie są jego warunki. Zasadniczym jej pytaniem jest „co można poznać?”, „co można wiedzieć?”<sup id="cite_ref-CITEREFSchnädelbach199579_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSchnädelbach199579-20">[20]</a></sup>. Stąd też – zamiast ontologii – w paradygmacie mentalistycznym zaczęto uprzywilejowywać <a href="/wiki/Epistemologia" title="Epistemologia">epistemologię</a>. Rozwinęła się <a href="/wiki/Filozofia_umys%C5%82u" title="Filozofia umysłu">filozofia umysłu</a> badająca procesy myślowe i stany <a href="/wiki/%C5%9Awiadomo%C5%9B%C4%87" title="Świadomość">świadomości</a>. Metodyczne <a href="/wiki/W%C4%85tpienie" title="Wątpienie">wątpienie</a> było nie tylko punktem wyjścia, ale jedną z podstawowych metod testowania prawdziwości sądów. Kartezjusz, a za nim inni filozofowie, dążył wpierw do rozstrzygnięcia zasadniczych kwestii epistemologicznych (jakiego rodzaju wiedza jest wiedzą pewną), a dopiero w dalszej kolejności do stawiania tez ontologicznych<sup id="cite_ref-CITEREFSchnädelbach199582-89_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSchnädelbach199582-89-21">[21]</a></sup>. Paradygmat epistemologiczny pozostanie dominujący aż do <a href="/w/index.php?title=Zwrot_lingwistyczny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zwrot lingwistyczny (strona nie istnieje)">zwrotu lingwistycznego</a> w XX wieku<sup id="cite_ref-CITEREFSchnädelbach199590-91_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSchnädelbach199590-91-7">[7]</a></sup>. </p><p>Nowożytny przełom w filozofii rozpoczął się od poszukiwania nowej metody, nie tylko <a href="/w/index.php?title=Metoda_filozoficzna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Metoda filozoficzna (strona nie istnieje)">rozważań filozoficznych</a>, ale dochodzenia do jakiejkolwiek wiedzy pewnej<sup id="cite_ref-CITEREFGaukroger200639_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGaukroger200639-22">[22]</a></sup>. W epoce odrodzenia główny spór toczył się wówczas między zwolennikami metodologii Arystotelesa (wyłożonej w pismach wchodzących w zakres <i><a href="/wiki/Organon" title="Organon">Organonu</a></i>), takimi jak <a href="/wiki/Jacopo_Zabarella" title="Jacopo Zabarella">Jacopo Zabarella</a> czy <a href="/w/index.php?title=Agostino_Nifo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Agostino Nifo (strona nie istnieje)">Agostino Nifo</a>, a jej krytykami (takimi jak <a href="/w/index.php?title=Piotr_Ramus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Piotr Ramus (strona nie istnieje)">Piotr Ramus</a>), odwołującymi się do tradycji rzymskiej <a href="/wiki/Retoryka" title="Retoryka">retoryki</a> (szczególnie <a href="/wiki/Cyceron" title="Cyceron">Cycerona</a> i <a href="/wiki/Kwintylian" title="Kwintylian">Kwintyliana</a>)<sup id="cite_ref-CITEREFGaukroger200640-46_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGaukroger200640-46-23">[23]</a></sup>. Z grona tych drugich wywodzi się <a href="/wiki/Francis_Bacon_(filozof)" title="Francis Bacon (filozof)">Francis Bacon</a>. Bacon dążył do wypracowania nowej metody badawczej, która pozwoli rozszerzać obszar ludzkiej wiedzy. W jego projekcie, inspirowanym studiami nad prawem i retoryką, <a href="/wiki/Filozofia_przyrody" title="Filozofia przyrody">filozofia przyrody</a> miała stać się dyscypliną nastawioną na osiąganie praktycznych rezultatów. Ujmowana też była przez Bacona w kategoriach psychologicznych, przez co jego projekt metodologiczny polegać miał w dużej mierze na usuwaniu psychologicznych przeszkód dochodzenia do wiedzy (błędów, czyli <i>idoli umysłu</i>)<sup id="cite_ref-CITEREFGaukroger200646-49_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGaukroger200646-49-24">[24]</a></sup>. Rezultatem tych rozważań była nowatorska metoda, oparta na <a href="/wiki/Empiryzm" title="Empiryzm">obserwacjach empirycznych</a> i <a href="/wiki/Rozumowanie_indukcyjne" title="Rozumowanie indukcyjne">rozumowaniach indukcyjnych</a>. </p><p>Inny nurt krytyki Arystotelesa, reprezentowany np. przez <a href="/wiki/Galileusz" title="Galileusz">Galileusza</a>, szukał podstaw wiedzy w matematyce. Zakładając <a href="/wiki/Matematyczno%C5%9B%C4%87_%C5%9Bwiata" title="Matematyczność świata">matematyczność świata</a>, przyjmował wyjaśnianie zjawisk fizycznych w kategoriach ilościowych (a nie jakościowych)<sup id="cite_ref-CITEREFGaukroger200650_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGaukroger200650-25">[25]</a></sup>. </p><p>Kluczową postacią w przełomie epistemologicznym był Kartezjusz. Zakładał on, że możliwe jest oparcie całości wiedzy ludzkiej na pewnym niepowątpiewalnym fundamencie. Tylko w ten sposób możliwe jest jego zdaniem odparcie argumentów <a href="/wiki/Sceptycyzm" title="Sceptycyzm">sceptycyzmu</a> co do możliwości uzyskania <a href="/wiki/Wiedza" title="Wiedza">wiedzy</a> pewnej. Stanowisko takie określane jest jako <a href="/wiki/Fundacjonalizm" title="Fundacjonalizm">fundacjonalizm</a><sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26">[26]</a></sup>. Swoje słynne rozumowanie przedstawił (pierwotnie w języku francuskim) w <i><a href="/wiki/Rozprawa_o_metodzie" title="Rozprawa o metodzie">Rozprawie o metodzie</a></i> (1637)<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27">[27]</a></sup>. Wychodząc z zasadniczego zwątpienia o wszystkim, co nazywane bywa poznaniem, dochodzi Kartezjusz do stwierdzenia, iż jedynie uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpienie jest aktem myśli. Fakt myślenia jest zdaniem Kartezjusza <a href="/wiki/Oczywisto%C5%9B%C4%87" title="Oczywistość">oczywisty</a> i dany w sposób prosty i bezpośredni<sup id="cite_ref-CITEREFSkirry4a_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSkirry4a-28">[28]</a></sup>. Jest ideą <i><a href="/wiki/Jasno%C5%9B%C4%87_i_wyra%C5%BAno%C5%9B%C4%87" title="Jasność i wyraźność">jasną i wyraźną</a></i>, a tym samym nie wymaga dalszego uzasadniania<sup id="cite_ref-CITEREFSkirry6a_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSkirry6a-29">[29]</a></sup>. </p><p>Kartezjusz położył podwaliny pod jedno z dwóch zasadniczych stanowisk epistemologicznych epoki nowożytnej - <a href="/wiki/Racjonalizm_filozoficzny" title="Racjonalizm filozoficzny">racjonalizm</a>. Racjonalizm uznawał prymat <a href="/wiki/Rozum" title="Rozum">rozumu</a> i rozumowań <i><a href="/wiki/A_priori" title="A priori">a priori</a></i> w zdobywaniu wiedzy<sup id="cite_ref-CITEREFWilliams2006239_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWilliams2006239-30">[30]</a></sup>. Obok Kartezjusza, jego najbardziej znanymi wyrazicielami byli Spinoza i Leibniz. Drugi z tych nurtów, <a href="/wiki/Empiryzm" title="Empiryzm">empiryzm</a>, wiązany jest z takimi nazwiskami jak Locke, Hume i Berkeley. Wskazywali oni, że źródłem wiedzy jest <a href="/wiki/Do%C5%9Bwiadczenie" title="Doświadczenie">doświadczenie</a> (np. wrażenia zmysłowe)<sup id="cite_ref-CITEREFWilliams2006240_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWilliams2006240-31">[31]</a></sup>. Spór między racjonalizmem i empiryzmem toczył się na wielu polach (również w ramach innych dyscyplin filozoficznych). Spierano się m.in. czy istnieją <a href="/wiki/Idea" title="Idea">idee</a> wrodzone umysłowi (<a href="/wiki/Natywizm" title="Natywizm">natywizm</a>), czy też jest on <a href="/wiki/Tabula_rasa" title="Tabula rasa">czystą kartą</a> zapisywaną przez doświadczenie<sup id="cite_ref-CITEREFWilliams2006240-242_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWilliams2006240-242-32">[32]</a></sup>, a także o to jakie są podstawy metodologiczne nauki (dedukcyjne, oparte na rozumie, na wzór <a href="/wiki/Matematyka" title="Matematyka">matematyki</a>, czy indukcyjne, oparte na danych empirycznych, obserwacji i eksperymencie)<sup id="cite_ref-CITEREFWilliams2006244-245_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWilliams2006244-245-33">[33]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Człowiek_i_Bóg"><span id="Cz.C5.82owiek_i_B.C3.B3g"></span>Człowiek i Bóg</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Człowiek i Bóg" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Człowiek i Bóg"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Nowożytność przyniosła ze sobą zasadniczo odmienne poglądy na miejsce człowieka i rolę <a href="/wiki/B%C3%B3g" title="Bóg">Boga</a>. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg/250px-Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg" decoding="async" width="250" height="340" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg/375px-Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg/500px-Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg 2x" data-file-width="2258" data-file-height="3070" /></a><figcaption><i><a href="/wiki/Cz%C5%82owiek_witruwia%C5%84ski" title="Człowiek witruwiański">Człowiek witruwiański</a></i> (ok. 1492) <a href="/wiki/Leonardo_da_Vinci" title="Leonardo da Vinci">Leonarda da Vinci</a> może być symbolem renesansowego antropocentryzmu.</figcaption></figure> <p>Jedną z cech charakterystycznych <a href="/wiki/Humanizm_renesansowy" title="Humanizm renesansowy">renesansowego humanizmu</a> był jego <a href="/wiki/Antropocentryzm" title="Antropocentryzm">antropocentryzm</a>. Humanizm stawiał jednostkę w centrum zainteresowania, kładąc podstawy pod nowożytny <a href="/wiki/Indywidualizm" title="Indywidualizm">indywidualizm</a>. Zaczęto też zwracać uwagę na <a href="/wiki/Godno%C5%9B%C4%87" title="Godność">godność</a> i <a href="/wiki/Wolno%C5%9B%C4%87" title="Wolność">wolność</a> jednostek. Antropocentryzm zaznaczył się również w przemianach religijnych. Jego nadejście zapowiadał późnośredniowieczny ruch <i><a href="/wiki/Devotio_moderna" title="Devotio moderna">devotio moderna</a></i>, kładący nacisk na indywidualne podejście do wiary. W XVI wieku bezpośredni kontakt człowieka z Bogiem lub z Pismem Świętym oraz rozwój indywidualnego życia duchowego stały się jedną z głównych tez <a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">protestantyzmu</a>, ale miały swój wyraz również w <a href="/wiki/Katolicyzm" title="Katolicyzm">katolicyzmie</a> (np. u <a href="/wiki/Ignacy_Loyola" title="Ignacy Loyola">Ignacego Loyoli</a>)<sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200611-12_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200611-12-34">[34]</a></sup>. </p><p>Myśliciele wczesnonowożytni starali się pogodzić rosnącą rolę człowieka i wciąż powszechnie uznawaną wiarę chrześcijańską. W epistemologii Kartezjusza to ludzkie myślące <i><a href="/wiki/Cogito_ergo_sum" title="Cogito ergo sum">cogito</a></i> staje się podstawą pewności wiedzy i to wokół ludzkiego rozumu i umysłu zaczyna się skupiać filozofia<sup id="cite_ref-CITEREFSkirrysek._4a_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSkirrysek._4a-35">[35]</a></sup>. </p><p>U <a href="/wiki/George_Berkeley_(filozof)" title="George Berkeley (filozof)">George’a Berkeleya</a> świat zewnętrzny został sprowadzony do zmysłowych reprezentacji w umyśle, którymi gwarantem jest Bóg. Oprócz więc jednostki (jej umysłu) i Boga – cały świat traci swoją substancjalność<sup id="cite_ref-CITEREFDowning2011sek._3.1_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDowning2011sek._3.1-36">[36]</a></sup>. W oświeceniu Bóg traci swoje naczelne miejsce na rzecz człowieka<sup id="cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBristow2017sek._1.4-37">[37]</a></sup>. Wiara w potęgę i rolę rozumu człowieka stała się jedną z naczelnych idei oświecenia. Jej naczelnym wyrazem jest filozofia Immanuela Kanta. W swojej <i><a href="/wiki/Krytyka_czystego_rozumu" title="Krytyka czystego rozumu">Krytyce czystego rozumu</a></i> dokonuje on, jak sam to określa, „<a href="/wiki/Przewr%C3%B3t_kopernika%C5%84ski" title="Przewrót kopernikański">przewrotu kopernikańskiego</a>”<sup id="cite_ref-CITEREFRohlf2016sek._2.2_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRohlf2016sek._2.2-38">[38]</a></sup>. Przed nim poznanie ludzkie opierało się na przeciwstawieniu obiektywnego przedmiotu, poznawanego przez ludzki podmiot. Jak jednak wskazuje Kant, to struktury ludzkiego umysłu są warunkiem wstępnym poznania i poznający podmiot nie ma dostępu do rzeczywistości poza nimi (do <a href="/wiki/Rzecz_sama_w_sobie" title="Rzecz sama w sobie">rzeczy samej w sobie</a>). Tak jak <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_Kopernik" title="Mikołaj Kopernik">Mikołaj Kopernik</a> postawił w centrum Słońce zamiast Ziemi, tak Kant – w miejsce zewnętrznej rzeczywistości – postawił poznający podmiot, który kształtuje tę rzeczywistość<sup id="cite_ref-CITEREFRohlf2016sek._2.2_38-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRohlf2016sek._2.2-38">[38]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBristow2017sek._1.4-37">[37]</a></sup>. </p><p>Już jednak we wczesnej nowożytności zaczął postępować inny proces, naturalizacji człowieka. Wraz z rozwojem nauk człowiek zaczął być postrzegany jako integralna część natury. U Kartezjusza cały świat, łącznie z ludzkim ciałem, jest deterministycznym mechanizmem. Jedynie <a href="/wiki/Res_cogitans" title="Res cogitans">dusza</a> jest substancjalnie różna i wyróżnia człowieka, pozwalając mu wyrwać się z determinizmu<sup id="cite_ref-CITEREFRutherford2006b27_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRutherford2006b27-39">[39]</a></sup>. W oświeceniu <a href="/wiki/Mechanicyzm" title="Mechanicyzm">mechanicyzm</a> się radykalizuje, znajdując wyraz m.in. w <i><a href="/w/index.php?title=Cz%C5%82owiek-maszyna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Człowiek-maszyna (strona nie istnieje)">Człowieku-maszynie</a></i> <a href="/wiki/Julien_Offray_de_La_Mettrie" title="Julien Offray de La Mettrie">Julien Offray de La Mettrie</a><sup id="cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBristow2017sek._1.4-37">[37]</a></sup>. </p><p>We wczesnej nowożytności Bóg nadal pełni ważną rolę w filozofii. W filozofii Kartezjusza to on ustalił prawa ruchu materii i utrzymywał je w działaniu. Dzięki Bogu <a href="/wiki/Umys%C5%82" title="Umysł">umysł</a> ludzki ma możliwość pewnego poznania rzeczywistości materialnej<sup id="cite_ref-CITEREFHatfield2014sek._4_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFHatfield2014sek._4-40">[40]</a></sup>. Bóg pełni też rolę gwaranta istnienia i funkcjonowania świata w koncepcjach <a href="/wiki/Okazjonalizm" title="Okazjonalizm">okazjonalistów</a><sup id="cite_ref-CITEREFLee2008_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLee2008-41">[41]</a></sup><span class="problemy problemy-w-odn" aria-hidden="true" data-nosnippet="" data-problemy="ODN: brak numeru strony"> </span> czy George’a Berkeleya<sup id="cite_ref-CITEREFDowning2011sek._3.1_36-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDowning2011sek._3.1-36">[36]</a></sup>. </p><p>Powszechnie uznaje się <a href="/wiki/Isaac_Newton" title="Isaac Newton">Isaaca Newtona</a> za autora czysto mechanicystycznej koncepcji funkcjonowania Wszechświata jako „wielkiego zegara”, który oprócz początkowego nastawienia nie potrzebuje ingerencji Boga<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42">[42]</a></sup>. Pogląd ten jednak jest błędny, jako że Newton był znacznie mniej radykalny, przyznając ważne miejsce chrześcijańskiemu Bogu<sup id="cite_ref-43" class="reference"><a href="#cite_note-43">[43]</a></sup>. Dopiero w XVIII wieku niektórzy naukowcy i filozofowie ostatecznie zerwali z ideą Boga i uznali, że własności duchowe (m.in. dusza) nie istnieją<sup id="cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBristow2017sek._1.4-37">[37]</a></sup>. Zaczął upowszechniać się <a href="/wiki/Deizm" title="Deizm">deizm</a>, uznający wiarę w „istotę wyższą”, lecz odrzucający religie. W oświeceniu materializm spowodował po raz pierwszy wyraźne i publiczne odrzucenia istnienia Boga (<a href="/wiki/Ateizm" title="Ateizm">ateizm</a>). Pierwszym otwartym ateistą był <a href="/wiki/Jean_Meslier" title="Jean Meslier">Jean Meslier</a><sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44">[44]</a></sup>. W ślad za nim poszli inni myśliciele, tacy jak <a href="/wiki/Paul_d%E2%80%99Holbach" title="Paul d’Holbach">Paul d'Holbach</a> i <a href="/w/index.php?title=Jacques-Andr%C3%A9_Naigeon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jacques-André Naigeon (strona nie istnieje)">Jacques-André Naigeon</a><sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45">[45]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Filozofia_polityczna_i_etyka">Filozofia polityczna i etyka</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Filozofia polityczna i etyka" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Filozofia polityczna i etyka"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg/200px-Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg" decoding="async" width="200" height="319" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg/300px-Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg/400px-Leviathan_frontispiece_cropped_British_Library.jpg 2x" data-file-width="1930" data-file-height="3078" /></a><figcaption>Karta tytułowa <i><a href="/wiki/Lewiatan_(traktat_filozoficzny)" title="Lewiatan (traktat filozoficzny)">Lewiatana</a></i> <a href="/wiki/Thomas_Hobbes" title="Thomas Hobbes">Thomasa Hobbesa</a> (1651)</figcaption></figure> <p>Nowe propozycje polityczne wynikały w dużej mierze ze zmieniających się warunków społeczno-politycznych. Początek nowożytności to epoka burzliwego rozpadu dawnego świata. <a href="/wiki/Reformacja" title="Reformacja">Reformacja</a> i późniejsza <a href="/wiki/Kontrreformacja" title="Kontrreformacja">kontrreformacja</a> rozbiły jedność religijną Europy Zachodniej i stały się źródłem krwawych wojen religijnych. Zaogniły się również spory polityczne, a mapa polityczna Europy była dzielona na nowo. Osłabieniu uległy ponadnarodowe jednostki polityczne w rodzaju Cesarstwa Rzymskiego czy papiestwa, poszczególne państwa ulegały konsolidacji, opierając się na zasadzie <a href="/wiki/Suwerenno%C5%9B%C4%87" title="Suwerenność">suwerenności</a>. Nowe odkrycia geograficzne, rozszerzanie władzy poza terytorium europejskie i kontakt z odmiennymi kulturami podważyły wiele ugruntowanych przekonań na temat <a href="/wiki/Natura_ludzka" title="Natura ludzka">ludzkiej natury</a>. Społeczeństwo i gospodarka pozostały przez większość tego okresu <a href="/wiki/Feudalizm" title="Feudalizm">feudalne</a>, stopniowo jednak zaczęły się kształtować podstawy gospodarki <a href="/wiki/Kapitalizm" title="Kapitalizm">kapitalistycznej</a> i związana z nimi nowa <a href="/wiki/Klasa_spo%C5%82eczna" title="Klasa społeczna">klasa</a> – <a href="/wiki/Mieszcza%C5%84stwo" title="Mieszczaństwo">mieszczaństwo</a>. Wszystkie te wydarzenia zrodziły potrzebę odnowionej refleksji etycznej oraz poszukiwania nowych wzorców organizacji społeczeństw czy <a href="/wiki/Legitymizacja_w%C5%82adzy" title="Legitymizacja władzy">legitymizacji władzy</a>. Momentem przełomowym tych przemian była <a href="/wiki/Rewolucja_francuska" title="Rewolucja francuska">rewolucja francuska</a>, która nie tylko doprowadziła do radykalnej zmiany instytucjonalnej, lecz również położyła podwaliny pod współczesny <a href="/wiki/Scena_polityczna" title="Scena polityczna">podział sceny politycznej</a> (np. na <a href="/wiki/Lewica" title="Lewica">lewicę</a> i <a href="/wiki/Prawica" title="Prawica">prawicę</a> czy na <a href="/wiki/Liberalizm" title="Liberalizm">liberalizm</a>, <a href="/wiki/Konserwatyzm" title="Konserwatyzm">konserwatyzm</a> i lewicę) z kulminacją w rewolucji francuskiej<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46">[46]</a></sup>. </p><p>Nowożytna filozofia polityczna bierze swój początek w renesansie, a jej przełomowymi pracami są <i><a href="/wiki/Ksi%C4%85%C5%BC%C4%99" title="Książę">Książę</a></i> <a href="/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli" title="Niccolò Machiavelli">Niccolò Machiavellego</a> (1513) i <i><a href="/wiki/Utopia_(utw%C3%B3r)" title="Utopia (utwór)">Utopia</a></i> <a href="/wiki/Thomas_Moore" title="Thomas Moore">Thomasa Moore’a</a> (1516)<sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006273_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006273-47">[47]</a></sup>. Były to prace zasadniczo odmienne od siebie, wyznaczające pewne pole refleksji filozoficznej w nadchodzącej epoce. <i>Książę</i> jest przetworzeniem średniowiecznego gatunku <a href="/wiki/Zwierciad%C5%82o_(literatura)" title="Zwierciadło (literatura)">zwierciadeł</a> – porad dla władców. Odchodzi jednak od moralistyki, nakazując oprzeć politykę na racjonalnej kalkulacji opartej o obiektywne interesy, którymi są utrzymanie władzy i dobro państwa. Naczelnym przykazaniem władcy jest prowadzić politykę skuteczną, która ma zapewnić ład i porządek w królestwie. Władców, którzy kierują się jedynie <a href="/wiki/Normy_moralne" title="Normy moralne">normami moralnymi</a>, czeka klęska, a co za nią idzie, ich poddanych spotka nieszczęście. Machiavelli w swojej pracy kontynuuje tradycję <a href="/w/index.php?title=Realizm_polityczny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Realizm polityczny (strona nie istnieje)">realizmu politycznego</a>, ustanawiając jednocześnie autonomię państwa i sfery politycznej. Choć często <i>Książę</i> był odczytywany jako apologia władzy autorytarnej, interpretacja ta nie jest jednoznaczna, tym bardziej że Machiavelli jest autorem również <i><a href="/w/index.php?title=Rozwa%C5%BCania_nad_pierwszym_dziesi%C4%99cioksi%C4%99giem_historii_Rzymu_Tytusa_Liwiusza&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza (strona nie istnieje)">Rozważań nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza</a></i> – pracy wychwalającej wartości <a href="/wiki/Republikanizm" title="Republikanizm">republikańskie</a><sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48">[48]</a></sup>. Z kolei <i>Utopia</i> Morusa opisuje <a href="/wiki/Utopia" title="Utopia">idealny ustrój</a>, który można określić jako „demokratyczny komunizm”<sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006273_47-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006273-47">[47]</a></sup>. Stała się ona wzorcem dla innych utworów tego gatunku (np. <i><a href="/wiki/Miasto_S%C5%82o%C5%84ca" title="Miasto Słońca">Miasta Słońca</a></i> <a href="/wiki/Tommaso_Campanella" title="Tommaso Campanella">Tommaso Campanelli</a>), które, będąc krytyką istniejącej rzeczywistości społeczno-politycznej, starały się opisać <a href="/wiki/Rozum" title="Rozum">rozumny</a> i idealny porządek instytucji. </p><p>We wczesnej nowożytności główny spór toczył się na temat pochodzenia i <a href="/wiki/Legitymizacja_w%C5%82adzy" title="Legitymizacja władzy">legitymizacji władzy</a>. Obok wciąż obecnych i popularnych koncepcji, wywodzących władzę od Boga, na znaczeniu zyskiwały koncepcje kontraktualistyczne, opierające władzę na <a href="/wiki/Umowa_spo%C5%82eczna" title="Umowa społeczna">umowie społecznej</a>, a więc wywodzące ją z <a href="/wiki/Lud" title="Lud">ludu</a>. Koncepcje poszczególnych autorów znacząco różniły pod względem konstrukcji i konsekwencji politycznych. Spierano się, m.in. o <a href="/wiki/Natura_ludzka" title="Natura ludzka">naturę człowieka</a>, <a href="/wiki/Stan_natury_(filozofia)" title="Stan natury (filozofia)">stan natury</a> (czyli stan przed-społeczny, niekoniecznie pojmowany jako epoka historyczna) czy o sposoby <a href="/w/index.php?title=Reprezentacja_polityczna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Reprezentacja polityczna (strona nie istnieje)">reprezentacji politycznej</a>. <a href="/wiki/Thomas_Hobbes" title="Thomas Hobbes">Thomas Hobbes</a>, wychodząc z założenia o złej naturze ludzkiej i stanie natury jako stanie permanentnej wojny wszystkich ze wszystkimi, opisywał umowę społeczną jako zrzeczenie się władzy przez jednostki na rzecz władcy w zamian za zagwarantowanie bezpieczeństwa. Filozofia Hobbesa traktowana często była jako uzasadnienie <a href="/wiki/Absolutyzm_o%C5%9Bwiecony" title="Absolutyzm oświecony">absolutyzmu</a><sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006283-289_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006283-289-49">[49]</a></sup>. Z kolei <a href="/wiki/John_Locke" title="John Locke">John Locke</a> widział ludzi jako z natury dobrych, zawierających umowę społeczną w celu polepszenia swojej sytuacji. Locke, kładąc nacisk na <a href="/wiki/Indywidualizm" title="Indywidualizm">indywidualizm</a> i podstawowe <a href="/wiki/Prawa_obywatelskie" title="Prawa obywatelskie">prawa</a> i <a href="/wiki/Wolno%C5%9Bci_obywatelskie" title="Wolności obywatelskie">wolności obywatelskie</a>, stał się jednym z twórców <a href="/wiki/Liberalizm" title="Liberalizm">liberalizmu</a><sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006290-293_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006290-293-50">[50]</a></sup>. Z kolei <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Jean-Jacques Rousseau</a> oceniał zarówno naturę ludzką, jak i stan natury jako dobre, uznając jednak proces uspołecznienia i cywilizacji za degenerację. Ideałem Rousseau była niewielka wspólnota polityczna, oparta na <a href="/w/index.php?title=Cnoty_polityczne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cnoty polityczne (strona nie istnieje)">cnocie</a> i <a href="/wiki/R%C3%B3wno%C5%9B%C4%87_spo%C5%82eczna" title="Równość społeczna">równości</a> obywateli. Koncepcje polityczne Rousseau stały się niezwykle popularne w oświeceniowej Francji, kładąc się u podstaw nowożytnego <a href="/w/index.php?title=Demokratyzm&action=edit&redlink=1" class="new" title="Demokratyzm (strona nie istnieje)">demokratyzmu</a> i <a href="/wiki/Republikanizm" title="Republikanizm">republikanizmu</a>. </p><p>Koncepcja pewnych naturalnych – przyrodzonych i niezbywalnych – <a href="/wiki/Prawo_podmiotowe" title="Prawo podmiotowe">praw podmiotowych</a> zyskała na popularności w oświeceniu, stając się częścią programu antyfeudalnych ruchów politycznych. Prawa i wolności obywatelskie zostały zapisane w <a href="/wiki/Konstytucja_Stan%C3%B3w_Zjednoczonych" title="Konstytucja Stanów Zjednoczonych">Konstytucji Stanów Zjednoczonych</a> i ogłoszone przez <a href="/wiki/Rewolucja_francuska" title="Rewolucja francuska">rewolucjonistów francuskich</a> w <a href="/wiki/Deklaracja_praw_cz%C5%82owieka_i_obywatela" title="Deklaracja praw człowieka i obywatela">deklaracji praw człowieka i obywatela</a>. </p><p>Już pod koniec średniowiecza zaczął się rozpadać średniowieczny porządek międzynarodowy, oparty na <a href="/wiki/Uniwersalizm_cesarski" title="Uniwersalizm cesarski">uniwersalizmach cesarskim</a> i <a href="/wiki/Uniwersalizm_papieski" title="Uniwersalizm papieski">papieskim</a>. Stopniowo wykształcała się <a href="/wiki/Spo%C5%82eczno%C5%9B%C4%87_mi%C4%99dzynarodowa" title="Społeczność międzynarodowa">społeczność międzynarodowa</a>, oparta na odmiennych niż dotychczas zasadach. Przedstawiciel XVI-wiecznej <a href="/wiki/Scholastyka_(filozofia)" title="Scholastyka (filozofia)">scholastyki</a>, jezuita <a href="/wiki/Franciszek_Su%C3%A1rez" title="Franciszek Suárez">Francisco Suarez</a>, odnowił doktrynę <a href="/wiki/Wojna_sprawiedliwa" title="Wojna sprawiedliwa">wojny sprawiedliwej</a>, którą w kolejnym stuleciu rozwinął <a href="/wiki/Hugo_Grocjusz" title="Hugo Grocjusz">Hugo Grocjusz</a><sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006281-282_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006281-282-51">[51]</a></sup>, kładąc podwaliny pod nowożytne <a href="/wiki/Prawo_mi%C4%99dzynarodowe" title="Prawo międzynarodowe">prawo międzynarodowe</a>. </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby,_1768.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby%2C_1768.jpg/350px-An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby%2C_1768.jpg" decoding="async" width="350" height="262" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby%2C_1768.jpg/525px-An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby%2C_1768.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby%2C_1768.jpg/700px-An_Experiment_on_a_Bird_in_an_Air_Pump_by_Joseph_Wright_of_Derby%2C_1768.jpg 2x" data-file-width="5639" data-file-height="4226" /></a><figcaption>Oświecenie głosiło program <a href="/wiki/Popularyzacja_nauki" title="Popularyzacja nauki">popularyzacji nauki</a> i walki z zabobonem (<i><a href="/w/index.php?title=Eksperyment_na_ptaku_w_pompie_powietrznej&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eksperyment na ptaku w pompie powietrznej (strona nie istnieje)">Eksperyment na ptaku w pompie powietrznej</a></i>, <a href="/wiki/Joseph_Wright_of_Derby" title="Joseph Wright of Derby">Joseph Wright of Derby</a>, 1768)</figcaption></figure> <p>Rozwój nauk i techniki oraz wszechobecne przemiany społeczne stały się źródłem rozpowszechnionej wiary w <a href="/wiki/Post%C4%99p_spo%C5%82eczny" title="Postęp społeczny">postęp społeczny</a>. Jeszcze w renesansie był to pogląd odosobniony, gdyż humaniści widzieli w starożytności wzorzec i źródło wszelkich ideałów. Dość szybko jednak naukowcy i filozofowie wykroczyli poza antyczny horyzont intelektualny. Wiara w zachodzący postęp rozpowszechnia się we wczesnej nowożytności, by w oświeceniu, jako <a href="/wiki/Teoria_post%C4%99pu" title="Teoria postępu">teoria postępu</a>, stać się jednym z zasadniczych rysów epoki. Postęp oznaczać miał nie tylko coraz doskonalszą wiedzę o naturze i sposobach z niej korzystania, ale przede wszystkim dotyczył człowieka (<a href="/w/index.php?title=Post%C4%99p_moralny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Postęp moralny (strona nie istnieje)">postęp moralny</a>) i instytucji publicznych (projektowane idealne instytucje prawne czy polityczne)<sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200610-11_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200610-11-52">[52]</a></sup>. Głosy podważające tę wiarę (m.in. <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Jean-Jacques Rousseau</a>) były rzadkie i wiara w postęp była charakterystyczną cechą filozofii aż do połowy wieku XIX<sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200610-11_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200610-11-52">[52]</a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Luteranizm" title="Luteranizm">Luteranizm</a> i <a href="/wiki/Kalwinizm" title="Kalwinizm">kalwinizm</a> stworzyły nowe podstawy <a href="/wiki/Etyka_chrze%C5%9Bcija%C5%84ska" title="Etyka chrześcijańska">chrześcijańskiej etyki</a>, zrywając z katolickim arystotelizmem (<a href="/wiki/Tomizm" title="Tomizm">tomizmem</a>). Człowiek w ich nauczaniu był <a href="/w/index.php?title=Upadek_cz%C5%82owieka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Upadek człowieka (strona nie istnieje)">istotą upadłą</a>, z upadku podnieść go mogły jedynie <a href="/wiki/Wiara_religijna" title="Wiara religijna">wiara</a> i <a href="/wiki/%C5%81aska" title="Łaska">łaska</a>, a nie moralna zasługa w postaci np. dobrych uczynków. Nauczanie moralne protestantów nie było początkowo pogłębione i na jego gruncie nie stworzono większych systemów etycznych<sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006246_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006246-53">[53]</a></sup>. Również katolicka <a href="/wiki/Teologia_moralna" title="Teologia moralna">teologia moralna</a> uległa przekształceniu, gdy pod postacią kontrreformacji starała się przeciwdziałać religiom reformowanym. Rozwinęła się moralna <a href="/wiki/Kazuistyka" title="Kazuistyka">kazuistyka</a> (szczególnie w okresie 1550–1650)<sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006247-251_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006247-251-54">[54]</a></sup>, <a href="/wiki/Mistycyzm" title="Mistycyzm">mistycyzm</a> czy surowa <a href="/wiki/Dewocja" title="Dewocja">dewocja</a><sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006251-253_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006251-253-55">[55]</a></sup>. Te nowe formy <a href="/wiki/Duchowo%C5%9B%C4%87" title="Duchowość">duchowości</a> wytworzyły charakterystyczny dla epoki baroku klimat duchowy i intelektualny. Stopniowo zaczęły powstawać również świeckie koncepcje etyczne, niezwiązane z denominacjami religijnymi, autorstwa <a href="/wiki/Baruch_Spinoza" title="Baruch Spinoza">Barucha Spinozy</a>, <a href="/wiki/David_Hume" title="David Hume">Davida Hume’a</a> czy <a href="/wiki/Immanuel_Kant" title="Immanuel Kant">Immanuela Kanta</a><sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006258-267_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006258-267-56">[56]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Filozofia_renesansu">Filozofia renesansu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Filozofia renesansu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Filozofia renesansu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Filozofia_renesansu" title="Filozofia renesansu">Filozofia renesansu</a>.</i></div> <p>Mimo że wielu filozofów renesansowych postrzegało swoją działalność jako radykalny przełom intelektualny, współcześni badacze nie podzielają tej oceny. Wskazują oni, że powolny przełom w filozofii rozpoczął się już wcześniej, a renesans nadal był epoką przejściową. W szczególności renesans oznaczał zwrócenie się ku starożytności jako pewnemu ideałowi. Zasadnicza zmiana dokonała się dopiero w XVII wieku<sup id="cite_ref-CITEREFSilverman2006316_16-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSilverman2006316-16">[16]</a></sup>. </p><p>Głównymi nurtami filozoficznymi renesansu były <a href="/wiki/Humanizm_renesansowy" title="Humanizm renesansowy">humanizm renesansowy</a>, <a href="/wiki/Arystotelizm" title="Arystotelizm">arystotelizm</a> i <a href="/wiki/Platonizm_renesansowy" title="Platonizm renesansowy">platonizm</a>. Cechą charakterystyczną humanizmu było zafascynowanie kulturą starożytnej Grecji i Rzymu oraz <a href="/wiki/Antropocentryzm" title="Antropocentryzm">antropocentryzm</a>. Humanizm renesansowy ożywił studia klasycznej <a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łaciny</a> i <a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki_klasyczny" title="Język grecki klasyczny">greki</a>, co spowodowało odnowę naukowej i filozoficznej <a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna" title="Filozofia starożytna">myśli starożytnej</a>, a także klasycznej poezji i sztuki. </p><p>Równie popularny był arystotelizm. Był on podstawową ramą teoretyczną dyskusji filozoficznych i źródłem wpływów<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57">[57]</a></sup>. Arystotelizm miał mocną pozycję na <a href="/wiki/%C5%9Aredniowieczny_uniwersytet" title="Średniowieczny uniwersytet">uniwersytetach</a>, a także w Kościele katolickim<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58">[58]</a></sup>. </p><p>Odrodzenie zainteresowania <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platonem</a> i <a href="/wiki/Platonizm" title="Platonizm">jego kontynuatorami</a> było częścią powrotu humanistów do zainteresowania kulturą starożytną. Głównym ośrodkiem renesansowego platonizmu była <a href="/wiki/Florencja" title="Florencja">Florencja</a>. Tam powstała w 1462 r. <a href="/wiki/Akademia_Florencka" title="Akademia Florencka">Akademia Florencka</a>, mająca odradzać tradycję <a href="/wiki/Akademia_(staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87)" title="Akademia (starożytność)">Akademii Platońskiej</a><sup id="cite_ref-autonazwa1_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-autonazwa1-59">[59]</a></sup>. </p><p>Również różne nurty filozofii hellenistycznej, takie jak <a href="/wiki/Neostoicyzm" title="Neostoicyzm">stoicyzm</a>, <a href="/wiki/Sceptycyzm" title="Sceptycyzm">sceptycyzm</a> i do pewnego stopnia <a href="/wiki/Epikureizm" title="Epikureizm">epikureizm</a> spotkały się z rosnącym zainteresowaniem<sup id="cite_ref-autonazwa1_59-1" class="reference"><a href="#cite_note-autonazwa1-59">[59]</a></sup>. Wielkie znaczenie miały też <a href="/wiki/Okultyzm" title="Okultyzm">okultyzm</a>, <a href="/wiki/Alchemia" title="Alchemia">alchemia</a> i <a href="/wiki/Kaba%C5%82a" title="Kabała">kabała</a>, zgłębiane przez wielu filozofów. </p><p>Najbardziej znanymi filozofami renesansu byli: <a href="/wiki/Giovanni_Pico_della_Mirandola" title="Giovanni Pico della Mirandola">Giovanni Pico della Mirandola</a>, <a href="/wiki/Michel_de_Montaigne" title="Michel de Montaigne">Michel de Montaigne</a>, <a href="/wiki/Erazm_z_Rotterdamu" title="Erazm z Rotterdamu">Erazm z Rotterdamu</a>, <a href="/wiki/Marsilio_Ficino" title="Marsilio Ficino">Marsilio Ficino</a>, <a href="/wiki/Francis_Bacon_(filozof)" title="Francis Bacon (filozof)">Francis Bacon</a>, <a href="/wiki/Giordano_Bruno" title="Giordano Bruno">Giordano Bruno</a> czy <a href="/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli" title="Niccolò Machiavelli">Niccolò Machiavelli</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Filozofia_wczesnej_nowożytności"><span id="Filozofia_wczesnej_nowo.C5.BCytno.C5.9Bci"></span>Filozofia wczesnej nowożytności</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Filozofia wczesnej nowożytności" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Filozofia wczesnej nowożytności"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Renesans był epoką przejściową. Właściwy początek filozofii nowożytnej nastał w XVII wieku, wraz z publikacjami prac „wielkich filozofów”, takich jak <a href="/wiki/Ren%C3%A9_Descartes" title="René Descartes">René Descartes</a>, <a href="/wiki/Baruch_Spinoza" title="Baruch Spinoza">Baruch Spinoza</a>, <a href="/wiki/Thomas_Hobbes" title="Thomas Hobbes">Thomas Hobbes</a> czy <a href="/wiki/Gottfried_Wilhelm_Leibniz" title="Gottfried Wilhelm Leibniz">Gottfried Wilhelm Leibniz</a><sup id="cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf20065_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFCorethSchöndorf20065-60">[60]</a></sup>. Odrzucili oni dawniejsze autorytety (zarówno religijne, jak i starożytne), poszukując zupełnie nowych podstaw do ugruntowania wiedzy i nie bojąc się samodzielnej refleksji<sup id="cite_ref-CITEREFSilverman2006316_16-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSilverman2006316-16">[16]</a></sup>. Zerwanie z dotychczasowymi kanonami myślenia zaowocowało nowymi nurtami i polami badawczymi. Filozofia wczesnonowożytna odpowiada okresowi <a href="/wiki/Barok" title="Barok">baroku</a> w historii kultury. </p><p>Głównym sporem epoki był spór między <a href="/wiki/Racjonalizm_filozoficzny" title="Racjonalizm filozoficzny">racjonalistami</a> (do których zalicza się m.in. Kartezjusza, Spinozę czy Leibniza) a <a href="/wiki/Empiryzm" title="Empiryzm">empirystami</a> (<a href="/wiki/John_Locke" title="John Locke">Locke</a>, <a href="/wiki/David_Hume" title="David Hume">Hume</a>, <a href="/wiki/George_Berkeley_(filozof)" title="George Berkeley (filozof)">Berkeley</a>). Okresem kulminacyjnym, a zarazem przejściem do kolejnej epoki jest <a href="/wiki/Filozofia_krytyczna_(poj%C4%99cie)" title="Filozofia krytyczna (pojęcie)">filozofia krytyczna</a> <a href="/wiki/Immanuel_Kant" title="Immanuel Kant">Kanta</a><sup id="cite_ref-CITEREFRutherford2006a1_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRutherford2006a1-61">[61]</a></sup>. Wskazuje się nieraz, że Kartezjusz i Kant są dwoma centralnymi postaciami filozofii nowożytnej. Ten pierwszy otwiera nową tematykę badawczą, ostatecznie porzucając tradycję arystotelejską. Kant na nowo spaja obraz świata rozbity przez Kartezjusza i łączy różne formy ludzkiego poznania w spójny system<sup id="cite_ref-CITEREFKenny2006XIII_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKenny2006XIII-62">[62]</a></sup>. </p><p>Charakterystyczną cechą tej epoki było położenie decydującego nacisku na epistemologię. Obok tematyki epistemologicznej, wczesna nowożytność uznawana jest za epokę, w której nauki ścisłe i przyrodnicze osiągnęły samodzielności i oddzieliły się od filozofii<sup id="cite_ref-CITEREFRutherford2006a8_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRutherford2006a8-63">[63]</a></sup>. Najwybitniejsi filozofowie wczesnonowożytni (Kartezjusz, Leibniz, Hobbes, Gassendi, Pascal) byli jednocześnie wybitnymi naukowcami. Dziełem przełomowym była opublikowana w 1687 r. praca <i><a href="/wiki/Matematyczne_zasady_filozofii_naturalnej" title="Matematyczne zasady filozofii naturalnej">Philosophiae naturalis principia mathematica</a></i> (<i>Matematyczne zasady filozofii przyrody</i>) <a href="/wiki/Isaac_Newton" title="Isaac Newton">Isaaca Newtona</a>, która postawiła wyraźne <a href="/wiki/Problem_demarkacji" title="Problem demarkacji">kryterium demarkacji</a> między nową nauką a filozofią, w oparciu o <a href="/wiki/Metoda_naukowa" title="Metoda naukowa">metodę badawczą</a><sup id="cite_ref-CITEREFRutherford2006b12_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFRutherford2006b12-64">[64]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Filozofia_oświecenia"><span id="Filozofia_o.C5.9Bwiecenia"></span>Filozofia oświecenia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Filozofia oświecenia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Filozofia oświecenia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:B._Martin,_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/B._Martin%2C_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg/200px-B._Martin%2C_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg" decoding="async" width="200" height="334" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/B._Martin%2C_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg/300px-B._Martin%2C_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/B._Martin%2C_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg/400px-B._Martin%2C_Gentleman_and_Lady%27s_Philosophy_Wellcome_L0025108.jpg 2x" data-file-width="1076" data-file-height="1796" /></a><figcaption>W oświeceniu filozofia stała się popularnym tematem rozmów (1759)</figcaption></figure> <p>Oświecenie było szerokim ruchem nie tylko filozoficznym, ale również kulturowym, społecznym i politycznym, który odcisnął swoje piętno na całej zachodniej cywilizacji. Można wyróżnić trzy zasadnicze ośrodki filozoficzne: francuski (<a href="/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Voltaire</a>, <a href="/wiki/Denis_Diderot" title="Denis Diderot">Denis Diderot</a>, <a href="/wiki/Jean_le_Rond_d%E2%80%99Alembert" title="Jean le Rond d’Alembert">Jean le Rond d’Alembert</a>, <a href="/wiki/Monteskiusz" title="Monteskiusz">Monteskiusz</a>), <a href="/w/index.php?title=Szkockie_o%C5%9Bwiecenie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Szkockie oświecenie (strona nie istnieje)">szkocki</a> (<a href="/wiki/Francis_Hutcheson" title="Francis Hutcheson">Francis Hutcheson</a>, <a href="/wiki/David_Hume" title="David Hume">David Hume</a>, <a href="/wiki/Adam_Smith" title="Adam Smith">Adam Smith</a>, <a href="/wiki/Thomas_Reid" title="Thomas Reid">Thomas Reid</a>) i niemiecki (<i>die Aufklärung</i> – <a href="/wiki/Christian_Wolff" title="Christian Wolff">Christian Wolff</a>, <a href="/wiki/Moses_Mendelssohn" title="Moses Mendelssohn">Moses Mendelssohn</a>, <a href="/wiki/Gotthold_Ephraim_Lessing" title="Gotthold Ephraim Lessing">Gotthold Ephraim Lessing</a>, <a href="/wiki/Immanuel_Kant" title="Immanuel Kant">Immanuel Kant</a>)<sup id="cite_ref-CITEREFBristow2017sek._0_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBristow2017sek._0-65">[65]</a></sup>. </p><p>Motywem przewodnim epoki był kult <a href="/wiki/Rozum" title="Rozum">rozumu</a> i dążenie do osiągnięcia największej rozumności. Drugim motywem było pragnienie wyzwalania umysłu z różnego rodzaju błędów i uprzedzeń. Obwiniano siebie o skrępowanie swego umysłu więzami ciemnoty, nietolerancji i fanatyzmu chrześcijaństwa. Przodowała w tym <a href="/wiki/Filozofia_francuska" title="Filozofia francuska">filozofia francuska</a>, której najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem był <a href="/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Voltaire</a>. Nurt ten cechował optymizm co do doskonalenia ludzkości i <a href="/wiki/Teoria_post%C4%99pu" title="Teoria postępu">idea postępu</a><sup id="cite_ref-CITEREFDrozdowicz200540-44_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrozdowicz200540-44-66">[66]</a></sup>. </p><p>Oświeceniowi filozofowie byli pod ogromnym wrażeniem rozwoju nauk przyrodniczych. Nauka miała być motorem <a href="/wiki/Post%C4%99p_spo%C5%82eczny" title="Postęp społeczny">postępu społecznego</a>, zwalczając zabobon i przesądy i przyczyniając się do stworzenia nowych, bardziej egalitarnych form życia społecznego. Częścią tego miało być zrzucenie dawnych autorytetów: arystokracji, Kościoła i Arystotelesa<sup id="cite_ref-CITEREFBurns2003The_Enlightenment93_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBurns2003The_Enlightenment93-67">[67]</a></sup>. Najbardziej znanym projektem tego typu była <i><a href="/wiki/Wielka_encyklopedia_francuska" title="Wielka encyklopedia francuska">Encyclopédie</a></i>. Szczególny rozkwit filozofii przyrody (i radykalizacja jej stanowisk) nastąpił w przedrewolucyjnej Francji, gdzie rozwinął się radykalny <a href="/wiki/Materializm" title="Materializm">materializm</a> powiązany z <a href="/wiki/Ateizm" title="Ateizm">ateizmem</a><sup id="cite_ref-CITEREFBurns2003The_Enlightenment94_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBurns2003The_Enlightenment94-68">[68]</a></sup>. </p><p>Nie wszyscy filozofowie podzielali jednak fascynację rozwojem cywilizacji, co stało się źródłem innego nurtu pragnącego powrotu do natury i idealizującego <a href="/wiki/Stan_natury_(filozofia)" title="Stan natury (filozofia)">stan natury</a><sup id="cite_ref-CITEREFDrozdowicz200545_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrozdowicz200545-69">[69]</a></sup>. Czołowym reprezentantem tego nurtu był przede wszystkim <a href="/wiki/Jean-Jacques_Rousseau" title="Jean-Jacques Rousseau">Jean-Jacques Rousseau</a>, sceptyczny wobec idei postępu. Rousseau wskazywał na ograniczenia rozumu i wagę <a href="/wiki/Emocja" title="Emocja">uczuć</a>, stając się źródłem prekursorem <a href="/wiki/Sentymentalizm" title="Sentymentalizm">sentymentalizmu</a> i <a href="/wiki/Romantyzm" title="Romantyzm">romantyzmu</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Narodowe_tradycje_filozoficzne">Narodowe tradycje filozoficzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Narodowe tradycje filozoficzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Narodowe tradycje filozoficzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Filozofia_polska" title="Filozofia polska">Filozofia polska</a>.</i></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Filozofia_francuska" title="Filozofia francuska">Filozofia francuska</a>.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Wilhelm Gottlieb</span><span class="cite-name-initials" title="Wilhelm Gottlieb" style="display:none">W.G.</span> </span><span class="cite-lastname">Tennemann</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Wilhelm Gottlieb</span><span class="cite-name-initials" title="Wilhelm Gottlieb">W.G.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.pl/books?id=umoYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false"><i>A Manual of the History of Philosophy</i></a>, London: Bell & Daldy, 1870<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Wilhelm+Gottlieb&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=A+Manual+of+the+History+of+Philosophy&rft.place=London&rft.pub=Bell+%26+Daldy&rft.date=1870&rft.aulast=Tennemann&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.pl%2Fbooks%3Fid%3DumoYAAAAYAAJ%26printsec%3Dfrontcover%26hl%3Dpl%26source%3Dgbs_ge_summary_r%26cad%3D0%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Francesco</span><span class="cite-name-initials" title="Francesco" style="display:none">F.</span> </span><span class="cite-lastname">Bottin</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Francesco</span><span class="cite-name-initials" title="Francesco">F.</span></span><span class="cite-at-al" title="Francesco Bottin, Luciano Malusa, Giuseppe Micheli, Giovanni Santinello, Ilaro Tolomio"> i inni</span>, <i>Models of the History of Philosophy: From Its Origins in the Renaissance to the 'Historia Philosophica'</i>, Dordrecht: Springer, 1993, XVII<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Francesco&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Models+of+the+History+of+Philosophy%3A+From+Its+Origins+in+the+Renaissance+to+the+%27Historia+Philosophica%27&rft.place=Dordrecht&rft.pub=Springer&rft.date=1993&rft.aulast=Bottin" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">B.A.G.</span><span class="cite-name-initials" style="display:none">B.A.G.</span> </span><span class="cite-lastname">Fuller</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">B.A.G.</span><span class="cite-name-initials">B.A.G.</span></span>, <i>Historia filozofii</i>, Warszawa: PWN, 1967<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=B.A.G.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Historia+filozofii&rft.place=Warszawa&rft.pub=PWN&rft.date=1967&rft.aulast=Fuller" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRussell2000-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRussell2000_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRussell2000">Russell 2000 ↓</a></span>.</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Zbigniew</span><span class="cite-name-initials" title="Zbigniew" style="display:none">Z.</span> </span><span class="cite-lastname">Kuderowicz</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Zbigniew</span><span class="cite-name-initials" title="Zbigniew">Z.</span></span>, <i>Filozofia nowożytnej Europy</i>, Warszawa: PWN, 1989<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Zbigniew&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Filozofia+nowo%C5%BCytnej+Europy&rft.place=Warszawa&rft.pub=PWN&rft.date=1989&rft.aulast=Kuderowicz" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span>; <cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Władysław</span><span class="cite-name-initials" title="Władysław" style="display:none">W.</span> </span><span class="cite-lastname">Tatarkiewicz</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Władysław</span><span class="cite-name-initials" title="Władysław">W.</span></span>, <i>Historia filozofii, t. 2</i>, Warszawa: PWN, 1982<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=W%C5%82adys%C5%82aw&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Historia+filozofii%2C+t.+2&rft.place=Warszawa&rft.pub=PWN&rft.date=1982&rft.aulast=Tatarkiewicz" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Jan</span><span class="cite-name-initials" title="Jan" style="display:none">J.</span> </span><span class="cite-lastname">Legowicz</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Jan</span><span class="cite-name-initials" title="Jan">J.</span></span>, <i>Zarys historii filozofii</i>, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Jan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Zarys+historii+filozofii&rft.place=Warszawa&rft.pub=Wiedza+Powszechna&rft.date=1980&rft.aulast=Legowicz" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSchnädelbach199590-91-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSchnädelbach199590-91_7-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSchnädelbach199590-91_7-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSchnädelbach1995">Schnädelbach 1995 ↓</a></span>, s. 90-91.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSilverman2006318-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSilverman2006318_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSilverman2006">Silverman 2006 ↓</a></span>, s. 318.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRutherford2006a4-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRutherford2006a4_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRutherford2006a">Rutherford 2006a ↓</a></span>, s. 4.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006XII-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006XII_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. XII.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200622-23-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200622-23_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorethSchöndorf2006">Coreth i Schöndorf 2006 ↓</a></span>, s. 22-23.</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Peter N.</span><span class="cite-name-initials" title="Peter N." style="display:none">P.N.</span> </span><span class="cite-lastname">Miller</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Peter N.</span><span class="cite-name-initials" title="Peter N.">P.N.</span></span>, <i>The Renaissance Republic of Letters and the Genesis of Enlightenment</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Reinhard</span><span class="cite-name-initials" title="Reinhard" style="display:none">R.</span> <span class="cite-lastname">Blänkner</span> (red.), <i>Europäische Bildungströme. Die Viadrina im Kontext der europäischen Gelehrtenrepublik der Frühen Neuzeit (1506-1811)</i>, Schöneiche bei Berlin 2008, s. 55<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Peter+N.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Europ%C3%A4ische+Bildungstr%C3%B6me.+Die+Viadrina+im+Kontext+der+europ%C3%A4ischen+Gelehrtenrepublik+der+Fr%C3%BChen+Neuzeit+%281506-1811%29&rft.place=Sch%C3%B6neiche+bei+Berlin&rft.atitle=The+Renaissance+Republic+of+Letters+and+the+Genesis+of+Enlightenment&rft.date=2008&rft.aulast=Miller" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200623-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200623_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorethSchöndorf2006">Coreth i Schöndorf 2006 ↓</a></span>, s. 23.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorethSchöndorf20065-9-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf20065-9_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorethSchöndorf2006">Coreth i Schöndorf 2006 ↓</a></span>, s. 5-9.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRussell2000565-569-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRussell2000565-569_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRussell2000">Russell 2000 ↓</a></span>, s. 565-569.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSilverman2006316-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSilverman2006316_16-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSilverman2006316_16-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSilverman2006316_16-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSilverman2006">Silverman 2006 ↓</a></span>, s. 316.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRussell2000643-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRussell2000643_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRussell2000">Russell 2000 ↓</a></span>, s. 643.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Michael Della</span><span class="cite-name-initials" title="Michael Della" style="display:none">M.D.</span> </span><span class="cite-lastname">Rocca</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Michael Della</span><span class="cite-name-initials" title="Michael Della">M.D.</span></span>, <i>René Descartes</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Steven</span><span class="cite-name-initials" title="Steven" style="display:none">S.</span> <span class="cite-lastname">Nadler</span> (red.), <i>A Companion to Early Modern Philosophy</i>, Malden, MA – Oxford – Carlton: Blackwell Publishing, 2002, s. 60<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Malden%2C+MA+%E2%80%93+Oxford+%E2%80%93+Carlton&rft.atitle=Ren%C3%A9+Descartes&rft.aufirst=Michael+Della&rft.aulast=Rocca&rft.date=2002&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=A+Companion+to+Early+Modern+Philosophy&rft.pub=Blackwell+Publishing" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSchnädelbach199579-89-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSchnädelbach199579-89_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSchnädelbach1995">Schnädelbach 1995 ↓</a></span>, s. 79-89.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSchnädelbach199579-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSchnädelbach199579_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSchnädelbach1995">Schnädelbach 1995 ↓</a></span>, s. 79.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSchnädelbach199582-89-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSchnädelbach199582-89_21-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSchnädelbach1995">Schnädelbach 1995 ↓</a></span>, s. 82-89.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGaukroger200639-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGaukroger200639_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGaukroger2006">Gaukroger 2006 ↓</a></span>, s. 39.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGaukroger200640-46-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGaukroger200640-46_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGaukroger2006">Gaukroger 2006 ↓</a></span>, s. 40-46.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGaukroger200646-49-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGaukroger200646-49_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGaukroger2006">Gaukroger 2006 ↓</a></span>, s. 46-49.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGaukroger200650-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGaukroger200650_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGaukroger2006">Gaukroger 2006 ↓</a></span>, s. 50.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Ted</span><span class="cite-name-initials" title="Ted" style="display:none">T.</span> </span><span class="cite-lastname">Poston</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Ted</span><span class="cite-name-initials" title="Ted">T.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://iep.utm.edu/found-ep/"><i>Foundationalism</i></a>, [w:] <span class="cite-name-full">James</span><span class="cite-name-initials" title="James" style="display:none">J.</span> <span class="cite-lastname">Fieser</span>, <span class="cite-name-full">Bradley</span><span class="cite-name-initials" title="Bradley" style="display:none">B.</span> <span class="cite-lastname">Dowden</span> (red.), <i>The Internet Encyclopedia of Philosophy</i>, sek. 4.a.i<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Ted&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Internet+Encyclopedia+of+Philosophy&rft.atitle=Foundationalism&rft.aulast=Poston" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">René</span><span class="cite-name-initials" title="René" style="display:none">R.</span> </span><span class="cite-lastname">Descartes</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">René</span><span class="cite-name-initials" title="René">R.</span></span>, <i>Rozprawa o metodzie</i>, Kęty: Antyk, 2002, s. 32<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Ren%C3%A9&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Rozprawa+o+metodzie&rft.place=K%C4%99ty&rft.pub=Antyk&rft.date=2002&rft.aulast=Descartes" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSkirry4a-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSkirry4a_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSkirry">Skirry ↓</a></span>, 4a.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSkirry6a-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSkirry6a_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSkirry">Skirry ↓</a></span>, 6a.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWilliams2006239-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWilliams2006239_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWilliams2006">Williams 2006 ↓</a></span>, s. 239.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWilliams2006240-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWilliams2006240_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWilliams2006">Williams 2006 ↓</a></span>, s. 240.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWilliams2006240-242-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWilliams2006240-242_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWilliams2006">Williams 2006 ↓</a></span>, s. 240-242.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWilliams2006244-245-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWilliams2006244-245_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWilliams2006">Williams 2006 ↓</a></span>, s. 244-245.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200611-12-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200611-12_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorethSchöndorf2006">Coreth i Schöndorf 2006 ↓</a></span>, s. 11-12.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSkirrysek._4a-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSkirrysek._4a_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSkirry">Skirry ↓</a></span>, sek. 4a.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDowning2011sek._3.1-36"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDowning2011sek._3.1_36-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDowning2011sek._3.1_36-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDowning2011">Downing 2011 ↓</a></span>, sek. 3.1.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBristow2017sek._1.4-37"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBristow2017sek._1.4_37-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBristow2017">Bristow 2017 ↓</a></span>, sek. 1.4.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRohlf2016sek._2.2-38"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFRohlf2016sek._2.2_38-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFRohlf2016sek._2.2_38-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRohlf2016">Rohlf 2016 ↓</a></span>, sek. 2.2.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRutherford2006b27-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRutherford2006b27_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRutherford2006b">Rutherford 2006b ↓</a></span>, s. 27.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFHatfield2014sek._4-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFHatfield2014sek._4_40-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFHatfield2014">Hatfield 2014 ↓</a></span>, sek. 4.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLee2008-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLee2008_41-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLee2008">Lee 2008 ↓</a></span>.</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Edward</span><span class="cite-name-initials" title="Edward" style="display:none">E.</span> </span><span class="cite-lastname">Dolnick</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Edward</span><span class="cite-name-initials" title="Edward">E.</span></span>, <i>Wielki zegar Wszechświata. Wiek geniuszy i narodziny nowoczesnej nauki</i>, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2012, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788378391722" title="Specjalna:Książki/9788378391722">ISBN <span class="isbn">978-83-7839-172-2</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Warszawa&rft.aufirst=Edward&rft.aulast=Dolnick&rft.date=2012&rft.isbn=978-83-7839-172-2&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Wielki+zegar+Wszech%C5%9Bwiata.+Wiek+geniuszy+i+narodziny+nowoczesnej+nauki&rft.pub=Pr%C3%B3szy%C5%84ski+i+S-ka" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-43">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Stephen D.</span><span class="cite-name-initials" title="Stephen D." style="display:none">S.D.</span> </span><span class="cite-lastname">Snobelen</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Stephen D.</span><span class="cite-name-initials" title="Stephen D.">S.D.</span></span>, <i>The Myth of the Clockwork Universe. Newton, Newtonianism, and the Enlightenment</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Chris L.</span><span class="cite-name-initials" title="Chris L." style="display:none">Ch.L.</span> <span class="cite-lastname">Firestone</span>, <span class="cite-name-full">Nathan</span><span class="cite-name-initials" title="Nathan" style="display:none">N.</span> <span class="cite-lastname">Jacobs</span> (red.), <i>The Persistence of the Sacred in Modern Thought</i>, Notre Dame: University of Notre Dame Press, 2012<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Notre+Dame&rft.atitle=The+Myth+of+the+Clockwork+Universe.+Newton%2C+Newtonianism%2C+and+the+Enlightenment&rft.aufirst=Stephen+D.&rft.aulast=Snobelen&rft.date=2012&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Persistence+of+the+Sacred+in+Modern+Thought&rft.pub=University+of+Notre+Dame+Press" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Michel Onfray: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110603070530/http://ww3.wpunj.edu/newpol/issue40/Onfray40.htm">Jean Meslier and „The Gentle Inclination of Nature”</a>. William Paterson University. [dostęp 2011-02-08]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ww3.wpunj.edu/newpol/issue40/Onfray40.htm">tego adresu</a> (2011-06-03)]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Paul</span><span class="cite-name-initials" title="Paul" style="display:none">P.</span> </span><span class="cite-lastname">d’Holbach</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Paul</span><span class="cite-name-initials" title="Paul">P.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fullbooks.com/The-System-of-Nature-Vol-2.html"><i>The system of nature</i></a>, 1770<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Paul&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+system+of+nature&rft.date=1770&rft.aulast=d%E2%80%99Holbach&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.fullbooks.com%2FThe-System-of-Nature-Vol-2.html" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Andrew</span><span class="cite-name-initials" title="Andrew" style="display:none">A.</span> </span><span class="cite-lastname">Heywood</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Andrew</span><span class="cite-name-initials" title="Andrew">A.</span></span>, <i>Ideologie polityczne. Wprowadzenie</i>, Warszawa: PWN, 2007, s. 30–32, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788301152499" title="Specjalna:Książki/9788301152499">ISBN <span class="isbn">978-83-01-15249-9</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.place=Warszawa&rft.aufirst=Andrew&rft.aulast=Heywood&rft.date=2007&rft.isbn=978-83-01-15249-9&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Ideologie+polityczne.+Wprowadzenie&rft.pub=PWN" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006273-47"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006273_47-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006273_47-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 273.</span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Isaiah</span><span class="cite-name-initials" title="Isaiah" style="display:none">I.</span> </span><span class="cite-lastname">Berlin</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Isaiah</span><span class="cite-name-initials" title="Isaiah">I.</span></span>, <i>The Question of Machiavelli</i>, „The New York Review of Books”, 17 (7), 1971<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1971&rft.atitle=The+Question+of+Machiavelli&rft.jtitle=The+New+York+Review+of+Books&rft.volume=17&rft.edition=7" style="display:none"> </span>.</cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w czasopiśmie</span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006283-289-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006283-289_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 283-289.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006290-293-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006290-293_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 290-293.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006281-282-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006281-282_51-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 281-282.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorethSchöndorf200610-11-52"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200610-11_52-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf200610-11_52-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorethSchöndorf2006">Coreth i Schöndorf 2006 ↓</a></span>, s. 10-11.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006246-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006246_53-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 246.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006247-251-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006247-251_54-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 247-251.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006251-253-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006251-253_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 251-253.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006258-267-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006258-267_56-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. 258-267.</span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Neal W. Gilbert: Renaissance. W: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/encyclopediaphil08borc">Encyclopedia of Philosophy</a></i>. Donald M. Borchert (red.). Thomson Gale, 2006, s. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/encyclopediaphil08borc/page/n428">425</a>. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0028660722" title="Specjalna:Książki/0028660722">ISBN <span class="isbn">0-02-866072-2</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Encyclopedia+of+Philosophy&rft.atitle=Renaissance&rft.au=Neal+W.+Gilbert&rft.pub=Thomson+Gale&rft.pages=%5Bhttps%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fencyclopediaphil08borc%2Fpage%2Fn428+425%5D&rft.isbn=0-02-866072-2&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fencyclopediaphil08borc"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book" id="CITEREFCiszewski2000">Marian Ciszewski: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ptta.pl/pef/pdf/r/renesansuf.pdf">Renesansu filozofia</a>. W: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ptta.pl/pef/index.php?id=glowna&lang=pl">Powszechna Encyklopedia Filozofii</a></i>. T. 8: P-S. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2000, s. 3. [dostęp 2013-11-24].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Powszechna+Encyklopedia+Filozofii&rft.atitle=Renesansu+filozofia&rft.aulast=Ciszewski&rft.aufirst=Marian&rft.pub=Polskie+Towarzystwo+Tomasza+z+Akwinu&rft.place=Lublin&rft.pages=3&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ptta.pl%2Fpef%2Findex.php%3Fid%3Dglowna%26lang%3Dpl"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-autonazwa1-59"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-autonazwa1_59-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-autonazwa1_59-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book" id="CITEREFCasini2012">Lorenzo Casini: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://iep.utm.edu/renaissa/">Renaissance Philosophy</a>. W: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.iep.utm.edu/">Internet Encyclopedia of Philosophy</a></i>. 2012. [dostęp 2013-09-05].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Internet+Encyclopedia+of+Philosophy&rft.atitle=Renaissance+Philosophy&rft.aulast=Casini&rft.aufirst=Lorenzo&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iep.utm.edu%2F"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFCorethSchöndorf20065-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFCorethSchöndorf20065_60-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFCorethSchöndorf2006">Coreth i Schöndorf 2006 ↓</a></span>, s. 5.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRutherford2006a1-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRutherford2006a1_61-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRutherford2006a">Rutherford 2006a ↓</a></span>, s. 1.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKenny2006XIII-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKenny2006XIII_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKenny2006">Kenny 2006 ↓</a></span>, s. XIII.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRutherford2006a8-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRutherford2006a8_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRutherford2006a">Rutherford 2006a ↓</a></span>, s. 8.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFRutherford2006b12-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFRutherford2006b12_64-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFRutherford2006b">Rutherford 2006b ↓</a></span>, s. 12.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBristow2017sek._0-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBristow2017sek._0_65-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBristow2017">Bristow 2017 ↓</a></span>, sek. 0.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDrozdowicz200540-44-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDrozdowicz200540-44_66-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDrozdowicz2005">Drozdowicz 2005 ↓</a></span>, s. 40-44.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBurns2003The_Enlightenment93-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBurns2003The_Enlightenment93_67-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBurns2003">Burns 2003 ↓</a></span>, The Enlightenment, s. 93.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBurns2003The_Enlightenment94-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBurns2003The_Enlightenment94_68-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBurns2003">Burns 2003 ↓</a></span>, The Enlightenment, s. 94.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDrozdowicz200545-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDrozdowicz200545_69-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDrozdowicz2005">Drozdowicz 2005 ↓</a></span>, s. 45.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation" id="CITEREFBristow2017"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">William</span><span class="cite-name-initials" title="William" style="display:none">W.</span> </span><span class="cite-lastname">Bristow</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">William</span><span class="cite-name-initials" title="William">W.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/enlightenment/"><i>Enlightenment</i></a>, <span class="cite-name-full">Edward N.</span><span class="cite-name-initials" title="Edward N." style="display:none">E.N.</span> <span class="cite-lastname">Zalta</span> (red.), [w:] <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a>, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>, 29 sierpnia 2017<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1095-5054">1095-5054</a></span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/enlightenment/">adresu</a> 2017-12-21]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Enlightenment&rft.aufirst=William&rft.aulast=Bristow&rft.date=2017-08-29&rft.issn=1095-5054&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%5B%5BStanford+Encyclopedia+of+Philosophy%5D%5D&rft.pub=Metaphysics+Research+Lab%2C+%5B%5BUniwersytet+Stanforda%7CStanford+University%5D%5D&rft_id=http%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fenlightenment%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.<span class="problemy problemy-w-cytuj" aria-hidden="true" data-nosnippet="">???</span></cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFBurns2003"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">William E.</span><span class="cite-name-initials" title="William E." style="display:none">W.E.</span> </span><span class="cite-lastname">Burns</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">William E.</span><span class="cite-name-initials" title="William E.">W.E.</span></span>, <i>Science in the Enlightenment. An Encyclopedia</i>, ABC-Clio, 2003<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=William+E.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Science+in+the+Enlightenment.+An+Encyclopedia&rft.pub=ABC-Clio&rft.date=2003&rft.aulast=Burns" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFCorethSchöndorf2006"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Emerich</span><span class="cite-name-initials" title="Emerich" style="display:none">E.</span> </span><span class="cite-lastname">Coreth</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Emerich</span><span class="cite-name-initials" title="Emerich">E.</span></span>, <span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Harald</span><span class="cite-name-initials" title="Harald" style="display:none">H.</span> </span><span class="cite-lastname">Schöndorf</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Harald</span><span class="cite-name-initials" title="Harald">H.</span></span>, <i>Filozofia XVII i XVIII wieku</i>, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2006<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Emerich&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Filozofia+XVII+i+XVIII+wieku&rft.place=K%C4%99ty&rft.pub=Wydawnictwo+Marek+Derewiecki&rft.date=2006&rft.aulast=Coreth" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Willis</span><span class="cite-name-initials" title="Willis" style="display:none">W.</span> </span><span class="cite-lastname">Doney</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Willis</span><span class="cite-name-initials" title="Willis">W.</span></span>, <i>Modernism and Postmodernism</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Donald M.</span><span class="cite-name-initials" title="Donald M." style="display:none">D.M.</span> <span class="cite-lastname">Borchert</span> (red.), <i>Encyclopedia of Philosophy</i>, t. II, Thomson Gale, 2006, s. 53-60, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0028660722" title="Specjalna:Książki/0028660722">ISBN <span class="isbn">0-02-866072-2</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Modernism+and+Postmodernism&rft.aufirst=Willis&rft.aulast=Doney&rft.date=2006&rft.isbn=0-02-866072-2&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Encyclopedia+of+Philosophy&rft.pub=Thomson+Gale" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation" id="CITEREFDowning2011"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Lisa</span><span class="cite-name-initials" title="Lisa" style="display:none">L.</span> </span><span class="cite-lastname">Downing</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Lisa</span><span class="cite-name-initials" title="Lisa">L.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/berkeley/"><i>George Berkeley</i></a>, <span class="cite-name-full">Edward N.</span><span class="cite-name-initials" title="Edward N." style="display:none">E.N.</span> <span class="cite-lastname">Zalta</span> (red.), [w:] <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a>, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>, 19 stycznia 2011<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1095-5054">1095-5054</a></span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/berkeley/">adresu</a> 2017-12-21]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=George+Berkeley&rft.aufirst=Lisa&rft.aulast=Downing&rft.date=2011-01-19&rft.issn=1095-5054&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%5B%5BStanford+Encyclopedia+of+Philosophy%5D%5D&rft.pub=Metaphysics+Research+Lab%2C+%5B%5BUniwersytet+Stanforda%7CStanford+University%5D%5D&rft_id=http%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fberkeley%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.<span class="problemy problemy-w-cytuj" aria-hidden="true" data-nosnippet="">???</span></cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFDrozdowicz2005"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Zbigniew</span><span class="cite-name-initials" title="Zbigniew" style="display:none">Z.</span> </span><span class="cite-lastname">Drozdowicz</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Zbigniew</span><span class="cite-name-initials" title="Zbigniew">Z.</span></span>, <i>Filozofia francuska w epoce Oświecenia</i>, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, 2005<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Zbigniew&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Filozofia+francuska+w+epoce+O%C5%9Bwiecenia&rft.place=Pozna%C5%84&rft.pub=Wydawnictwo+Fundacji+Humaniora&rft.date=2005&rft.aulast=Drozdowicz" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFGaukroger2006"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Stephen</span><span class="cite-name-initials" title="Stephen" style="display:none">S.</span> </span><span class="cite-lastname">Gaukroger</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Stephen</span><span class="cite-name-initials" title="Stephen">S.</span></span>, <i>Knowledge, Evidence, and Method</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald" style="display:none">D.</span> <span class="cite-lastname">Rutherford</span> (red.), <i>The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy</i>, Cambridge University Press, 2006, s. 39-66<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Stephen&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+Early+Modern+Philosophy&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.atitle=Knowledge%2C+Evidence%2C+and+Method&rft.date=2006&rft.aulast=Gaukroger" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation" id="CITEREFHatfield2014"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Gary</span><span class="cite-name-initials" title="Gary" style="display:none">G.</span> </span><span class="cite-lastname">Hatfield</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Gary</span><span class="cite-name-initials" title="Gary">G.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/descartes/"><i>René Descartes</i></a>, <span class="cite-name-full">Edward N.</span><span class="cite-name-initials" title="Edward N." style="display:none">E.N.</span> <span class="cite-lastname">Zalta</span> (red.), [w:] <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a>, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>, 16 stycznia 2014<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1095-5054">1095-5054</a></span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/descartes/">adresu</a> 2017-12-21]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Ren%C3%A9+Descartes&rft.aufirst=Gary&rft.aulast=Hatfield&rft.date=2014-01-16&rft.issn=1095-5054&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%5B%5BStanford+Encyclopedia+of+Philosophy%5D%5D&rft.pub=Metaphysics+Research+Lab%2C+%5B%5BUniwersytet+Stanforda%7CStanford+University%5D%5D&rft_id=http%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fdescartes%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.<span class="problemy problemy-w-cytuj" aria-hidden="true" data-nosnippet="">???</span></cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFKenny2006"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Anthony</span><span class="cite-name-initials" title="Anthony" style="display:none">A.</span> </span><span class="cite-lastname">Kenny</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Anthony</span><span class="cite-name-initials" title="Anthony">A.</span></span>, <i>The Rise of Modern Philosophy</i>, Oxford: Clarendon Press, 2006<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Anthony&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Rise+of+Modern+Philosophy&rft.place=Oxford&rft.pub=Clarendon+Press&rft.date=2006&rft.aulast=Kenny" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation" id="CITEREFLee2008"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Sukjae</span><span class="cite-name-initials" title="Sukjae" style="display:none">S.</span> </span><span class="cite-lastname">Lee</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Sukjae</span><span class="cite-name-initials" title="Sukjae">S.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/occasionalism/"><i>Occasionalism</i></a>, <span class="cite-name-full">Edward N.</span><span class="cite-name-initials" title="Edward N." style="display:none">E.N.</span> <span class="cite-lastname">Zalta</span> (red.), [w:] <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a>, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>, 20 października 2008<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1095-5054">1095-5054</a></span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/occasionalism/">adresu</a> 2017-12-21]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Occasionalism&rft.aufirst=Sukjae&rft.aulast=Lee&rft.date=2008-10-20&rft.issn=1095-5054&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%5B%5BStanford+Encyclopedia+of+Philosophy%5D%5D&rft.pub=Metaphysics+Research+Lab%2C+%5B%5BUniwersytet+Stanforda%7CStanford+University%5D%5D&rft_id=http%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Foccasionalism%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.<span class="problemy problemy-w-cytuj" aria-hidden="true" data-nosnippet="">???</span></cite></li> <li><cite class="citation" id="CITEREFRohlf2016"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Michale</span><span class="cite-name-initials" title="Michale" style="display:none">M.</span> </span><span class="cite-lastname">Rohlf</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Michale</span><span class="cite-name-initials" title="Michale">M.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/kant/"><i>Immanuel Kant</i></a>, <span class="cite-name-full">Edward N.</span><span class="cite-name-initials" title="Edward N." style="display:none">E.N.</span> <span class="cite-lastname">Zalta</span> (red.), [w:] <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a>, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>, 25 stycznia 2016<span class="issn">, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1095-5054">1095-5054</a></span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/kant/">adresu</a> 2017-12-21]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Immanuel+Kant&rft.aufirst=Michale&rft.aulast=Rohlf&rft.date=2016-01-25&rft.issn=1095-5054&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%5B%5BStanford+Encyclopedia+of+Philosophy%5D%5D&rft.pub=Metaphysics+Research+Lab%2C+%5B%5BUniwersytet+Stanforda%7CStanford+University%5D%5D&rft_id=http%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fkant%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.<span class="problemy problemy-w-cytuj" aria-hidden="true" data-nosnippet="">???</span></cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFRussell2000"><a href="/wiki/Bertrand_Russell" title="Bertrand Russell"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Bertrand</span><span class="cite-name-initials" title="Bertrand" style="display:none">B.</span> </span><span class="cite-lastname">Russell</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Bertrand</span><span class="cite-name-initials" title="Bertrand">B.</span></span></a>, <i>Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną od czasów najdawniejszych do dnia dzisiejszego</i>, Warszawa: Aletheia, 2000<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Bertrand&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dzieje+filozofii+Zachodu+i+jej+zwi%C4%85zki+z+rzeczywisto%C5%9Bci%C4%85+polityczno-spo%C5%82eczn%C4%85+od+czas%C3%B3w+najdawniejszych+do+dnia+dzisiejszego&rft.place=Warszawa&rft.pub=Aletheia&rft.date=2000&rft.aulast=Russell" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFRutherford2006a"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald" style="display:none">D.</span> </span><span class="cite-lastname">Rutherford</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald">D.</span></span>, <i>Introduction</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald" style="display:none">D.</span> <span class="cite-lastname">Rutherford</span> (red.), <i>The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy</i>, Cambridge University Press, 2006a, s. 1-9<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Donald&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+Early+Modern+Philosophy&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.atitle=Introduction&rft.date=2006&rft.aulast=Rutherford" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFRutherford2006b"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald" style="display:none">D.</span> </span><span class="cite-lastname">Rutherford</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald">D.</span></span>, <i>Innovation and Orthodoxy in Eearly Modern Philosophy</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Donald</span><span class="cite-name-initials" title="Donald" style="display:none">D.</span> <span class="cite-lastname">Rutherford</span> (red.), <i>The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy</i>, Cambridge University Press, 2006b, s. 11-38<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Donald&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+Early+Modern+Philosophy&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.atitle=Innovation+and+Orthodoxy+in+Eearly+Modern+Philosophy&rft.date=2006&rft.aulast=Rutherford" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFSchnädelbach1995"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Herbert</span><span class="cite-name-initials" title="Herbert" style="display:none">H.</span> </span><span class="cite-lastname">Schnädelbach</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Herbert</span><span class="cite-name-initials" title="Herbert">H.</span></span>, <i>Filozofia</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Ekkehard</span><span class="cite-name-initials" title="Ekkehard" style="display:none">E.</span> <span class="cite-lastname">Martens</span>, <span class="cite-name-full">Herbert</span><span class="cite-name-initials" title="Herbert" style="display:none">H.</span> <span class="cite-lastname">Schnädelbach</span> (red.), <i>Filozofia. Podstawowe pytania</i>, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, s. 57–97<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Warszawa&rft.atitle=Filozofia&rft.aufirst=Herbert&rft.aulast=Schn%C3%A4delbach&rft.date=1995&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Filozofia.+Podstawowe+pytania&rft.pub=Wiedza+Powszechna" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFSilverman2006"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Hugh J.</span><span class="cite-name-initials" title="Hugh J." style="display:none">H.J.</span> </span><span class="cite-lastname">Silverman</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Hugh J.</span><span class="cite-name-initials" title="Hugh J.">H.J.</span></span>, <i>Modernism and Postmodernism</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Donald M.</span><span class="cite-name-initials" title="Donald M." style="display:none">D.M.</span> <span class="cite-lastname">Borchert</span> (red.), <i>Encyclopedia of Philosophy</i>, t. VI, Thomson Gale, 2006, s. 316-319, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0028660722" title="Specjalna:Książki/0028660722">ISBN <span class="isbn">0-02-866072-2</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Modernism+and+Postmodernism&rft.aufirst=Hugh+J.&rft.aulast=Silverman&rft.date=2006&rft.isbn=0-02-866072-2&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Encyclopedia+of+Philosophy&rft.pub=Thomson+Gale" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSkirry"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Justin</span><span class="cite-name-initials" title="Justin" style="display:none">J.</span> </span><span class="cite-lastname">Skirry</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Justin</span><span class="cite-name-initials" title="Justin">J.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://iep.utm.edu/rene-descartes/"><i>René Descartes (1596–1650)</i></a>, [w:] <span class="cite-name-full">James</span><span class="cite-name-initials" title="James" style="display:none">J.</span> <span class="cite-lastname">Fieser</span>, <span class="cite-name-full">Bradley</span><span class="cite-name-initials" title="Bradley" style="display:none">B.</span> <span class="cite-lastname">Dowden</span> (red.), <i>The Internet Encyclopedia of Philosophy</i><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Justin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Internet+Encyclopedia+of+Philosophy&rft.atitle=Ren%C3%A9+Descartes+%281596%E2%80%931650%29&rft.aulast=Skirry" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFWilliams2006"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Bernard</span><span class="cite-name-initials" title="Bernard" style="display:none">B.</span> </span><span class="cite-lastname">Williams</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Bernard</span><span class="cite-name-initials" title="Bernard">B.</span></span>, <i>Rationalism</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Donald M.</span><span class="cite-name-initials" title="Donald M." style="display:none">D.M.</span> <span class="cite-lastname">Borchert</span> (red.), <i>Encyclopedia of Philosophy</i>, t. VIII, Thomson Gale, 2006, s. 239-247, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0028660722" title="Specjalna:Książki/0028660722">ISBN <span class="isbn">0-02-866072-2</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.atitle=Rationalism&rft.aufirst=Bernard&rft.aulast=Williams&rft.date=2006&rft.isbn=0-02-866072-2&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Encyclopedia+of+Philosophy&rft.pub=Thomson+Gale" style="display:none"> </span>.</cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Otwarty_dost%C4%99p" title="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać"><img alt="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/8px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png" decoding="async" width="8" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/12px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/16px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="1000" /></a></span> Artykuły na <a href="/wiki/Stanford_Encyclopedia_of_Philosophy" title="Stanford Encyclopedia of Philosophy">Stanford Encyclopedia of Philosophy</a> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span> [dostęp 2018-01-29]: </p> <ul><li><cite class="citation"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Brigitte</span><span class="cite-name-initials" title="Brigitte" style="display:none">B.</span> </span><span class="cite-lastname">Sassen</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Brigitte</span><span class="cite-name-initials" title="Brigitte">B.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/18thGerman-preKant/"><i>18th Century German Philosophy Prior to Kant</i></a>, 28 lipca 2014<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Brigitte&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=18th+Century+German+Philosophy+Prior+to+Kant&rft.date=2014-07-28&rft.aulast=Sassen&rft_id=https%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2F18thGerman-preKant%2F" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Alexander</span><span class="cite-name-initials" title="Alexander" style="display:none">A.</span> </span><span class="cite-lastname">Broadie</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Alexander</span><span class="cite-name-initials" title="Alexander">A.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/scottish-18th/"><i>Scottish Philosophy in the 18th Century</i></a>, 22 września 2017<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Alexander&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Scottish+Philosophy+in+the+18th+Century&rft.date=2017-09-22&rft.aulast=Broadie&rft_id=https%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fscottish-18th%2F" style="display:none"> </span>.</cite></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Dzieje_filozofii" title="Szablon:Dzieje filozofii"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/wiki/Dyskusja_szablonu:Dzieje_filozofii" title="Dyskusja szablonu:Dzieje filozofii"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Dzieje_filozofii&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Historia_filozofii" title="Historia filozofii">Dzieje filozofii</a></div><div class="mw-collapsible-content"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">tradycje</th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Region" class="mw-disambig" title="Region">regionalne</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row">zachodnie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_ameryka%C5%84ska" title="Filozofia amerykańska">amerykańska</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_angielska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia angielska (strona nie istnieje)">angielska</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_francuska" title="Filozofia francuska">francuska</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_niemiecka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia niemiecka (strona nie istnieje)">niemiecka</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_polska" title="Filozofia polska">polska</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_rosyjska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia rosyjska (strona nie istnieje)">rosyjska</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">wschodnie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_chi%C5%84ska" title="Filozofia chińska">chińska</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_indyjska" title="Filozofia indyjska">indyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_japo%C5%84ska" title="Filozofia japońska">japońska</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_korea%C5%84ska" title="Filozofia koreańska">koreańska</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_1_3"><th class="navbox-group opis" scope="row">inne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_afryka%C5%84ska" title="Filozofia afrykańska">afrykańska</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Religia" title="Religia">wyznaniowe</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a1_2_1"><th class="navbox-group opis" scope="row">zachodnie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_chrze%C5%9Bcija%C5%84ska" title="Filozofia chrześcijańska">chrześcijańska</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_%C5%9Bwiata_islamu" title="Filozofia świata islamu">islamska</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Aredniowieczna_filozofia_%C5%BCydowska" title="Średniowieczna filozofia żydowska">żydowska</a></li></ul> </td></tr><tr class="a1_2_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">wschodnie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_buddyjska" title="Filozofia buddyjska">buddyjska</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a1_3"><th class="navbox-group opis" scope="row">inne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_analityczna" title="Filozofia analityczna">filozofia analityczna</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_kontynentalna" title="Filozofia kontynentalna">filozofia kontynentalna</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">okresy<br /><a href="/wiki/Filozofia_Zachodu" title="Filozofia Zachodu">filozofii<br />zachodniej</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a2_1"><th class="navbox-group opis" scope="row">szerokie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_staro%C5%BCytna" title="Filozofia starożytna">starożytność</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_%C5%9Bredniowieczna" title="Filozofia średniowieczna">średniowiecze</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">nowożytność</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_wsp%C3%B3%C5%82czesna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia współczesna (strona nie istnieje)">współczesność</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">wąskie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Filozofia_przedsokratejska" title="Filozofia przedsokratejska">przedsokratejski</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_rzymska" title="Filozofia rzymska">rzymski</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_bizanty%C5%84ska" title="Filozofia bizantyńska">bizantyński</a></li> <li><a href="/wiki/Patrystyka" title="Patrystyka">patrystyczny</a></li> <li><a href="/wiki/Scholastyka_(filozofia)" title="Scholastyka (filozofia)">scholastyczny</a></li> <li><a href="/wiki/Filozofia_renesansu" title="Filozofia renesansu">renesansowy</a></li> <li><a class="mw-selflink-fragment" href="#Filozofia_wczesnej_nowożytności">wczesnonowożytny</a></li> <li><a class="mw-selflink-fragment" href="#Filozofia_oświecenia">oświeceniowy</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_XIX_wieku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia XIX wieku (strona nie istnieje)">XIX wiek</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_XX_wieku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia XX wieku (strona nie istnieje)">XX wiek</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Filozofia_XXI_wieku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Filozofia XXI wieku (strona nie istnieje)">XXI wiek</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Prace teoretyczne</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Historia_filozofii_(Copleston)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Historia filozofii (Copleston) (strona nie istnieje)">Historia filozofii (Copleston)</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_filozofii_(Tatarkiewicz)" title="Historia filozofii (Tatarkiewicz)">Historia filozofii (Tatarkiewicz)</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_filozofii_(Dynnik_i_in.)" title="Historia filozofii (Dynnik i in.)">Historia filozofii (Dynnik i in.)</a></li> <li><a href="/wiki/Historia_filozofii_(podr%C4%99cznik)" title="Historia filozofii (podręcznik)">Historia filozofii (1940—1942)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dzieje_filozofii_Zachodu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dzieje filozofii Zachodu (strona nie istnieje)">Dzieje filozofii Zachodu</a></li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3tki_zarys_historii_filozofii" title="Krótki zarys historii filozofii">Krótki zarys historii filozofii</a></li> <li><a href="/wiki/Powstanie_filozofii_marksistowskiej" title="Powstanie filozofii marksistowskiej">Powstanie filozofii marksistowskiej</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Journal_of_the_History_of_Philosophy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Journal of the History of Philosophy (strona nie istnieje)">Journal of the History of Philosophy</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description"><a href="/wiki/Filozofia" title="Filozofia">filozofia</a></span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh85100960">sh85100960</a></span></li><li><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Web_NDL_Authorities" class="extiw" title="de:Web NDL Authorities">NDL</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00565815">00565815</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph136915">ph136915</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007541108205171">987007541108205171</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_%C5%81otwy" title="Biblioteka Narodowa Łotwy">LNB</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F?func=direct&local_base=lnc10&doc_number=000048527&P_CON_LNG=ENG">000048527</a></span></li></ul></div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Filozofia_nowożytna&oldid=75144135">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Filozofia_nowożytna&oldid=75144135</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategoria</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Filozofia_nowo%C5%BCytna" title="Kategoria:Filozofia nowożytna">Filozofia nowożytna</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Uniwersalny_szablon_cytowania_%E2%80%93_brak_strony" title="Kategoria:Uniwersalny szablon cytowania – brak strony">Uniwersalny szablon cytowania – brak strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_odn_bez_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon odn bez numeru strony">Szablon odn bez numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_bez_okre%C5%9Blonego_trybu" title="Kategoria:Szablon cytowania bez określonego trybu">Szablon cytowania bez określonego trybu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_u%C5%BCywa_p%C3%B3l_opisowych" title="Kategoria:Szablon cytowania używa pól opisowych">Szablon cytowania używa pól opisowych</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 5 lis 2024, 17:54.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Filozofia_nowo%C5%BCytna&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-f7rzp","wgBackendResponseTime":176,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.842","walltime":"1.047","ppvisitednodes":{"value":20822,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":142056,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":14423,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":13,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":6,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":61856,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 795.238 1 -total"," 30.57% 243.089 33 Szablon:Cytuj"," 29.03% 230.831 1 Szablon:Przypisy"," 24.95% 198.451 61 Szablon:Odn"," 19.00% 151.072 5 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 18.09% 143.834 1 Szablon:Dzieje_filozofii"," 6.58% 52.299 61 Szablon:Odn/tekst"," 5.68% 45.149 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 4.21% 33.450 3 Szablon:Cytuj_książkę"," 4.01% 31.899 1 Szablon:Cytuj_stronę"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.371","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":4830113,"limit":52428800},"limitreport-logs":"ext = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"The New York Review of Books\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-58c654d589-ghcvm","timestamp":"20241108124212","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Filozofia nowo\u017cytna","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Filozofia_nowo%C5%BCytna","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q860746","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q860746","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2016-01-16T00:24:07Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/3\/37\/Wither_-_Emblem_Wisdom.jpg","headline":"etap filozofii zachodniej nast\u0119puj\u0105cy po \u015bredniowieczu, czasem uznawany za zamkni\u0119ty w XX wieku"}</script> </body> </html>