CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>19e eeuw - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"82d921e1-18fb-4ee9-ada8-1ff970168304","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"19e_eeuw","wgTitle":"19e eeuw","wgCurRevisionId":68274828,"wgRevisionId":68274828,"wgArticleId":1882494,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["19e eeuw"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"19e_eeuw","wgRelevantArticleId":1882494,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl", "pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q6955","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["architecture","bitness","brands","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","skins.vector.search.codex.styles": "ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022", "ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.3"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="19e eeuw - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/19e_eeuw"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/19e_eeuw"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-19e_eeuw rootpage-19e_eeuw skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/18_november"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=19e+eeuw" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=19e+eeuw" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=19e+eeuw" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=19e+eeuw" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Langjarige_gebeurtenissen_en_ontwikkelingen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Langjarige_gebeurtenissen_en_ontwikkelingen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Langjarige gebeurtenissen en ontwikkelingen</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Langjarige_gebeurtenissen_en_ontwikkelingen-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Langjarige gebeurtenissen en ontwikkelingen-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Langjarige_gebeurtenissen_en_ontwikkelingen-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Belangrijke_personen_van_de_19e_eeuw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Belangrijke_personen_van_de_19e_eeuw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Belangrijke personen van de 19e eeuw</span> </div> </a> <ul id="toc-Belangrijke_personen_van_de_19e_eeuw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Laatste_Nederlandse_19e-eeuwers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Laatste_Nederlandse_19e-eeuwers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Laatste Nederlandse 19e-eeuwers</span> </div> </a> <ul id="toc-Laatste_Nederlandse_19e-eeuwers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">19e eeuw</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 159 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-159" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">159 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/19de_eeu" title="19de eeu – Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="19de eeu" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/19._Jahrhundert" title="19. Jahrhundert – Zwitserduits" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="19. Jahrhundert" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Zwitserduits" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/19%E1%8A%9B%E1%8B%8D_%E1%88%9D%E1%8B%95%E1%89%B0_%E1%8B%93%E1%88%98%E1%89%B5" title="19ኛው ምዕተ ዓመት – Amhaars" lang="am" hreflang="am" data-title="19ኛው ምዕተ ዓመት" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Amhaars" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Sieglo_XIX" title="Sieglo XIX – Aragonees" lang="an" hreflang="an" data-title="Sieglo XIX" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Aragonees" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86_19" title="القرن 19 – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="القرن 19" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B3%D8%B9%D8%AA%D8%A7%D8%B4%D8%B1" title="القرن التسعتاشر – Egyptisch Arabisch" lang="arz" hreflang="arz" data-title="القرن التسعتاشر" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptisch Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Sieglu_XIX" title="Sieglu XIX – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Sieglu XIX" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B3%D3%80%D0%B0%D1%81%D1%80%D1%83" title="XIX гӀасру – Avarisch" lang="av" hreflang="av" data-title="XIX гӀасру" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="Avarisch" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"><a href="https://avk.wikipedia.org/wiki/19-eafa_decemda" title="19-eafa decemda – Kotava" lang="avk" hreflang="avk" data-title="19-eafa decemda" data-language-autonym="Kotava" data-language-local-name="Kotava" class="interlanguage-link-target"><span>Kotava</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/XIX_%C9%99sr" title="XIX əsr – Azerbeidzjaans" lang="az" hreflang="az" data-title="XIX əsr" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Azerbeidzjaans" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%DB%B1%DB%B9._%DB%8C%D9%88%D8%B2_%D8%A7%DB%8C%D9%84" title="۱۹. یوز ایل – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="۱۹. یوز ایل" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XIX быуат – Basjkiers" lang="ba" hreflang="ba" data-title="XIX быуат" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Basjkiers" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Abad_ka-19" title="Abad ka-19 – Balinees" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Abad ka-19" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="Balinees" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/XIX_om%C5%BEios" title="XIX omžios – Samogitisch" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="XIX omžios" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitisch" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/XIX_%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B4%D0%B7%D0%B5" title="XIX стагоддзе – Belarussisch" lang="be" hreflang="be" data-title="XIX стагоддзе" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Belarussisch" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/XIX_%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B7%D1%8C%D0%B4%D0%B7%D0%B5" title="XIX стагодзьдзе – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="XIX стагодзьдзе" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/19_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="19 век – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="19 век" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%89%E0%A6%A8%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%82%E0%A6%B6_%E0%A6%B6%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80" title="উনবিংশ শতাব্দী – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="উনবিংশ শতাব্দী" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/XIXvet_kantved" title="XIXvet kantved – Bretons" lang="br" hreflang="br" data-title="XIXvet kantved" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Bretons" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/19._vijek" title="19. vijek – Bosnisch" lang="bs" hreflang="bs" data-title="19. vijek" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Bosnisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Segle_XIX" title="Segle XIX – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Segle XIX" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/19_si%C3%A9-g%C4%AB" title="19 sié-gī – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="19 sié-gī" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B1%D3%80%D0%B5%D1%88%D0%BE" title="XIX бӀешо – Tsjetsjeens" lang="ce" hreflang="ce" data-title="XIX бӀешо" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="Tsjetsjeens" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Siglo_19" title="Siglo 19 – Cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Siglo 19" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="Cebuano" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%95%D8%AF%DB%95%DB%8C_%D9%A1%D9%A9%DB%8C%DB%95%D9%85" title="سەدەی ١٩یەم – Soranî" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سەدەی ١٩یەم" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Soranî" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/19._stolet%C3%AD" title="19. století – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="19. století" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/XIX_%C4%95%D0%BC%C4%95%D1%80" title="XIX ĕмĕр – Tsjoevasjisch" lang="cv" hreflang="cv" data-title="XIX ĕмĕр" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="Tsjoevasjisch" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/19eg_ganrif" title="19eg ganrif – Welsh" lang="cy" hreflang="cy" data-title="19eg ganrif" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Welsh" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/19._%C3%A5rhundrede" title="19. århundrede – Deens" lang="da" hreflang="da" data-title="19. århundrede" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Deens" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/19._Jahrhundert" title="19. Jahrhundert – Duits" lang="de" hreflang="de" data-title="19. Jahrhundert" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Seserra_19%C4%B1ne" title="Seserra 19ıne – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Seserra 19ıne" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/19%CE%BF%CF%82_%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CE%B1%CF%82" title="19ος αιώνας – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="19ος αιώνας" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eml mw-list-item"><a href="https://eml.wikipedia.org/wiki/XIX_s%C3%A9col" title="XIX sécol – Emiliano-Romagnolo" lang="egl" hreflang="egl" data-title="XIX sécol" data-language-autonym="Emiliàn e rumagnòl" data-language-local-name="Emiliano-Romagnolo" class="interlanguage-link-target"><span>Emiliàn e rumagnòl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/19th_century" title="19th century – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="19th century" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/19-a_jarcento" title="19-a jarcento – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="19-a jarcento" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Siglo_XIX" title="Siglo XIX – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Siglo XIX" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/19._sajand" title="19. sajand – Estisch" lang="et" hreflang="et" data-title="19. sajand" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Estisch" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/XIX._mendea" title="XIX. mendea – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="XIX. mendea" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Sigru_XIX" title="Sigru XIX – Extremeens" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Sigru XIX" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremeens" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%AF%D9%87_%D9%86%D9%88%D8%B2%D8%AF%D9%87%D9%85_%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="سده نوزدهم میلادی – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="سده نوزدهم میلادی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/1800-luku" title="1800-luku – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="1800-luku" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/19._aastagasada" title="19. aastagasada – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="19. aastagasada" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/19._%C3%B8ld" title="19. øld – Faeröers" lang="fo" hreflang="fo" data-title="19. øld" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Faeröers" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/XIXe_si%C3%A8cle" title="XIXe siècle – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="XIXe siècle" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/XIX%C3%A9mo_si%C3%A8cllo" title="XIXémo siècllo – Arpitaans" lang="frp" hreflang="frp" data-title="XIXémo siècllo" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/19._juarhunert" title="19. juarhunert – Noord-Fries" lang="frr" hreflang="frr" data-title="19. juarhunert" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="Noord-Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/19e_iuw" title="19e iuw – Fries" lang="fy" hreflang="fy" data-title="19e iuw" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/19%C3%BA_haois" title="19ú haois – Iers" lang="ga" hreflang="ga" data-title="19ú haois" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Iers" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/19%E4%B8%96%E7%B4%80" title="19世紀 – Ganyu" lang="gan" hreflang="gan" data-title="19世紀" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Ganyu" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/19mh_Linn" title="19mh Linn – Schots-Gaelisch" lang="gd" hreflang="gd" data-title="19mh Linn" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Schots-Gaelisch" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9culo_XIX" title="Século XIX – Galicisch" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Século XIX" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Galicisch" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/19oo_eash" title="19oo eash – Manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="19oo eash" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="Manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%9E%D7%90%D7%94_%D7%94-19" title="המאה ה-19 – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="המאה ה-19" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80" title="उन्नीसवीं शताब्दी – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="उन्नीसवीं शताब्दी" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/19th_century" title="19th century – Fijisch Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="19th century" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fijisch Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/19._stolje%C4%87e" title="19. stoljeće – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="19. stoljeće" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/XIXe_sy%C3%A8k" title="XIXe syèk – Haïtiaans Creools" lang="ht" hreflang="ht" data-title="XIXe syèk" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="Haïtiaans Creools" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/19._sz%C3%A1zad" title="19. század – Hongaars" lang="hu" hreflang="hu" data-title="19. század" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Hongaars" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/19-%D6%80%D5%A4_%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="19-րդ դար – Armeens" lang="hy" hreflang="hy" data-title="19-րդ դար" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Armeens" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Seculo_19" title="Seculo 19 – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Seculo 19" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q70893996 mw-list-item" title=""><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Abad_ke-19" title="Abad ke-19 – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Abad ke-19" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B1%D3%80%D0%B0%D1%8C%D1%88%D1%83" title="XIX бӀаьшу – Ingoesjetisch" lang="inh" hreflang="inh" data-title="XIX бӀаьшу" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="Ingoesjetisch" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/19ma_yarcento" title="19ma yarcento – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="19ma yarcento" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/19._%C3%B6ldin" title="19. öldin – IJslands" lang="is" hreflang="is" data-title="19. öldin" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="IJslands" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/XIX_secolo" title="XIX secolo – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="XIX secolo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/19%E4%B8%96%E7%B4%80" title="19世紀 – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="19世紀" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/18xyxymoi" title="18xyxymoi – Lojban" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="18xyxymoi" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="Lojban" class="interlanguage-link-target"><span>La .lojban.</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Abad_ping_19" title="Abad ping 19 – Javaans" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Abad ping 19" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Javaans" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/XIX_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A3%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%94" title="XIX საუკუნე – Georgisch" lang="ka" hreflang="ka" data-title="XIX საუკუნე" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Georgisch" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Lqern_wis_19" title="Lqern wis 19 – Kabylisch" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Lqern wis 19" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="Kabylisch" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/XIX_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80" title="XIX ғасыр – Kazachs" lang="kk" hreflang="kk" data-title="XIX ғасыр" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Kazachs" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/19%EC%84%B8%EA%B8%B0" title="19세기 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="19세기" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Sedsala_19an" title="Sedsala 19an – Koerdisch" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Sedsala 19an" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Koerdisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kv mw-list-item"><a href="https://kv.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%BD%D1%8D%D0%BC" title="XIX нэм – Komi" lang="kv" hreflang="kv" data-title="XIX нэм" data-language-autonym="Коми" data-language-local-name="Komi" class="interlanguage-link-target"><span>Коми</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/19ves_kansbledhen" title="19ves kansbledhen – Cornish" lang="kw" hreflang="kw" data-title="19ves kansbledhen" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="Cornish" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Saeculum_19" title="Saeculum 19 – Latijn" lang="la" hreflang="la" data-title="Saeculum 19" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Latijn" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/19._Joerhonnert" title="19. Joerhonnert – Luxemburgs" lang="lb" hreflang="lb" data-title="19. Joerhonnert" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Luxemburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B2%D0%B8%D1%88_%D0%B9%D0%B8%D1%81" title="XIX виш йис – Lezgisch" lang="lez" hreflang="lez" data-title="XIX виш йис" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="Lezgisch" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Sentenio_19" title="Sentenio 19 – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Sentenio 19" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Negentiende_iew" title="Negentiende iew – Limburgs" lang="li" hreflang="li" data-title="Negentiende iew" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Limburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/XIX_secolo" title="XIX secolo – Ligurisch" lang="lij" hreflang="lij" data-title="XIX secolo" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9cul_XIX" title="Sécul XIX – Lombardisch" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Sécul XIX" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%84%E0%BA%B4%E0%BA%94%E0%BA%95%E0%BA%B0%E0%BA%AA%E0%BA%B0%E0%BA%95%E0%BA%B0%E0%BA%A7%E0%BA%B1%E0%BA%94%E0%BA%97%E0%BA%B5%E0%BB%88_19" title="ຄິດຕະສະຕະວັດທີ່ 19 – Laotiaans" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ຄິດຕະສະຕະວັດທີ່ 19" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="Laotiaans" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/XIX_am%C5%BEius" title="XIX amžius – Litouws" lang="lt" hreflang="lt" data-title="XIX amžius" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Litouws" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ltg mw-list-item"><a href="https://ltg.wikipedia.org/wiki/19_godu_symts" title="19 godu symts – Letgaals" lang="ltg" hreflang="ltg" data-title="19 godu symts" data-language-autonym="Latgaļu" data-language-local-name="Letgaals" class="interlanguage-link-target"><span>Latgaļu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/19._gadsimts" title="19. gadsimts – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="19. gadsimts" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-map-bms mw-list-item"><a href="https://map-bms.wikipedia.org/wiki/Abad_kaping-19" title="Abad kaping-19 – Banyumasan" lang="jv-x-bms" hreflang="jv-x-bms" data-title="Abad kaping-19" data-language-autonym="Basa Banyumasan" data-language-local-name="Banyumasan" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Banyumasan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%BC" title="XIX курым – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="XIX курым" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mi mw-list-item"><a href="https://mi.wikipedia.org/wiki/Rautau_19" title="Rautau 19 – Maori" lang="mi" hreflang="mi" data-title="Rautau 19" data-language-autonym="Māori" data-language-local-name="Maori" class="interlanguage-link-target"><span>Māori</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/19_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="19 век – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="19 век" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%A4%E0%B5%8A%E0%B5%BB%E0%B4%AA%E0%B4%A4%E0%B4%BE%E0%B4%82_%E0%B4%A8%E0%B5%82%E0%B4%B1%E0%B5%8D%E0%B4%B1%E0%B4%BE%E0%B4%A3%E0%B5%8D%E0%B4%9F%E0%B5%8D" title="പത്തൊൻപതാം നൂറ്റാണ്ട് – Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പത്തൊൻപതാം നൂറ്റാണ്ട്" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/19-%D1%80_%D0%B7%D1%83%D1%83%D0%BD" title="19-р зуун – Mongools" lang="mn" hreflang="mn" data-title="19-р зуун" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Mongools" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87.%E0%A4%B8.%E0%A4%9A%E0%A5%87_%E0%A5%A7%E0%A5%AF_%E0%A4%B5%E0%A5%87_%E0%A4%B6%E0%A4%A4%E0%A4%95" title="इ.स.चे १९ वे शतक – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="इ.स.चे १९ वे शतक" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Abad_ke-19" title="Abad ke-19 – Maleis" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Abad ke-19" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Maleis" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%81%81%E1%81%89_%E1%80%9B%E1%80%AC%E1%80%85%E1%80%AF%E1%80%94%E1%80%BE%E1%80%85%E1%80%BA" title="၁၉ ရာစုနှစ် – Birmaans" lang="my" hreflang="my" data-title="၁၉ ရာစုနှစ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="Birmaans" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B5" title="XIX пинге – Erzja" lang="myv" hreflang="myv" data-title="XIX пинге" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="Erzja" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Macuilpohualxihuitl_XIX" title="Macuilpohualxihuitl XIX – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Macuilpohualxihuitl XIX" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target"><span>Nāhuatl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/XIX_seculo" title="XIX seculo – Napolitaans" lang="nap" hreflang="nap" data-title="XIX seculo" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="Napolitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/19._Johrhunnert" title="19. Johrhunnert – Nedersaksisch" lang="nds" hreflang="nds" data-title="19. Johrhunnert" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Nedersaksisch" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/19e_eeuw" title="19e eeuw – Nederduits" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="19e eeuw" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Nederduits" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/1800-talet" title="1800-talet – Noors - Nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="1800-talet" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Noors - Nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/19._%C3%A5rhundre" title="19. århundre – Noors - Bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="19. århundre" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Noors - Bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/19esmi_sekle" title="19esmi sekle – Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="19esmi sekle" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target"><span>Novial</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/XIXe_s." title="XIXe s. – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="XIXe s." data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nso mw-list-item"><a href="https://nso.wikipedia.org/wiki/Ngwagakgolo_19" title="Ngwagakgolo 19 – Noord-Sotho" lang="nso" hreflang="nso" data-title="Ngwagakgolo 19" data-language-autonym="Sesotho sa Leboa" data-language-local-name="Noord-Sotho" class="interlanguage-link-target"><span>Sesotho sa Leboa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/S%C3%A8gle_XIX" title="Sègle XIX – Occitaans" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Sègle XIX" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Occitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/XIX_%C3%A6%D0%BD%D1%83%D1%81" title="XIX æнус – Ossetisch" lang="os" hreflang="os" data-title="XIX æнус" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="Ossetisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/19%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%82_%E0%A8%B8%E0%A8%A6%E0%A9%80" title="19ਵੀਂ ਸਦੀ – Punjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="19ਵੀਂ ਸਦੀ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Siglo_19" title="Siglo 19 – Papiaments" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Siglo 19" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="Papiaments" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/XIX_wiek" title="XIX wiek – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="XIX wiek" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%DB%8C%DB%81%D9%88%D9%8A%DA%BA_%D8%B5%D8%AF%DB%8C" title="انیہويں صدی – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="انیہويں صدی" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9culo_XIX" title="Século XIX – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Século XIX" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/19_%C3%B1iqin_pachakwata" title="19 ñiqin pachakwata – Quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="19 ñiqin pachakwata" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="Quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/19avel_tschientaner" title="19avel tschientaner – Reto-Romaans" lang="rm" hreflang="rm" data-title="19avel tschientaner" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Reto-Romaans" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Secolul_al_XIX-lea" title="Secolul al XIX-lea – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Secolul al XIX-lea" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="XIX век – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="XIX век" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/XIX._%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%87%D0%B0" title="XIX. стороча – Roetheens" lang="rue" hreflang="rue" data-title="XIX. стороча" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Roetheens" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/XIX_%D2%AF%D0%B9%D1%8D" title="XIX үйэ – Jakoets" lang="sah" hreflang="sah" data-title="XIX үйэ" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="Jakoets" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/S%C3%A8culu_XIX" title="Sèculu XIX – Siciliaans" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Sèculu XIX" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Siciliaans" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/19t_century" title="19t century – Schots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="19t century" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Schots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/1800-lohku_(jahke%C4%8Duohti)" title="1800-lohku (jahkečuohti) – Noord-Samisch" lang="se" hreflang="se" data-title="1800-lohku (jahkečuohti)" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="Noord-Samisch" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/19._vijek" title="19. vijek – Servo-Kroatisch" lang="sh" hreflang="sh" data-title="19. vijek" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Servo-Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shn mw-list-item"><a href="https://shn.wikipedia.org/wiki/%E1%80%95%E1%80%AE%E1%82%81%E1%80%B0%E1%80%9D%E1%80%BA%E1%80%95%E1%81%A2%E1%81%B5%E1%80%BA%E1%82%87_19" title="ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 19 – Shan" lang="shn" hreflang="shn" data-title="ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 19" data-language-autonym="ၽႃႇသႃႇတႆး " data-language-local-name="Shan" class="interlanguage-link-target"><span>ၽႃႇသႃႇတႆး </span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/19_%E0%B7%80%E0%B6%B1_%E0%B7%83%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%80%E0%B7%83" title="19 වන සියවස – Singalees" lang="si" hreflang="si" data-title="19 වන සියවස" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Singalees" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/19th_century" title="19th century – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="19th century" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/19._storo%C4%8Die" title="19. storočie – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="19. storočie" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/19._stoletje" title="19. stoletje – Sloveens" lang="sl" hreflang="sl" data-title="19. stoletje" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Sloveens" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Shekulli_XIX" title="Shekulli XIX – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Shekulli XIX" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/19._%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="19. век – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="19. век" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/19._Jierhunnert" title="19. Jierhunnert – Saterfries" lang="stq" hreflang="stq" data-title="19. Jierhunnert" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterfries" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Abad_ka-19" title="Abad ka-19 – Soendanees" lang="su" hreflang="su" data-title="Abad ka-19" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="Soendanees" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/1800-talet" title="1800-talet – Zweeds" lang="sv" hreflang="sv" data-title="1800-talet" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Zweeds" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Karne_ya_19" title="Karne ya 19 – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Karne ya 19" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/XIX_stole%C4%87e" title="XIX stoleće – Silezisch" lang="szl" hreflang="szl" data-title="XIX stoleće" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silezisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/19-%E0%AE%86%E0%AE%AE%E0%AF%8D_%E0%AE%A8%E0%AF%82%E0%AE%B1%E0%AF%8D%E0%AE%B1%E0%AE%BE%E0%AE%A3%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AF%81" title="19-ஆம் நூற்றாண்டு – Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="19-ஆம் நூற்றாண்டு" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/19_%E0%B0%B5_%E0%B0%B6%E0%B0%A4%E0%B0%BE%E0%B0%AC%E0%B1%8D%E0%B0%A6%E0%B0%82" title="19 వ శతాబ్దం – Telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="19 వ శతాబ్దం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="Telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%B8_XIX" title="Садаи XIX – Tadzjieks" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Садаи XIX" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="Tadzjieks" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B4%E0%B8%AA%E0%B8%95%E0%B9%8C%E0%B8%A8%E0%B8%95%E0%B8%A7%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%A9%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88_19" title="คริสต์ศตวรรษที่ 19 – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="คริสต์ศตวรรษที่ 19" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/19-njy_asyr" title="19-njy asyr – Turkmeens" lang="tk" hreflang="tk" data-title="19-njy asyr" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="Turkmeens" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Ika-19_na_dantaon" title="Ika-19 na dantaon – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Ika-19 na dantaon" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Sasoron%D3%99_19" title="Sasoronә 19 – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Sasoronә 19" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/19._y%C3%BCzy%C4%B1l" title="19. yüzyıl – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="19. yüzyıl" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/XIX_%D0%B3%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80" title="XIX гасыр – Tataars" lang="tt" hreflang="tt" data-title="XIX гасыр" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/19_-_%D8%A6%DB%95%D8%B3%D9%89%D8%B1" title="19 - ئەسىر – Oeigoers" lang="ug" hreflang="ug" data-title="19 - ئەسىر" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="Oeigoers" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/XIX_%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%96%D1%82%D1%82%D1%8F" title="XIX століття – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="XIX століття" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%B3%D9%88%DB%8C%DA%BA_%D8%B5%D8%AF%DB%8C" title="انیسویں صدی – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="انیسویں صدی" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/XIX_asr" title="XIX asr – Oezbeeks" lang="uz" hreflang="uz" data-title="XIX asr" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Oezbeeks" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/XIX_seco%C5%82o" title="XIX secoło – Venetiaans" lang="vec" hreflang="vec" data-title="XIX secoło" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19 – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Thế kỷ 19" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Tumyel_19id" title="Tumyel 19id – Volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Tumyel 19id" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="Volapük" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/19inme_sieke" title="19inme sieke – Waals" lang="wa" hreflang="wa" data-title="19inme sieke" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="Waals" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Ika-19_nga_gatostuig" title="Ika-19 nga gatostuig – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Ika-19 nga gatostuig" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/19%E4%B8%96%E7%BA%AA" title="19世纪 – Wuyu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="19世纪" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Wuyu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/XIX_%E1%83%9D%E1%83%A8%E1%83%AC%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%90" title="XIX ოშწანურა – Mingreels" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="XIX ოშწანურა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingreels" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/19%D7%98%D7%A2%D7%A8_%D7%99%22%D7%94" title="19טער י"ה – Jiddisch" lang="yi" hreflang="yi" data-title="19טער י"ה" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Jiddisch" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/19e_e%C3%AAuw" title="19e eêuw – Zeeuws" lang="zea" hreflang="zea" data-title="19e eêuw" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeeuws" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/19%E4%B8%96%E7%BA%AA" title="19世纪 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="19世纪" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/19_s%C3%A8-k%C3%AD" title="19 sè-kí – Minnanyu" lang="nan" hreflang="nan" data-title="19 sè-kí" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnanyu" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/19%E4%B8%96%E7%B4%80" title="19世紀 – Kantonees" lang="yue" hreflang="yue" data-title="19世紀" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Kantonees" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q6955#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/19e_eeuw" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:19e_eeuw" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/19e_eeuw"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/19e_eeuw"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/19e_eeuw" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/19e_eeuw" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&oldid=68274828" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=19e_eeuw&id=68274828&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2F19e_eeuw"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2F19e_eeuw"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=19e+eeuw"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=19e_eeuw&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:19th_century" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q6955" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><table class="infobox wikitable" cellpadding="1" cellspacing="1" style="width:max-content;"> <tbody><tr> <th colspan="11">Overzicht van de jaren in en rond de <a class="mw-selflink selflink">19e eeuw</a> </th></tr> <tr style="font-style: italic;"> <td><a href="/wiki/1790-1799" title="1790-1799">Jaren 90</a> </td> <td><a href="/wiki/1790" title="1790">1790</a></td> <td><a href="/wiki/1791" title="1791">1791</a></td> <td><a href="/wiki/1792" title="1792">1792</a></td> <td><a href="/wiki/1793" title="1793">1793</a></td> <td><a href="/wiki/1794" title="1794">1794</a> </td> <td><a href="/wiki/1795" title="1795">1795</a></td> <td><a href="/wiki/1796" title="1796">1796</a></td> <td><a href="/wiki/1797" title="1797">1797</a></td> <td><a href="/wiki/1798" title="1798">1798</a></td> <td><a href="/wiki/1799" title="1799">1799</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1800-1809" title="1800-1809">Jaren 00</a> </td> <td><a href="/wiki/1800" title="1800">1800</a></td> <td><a href="/wiki/1801" title="1801">1801</a></td> <td><a href="/wiki/1802" title="1802">1802</a></td> <td><a href="/wiki/1803" title="1803">1803</a></td> <td><a href="/wiki/1804" title="1804">1804</a> </td> <td><a href="/wiki/1805" title="1805">1805</a></td> <td><a href="/wiki/1806" title="1806">1806</a></td> <td><a href="/wiki/1807" title="1807">1807</a></td> <td><a href="/wiki/1808" title="1808">1808</a></td> <td><a href="/wiki/1809" title="1809">1809</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1810-1819" title="1810-1819">Jaren 10</a> </td> <td><a href="/wiki/1810" title="1810">1810</a></td> <td><a href="/wiki/1811" title="1811">1811</a></td> <td><a href="/wiki/1812" title="1812">1812</a></td> <td><a href="/wiki/1813" title="1813">1813</a></td> <td><a href="/wiki/1814" title="1814">1814</a> </td> <td><a href="/wiki/1815" title="1815">1815</a></td> <td><a href="/wiki/1816" title="1816">1816</a></td> <td><a href="/wiki/1817" title="1817">1817</a></td> <td><a href="/wiki/1818" title="1818">1818</a></td> <td><a href="/wiki/1819" title="1819">1819</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1820-1829" title="1820-1829">Jaren 20</a> </td> <td><a href="/wiki/1820" title="1820">1820</a></td> <td><a href="/wiki/1821" title="1821">1821</a></td> <td><a href="/wiki/1822" title="1822">1822</a></td> <td><a href="/wiki/1823" title="1823">1823</a></td> <td><a href="/wiki/1824" title="1824">1824</a> </td> <td><a href="/wiki/1825" title="1825">1825</a></td> <td><a href="/wiki/1826" title="1826">1826</a></td> <td><a href="/wiki/1827" title="1827">1827</a></td> <td><a href="/wiki/1828" title="1828">1828</a></td> <td><a href="/wiki/1829" title="1829">1829</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1830-1839" title="1830-1839">Jaren 30</a> </td> <td><a href="/wiki/1830" title="1830">1830</a></td> <td><a href="/wiki/1831" title="1831">1831</a></td> <td><a href="/wiki/1832" title="1832">1832</a></td> <td><a href="/wiki/1833" title="1833">1833</a></td> <td><a href="/wiki/1834" title="1834">1834</a> </td> <td><a href="/wiki/1835" title="1835">1835</a></td> <td><a href="/wiki/1836" title="1836">1836</a></td> <td><a href="/wiki/1837" title="1837">1837</a></td> <td><a href="/wiki/1838" title="1838">1838</a></td> <td><a href="/wiki/1839" title="1839">1839</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1840-1849" title="1840-1849">Jaren 40</a> </td> <td><a href="/wiki/1840" title="1840">1840</a></td> <td><a href="/wiki/1841" title="1841">1841</a></td> <td><a href="/wiki/1842" title="1842">1842</a></td> <td><a href="/wiki/1843" title="1843">1843</a></td> <td><a href="/wiki/1844" title="1844">1844</a> </td> <td><a href="/wiki/1845" title="1845">1845</a></td> <td><a href="/wiki/1846" title="1846">1846</a></td> <td><a href="/wiki/1847" title="1847">1847</a></td> <td><a href="/wiki/1848" title="1848">1848</a></td> <td><a href="/wiki/1849" title="1849">1849</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1850-1859" title="1850-1859">Jaren 50</a> </td> <td><a href="/wiki/1850" title="1850">1850</a></td> <td><a href="/wiki/1851" title="1851">1851</a></td> <td><a href="/wiki/1852" title="1852">1852</a></td> <td><a href="/wiki/1853" title="1853">1853</a></td> <td><a href="/wiki/1854" title="1854">1854</a> </td> <td><a href="/wiki/1855" title="1855">1855</a></td> <td><a href="/wiki/1856" title="1856">1856</a></td> <td><a href="/wiki/1857" title="1857">1857</a></td> <td><a href="/wiki/1858" title="1858">1858</a></td> <td><a href="/wiki/1859" title="1859">1859</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1860-1869" title="1860-1869">Jaren 60</a> </td> <td><a href="/wiki/1860" title="1860">1860</a></td> <td><a href="/wiki/1861" title="1861">1861</a></td> <td><a href="/wiki/1862" title="1862">1862</a></td> <td><a href="/wiki/1863" title="1863">1863</a></td> <td><a href="/wiki/1864" title="1864">1864</a> </td> <td><a href="/wiki/1865" title="1865">1865</a></td> <td><a href="/wiki/1866" title="1866">1866</a></td> <td><a href="/wiki/1867" title="1867">1867</a></td> <td><a href="/wiki/1868" title="1868">1868</a></td> <td><a href="/wiki/1869" title="1869">1869</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1870-1879" title="1870-1879">Jaren 70</a> </td> <td><a href="/wiki/1870" title="1870">1870</a></td> <td><a href="/wiki/1871" title="1871">1871</a></td> <td><a href="/wiki/1872" title="1872">1872</a></td> <td><a href="/wiki/1873" title="1873">1873</a></td> <td><a href="/wiki/1874" title="1874">1874</a> </td> <td><a href="/wiki/1875" title="1875">1875</a></td> <td><a href="/wiki/1876" title="1876">1876</a></td> <td><a href="/wiki/1877" title="1877">1877</a></td> <td><a href="/wiki/1878" title="1878">1878</a></td> <td><a href="/wiki/1879" title="1879">1879</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1880-1889" title="1880-1889">Jaren 80</a> </td> <td><a href="/wiki/1880" title="1880">1880</a></td> <td><a href="/wiki/1881" title="1881">1881</a></td> <td><a href="/wiki/1882" title="1882">1882</a></td> <td><a href="/wiki/1883" title="1883">1883</a></td> <td><a href="/wiki/1884" title="1884">1884</a> </td> <td><a href="/wiki/1885" title="1885">1885</a></td> <td><a href="/wiki/1886" title="1886">1886</a></td> <td><a href="/wiki/1887" title="1887">1887</a></td> <td><a href="/wiki/1888" title="1888">1888</a></td> <td><a href="/wiki/1889" title="1889">1889</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/1890-1899" title="1890-1899">Jaren 90</a> </td> <td><a href="/wiki/1890" title="1890">1890</a></td> <td><a href="/wiki/1891" title="1891">1891</a></td> <td><a href="/wiki/1892" title="1892">1892</a></td> <td><a href="/wiki/1893" title="1893">1893</a></td> <td><a href="/wiki/1894" title="1894">1894</a> </td> <td><a href="/wiki/1895" title="1895">1895</a></td> <td><a href="/wiki/1896" title="1896">1896</a></td> <td><a href="/wiki/1897" title="1897">1897</a></td> <td><a href="/wiki/1898" title="1898">1898</a></td> <td><a href="/wiki/1899" title="1899">1899</a> </td></tr> <tr style="font-style: italic;"> <td><a href="/wiki/1900-1909" title="1900-1909">Jaren 00</a> </td> <td><a href="/wiki/1900" title="1900">1900</a></td> <td><a href="/wiki/1901" title="1901">1901</a></td> <td><a href="/wiki/1902" title="1902">1902</a></td> <td><a href="/wiki/1903" title="1903">1903</a></td> <td><a href="/wiki/1904" title="1904">1904</a> </td> <td><a href="/wiki/1905" title="1905">1905</a></td> <td><a href="/wiki/1906" title="1906">1906</a></td> <td><a href="/wiki/1907" title="1907">1907</a></td> <td><a href="/wiki/1908" title="1908">1908</a></td> <td><a href="/wiki/1909" title="1909">1909</a> </td></tr></tbody></table> <p>De <b>19e eeuw</b> (van de <a href="/wiki/Christelijke_jaartelling" title="Christelijke jaartelling">christelijke jaartelling</a>) is de 19e periode van 100 jaar, dus bestaande uit de jaren <a href="/wiki/1801" title="1801">1801</a> tot en met <a href="/wiki/1900" title="1900">1900</a>. De 19e eeuw behoort tot het <a href="/wiki/2e_millennium" title="2e millennium">2e millennium</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Langjarige_gebeurtenissen_en_ontwikkelingen">Langjarige gebeurtenissen en ontwikkelingen</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&veaction=edit&section=1" title="Bewerk dit kopje: Langjarige gebeurtenissen en ontwikkelingen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=edit&section=1" title="De broncode bewerken van de sectie: Langjarige gebeurtenissen en ontwikkelingen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <dl><dt>IJzeren eeuw</dt></dl> <p>De negentiende eeuw kenmerkt zich door weergaloze vorderingen der wetenschappen. De eeuw der techniek roept een <a href="/wiki/Materialisme_(levenshouding)" title="Materialisme (levenshouding)">materialistische</a> levensbeschouwing op, gelooft in vooruitgang en beoordeelt de dingen op <a href="/wiki/Utilitarisme" title="Utilitarisme">nuttigheid</a>. Voorbeelden van <a href="/wiki/Vooruitgangsgeloof" title="Vooruitgangsgeloof">vooruitgangsgeloof</a> zijn ook te vinden in het Hegeliaanse <a href="/wiki/Idealisme" title="Idealisme">idealisme</a> en het <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a>. Sommigen zien ook verwantschap met het <a href="/wiki/Darwinisme" title="Darwinisme">darwinisme</a> en het daaruit voortvloeiende <a href="/wiki/Evolutionisme" title="Evolutionisme">evolutionisme</a>. </p><p>Het Europese platteland ondergaat metamorfoses op het vlak van de landbouwtechnologie én op het vlak van het grondbezit. In de steden dringt de term <a href="/wiki/Fabriek" title="Fabriek">fabriek</a> zich op. In tegenstelling met een <a href="/wiki/Manufactuur_(bedrijf)" title="Manufactuur (bedrijf)">manufactuur</a> (handmatige productie), worden er op grote schaal <a href="/wiki/Stoommachine" title="Stoommachine">stoommachines</a> gebruikt. Burgerlijke levensvormen ontwikkelen zich en de bestuurscentralisatie (<a href="/wiki/Bureaucratie" title="Bureaucratie">bureaucratisering</a>) helpt bij de vorming van <a href="/wiki/Imperialisme" title="Imperialisme">imperialistische</a> mogendheden en voor de Europeanisering van de wereld. </p><p>Historici hanteren in hun <a href="/wiki/Periodisering" title="Periodisering">periodisering</a> vaak de term "<a href="/w/index.php?title=Lange_negentiende_eeuw&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lange negentiende eeuw (de pagina bestaat niet)">lange negentiende eeuw</a>" als kenmerkend tijdvak tussen de <a href="/wiki/Franse_Revolutie" title="Franse Revolutie">Franse Revolutie</a> (<a href="/wiki/1789" title="1789">1789</a>) en het begin van de <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a> (<a href="/wiki/1914" title="1914">1914</a>). </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Ordinary_bicycle01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Ordinary_bicycle01.jpg/260px-Ordinary_bicycle01.jpg" decoding="async" width="260" height="257" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/Ordinary_bicycle01.jpg 1.5x" data-file-width="385" data-file-height="381" /></a><figcaption>Een <a href="/wiki/Hoge_bi" title="Hoge bi">hoge bi</a></figcaption></figure> <dl><dt>Europa</dt></dl> <ul><li>In het <a href="/wiki/Congres_van_Wenen" title="Congres van Wenen">Congresstelsel</a> maken de vijf grote mogendheden de dienst uit in het Europa na Napoleon: Pruisen, Rusland, Oostenrijk, Engeland en Bourbon-Frankrijk. Zij regelen de conflicten meestal door <a href="/wiki/Diplomatie" title="Diplomatie">diplomatie</a>, en slechts bij uitzondering door oorlog.</li> <li>De politiek van germanisering van Hongarije en Bohemen door <a href="/wiki/Keizerrijk_Oostenrijk" title="Keizerrijk Oostenrijk">Oostenrijk</a> leidt tot het <a href="/w/index.php?title=Hongaars_nationalisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hongaars nationalisme (de pagina bestaat niet)">Hongaars nationalisme</a>, en de <a href="/wiki/Magyarisatie" title="Magyarisatie">oplegging van het Hongaars</a> door Boedapest aan de omliggende gebieden als <a href="/wiki/Transsylvani%C3%AB" title="Transsylvanië">Zevenburgen</a> en het <a href="/wiki/Temesbanaat" title="Temesbanaat">Temesbanaat</a>.</li> <li>Ontstaan van het <a href="/wiki/Panslavisme" title="Panslavisme">panslavisme</a>. Onder de bescherming van <a href="/wiki/Rusland" title="Rusland">Rusland</a> wil dit vroege romantische panslavisme over de grenzen heen een culturele en economische verbondenheid van alle <a href="/wiki/Slavische_volkeren" title="Slavische volkeren">Slavische volkeren</a> scheppen.</li> <li>De Russische expansie gaat gepaard met <a href="/wiki/Etnische_zuivering" title="Etnische zuivering">etnische zuiveringen</a>: miljoenen <a href="/wiki/Krim-Tataren" title="Krim-Tataren">Krim-Tataren</a> en moslims van de <a href="/wiki/Kaukasus_(gebied)" title="Kaukasus (gebied)">Kaukasus</a> worden verdreven, meestal naar het <a href="/wiki/Ottomaanse_Rijk" title="Ottomaanse Rijk">Ottomaanse Rijk</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Kozakken" title="Kozakken">Kozakken</a> hebben door hun rol in de overwinning op Napoleon een enorme reputatie opgebouwd en er is een nieuwe, mythische verhouding ontstaan tussen de keizerlijke dynastie en de Kozakken.</li> <li>Het Osmaanse Rijk wordt de "<a href="/wiki/Zieke_man_van_Europa" title="Zieke man van Europa">zieke man van Europa</a>" genoemd. Met zijn verouderde structuur en zwakke economie kan het zijn status van grote mogendheid steeds minder waarmaken. Zo ontstaat de <a href="/wiki/Grote_Oosterse_Kwestie" title="Grote Oosterse Kwestie">Grote Oosterse Kwestie</a>.</li> <li>In de <a href="/wiki/Multiculturalisme" title="Multiculturalisme">multiculturele</a> <a href="/wiki/Oostenrijk-Hongarije" title="Oostenrijk-Hongarije">Donaumonarchie</a> ontstaan aan alle kanten afscheidingsbewegingen. De Hongaarse opstand van 1848 leidt tot een hervorming van de eenheidsstaat tot <a href="/wiki/Oostenrijk-Hongarije" title="Oostenrijk-Hongarije">Dubbelmonarchie</a>: het <a href="/wiki/Koninklijk_Hongarije_(1526-1867)" title="Koninklijk Hongarije (1526-1867)">Koninkrijk Hongarije</a> wordt gelijkwaardig aan het <a href="/wiki/Keizerrijk_Oostenrijk" title="Keizerrijk Oostenrijk">Keizerrijk Oostenrijk</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Oostenrijks-Pruisische_Oorlog" title="Oostenrijks-Pruisische Oorlog">Oostenrijks-Pruisische Oorlog</a> van <a href="/wiki/1866" title="1866">1866</a> leidt tot het einde van de <a href="/wiki/Duitse_Bond" title="Duitse Bond">Duitse Bond</a>. Na het intermezzo van de <a href="/wiki/Noord-Duitse_Bond" title="Noord-Duitse Bond">Noord-Duitse Bond</a> wordt in <a href="/wiki/1871" title="1871">1871</a> in de spiegelzaal van Versailles het <a href="/wiki/Duitse_Keizerrijk" title="Duitse Keizerrijk">Duitse Keizerrijk</a> geproclameerd.</li></ul> <dl><dt>Rechtsorde</dt></dl> <ul><li>Heeft in 1810 nog een minderheid van de landen in Europa een <a href="/wiki/Grondwet" title="Grondwet">grondwet</a>, in <a href="/wiki/1870" title="1870">1870</a> hebben alleen <a href="/wiki/Rusland" title="Rusland">Rusland</a>, het <a href="/wiki/Ottomaanse_Rijk" title="Ottomaanse Rijk">Ottomaanse Rijk</a> en <a href="/wiki/Monaco" title="Monaco">Monaco</a> er geen. Beginselen uit de <a href="/wiki/Verlichting_(stroming)" title="Verlichting (stroming)">Verlichting</a> als <a href="/w/index.php?title=Rechtsgelijkheid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rechtsgelijkheid (de pagina bestaat niet)">rechtsgelijkheid</a> en <a href="/w/index.php?title=Rechtszekerheid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rechtszekerheid (de pagina bestaat niet)">rechtszekerheid</a> worden verankerd in een constitutie, die het fundament is van de <a href="/wiki/Rechtsstaat" title="Rechtsstaat">rechtsstaat</a>.</li> <li>Deze rechtsbeginselen worden uitgewerkt in wetboeken van <a href="/wiki/Strafrecht" title="Strafrecht">strafrecht</a> en <a href="/wiki/Burgerlijk_recht" title="Burgerlijk recht">burgerlijk recht</a>, te beginnen met de <a href="/wiki/Code_Napol%C3%A9on" title="Code Napoléon">Code Napoléon</a> en de <a href="/wiki/Code_p%C3%A9nal" title="Code pénal">Code pénal</a>. Dit proces wordt <a href="/wiki/Codificatie" title="Codificatie">codificatie</a> genoemd. Het <a href="/wiki/Gewoonterecht" title="Gewoonterecht">gewoonterecht</a> verschuift naar de marge van de rechtspleging.</li> <li>Vanaf 1850 is de opkomst van internationale organisaties waar te nemen, zoals de <a href="/wiki/Internationale_Telecommunicatie-unie" title="Internationale Telecommunicatie-unie">Internationale Telegraafunie</a>, de <a href="/wiki/Wereldpostunie" title="Wereldpostunie">Wereldpostunie</a>, het Internationale <a href="/wiki/Rode_Kruis" title="Rode Kruis">Rode Kruis</a> en de <a href="/wiki/Herziene_Rijnvaartakte" title="Herziene Rijnvaartakte">Internationale Rijnvaartakte van Mannheim</a>. Er wordt voorzien in geschillenbeslechting en bepaalde regels van internationaal gewoonterecht worden gecodificeerd.</li></ul> <dl><dt>Slavernij</dt></dl> <ul><li>Terwijl Napoleon de slavernij weer doorvoert, schaft Denemarken deze in 1808 af, en kondigt het Verenigd Koninkrijk het einde aan van de <a href="/wiki/Trans-Atlantische_slavenhandel" title="Trans-Atlantische slavenhandel">slavenhandel</a>. Nederland moet dit overnemen om zijn koloniën terug te krijgen.</li> <li>De uitvinding van de <a href="/wiki/Ontkorrelmachine" title="Ontkorrelmachine">ontkorrelmachine</a> brengt een enorme verbetering in de fabricage van katoen waardoor de teelt van katoen, en de daarbij behorende slavernij, in de Zuidelijke staten van de Verenigde Staten een hoge vlucht neemt.</li> <li>Terwijl de Britten (1834) en de Fransen (1848) de slavernij afschaffen, zijn de <a href="/wiki/Verenigde_Staten" title="Verenigde Staten">Verenigde Staten van Amerika</a> diep verdeeld. Politiek Washington handhaaft krampachtig het evenwicht in de Unie tussen slavenhoudende en slavenvrije staten. In het noorden ontwikkelt zich het <a href="/wiki/Abolitionisme_(slavernij)" title="Abolitionisme (slavernij)">abolitionisme</a>, terwijl de plantagehouders in het zuiden van geen wijken willen weten. De controverse loopt uit op de <a href="/wiki/Amerikaanse_Burgeroorlog" title="Amerikaanse Burgeroorlog">Amerikaanse Burgeroorlog</a>.</li> <li>Landen als het Verenigd Koninkrijk en Nederland gaan na de afschaffing van de slavernij goedkope arbeidskrachten ronselen in Azië. Tienduizenden <a href="/wiki/Hindoestanen" title="Hindoestanen">Hindoestanen</a>, Indiase moslims en Javanen worden verscheept naar West-Indië, om daar als contractarbeiders het plantagewerk over te nemen van de vrijgelaten slaven.</li></ul> <dl><dt>Nederland en België</dt></dl> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Wappers_belgian_revolution.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Wappers_belgian_revolution.jpg/260px-Wappers_belgian_revolution.jpg" decoding="async" width="260" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Wappers_belgian_revolution.jpg/390px-Wappers_belgian_revolution.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Wappers_belgian_revolution.jpg/520px-Wappers_belgian_revolution.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="554" /></a><figcaption><a href="/wiki/Belgische_Revolutie" title="Belgische Revolutie">Belgische Revolutie</a></figcaption></figure> <ul><li>Nederland wordt een <a href="/wiki/Eenheidsstaat" title="Eenheidsstaat">eenheidsstaat</a>. De oude provincies blijven gehandhaafd, en ook <a href="/wiki/Limburg_(Nederlandse_provincie)" title="Limburg (Nederlandse provincie)">Limburg</a> en <a href="/wiki/Noord-Brabant" title="Noord-Brabant">Noord-Brabant</a> krijgen eindelijk die status. De <a href="/wiki/Heerlijkheid_(bestuursvorm)#Heerlijke_rechten" title="Heerlijkheid (bestuursvorm)">heerlijke rechten</a> worden afgeschaft en het verschil tussen <a href="/wiki/Stadsrechten" title="Stadsrechten">stad</a> en platteland verdwijnt in het bestuur: ze worden <a href="/wiki/Gemeente_(bestuur)" title="Gemeente (bestuur)">gemeenten</a>. Ook de <a href="/wiki/Rechtspraak" title="Rechtspraak">rechtspraak</a> wordt voor het hele land uniform geregeld.</li> <li>De <a href="/wiki/Belgische_Revolutie" title="Belgische Revolutie">Belgische Revolutie</a> van <a href="/wiki/1830" title="1830">1830</a> leidt in 1831 tot onafhankelijkheid <a href="/wiki/De_facto" title="De facto">de facto</a>, gesteund door Frankrijk en beschermd door het Verenigd Koninkrijk. Na jarenlang touwtrekken over de grens en over de verdeling van de <a href="/wiki/Overheidsschuld" title="Overheidsschuld">staatsschuld</a> wordt België in <a href="/wiki/1839" title="1839">1839</a> bij het <a href="/wiki/Verdrag_van_Londen_(1839)" title="Verdrag van Londen (1839)">Verdrag van Londen</a> door Nederland erkend.</li> <li>Het Europese <a href="/wiki/Revolutie" title="Revolutie">revolutiejaar</a> <a href="/wiki/1848" title="1848">1848</a> brengt veel onrust maar, aanvankelijk, weinig verandering. Hoewel in de meeste landen de aristocratische elites hun oude rechten herstellen moeten ze voortaan toch meer rekening houden met de opkomende burgerij. In de jaren na 1848 komen er geleidelijk meer liberale en democratische vrijheden. Nederland wordt een <a href="/wiki/Parlementaire_democratie" title="Parlementaire democratie">parlementaire democratie</a>.</li> <li>Het <a href="/wiki/Unitarisme_(patriottentijd)" title="Unitarisme (patriottentijd)">Unitarisme</a> leidt in 1804 ook tot een eenheidsspelling van de Nederlandse taal. De <a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_Nederlandse_spelling#Spelling-Siegenbeek" title="Geschiedenis van de Nederlandse spelling">spelling-Siegenbeek</a> is niet naar ieders zin, zo fulmineert de letterkundige <a href="/wiki/Willem_Bilderdijk" title="Willem Bilderdijk">Willem Bilderdijk</a> tegen de "lange ij". In het onafhankelijke België wordt Siegenbeek in 1844 vervangen door de <a href="/wiki/Geschiedenis_van_de_Nederlandse_spelling#Willems-spelling_(1844,_Vlaanderen)" title="Geschiedenis van de Nederlandse spelling">spelling-Willems</a>. In 1863 stellen De Vries en Te Winkel een woordenlijst op ten behoeve van het Woordenboek der Nederlandse Taal. Hun spelling, een combinatie van Siegenbeek, Bilderdijk en Willems, wordt eerst in België en later in Nederland erkend als officiële schrijfwijze. Maar al in 1891 pleit de Amsterdamse leraar Kollewijn voor een volgende verandering: van bosch naar bos en van visch naar vis.</li> <li>In <a href="/wiki/1810" title="1810">1810</a> legt de <a href="/wiki/Dienstplicht" title="Dienstplicht">conscriptie</a> van <a href="/wiki/Napoleon_Bonaparte" title="Napoleon Bonaparte">Napoleon</a> de basis voor de <a href="/wiki/Dienstplicht" title="Dienstplicht">dienstplicht</a> in Nederland. <a href="/wiki/Willem_I_der_Nederlanden" title="Willem I der Nederlanden">Koning Willem I</a> voert deze vervolgens in. Als men overigens genoeg geld heeft, kan een <a href="/w/index.php?title=Rempla%C3%A7antenstelsel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Remplaçantenstelsel (de pagina bestaat niet)">remplaçant</a> ingehuurd worden, een systeem dat door velen als ondemocratisch wordt gezien. Pas in 1899 wordt de persoonlijke dienstplicht een feit.</li> <li>In 1820 wordt het <a href="/wiki/Metriek_stelsel" title="Metriek stelsel">metriek stelsel</a> ingevoerd, maar de oude namen van maten worden gehandhaafd. De <a href="/wiki/Palm_(lengtemaat)" title="Palm (lengtemaat)">palm</a> wordt gelijkgesteld aan tien <a href="/wiki/Centimeter" title="Centimeter">centimeter</a>. De <a href="/wiki/Meter" title="Meter">meter</a> wordt nog <a href="/wiki/El_(lengtemaat)" title="El (lengtemaat)">el</a> genoemd, oftewel tien <a href="/wiki/Duim_(lengtemaat)" title="Duim (lengtemaat)">duimen</a> (de oude naam voor centimeter). In <a href="/wiki/1869" title="1869">1869</a> worden de oude benamingen afgeschaft en wordt de naam palm vervangen door de naam <a href="/wiki/Decimeter" title="Decimeter">decimeter</a> (dm). Waar men echter nog spreekt van een vierkante palm bedoelt men 1 dm². Een kubieke palm staat voor 1 dm³ ofwel 1 liter.</li> <li>De Vlaamse burgerij, ook wel <a href="/wiki/Franskiljons" title="Franskiljons">Franskiljons</a> genoemd, gebruikt het Frans als middel om zich te verheffen boven de kleine burgerij, de boeren en de <a href="/wiki/Werkende_klasse" title="Werkende klasse">arbeidersklasse</a> die het Frans niet machtig zijn. Een voorspoedige loopbaan, zeker ook in ambtelijke dienst (benoeming van eentalige Walen in Vlaanderen), stelt beheersing van het Frans als voorwaarde en daarom stuurt deze burgerij zijn kinderen naar Franstalige "pensionaten". Pas na de <a href="/wiki/1870-1879" title="1870-1879">jaren-1870</a> zal de veralgemening van het Nederlandstalige <a href="/wiki/Onderwijs" title="Onderwijs">onderwijs</a>, de opkomst van een kleine burgerij en van intellectuelen die het Nederlands als geschreven taal machtig zijn, onderwijzers en de lagere geestelijkheid in plattelandsparochies ('les petits vicaires') het onderscheid gaandeweg minder groot maken.</li> <li>In België leidt de industriële revolutie tot de <a href="/wiki/Vlaamse_emigratie_naar_Walloni%C3%AB" title="Vlaamse emigratie naar Wallonië">Vlaamse emigratie naar Wallonië</a>.</li></ul> <dl><dt>Kolonialisme</dt></dl> <ul><li>Onafhankelijkheidsoorlogen in <a href="/wiki/Latijns-Amerika" title="Latijns-Amerika">Latijns-Amerika</a>. Door de Franse bezetting van het Spaanse moederland kan Spanje zijn greep op het overzeese rijk niet meer effectief handhaven. Dit zorgt ervoor dat de <a href="/wiki/Spaanse_Rijk" title="Spaanse Rijk">Spaanse koloniën</a> in Amerika de kans krijgen om tegen het koloniale Spaanse bestuur in opstand te komen. Dit brengt vanaf 1810 het verzet op gang tegen de Spaanse gouverneurs, dat in twintig jaar het hele subcontinent in zijn greep krijgt.</li> <li>Maar de rebellerende koloniën hebben uiteenlopende belangen en wensen en het Amerikaanse Spaanse koloniale rijk valt al snel uiteen in steeds kleinere elkaar beconcurrerende delen. De door <a href="/wiki/Sim%C3%B3n_Bol%C3%ADvar" title="Simón Bolívar">Simón Bolívar</a> gedroomde 'Verenigde Staten van Zuid-Amerika' blijft dus alleen maar een droom. Het subcontinent wordt de rest van de eeuw geteisterd door onderlinge oorlogen, burgeroorlogen, revoluties en staatsgrepen.</li> <li>De Britten koloniseren <a href="/wiki/Australi%C3%AB_(continent)" title="Australië (continent)">Australië</a> en <a href="/wiki/Nieuw-Zeeland" title="Nieuw-Zeeland">Nieuw-Zeeland</a> met honderdduizenden landverhuizers, vaak criminelen en kansarmen. De oorspronkelijke bevolking van <a href="/wiki/Aboriginals_(Australi%C3%AB)" class="mw-redirect" title="Aboriginals (Australië)">Aboriginals</a> en <a href="/wiki/Maori%27s" class="mw-redirect" title="Maori's">Maori's</a> wordt teruggedrongen naar een minder vruchtbaar binnenland. In Australië ontstaan vijf kolonies, die geleidelijk zelfbesturend worden en nauw samenwerken.</li></ul> <dl><dt>Amerika</dt></dl> <ul><li>De Verenigde Staten weigeren zich te bemoeien met Europa en staan niet toe dat Europa zich bemoeit met Zuid-Amerika. Deze <a href="/wiki/Monroedoctrine" title="Monroedoctrine">Monroedoctrine</a> laat hen de mogelijkheid om zichzelf verregaand te bemoeien met de zuiderbuurlanden, die ze in toenemende mate als hun achtertuin gaan zien.</li> <li>De Verenigde Staten zijn diepgaand verdeeld over de kwestie van de <a href="/wiki/Slavernij" title="Slavernij">slavernij</a>. De slavenhoudende staten in het zuiden en de slavenvrije staten in het noorden houden elkaar in evenwicht tot de verkiezing van <a href="/wiki/Abraham_Lincoln" title="Abraham Lincoln">Abraham Lincoln</a> als president. De <a href="/wiki/Amerikaanse_Burgeroorlog" title="Amerikaanse Burgeroorlog">Amerikaanse Burgeroorlog</a> van 1861 tot 1865 leidt wel tot een wettelijke afschaffing van de slavernij, maar niet tot burgerrechten voor de vrijgelaten plantageslaven. Hun integratie wordt verhinderd door obscure organisaties als de <a href="/wiki/Ku_Klux_Clan" class="mw-redirect" title="Ku Klux Clan">Ku Klux Clan</a> en door de <a href="/wiki/Jim_Crow_Wetten" class="mw-redirect" title="Jim Crow Wetten">Jim Crow Wetten</a>.</li> <li>De verovering en bezetting van het westen van de <a href="/wiki/Verenigde_Staten_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigde Staten (hoofdbetekenis)">Verenigde Staten</a> begint na het einde van de <a href="/wiki/Amerikaanse_Burgeroorlog" title="Amerikaanse Burgeroorlog">Amerikaanse Burgeroorlog</a> in <a href="/wiki/1865" title="1865">1865</a>. Rond <a href="/wiki/1890" title="1890">1890</a> worden de <a href="/wiki/Stille_Oceaan" class="mw-redirect" title="Stille Oceaan">Stille Oceaan</a> en het al eerder gekoloniseerde <a href="/wiki/Californi%C3%AB_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Californië (hoofdbetekenis)">Californië</a> bereikt. Hiermee houdt het <a href="/wiki/Wilde_Westen" title="Wilde Westen">Wilde Westen</a> op te bestaan.</li> <li>De <a href="/wiki/Kastenoorlog" title="Kastenoorlog">Kastenoorlog</a> (Guerra de Castas) is een oorlog van de oorspronkelijke <a href="/wiki/Maya_(volk)" class="mw-redirect" title="Maya (volk)">Mayabevolking</a> van <a href="/wiki/Yucat%C3%A1n_(schiereiland)" title="Yucatán (schiereiland)">Yucatán</a> tegen de blanke elite en de <a href="/wiki/Mexico_(land)" title="Mexico (land)">Mexicaanse</a> regering. De Kastenoorlog duurt van <a href="/wiki/1847" title="1847">1847</a> tot <a href="/wiki/1901" title="1901">1901</a> en kost aan meer dan 300.000 mensen het leven.</li></ul> <dl><dt>Azië</dt></dl> <ul><li>Na twee eeuwen van afzondering opent <a href="/wiki/Japan_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Japan (hoofdbetekenis)">Japan</a> zich weer voor de buitenwereld. In <a href="/wiki/1802" title="1802">1802</a> wordt <a href="/wiki/Nikolaj_Rezanov" title="Nikolaj Rezanov">Nikolaj Rezanov</a> de eerste gezant van de Tsaar. Een halve eeuw later dwingt de Amerikaanse commodore <a href="/wiki/Matthew_Calbraith_Perry" title="Matthew Calbraith Perry">Matthew Perry</a> de Japanse regering om haar havens te openen voor handelsschepen uit het westen. In <a href="/wiki/1867" title="1867">1867</a> komt een einde aan het <a href="/wiki/Shogunaat" class="mw-redirect" title="Shogunaat">shogunaat</a> en begint de <a href="/wiki/Meijiperiode" title="Meijiperiode">Meijiperiode</a>.</li> <li>Ook <a href="/wiki/China" title="China">China</a> moet zijn havens openen, maar het oude keizerrijk moet tevens westerse handelskolonies ("concessies") in zijn kuststeden dulden. Het wordt zelfs in twee <a href="/wiki/Opiumoorlogen" title="Opiumoorlogen">opiumoorlogen</a> gedwongen om de Engelse handel in het verdovende middel te gedogen.</li> <li>Frankrijk bezet <a href="/wiki/Indo-China" class="mw-redirect" title="Indo-China">Indo-China</a>.</li> <li><a href="/wiki/Nederlands-Indi%C3%AB" title="Nederlands-Indië">Nederlands-Indië</a> komt in <a href="/wiki/1816" title="1816">1816</a> rechtstreeks onder gezag van de Nederlandse regering. Het <a href="/wiki/Cultuurstelsel" title="Cultuurstelsel">Cultuurstelsel</a> genereert grote winsten en brengt het moederland er financieel weer bovenop. Wel moet regelmatig oorlog worden gevoerd met weerspannige eilanden en vorstengebieden.</li> <li><a href="/wiki/The_Great_Game" title="The Great Game">The Great Game</a>: Rusland en het Verenigd Koninkrijk wedijveren om macht en invloed in <a href="/wiki/Afghanistan" title="Afghanistan">Afghanistan</a>.</li> <li>Gedurende de <a href="/wiki/Kadjaren" title="Kadjaren">Kadjaren-dynastie</a> verkrijgen Europese grote mogendheden zoals het <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Verenigd Koninkrijk (hoofdbetekenis)">Verenigd Koninkrijk</a> en <a href="/wiki/Rusland" title="Rusland">Rusland</a> geleidelijk relatief veel invloed in <a href="/wiki/Iran" title="Iran">Perzië</a>, maar het land blijft wel onafhankelijk.</li></ul> <dl><dt>Afrika</dt></dl> <ul><li>De Britten nemen het verversingsstation van de VOC <a href="/wiki/Kaapkolonie" title="Kaapkolonie">Kaapkolonie</a> in 1806 met geweld over en geven het na de napoleontische tijd niet terug. De nieuwe Britse heersers raken met de <a href="/wiki/Afrikaners" title="Afrikaners">Boeren</a> in conflict als <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk" title="Verenigd Koninkrijk">Groot-Brittannië</a> in <a href="/wiki/1834" title="1834">1834</a> de <a href="/wiki/Slavernij" title="Slavernij">slavernij</a> afschaft. Zo begint de <a href="/wiki/Grote_Trek_(Zuid-Afrika)" title="Grote Trek (Zuid-Afrika)">Grote Trek</a> naar het binnenland, waar de Afrikaanders de <a href="/wiki/Boerenrepublieken" class="mw-redirect" title="Boerenrepublieken">Boerenrepublieken</a> stichten. Na wat conflicten krijgen ze Engelse erkenning. Die erkenning houdt op als in de landjes <a href="/wiki/Goud" title="Goud">goud</a> wordt gevonden.</li> <li>Gedurende de eeuw worden de <a href="/wiki/Fulbe" title="Fulbe">Fulbe</a> de leiders van een groot West-Afrikaans rijk onder <a href="/wiki/Usman_dan_Fodio" title="Usman dan Fodio">Usman dan Fodio</a>. Voor zijn dood splitst hij het rijk op in het gedeelte Sokoto en het gedeelte Gwandu. Dit duale rijk duurt voort tot 1903, als het opgedeeld wordt door verschillende Europese koloniale machten.</li> <li>De combinatie van <a href="/wiki/Abolitionisme_(slavernij)" title="Abolitionisme (slavernij)">antislavengenootschappen</a> en de behoefte om de <a href="/wiki/Natuurvolk" title="Natuurvolk">natuurvolkeren</a> te <a href="/wiki/Kerstening" title="Kerstening">kerstenen</a> leidt tot <a href="/wiki/Ontdekkingsreis" title="Ontdekkingsreis">expedities</a> en <a href="/wiki/Missionaris" title="Missionaris">missionering</a> van het Afrikaanse binnenland. De bekendste is de Schotse missionaris <a href="/wiki/David_Livingstone" title="David Livingstone">David Livingstone</a>. Hij is de eerste Europeaan die de <a href="/wiki/Victoriawatervallen" title="Victoriawatervallen">Victoriawatervallen</a> ziet, in 1855.</li></ul> <dl><dt>Industrialisatie</dt></dl> <ul><li>Terwijl de <a href="/wiki/Industri%C3%ABle_Revolutie" class="mw-redirect" title="Industriële Revolutie">Industriële Revolutie</a> pas na 1830 in Frankrijk, na 1850 in Duitsland en na 1865 in de Verenigde Staten op gang komt, start in de tweede helft van de eeuw in Groot-Brittannië de <a href="/wiki/Tweede_industri%C3%ABle_revolutie" title="Tweede industriële revolutie">Tweede industriële revolutie</a>. Daarin staan <a href="/wiki/Wetenschappelijke_bedrijfsvoering" title="Wetenschappelijke bedrijfsvoering">wetenschappelijke bedrijfsvoering</a> en technologische ontwikkeling voorop. De toenemende <a href="/wiki/Arbeidsdeling" title="Arbeidsdeling">arbeidsdeling</a> leidt tot een grotere <a href="/wiki/Productiviteit_(economie)" title="Productiviteit (economie)">productiviteit</a> en hogere lonen, maar ook tot <a href="/wiki/Vervreemding" title="Vervreemding">vervreemding</a> tussen de arbeider en het product van zijn arbeid.</li> <li>Sterke ontwikkeling van de <a href="/wiki/Mijnbouw" title="Mijnbouw">mijnbouw</a> dankzij de <a href="/wiki/Stoommachine" title="Stoommachine">stoommachine</a>, die het <a href="/wiki/Grondwater" title="Grondwater">grondwater</a> kan wegpompen. de kolenverslindende <a href="/wiki/Gietijzer" title="Gietijzer">ijzer</a>- en <a href="/wiki/Staal_(legering)" title="Staal (legering)">staalindustrie</a> ontwikkelt zich in de omgeving van de kolenmijnen. Voorbeelden zijn de Engelse <a href="/wiki/Midlands_(Engeland)" title="Midlands (Engeland)">Midlands</a>, het <a href="/wiki/Waals_industrieel_bekken" title="Waals industrieel bekken">Waals industrieel bekken</a>, het Pruisische <a href="/wiki/Ruhrgebied" title="Ruhrgebied">Ruhrgebied</a>, het Franse <a href="/wiki/Elzas-Lotharingen" title="Elzas-Lotharingen">Elzas-Lotharingen</a> en het Amerikaanse <a href="/wiki/Pittsburgh" title="Pittsburgh">Pittsburgh</a>. De opkomende spoorwegen maken het ook mogelijk de <a href="/wiki/Steenkool" title="Steenkool">steenkool</a> af te voeren, en in de meeste steden worden <a href="/wiki/Gasfabriek" title="Gasfabriek">gasfabrieken</a> gebouwd die het <a href="/wiki/Stadsgas" class="mw-redirect" title="Stadsgas">stadsgas</a> leveren aan <a href="/wiki/Straatverlichting" title="Straatverlichting">straatverlichting</a> en aan de <a href="/wiki/Gaslamp" class="mw-redirect" title="Gaslamp">gaslamp</a> in de huiskamer.</li> <li>In Groot-Brittannië ontstaat de <a href="/wiki/Co%C3%B6peratie" title="Coöperatie">coöperatie</a>, een vereniging van verbruikers, producenten of bewoners die voor gezamenlijke rekening aan het economisch verkeer deelnemen.</li></ul> <dl><dt>Scheepvaart en handel</dt></dl> <ul><li>Een belangrijke verandering in deze eeuw is de overstap van hout naar <a href="/wiki/IJzer_(element)" title="IJzer (element)">ijzer</a> en later <a href="/wiki/Staal_(legering)" title="Staal (legering)">staal</a> in de <a href="/wiki/Scheepsbouw" title="Scheepsbouw">scheepsbouw</a>. In <a href="/wiki/1825" title="1825">1825</a> wordt de <i>Codorus</i> gebouwd, het eerste ijzeren schip in de Verenigde Staten. In <a href="/wiki/1843" title="1843">1843</a> volgt de tewaterlating van de <a href="/wiki/SS_Great_Britain" class="mw-redirect" title="SS Great Britain"><i>Great Britain</i></a>, het eerste zeegaande ijzeren schip met schroef van de geniale ingenieur <a href="/wiki/Isambard_Kingdom_Brunel" title="Isambard Kingdom Brunel">Isambard Kingdom Brunel</a>. Het is het grootste schip van die tijd. In <a href="/wiki/1858" title="1858">1858</a> wordt de <i>Ma Roberts</i> gebouwd bij de <a href="/w/index.php?title=Cammell_Laird&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cammell Laird (de pagina bestaat niet)">Cammell Laird</a> werf, het eerste stalen schip.</li> <li>Dankzij de verbinding met het <a href="/wiki/Ruhrgebied" title="Ruhrgebied">Ruhrgebied</a> groeit de <a href="/wiki/Haven_van_Rotterdam" title="Haven van Rotterdam">Haven van Rotterdam</a> uit tot de grootste van Nederland. Ook de <a href="/wiki/Haven_van_Antwerpen" title="Haven van Antwerpen">Haven van Antwerpen</a> is in opkomst, maar blijft afhankelijk van Nederlandse welwillendheid op de <a href="/wiki/Westerschelde" title="Westerschelde">Westerschelde</a> en in Limburg (<a href="/wiki/IJzeren_Rijn" title="IJzeren Rijn">IJzeren Rijn</a>). De <a href="/wiki/Haven_van_Amsterdam" title="Haven van Amsterdam">Haven van Amsterdam</a>, zwaar getroffen door het <a href="/wiki/Continentaal_Stelsel" class="mw-redirect" title="Continentaal Stelsel">Continentaal Stelsel</a> van Napoleon, raakt op het tweede plan maar herstelt zich door de aanleg van het <a href="/wiki/Noordzeekanaal" title="Noordzeekanaal">Noordzeekanaal</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Vrijhandel" title="Vrijhandel">vrijhandel</a> en de <a href="/wiki/Stoomvaart" class="mw-redirect" title="Stoomvaart">stoomvaart</a> komen de <a href="/wiki/Wereldhandel" class="mw-redirect" title="Wereldhandel">wereldhandel</a> zeer ten goede. Voor de landbouw in Europa betekent dit vanaf 1870 zware concurrentie van grootschalige landbouwbedrijven in Noord- en Zuid-Amerika.</li></ul> <dl><dt>Sociaal-economische ontwikkelingen</dt></dl> <ul><li>Het vrijheidsmotto van de Franse Revolutie wordt met de ideeën van <a href="/wiki/Adam_Smith" title="Adam Smith">Smith</a> en <a href="/wiki/David_Ricardo" title="David Ricardo">Ricardo</a> verder ontwikkeld tot het <a href="/wiki/Economisch_liberalisme" title="Economisch liberalisme">economisch liberalisme</a>, waarin de overheid zich nauwelijks bemoeit met de economie (<a href="/wiki/Nachtwakersstaat" title="Nachtwakersstaat">Nachtwakersstaat</a>).</li> <li>Het langzaam verdwijnen van de <a href="/wiki/Standenmaatschappij" title="Standenmaatschappij">standenmaatschappij</a> betekent niet het einde van sociale ongelijkheid. De basis verandert richting wat <a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx</a> de "productieverhoudingen" noemt. De maatschappij wordt nu verdeeld in <a href="/wiki/Sociale_klasse" title="Sociale klasse">klassen</a> op basis van het wel of niet de beschikking hebben over <a href="/wiki/Productiefactor" title="Productiefactor">productiemiddelen</a>.</li> <li>Het broederschapsmotto vindt zijn vertolking in het <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a>, in het begin van de eeuw in de vorm van het <a href="/wiki/Utopisme" class="mw-redirect" title="Utopisme">Utopisme</a> van <a href="/wiki/Robert_Owen" title="Robert Owen">Robert Owen</a> en <a href="/wiki/Claude_Henri_de_Saint-Simon" title="Claude Henri de Saint-Simon">Claude Henri de Saint-Simon</a>, halverwege de eeuw in die van het <a href="/wiki/Wetenschappelijk_socialisme" title="Wetenschappelijk socialisme">wetenschappelijk socialisme</a> van <a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Karl Marx</a> en aan het eind van de eeuw als het praktisch socialisme van <a href="/wiki/Ferdinand_Lassalle" title="Ferdinand Lassalle">Ferdinand Lassalle</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Huisnijverheid" title="Huisnijverheid">huisnijverheid</a> in bijvoorbeeld textiel en sigarenmakerij verdwijnt door de <a href="/wiki/Mechanisatie" class="mw-redirect" title="Mechanisatie">mechanisatie</a>. Een snelle <a href="/wiki/Industrialisatie" title="Industrialisatie">industrialisatie</a> en <a href="/wiki/Urbanisatie" class="mw-redirect" title="Urbanisatie">urbanisatie</a> leiden tot het ontstaan van een <a href="/wiki/Proletariaat" class="mw-redirect" title="Proletariaat">lompenproletariaat</a>. Deze mensen wonen in de <a href="/wiki/Slop" title="Slop">sloppen</a> (Nederland) en <a href="/wiki/Beluik" title="Beluik">beluiken</a> (België) die onder de rook van de fabrieken zijn opgetrokken.</li> <li>De uitzichtloosheid van het arbeidersbestaan leidt in combinatie met het goedkoper worden van <a href="/wiki/Sterke_drank" class="mw-redirect" title="Sterke drank">sterke drank</a> tot massaal <a href="/wiki/Alcoholisme" title="Alcoholisme">alcoholisme</a>. Vanuit de christelijke burgerij probeert de <a href="/wiki/Matigingsbeweging" title="Matigingsbeweging">matigingsbeweging</a> hierin verbetering te brengen.</li> <li>In de industrie wordt vaak de <a href="/wiki/Gedwongen_winkelnering" title="Gedwongen winkelnering">gedwongen winkelnering</a> toegepast: werklieden moeten een deel van hun loon besteden in een winkel van de werkgever of diens relatie. In België wordt dit truckstelsel genoemd.</li> <li>In <a href="/wiki/Rochdale_(plaats)" title="Rochdale (plaats)">Rochdale</a> (Engeland) ontwikkelt zich de <a href="/wiki/Co%C3%B6peratie" title="Coöperatie">coöperatie</a> als model van zelforganisatie door groepen arbeiders (verbruikscoöperatie) of boeren (productiecoöperatie). De afnemers of toeleveranciers zijn zelf eigenaar van de coöperatie, en dus niet afhankelijk van een ondernemer.</li> <li>Door de industrialisatie en de verbeterde gezondheidszorg ontstaat een snelle toename van de bevolking. De waarschuwing van de Britse econoom <a href="/wiki/Robert_Malthus" class="mw-redirect" title="Robert Malthus">Robert Malthus</a>, dat de economische groei de bevolkingstoename niet kan bijhouden, dreigt uit te komen. Door het <a href="/wiki/Liberalisme" title="Liberalisme">liberalisme</a> ontstaan grote inkomensverschillen, die veel effect hebben op de geboortecijfers. "The rich get richer, the poor get children." Hiertegen ontstaat verzet, in Nederland gebundeld in de in 1881 opgerichte <a href="/wiki/Nieuw-Malthusiaanse_Bond" title="Nieuw-Malthusiaanse Bond">Nieuw-Malthusiaanse Bond</a> en belichaamd door de eerste vrouwelijke arts <a href="/wiki/Aletta_Jacobs" title="Aletta Jacobs">Aletta Jacobs</a>. Zij trekt de Amsterdamse volkswijk de <a href="/wiki/Jordaan_(Amsterdam)" title="Jordaan (Amsterdam)">Jordaan</a> in om de volksvrouwen voor te lichten over <a href="/wiki/Geboortebeperking" class="mw-redirect" title="Geboortebeperking">geboortebeperking</a>.</li> <li>Geleidelijk ontstaat ook in de burgerij verzet met name tegen de algemene <a href="/wiki/Kinderarbeid" title="Kinderarbeid">kinderarbeid</a>.</li> <li>Het <a href="/w/index.php?title=Eenverdienersmodel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eenverdienersmodel (de pagina bestaat niet)">eenverdienersmodel</a> met <a href="/wiki/Gescheiden_leefsferen" title="Gescheiden leefsferen">gescheiden leefsferen</a> voor man en vrouw wordt populair.</li></ul> <dl><dt>Geldwezen</dt></dl> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Spaarbank.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Spaarbank.jpg/350px-Spaarbank.jpg" decoding="async" width="350" height="263" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Spaarbank.jpg/525px-Spaarbank.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Spaarbank.jpg/700px-Spaarbank.jpg 2x" data-file-width="960" data-file-height="720" /></a><figcaption>Spaarbankboekjes in Nederland</figcaption></figure> <ul><li>De eerste spaarbanken in Nederland zijn de <a href="/wiki/Nutsspaarbank" title="Nutsspaarbank">nutsspaarbanken</a> die vanaf <a href="/wiki/1817" title="1817">1817</a> worden opgericht door de familie <a href="/w/index.php?title=Th._Nauta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Th. Nauta (de pagina bestaat niet)">Th. Nauta</a> en de <a href="/wiki/Maatschappij_tot_Nut_van_%27t_Algemeen" title="Maatschappij tot Nut van 't Algemeen">Maatschappij tot Nut van 't Algemeen</a>. De eerste bank verschijnt in <a href="/wiki/Workum" title="Workum">Workum</a> (<a href="/wiki/Friesland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Friesland (hoofdbetekenis)">Friesland</a>). Later worden ook spaarbanken opgericht op initiatief van <a href="/wiki/Gemeente_(bestuur)" title="Gemeente (bestuur)">gemeenten</a>. In <a href="/wiki/1881" title="1881">1881</a> wordt de <a href="/wiki/Rijkspostspaarbank" title="Rijkspostspaarbank">Rijkspostspaarbank</a> opgericht, die de andere spaarbanken al spoedig overvleugelt.</li> <li>Het <a href="/wiki/Bankbiljet" title="Bankbiljet">bankbiljet</a> raakt ingeburgerd als betaalmiddel.</li></ul> <dl><dt>Wetenschap en techniek</dt></dl> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Haeckel_Chelonia.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Haeckel_Chelonia.jpg/180px-Haeckel_Chelonia.jpg" decoding="async" width="180" height="252" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Haeckel_Chelonia.jpg/270px-Haeckel_Chelonia.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Haeckel_Chelonia.jpg/360px-Haeckel_Chelonia.jpg 2x" data-file-width="2342" data-file-height="3285" /></a><figcaption>Tekening van verschillende soorten <a href="/wiki/Schildpadden" title="Schildpadden">schildpadden</a> in <a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Ernst Haeckels</a> <i><a href="/wiki/Kunstformen_der_Natur" title="Kunstformen der Natur">Kunstformen der Natur</a></i> (1904), die dient om het principe van <a href="/wiki/Genetische_variatie" title="Genetische variatie">genetische variatie</a> uit de <a href="/wiki/Evolutietheorie" title="Evolutietheorie">evolutietheorie</a> te illustreren.</figcaption></figure> <ul><li>De <a href="/wiki/Evolutietheorie" title="Evolutietheorie">evolutietheorie</a> wordt geleidelijk aanvaard ten koste van het vroeger gangbare <a href="/wiki/Creationisme" title="Creationisme">creationisme</a>. Het verzet van de <a href="/wiki/Paus" title="Paus">paus</a> en <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantse christelijke leiders</a> verandert hier weinig aan. De evolutietheorie en van daaruit de leer van de <a href="/wiki/Natuurlijke_selectie" title="Natuurlijke selectie">natuurlijke selectie</a> heeft grote invloed op de wetenschap als geheel en op de levensbeschouwing van de 19e-eeuwer. Die wordt bepaald door een <a href="/wiki/Materialisme_(filosofie)" title="Materialisme (filosofie)">materialistisch</a> standpunt dat alle verschijnselen in de natuur zijn te herleiden tot <a href="/wiki/Wet_(wetenschap)" title="Wet (wetenschap)">natuurwetten</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Wetenschappelijke_methode" title="Wetenschappelijke methode">wetenschappelijke methode</a> wordt leidend. Ze is vaak een wisselwerking tussen empirie en theorievorming, waarbij aan de hand van nieuwe waarnemingen een bepaalde theorie steeds verder wordt verfijnd. Dit proces kan zich over decennia uitstrekken. In de overtuiging dat zaken ‘berekenbaar’ zijn (<a href="/wiki/Rationalisering_(sociologie)" title="Rationalisering (sociologie)">rationalisering</a>) streven geleerden naar nauwgezette vaststelling van feiten en naar exact feitenonderzoek (<a href="/wiki/Positivisme" title="Positivisme">positivisme</a>).</li> <li>De <a href="/wiki/Standaardisatie" title="Standaardisatie">standaardisatie</a> van maten en gewichten vindt ook toepassing in het recht (<a href="/wiki/Codificatie" title="Codificatie">codificatie</a>) en in de taal (<a href="/wiki/Standaardtaal" title="Standaardtaal">standaardtaal</a>).</li> <li>In de <a href="/wiki/Wiskunde" title="Wiskunde">wiskunde</a> worden grote vorderingen gemaakt. <a href="/wiki/Georg_Cantor" title="Georg Cantor">Georg Cantor</a> onderzoekt het concept <a href="/wiki/Oneindigheid" title="Oneindigheid">oneindigheid</a> en de <a href="/wiki/Logica" title="Logica">logische onderzoeken</a> van <a href="/wiki/George_Boole" title="George Boole">George Boole</a> legt de grondslagen voor <a href="/wiki/Programmeertaal" title="Programmeertaal">programmeertalen</a> en daarmee voor de latere <a href="/wiki/Computer" title="Computer">computers</a> en het <a href="/wiki/Informatica" title="Informatica">informaticatijdperk</a>.</li> <li>In de <a href="/wiki/Natuurkunde" title="Natuurkunde">natuurkunde</a> wordt ook, met behulp van onder andere de nieuwe wiskundige technieken, grote vooruitgang geboekt. De eeuw van <a href="/wiki/Michael_Faraday" title="Michael Faraday">Faraday</a>, <a href="/wiki/Wilhelm_R%C3%B6ntgen" title="Wilhelm Röntgen">Röntgen</a>, <a href="/wiki/Heinrich_Hertz" title="Heinrich Hertz">Herz</a> en <a href="/wiki/James_Clerk_Maxwell" title="James Clerk Maxwell">Maxwell</a>.</li> <li>In de economische wetenschap wordt het concept van de <a href="/wiki/Homo_oeconomicus" title="Homo oeconomicus">homo oeconomicus</a> populair. Het idee van de homo oeconomicus is gestoeld op een mensbeeld waarin de mens eerst en vooral een economisch wezen is, dat wil zeggen gericht op de bevrediging van zijn behoeften op efficiënte, <a href="/wiki/Rede" title="Rede">rationele</a> of logische wijze. Dit mensbeeld wordt sterk geassocieerd met <a href="/wiki/Kapitalisme" title="Kapitalisme">kapitalisme</a> en <a href="/wiki/Economisch_liberalisme" title="Economisch liberalisme">economisch liberalisme</a>, theorieën die ervan uitgaan dat de behoeftenbevrediging door berekenende <a href="/wiki/Individualisme" title="Individualisme">individuen</a> (binnen bepaalde kaders) de beste sociaal-economische organisatie zal bewerkstelligen.</li> <li>Sinds 1810 worden de uitgestorven <a href="/wiki/Dinosauri%C3%ABrs" title="Dinosauriërs">dinosauriërs</a> wetenschappelijk beschreven en de groep krijgt in 1842 haar naam. Tussen 1870 en 1925 worden veel dinosauriërfossielen ontdekt, vooral in <a href="/wiki/Noord-Amerika" title="Noord-Amerika">Noord-Amerika</a>.</li> <li>De Fransman <a href="/wiki/Jean-Fran%C3%A7ois_Champollion" title="Jean-François Champollion">Jean-François Champollion</a> ontcijfert de <a href="/wiki/Egyptische_hi%C3%ABrogliefen" title="Egyptische hiërogliefen">Egyptische hiërogliefen</a>, <a href="/wiki/Georg_Friedrich_Grotefend" title="Georg Friedrich Grotefend">Georg Friedrich Grotefend</a>, Eugène Burnouf en <a href="/wiki/Henry_Rawlinson_(archeoloog)" title="Henry Rawlinson (archeoloog)">Henry Rawlinson</a> het <a href="/wiki/Oudperzisch" class="mw-redirect" title="Oudperzisch">Oudperzisch</a> <a href="/wiki/Spijkerschrift" title="Spijkerschrift">spijkerschrift</a>.</li></ul> <dl><dt>Militair</dt></dl> <ul><li>Uitvinding en ontwikkeling van de <a href="/wiki/Revolver_(wapen)" title="Revolver (wapen)">revolver</a>, een handvuurwapen dat met zes kogels kan worden geladen.</li></ul> <dl><dt>Pseudowetenschap</dt></dl> <ul><li>Ondanks het toenemend geaccepteerde evolutionisme en materialisme zijn er ook meer <a href="/wiki/Pseudowetenschap" title="Pseudowetenschap">pseudowetenschappelijke</a> ontwikkelingen. Zo wordt <a href="/wiki/Craniometrie" title="Craniometrie">Craniometrie</a> (schedelmeting) toegepast ter ondersteuning van antropologisch en etnologisch onderzoek (zie <a href="/wiki/Culturele_antropologie" title="Culturele antropologie">culturele antropologie</a>). Men denkt dat men aan de hand van de maten en bulten op de schedel uitspraken kan doen over de persoon (<a href="/wiki/Frenologie" title="Frenologie">frenologie</a>).</li> <li>Ook wordt het <a href="/wiki/Spiritisme" title="Spiritisme">spiritisme</a> een rage waarbij men ervan uitgaat dat men contact kan leggen met overledenen. Wetenschappers die deze beweringen onderzoeken stichten de <a href="/wiki/Society_for_Psychical_Research" title="Society for Psychical Research">Society for Psychical Research</a> en zijn de voorlopers van de <a href="/wiki/Parapsychologie" title="Parapsychologie">parapsychologie</a>.</li></ul> <dl><dt>Medisch</dt></dl> <ul><li>De toepassing van hygiënische maatregelen in de operatiekamer door <a href="/wiki/Ignaz_Semmelweis" title="Ignaz Semmelweis">Ignaz Semmelweis</a>, de ontdekking van de <a href="/wiki/Bacterie" class="mw-redirect" title="Bacterie">bacterie</a> door <a href="/wiki/Louis_Pasteur" title="Louis Pasteur">Louis Pasteur</a> en het onderzoek door <a href="/wiki/Joseph_Lister" title="Joseph Lister">Joseph Lister</a> leiden tot een scherpe daling in de postoperatieve sterfte in ziekenhuizen.</li> <li>De <a href="/wiki/Vaccin" title="Vaccin">vaccinatie</a> met <a href="/wiki/Koepokken" title="Koepokken">koepokken</a> wordt vanaf 1820 in alle Nederlandse provincies van overheidswege aangeboden.</li> <li>Onder leiding van directeur <a href="/wiki/Jean-Martin_Charcot" title="Jean-Martin Charcot">Jean-Martin Charcot</a> wordt het <a href="/wiki/H%C3%B4pital_de_la_Salp%C3%AAtri%C3%A8re" title="Hôpital de la Salpêtrière">Hôpital de la Salpêtrière</a> in Parijs het Europese centrum voor onderzoek naar <a href="/wiki/Hysterie" title="Hysterie">hysterie</a> en <a href="/wiki/Dissociatieve_identiteitsstoornis" title="Dissociatieve identiteitsstoornis">dissociatieve aandoeningen</a>. Er wordt uitgebreid onderzoek gedaan naar de toepassing van <a href="/wiki/Hypnose" title="Hypnose">hypnose</a>. Ook worden neurologische aandoeningen als <a href="/wiki/Epilepsie" title="Epilepsie">epilepsie</a>, <a href="/wiki/Amyotrofe_laterale_sclerose" title="Amyotrofe laterale sclerose">amyotrofe laterale sclerose</a> en <a href="/wiki/Multiple_sclerose" title="Multiple sclerose">multiple sclerose</a> bestudeerd en beschreven.</li> <li>Het in de middeleeuwen door Willem Arntsz in Utrecht gestichte <a href="/wiki/Dolhuis" title="Dolhuis">dolhuis</a> wordt tussen 1830 en 1860 door <a href="/wiki/J.L.C._Schroeder_van_der_Kolk" class="mw-redirect" title="J.L.C. Schroeder van der Kolk">Schroeder van der Kolk</a> geheel gereorganiseerd. Niet langer is het een plek waar krankzinnigen worden "opgeborgen", maar het hoofddoel van de behandeling en verpleging is genezing. In Nijmegen verzorgt het echtpaar Johannes van Duuren en Maria van Vulpen in het <a href="/w/index.php?title=Cellebroederhuis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cellebroederhuis (de pagina bestaat niet)">Cellebroederhuis</a> psychiatrische patiënten op een geheel nieuwe manier. Patiënten mogen vrij lopen in plaats van opgesloten te worden. Ze krijgen normale kleding en een normaal bed. Er wordt gezocht naar een zinvolle dagbesteding, waarbij gekeken wordt naar (werk)ervaring. In plaats van dwang wordt geprobeerd de geesteszieke te laten functioneren in een beschermde wereld.</li> <li>Onder de gegoede stand raakt het verblijf in <a href="/wiki/Kuuroord" title="Kuuroord">kuuroorden</a> in zwang. Artsen kunnen vaak niet meer doen dan rust en frisse lucht voorschrijven, en daarvoor wordt een verblijf aan zee, in de bossen of in de bergen ideaal geacht. Bij de Ardennen worden de oude <a href="/wiki/Thermen_van_Spa" title="Thermen van Spa">Thermen van Spa</a> verder ontwikkeld, in Valkenburg wordt het <a href="/wiki/Kurhaus_Huis_ter_Geul" class="mw-redirect" title="Kurhaus Huis ter Geul">Kurhaus Huis ter Geul</a> gebouwd en op Scheveningen het <a href="/wiki/Kurhaus_(Scheveningen)" title="Kurhaus (Scheveningen)">Kurhaus</a>. In Oost-Europa en de Verenigde Staten ontdekt men het <a href="/wiki/Turks_bad" class="mw-redirect" title="Turks bad">Turks bad</a>.</li> <li><a href="/wiki/Samuel_Hahnemann" title="Samuel Hahnemann">Samuel Hahnemann</a> en <a href="/wiki/James_Tyler_Kent" title="James Tyler Kent">James Tyler Kent</a> zetten de <a href="/wiki/Homeopathie" title="Homeopathie">homeopathie</a> op de kaart.</li></ul> <p><br /> </p> <dl><dt>Innovatie</dt></dl> <ul><li>In het kielzog van de wetenschap maakt ook de techniek reuzenschreden: <a href="/wiki/Nikola_Tesla" title="Nikola Tesla">Tesla</a>, <a href="/wiki/Thomas_Edison" title="Thomas Edison">Edison</a>, <a href="/wiki/Carl_Benz" title="Carl Benz">Benz</a>, <a href="/wiki/Carl_Wilhelm_Siemens" title="Carl Wilhelm Siemens">Siemens</a>, <a href="/wiki/Carl_Bosch" title="Carl Bosch">Bosch</a> en vele anderen.</li> <li>In de Engelse industrie doen de <a href="/wiki/Uitwisselbare_onderdelen" title="Uitwisselbare onderdelen">uitwisselbare onderdelen</a> hun intrede, een stap naar de standaardisatie van het productieproces.</li> <li>Verbeteringen in de metaalindustrie zoals beter <a href="/wiki/Gietijzer" title="Gietijzer">gietijzer</a> en <a href="/wiki/Staal_(legering)" title="Staal (legering)">staal</a>. Het <a href="/wiki/Bessemerproced%C3%A9" title="Bessemerprocedé">Bessemerprocedé</a> en de <a href="/wiki/Hoogoven" title="Hoogoven">hoogoven</a> worden sterk verbeterd zodat steeds goedkoper en in grote hoeveelheden staal en gietijzer beschikbaar komt als grondstof voor bijvoorbeeld de machine-industrie, bouw en spoorwegindustrie.</li> <li>Nieuw is ook de industriële productie van <a href="/wiki/Zink_(element)" title="Zink (element)">zink</a> in Frankrijk en <a href="/wiki/Belgi%C3%AB" title="België">België</a>, waar het wordt aangewend als dakbedekking, <a href="/wiki/Dakgoot" title="Dakgoot">dakgoot</a> en <a href="/wiki/Regenpijp" title="Regenpijp">regenpijp</a>. Sommige landen gaan zinken muntjes slaan, en <a href="/wiki/Zinkzalf" title="Zinkzalf">zinkzalf</a> blijkt te helpen tegen <a href="/wiki/Eczeem" title="Eczeem">eczeem</a>.</li> <li>In 1817 ontdekt de Fransman <a href="/wiki/Louis_Vicat" title="Louis Vicat">Louis Vicat</a> de chemische principes van <a href="/wiki/Cement_(bouwmateriaal)" title="Cement (bouwmateriaal)">cement</a>. In <a href="/wiki/1824" title="1824">1824</a> neemt de Engelsman <a href="/wiki/Joseph_Aspdin" title="Joseph Aspdin">Joseph Aspdin</a> een patent op <a href="/wiki/Portlandcement" title="Portlandcement">Portlandcement</a>, een product van het branden van kalksteen en klei in steenkoolovens. De Eerste Engelse Portlandcementfabriek wordt in 1843 opgericht, de eerste Duitse Portlandcementfabriek stamt uit 1855. In 1867 krijgt de Fransman <a href="/wiki/Joseph_Monier" title="Joseph Monier">Joseph Monier</a> patent op <a href="/wiki/Gewapend_beton" title="Gewapend beton">gewapend beton</a>.</li> <li>Synthetische <a href="/wiki/Kleurstof" title="Kleurstof">kleurstoffen</a> nemen de plaats in van schaarse en dus dure pigmenten als <a href="/wiki/Vermiljoen" title="Vermiljoen">vermiljoen</a>, <a href="/wiki/Indigo_(kleurstof)" title="Indigo (kleurstof)">indigo</a>, <a href="/wiki/Meekrap" title="Meekrap">meekrap</a> en <a href="/wiki/Lapis_lazuli" title="Lapis lazuli">lapis lazuli</a>.</li> <li>In Amerika wordt een aantal <a href="/wiki/Degelpers" title="Degelpers">degelpersen</a> ontwikkeld die door één man bediend kunnen worden, en een automaat om in te inkten.</li> <li>Vanaf 1837 maakt de <a href="/wiki/Chromolithografie" title="Chromolithografie">chromolithografie</a> meerkleurendrukken mogelijk. In de jaren daarna ontstaat in Europa en elders een markt voor betaalbare <a href="/wiki/Prentenboek" title="Prentenboek">kijkboeken</a> met kleurenprenten.</li> <li><a href="/wiki/Turf_(brandstof)" title="Turf (brandstof)">Turfstook</a> in de <a href="/wiki/Open_haard" title="Open haard">open haard</a> maakt plaats voor <a href="/wiki/Cokes" title="Cokes">cokes</a>, een restproduct van de <a href="/wiki/Gasfabriek" title="Gasfabriek">gasfabrieken</a>, in de nieuwe ijzeren <a href="/wiki/Kachel" title="Kachel">kachels</a>.</li></ul> <dl><dt>Voeding</dt></dl> <ul><li>De Franse minister <a href="/w/index.php?title=Charles-Maurice_de_Talleyrand-P%C3%A9rigord&action=edit&redlink=1" class="new" title="Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord (de pagina bestaat niet)">Talleyrand</a> herintroduceert in 1814 het traditionele gerecht <a href="/wiki/Escargot" title="Escargot">Escargot</a> door zijn chef <a href="/w/index.php?title=Antonin_Car%C3%A8me&action=edit&redlink=1" class="new" title="Antonin Carème (de pagina bestaat niet)">Antonin Carème</a> te instrueren escargot op het menu te zetten voor een diner met tsaar <a href="/wiki/Alexander_I_van_Rusland" title="Alexander I van Rusland">Alexander I van Rusland</a>. Zijn recept wordt een doorslaand succes en zo groeit het in de loop van de eeuw meer en meer in aanzien, en wordt zelfs een symbool voor de <a href="/wiki/Franse_keuken" title="Franse keuken">Franse gastronomie</a>.</li> <li>De fabrieksmatige vervaardiging van voedingsmiddelen neemt een aanvang. In Duitsland brengt <a href="/wiki/Justus_von_Liebig" title="Justus von Liebig">Justus von Liebig</a> <a href="/wiki/Bouillonblokje" title="Bouillonblokje">bouillonpoeder</a> op de markt en <a href="/w/index.php?title=Carl_Heinrich_Knorr&action=edit&redlink=1" class="new" title="Carl Heinrich Knorr (de pagina bestaat niet)">Carl Heinrich Knorr</a> droge soepen. In de VS introduceert <a href="/wiki/H.J._Heinz_Company" title="H.J. Heinz Company">Heinz</a> in 1876 <a href="/wiki/Tomatenketchup" class="mw-redirect" title="Tomatenketchup">tomatenketchup</a>, in Nederland bedenkt Casparus <a href="/wiki/Van_Houten_(chocoladefabriek)" title="Van Houten (chocoladefabriek)">van Houten</a> een procedé voor het persen van <a href="/wiki/Cacaoboon" title="Cacaoboon">cacao</a> en brengt <a href="/wiki/Anton_Jurgens" title="Anton Jurgens">Anton Jurgens</a> de <a href="/wiki/Margarine" title="Margarine">margarine</a> op de markt. <a href="/wiki/Samuel_Sarphati" title="Samuel Sarphati">Samuel Sarphati</a> sticht de eerste <a href="/wiki/Brood" title="Brood">broodfabriek</a>.</li> <li>In <a href="/wiki/Gouda" title="Gouda">Gouda</a> gaat men <a href="/wiki/Stroopwafel" title="Stroopwafel">stroopwafels</a> bakken uit koeksnippers, deegresten en stroop. Het succes is zo groot, dat ook elders in Nederland de wafel in productie wordt genomen.</li></ul> <dl><dt>Cultureel-filosofische veranderingen</dt></dl> <ul><li>Als reactie op de <a href="/wiki/Franse_Revolutie" title="Franse Revolutie">Franse Revolutie</a> ontstaat het <a href="/wiki/Duits_Idealisme" class="mw-redirect" title="Duits Idealisme">Duits Idealisme</a>, dat een organische ontwikkeling van de maatschappij nastreeft. Het is nauw verbonden met de <a href="/wiki/Romantiek_(stroming)" title="Romantiek (stroming)">Romantiek</a> en vindt zijn oorsprong bij <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegel</a>, die zo de filosofie van <a href="/wiki/Immanuel_Kant" title="Immanuel Kant">Immanuel Kant</a> verder wil ontwikkelen. Andere belangrijke vertegenwoordigers zijn de filosofen <a href="/wiki/Johann_Gottlieb_Fichte" title="Johann Gottlieb Fichte">Fichte</a> en <a href="/wiki/Friedrich_Wilhelm_Joseph_von_Schelling" class="mw-redirect" title="Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling">Schelling</a> en de theoloog <a href="/wiki/Friedrich_Schleiermacher" title="Friedrich Schleiermacher">Schleiermacher</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Deense_Gouden_Eeuw" title="Deense Gouden Eeuw">Deense Gouden Eeuw</a> brengt grote namen voort in de geesteswetenschappen en letteren. Filosofen en schrijvers als <a href="/wiki/Nikolaj_Frederik_Severin_Grundtvig" title="Nikolaj Frederik Severin Grundtvig">N.F.S. Grundtvig</a>, <a href="/w/index.php?title=Henrik_Steffens&action=edit&redlink=1" class="new" title="Henrik Steffens (de pagina bestaat niet)">Henrik Steffens</a>, <a href="/wiki/Adam_Oehlenschl%C3%A4ger" title="Adam Oehlenschläger">Adam Oehlenschläger</a> en bovenal <a href="/wiki/S%C3%B8ren_Kierkegaard" title="Søren Kierkegaard">Søren Kierkegaard</a> en <a href="/wiki/Hans_Christiaan_Andersen" class="mw-redirect" title="Hans Christiaan Andersen">Hans Christiaan Andersen</a>, verwerven wereldfaam. Veel filosofische werken uit deze tijd vinden hun wortels in de <a href="/wiki/Antieke_filosofie" title="Antieke filosofie">antieke filosofie</a>, maar worden tevens beïnvloed door de <a href="/wiki/Romantiek_(stroming)" title="Romantiek (stroming)">Romantiek</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Romantiek_(stroming)" title="Romantiek (stroming)">Romantiek</a> leidt in de kunst tot sterke gevoelsuitingen. Er ontstaat vraag naar een verhaal in de geschiedenis. Liefde voor de natuur en voor het eigen land voert tot <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalisme</a>.</li> <li>Politieke revoluties maken een einde aan het <a href="/wiki/Absolutisme" class="mw-redirect" title="Absolutisme">absolutisme</a> en leggen de grondslag voor democratische klassenstaten en de <a href="/wiki/Volkssoevereiniteit" title="Volkssoevereiniteit">volkssoevereiniteit</a>. Dit staatsidee (voor het eerst verwezenlijkt in Noord-Amerika en verspreid sinds de Franse Revolutie in Europa) bestrijdt de oude machten en het régime van <a href="/wiki/Napoleon_Bonaparte" title="Napoleon Bonaparte">Napoleon</a> en stelt het politieke nationaliteitsgevoel in de plaats.</li> <li>Het <a href="/wiki/Realisme_(literatuur)" title="Realisme (literatuur)">realisme</a>, bloeitijd circa 1840-1890, plaatst tegenover de subjectieve gevoelens van de kunstenaar de feitelijke en vaak rauwe werkelijkheid, die onverbloemd wordt beschreven. Zij wordt de voedingsbodem van het <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a>, dat de <a href="/wiki/Revolutie" title="Revolutie">revolutie</a> ziet als antwoord op de misstanden in de geïndustrialiseerde wereld.</li> <li>De opkomst van het <a href="/wiki/Frans_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Frans (hoofdbetekenis)">Frans</a> als diplomatieke en culturele wereldtaal en het <a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a> als wetenschapstaal, dit ten koste van het <a href="/wiki/Latijn" title="Latijn">Latijn</a>.</li></ul> <dl><dt>Kunst en ontspanning</dt></dl> <ul><li>Het tijdperk van de <a href="/wiki/Neostijlen" title="Neostijlen">neostijlen</a> in de bouwkunst breekt na ca. 1815 aan. Naar believen worden elementen uit de oude architectuur toegepast, soms zelfs gecombineerd in een enkel gebouw (dit is vooral het geval bij het zogenaamde <a href="/wiki/Eclecticisme" title="Eclecticisme">eclecticisme</a>).</li> <li>In verschillende steden ontstaan <a href="/wiki/Leesmuseum" title="Leesmuseum">leesgezelschappen</a>, die vooral worden bezocht door gegoede (mannelijke) burgers. Ieder jaar worden de boeken en tijdschriften die onder de kleine groep leden hebben gecirculeerd, weer verkocht. Daarnaast worden <a href="/wiki/Nutsleeszaal" title="Nutsleeszaal">Nutsleeszalen</a> opgericht, bedoeld voor burgers uit de lagere klassen.</li> <li>Met de opkomst van de <a href="/wiki/Roman_(literatuur)" title="Roman (literatuur)">roman</a> gaat de vrouw een grotere rol spelen in de literatuur. In Frankrijk bereiken <a href="/wiki/Madame_de_Sta%C3%ABl" title="Madame de Staël">Madame de Staël</a> en <a href="/wiki/George_Sand" title="George Sand">George Sand</a> een hoge status, in Engeland zijn dat <a href="/wiki/Jane_Austen" title="Jane Austen">Jane Austen</a> en de zusters <a href="/wiki/Emily_Bront%C3%AB" title="Emily Brontë">Emily</a>, <a href="/wiki/Anne_Bront%C3%AB" title="Anne Brontë">Anne</a> en <a href="/wiki/Charlotte_Bront%C3%AB" title="Charlotte Brontë">Charlotte Brontë</a>. De Nederlandse <a href="/wiki/Truitje_Bosboom-Toussaint" class="mw-redirect" title="Truitje Bosboom-Toussaint">Truitje Bosboom-Toussaint</a> specialiseert zich in de <a href="/wiki/Historische_roman" title="Historische roman">historische roman</a>, een populair genre in deze eeuw.</li> <li><a href="/wiki/Ivanhoe_(roman)" title="Ivanhoe (roman)">Ivanhoe</a> van <a href="/wiki/Walter_Scott_(dichter)" class="mw-redirect" title="Walter Scott (dichter)">Walter Scott</a> zet de toon voor de historische roman. Andere succesvolle werken in het genre zijn <a href="/wiki/De_leeuw_van_Vlaanderen" title="De leeuw van Vlaanderen">De Leeuw van Vlaanderen</a> van <a href="/wiki/Hendrik_Conscience" title="Hendrik Conscience">Hendrik Conscience</a>, <a href="/w/index.php?title=De_schaapherder&action=edit&redlink=1" class="new" title="De schaapherder (de pagina bestaat niet)">De schaapherder</a> van <a href="/wiki/Jan_Frederik_Oltmans" title="Jan Frederik Oltmans">Jan Frederik Oltmans</a>, <a href="/wiki/De_drie_musketiers" title="De drie musketiers">De drie musketiers</a> van <a href="/wiki/Alexandre_Dumas_p%C3%A8re" title="Alexandre Dumas père">Alexandre Dumas père</a>. De laatste publiceerde "De graaf van Monte Christo" als <a href="/wiki/Feuilleton" title="Feuilleton">feuilleton</a>, een genre dat sinds <a href="/wiki/Charles_Dickens" title="Charles Dickens">Dickens</a> populair was geworden.</li> <li>Populaire dansen zijn de <a href="/wiki/Quadrille" title="Quadrille">Quadrille</a>, de <a href="/wiki/Polka" title="Polka">Polka</a> en de <a href="/wiki/Weense_wals" title="Weense wals">Weense wals</a>.</li> <li>Het is de eeuw van de grote pianovirtuozen, zoals <a href="/wiki/Ludwig_van_Beethoven" title="Ludwig van Beethoven">Ludwig van Beethoven</a>, <a href="/wiki/John_Field" title="John Field">John Field</a>, <a href="/wiki/Johann_Nepomuk_Hummel" title="Johann Nepomuk Hummel">Johann Nepomuk Hummel</a>, <a href="/wiki/Ignaz_Moscheles" title="Ignaz Moscheles">Ignaz Moscheles</a>, <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Chopin" title="Frédéric Chopin">Frédéric Chopin</a>, <a href="/wiki/Clara_Schumann" title="Clara Schumann">Clara Wieck</a> en <a href="/wiki/Franz_Liszt" title="Franz Liszt">Franz Liszt</a>.</li> <li>Uit de Franse <a href="/wiki/Op%C3%A9ra_comique_(genre)" title="Opéra comique (genre)">opéra comique</a> en het Duitse <a href="/wiki/Singspiel" title="Singspiel">Singspiel</a> ontwikkelt zich de <a href="/wiki/Operette" title="Operette">Operette</a>, met succeswerken van <a href="/wiki/Jacques_Offenbach" title="Jacques Offenbach">Jacques Offenbach</a> en <a href="/wiki/Johann_Strauss_jr." title="Johann Strauss jr.">Johann Strauss jr.</a>.</li> <li>In de <a href="/wiki/Italiaanse_opera" title="Italiaanse opera">Italiaanse opera</a> is <a href="/wiki/Belcanto_(zangstijl)" title="Belcanto (zangstijl)">belcanto</a> in zwang. Enkele componisten van het typerende belcanto-repertoire zijn <a href="/wiki/Gaetano_Donizetti" title="Gaetano Donizetti">Gaetano Donizetti</a>, <a href="/wiki/Gioacchino_Rossini" class="mw-redirect" title="Gioacchino Rossini">Gioacchino Rossini</a> en <a href="/wiki/Vincenzo_Bellini" title="Vincenzo Bellini">Vincenzo Bellini</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Trekzak" title="Trekzak">trekzak</a> wordt in het midden van de eeuw een populair instrument in de <a href="/wiki/Volksmuziek_in_Vlaanderen" title="Volksmuziek in Vlaanderen">Vlaamse</a> en <a href="/wiki/Volksmuziek_in_Nederland" title="Volksmuziek in Nederland">Nederlandse volksmuziek</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Academische_kunst" title="Academische kunst">Academische kunst</a> beheerst de <a href="/wiki/Parijse_salon" title="Parijse salon">Salon de Paris</a> met haar wetten en vaste vormen, totdat het <a href="/wiki/Impressionisme" title="Impressionisme">Impressionisme</a> Frankrijk en de wereld verovert.</li> <li>De opkomst en bloei van de <a href="/wiki/Kunstenaarskolonie" title="Kunstenaarskolonie">kunstenaarskolonies</a>, te beginnen met <a href="/wiki/School_van_Barbizon" title="School van Barbizon">Barbizon</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Fotografie" title="Fotografie">fotografie</a> ontwikkelt zich vanuit de <a href="/wiki/Daguerreotypie" title="Daguerreotypie">Daguerreotypie</a>. De burgerij organiseert avondjes waarop foto's worden vertoond door middel van de <a href="/wiki/Toverlantaarn" title="Toverlantaarn">toverlantaarn</a>. De eeuw beleeft nog dat het vastgelegde beeld gaat bewegen: de <a href="/wiki/Film_(cinematografie)" title="Film (cinematografie)">film</a>.</li> <li>De eerste <a href="/wiki/Kinderboek" class="mw-redirect" title="Kinderboek">kinderboeken</a> zijn sterk moralistisch van inhoud. Zij stellen een hoofdpersoon tot voorbeeld, zoals <a href="/wiki/Brave_hendrik_(uitdrukking)" title="Brave hendrik (uitdrukking)">brave hendrik</a>, of als schrikbeeld (<a href="/wiki/Klaas_Kapoen" class="mw-redirect" title="Klaas Kapoen">Klaas Kapoen</a>).</li></ul> <dl><dt>Godsdienst</dt></dl> <ul><li>In Nederland krijgt de <a href="/wiki/Nederlandse_Hervormde_Kerk" title="Nederlandse Hervormde Kerk">Nederlandse Hervormde Kerk</a>, die geen "publieke kerk" meer is, te kampen met afscheidingen. De mannen van het <a href="/wiki/R%C3%A9veil" title="Réveil">Réveil</a> blijven binnen de kerk, maar in <a href="/wiki/1834" title="1834">1834</a> vertrekken de <a href="/wiki/Christelijke_Afgescheiden_Gemeenten" title="Christelijke Afgescheiden Gemeenten">Afgescheidenen</a>. In 1886 verlaat <a href="/wiki/Abraham_Kuyper" title="Abraham Kuyper">Abraham Kuyper</a> met zijn volgelingen eveneens de kerk in de <a href="/wiki/Doleantie" title="Doleantie">Doleantie</a>.</li> <li>Terugkeer van de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a> in de Noord-Nederlandse samenleving. De strijd om de kerkgebouwen wordt door de regering gesust met actieve steun aan nieuwbouw van kerken door de overheid: de <a href="/wiki/Waterstaatskerk" title="Waterstaatskerk">Waterstaatskerken</a>. Maar ten slotte overwint de <a href="/wiki/Neogotiek" title="Neogotiek">neogotiek</a> van <a href="/wiki/Pierre_Cuypers" title="Pierre Cuypers">Pierre Cuypers</a> en <a href="/wiki/Alfred_Tepe" title="Alfred Tepe">Alfred Tepe</a>, naar voorbeeld van de Franse bouwmeester <a href="/wiki/Viollet-le-Duc" class="mw-redirect" title="Viollet-le-Duc">Viollet-le-Duc</a>.</li> <li>Eeuw van de <a href="/wiki/Christelijke_zending" title="Christelijke zending">zending</a> en <a href="/wiki/Missie_(Katholieke_Kerk)" title="Missie (Katholieke Kerk)">missie</a>: de verbreiding van het <a href="/wiki/Christendom" title="Christendom">christendom</a> onder de indianen, in Azië en in Zuid-Afrika. In de <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantse</a> landen worden tal van zendings- en Bijbelgenootschappen opgericht. In Nederland wordt het <a href="/wiki/Nederlands_Bijbelgenootschap" class="mw-redirect" title="Nederlands Bijbelgenootschap">Nederlands Bijbelgenootschap</a> en het <a href="/wiki/Nederlandsch_Zendeling_Genootschap" title="Nederlandsch Zendeling Genootschap">Nederlandsch Zendeling Genootschap</a> opgericht. Een groot deel van de bevolking van Afrika zal in aanraking komen met het christelijke geloof. Ook in Azië krijgt het christelijk geloof op sommige plaatsen vaste grond onder de voeten, zij het een stuk minder breed dan in de zuidelijke delen van Afrika. Met name een groot deel van <a href="/wiki/Korea" title="Korea">Korea</a> zal zich bekeren tot het christelijk geloof.</li> <li>De Indiase beweging <a href="/wiki/Brahmo_Samaj" title="Brahmo Samaj">Brahmo Samaj</a> zet aan tot een hervorming van het <a href="/wiki/Hindoe%C3%AFsme" title="Hindoeïsme">hindoeïsme</a> in de richting van een <a href="/wiki/Monothe%C3%AFsme" title="Monotheïsme">monotheïstische</a> godsdienst.</li> <li>Aanhangers van de <a href="/wiki/Haskala" title="Haskala">Haskala</a> bepleitten een betere integratie van de joden in de Europese samenleving en het geven van beter onderwijs. Het heeft zijn oorsprong in het Duitse jodendom.</li></ul> <dl><dt>Communicatie</dt></dl> <ul><li>Uitvinding van de <a href="/wiki/Telegrafie" title="Telegrafie">telegraaf</a> aan het begin, en de <a href="/wiki/Telefonie" title="Telefonie">telefoon</a> aan het eind van de eeuw maken de wereld kleiner dan hij was.</li> <li>Dankzij de machinale fabricage van papier en de uitvinding van de stoompers vinden <a href="/wiki/Krant" title="Krant">Couranten</a>, vooral na de afschaffing van het <a href="/wiki/Dagbladzegel" title="Dagbladzegel">dagbladzegel</a>, grote verspreiding onder de gezeten burgerij. Zij brengen berichten van alle plaatsen die voor de handel belangrijk zijn.</li> <li>Vanaf de Napoleontische tijd zijn de <a href="/wiki/Posterijen" class="mw-redirect" title="Posterijen">posterijen</a> een staatszaak. Treinen nemen het interlokaal postvervoer over van de <a href="/wiki/Postkoets" title="Postkoets">postkoets</a>. In alle steden komen <a href="/wiki/Postkantoor" title="Postkantoor">postkantoren</a>. De Engelse vindingen van de <a href="/wiki/Envelop_(briefomslag)" title="Envelop (briefomslag)">enveloppe</a> en de <a href="/wiki/Postzegel" title="Postzegel">postzegel</a> worden snel overgenomen op het vasteland van Europa. In de meeste grondwetten wordt het <a href="/wiki/Briefgeheim_(juridisch)" title="Briefgeheim (juridisch)">briefgeheim</a> vastgelegd.</li></ul> <dl><dt>Verkeer en luchtvaart</dt></dl> <ul><li>Napoleon classificeert de wegen in zijn rijk als rijkswegen, provinciale wegen en buurtwegen. Deze indeling wordt overgenomen door Willem I, die de bestrating van de <a href="/wiki/Rijksstraatweg" title="Rijksstraatweg">rijksstraatwegen</a> onderbrengt in een eerste <a href="/wiki/Rijkswegenplan" title="Rijkswegenplan">rijkswegenplan</a>.</li> <li>Een nieuw type rijtuig wordt populair: de <a href="/wiki/Landauer_(rijtuig)" title="Landauer (rijtuig)">landauer</a>. Het is een geveerde open wagen voor vier personen die bij regen kan worden gesloten. Hij wordt getrokken door twee of vier paarden.</li> <li><a href="/wiki/Spoorwegen" title="Spoorwegen">Spoorwegen</a> worden aangelegd in heel Europa, en vervolgens ook daarbuiten. Het principe van geleiding over <a href="/wiki/Rail_(spoorwegen)" title="Rail (spoorwegen)">rails</a> wordt ook gebruikt voor de <a href="/wiki/Paardentram" title="Paardentram">paardentram</a> en later de <a href="/wiki/Stoomtram" title="Stoomtram">stoomtram</a>.</li> <li>De <a href="/wiki/Ballonvaart" class="mw-redirect" title="Ballonvaart">ballonvaart</a> komt tot ontwikkeling als een hobby van de rijken, maar in de loop van de eeuw worden de toepassingsmogelijkheden verkend. Zo wordt in Amerika de eerste <a href="/wiki/Luchtpost" title="Luchtpost">luchtpostdienst</a> opgericht en boven Parijs de eerste <a href="/wiki/Luchtfoto" class="mw-redirect" title="Luchtfoto">Luchtfoto</a> gemaakt. In de <a href="/wiki/Amerikaanse_Burgeroorlog" title="Amerikaanse Burgeroorlog">Amerikaanse Burgeroorlog</a> en de <a href="/wiki/Frans-Pruisische_Oorlog" class="mw-redirect" title="Frans-Pruisische Oorlog">Frans-Pruisische Oorlog</a> voeren ballonvaarders verkenningen uit en brengen ze berichten over.</li> <li>De <a href="/wiki/V%C3%A9locip%C3%A8de" title="Vélocipède">vélocipède</a> ontwikkelt zich tot <a href="/wiki/Fiets" title="Fiets">fiets</a>.</li></ul> <dl><dt>Sport</dt></dl> <ul><li>In de tweede helft van de 19e eeuw wordt de basis gelegd voor de moderne georganiseerde wedstrijdsport. In 1872 wordt de eerste <a href="/wiki/Voetbal" title="Voetbal">voetbalinterland</a> gespeeld; vijf jaar later gaat het <a href="/wiki/Wimbledon_(tennistoernooi)" title="Wimbledon (tennistoernooi)">tennistoernooi van Wimbledon</a> van start; in 1882 wordt <a href="/wiki/John_L._Sullivan" title="John L. Sullivan">John L. Sullivan</a> de eerste wereldkampioen <a href="/wiki/Boksen" title="Boksen">boksen</a> bij de zwaargewichten en in 1892 wordt de eerste <a href="/wiki/Wielerklassieker" title="Wielerklassieker">wielerklassieker</a>, <a href="/wiki/Luik-Bastenaken-Luik" title="Luik-Bastenaken-Luik">Luik-Bastenaken-Luik</a>, verreden.</li> <li>Op initiatief van Baron <a href="/wiki/Pierre_de_Coubertin" title="Pierre de Coubertin">Pierre de Coubertin</a> worden in <a href="/wiki/Athene_(stad)" title="Athene (stad)">Athene</a> in 1896 voor het eerst sinds 393 weer <a href="/wiki/Olympische_Zomerspelen_1896" title="Olympische Zomerspelen 1896">Olympische Spelen</a> gehouden.</li> <li>In Duitsland vestigt <a href="/wiki/Friedrich_Ludwig_Jahn" title="Friedrich Ludwig Jahn">Friedrich Ludwig Jahn</a> in 1811 de eerste Turnplatz. Het <a href="/wiki/Turnen" title="Turnen">turnen</a> verbreidt zich en in 1830 worden in Nederland en België de eerste turnclubs opgericht. De sport heeft dan nog een semimilitair karakter.</li></ul> <dl><dt>Stad en land</dt></dl> <ul><li>De ontwikkeling van het <a href="/wiki/Geschut" title="Geschut">geschut</a> en de <a href="/wiki/Ballistiek" title="Ballistiek">ballistiek</a> maken de verdediging van steden binnen hun wallen zinloos. De <a href="/wiki/Stadsmuur" title="Stadsmuur">stadsmuren</a> worden <a href="/wiki/Ontmanteling" title="Ontmanteling">ontmanteld</a> en op de wallen verrijzen vaak de eerste <a href="/wiki/Stadspark" title="Stadspark">stadsparken</a>.</li> <li>Zo ontstaat ruimte voor stadsuitleg voor steden die in de <a href="/wiki/Industrialisatie" title="Industrialisatie">industrialisatie</a> en <a href="/wiki/Urbanisatie" class="mw-redirect" title="Urbanisatie">urbanisatie</a> succesvol zijn.</li> <li>Door de aanleg op grote schaal van <a href="/wiki/Straatverlichting" title="Straatverlichting">straatverlichting</a> komen in de binnensteden <a href="/wiki/Horeca" title="Horeca">horeca</a> en <a href="/wiki/Amusement" title="Amusement">entertainment</a> tot bloei.</li> <li>Tussen 1850 en 1880 worden de meeste provinciale wegen verhard met <a href="/wiki/Steenslag" title="Steenslag">Steenslag</a>, een variant op de Engelse <a href="/wiki/Macadam" title="Macadam">Macadamwegen</a>. Hiervoor wordt het puin van de afgebroken stadsmuren aangewend. In het oosten gebruikt men keien, die men door werklozen tot keislag laat kloppen. Ook wordt <a href="/wiki/Grind" title="Grind">grind</a> gewonnen bij de <a href="/w/index.php?title=Rivierverbetering&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rivierverbetering (de pagina bestaat niet)">rivierverbetering</a>, en worden <a href="/wiki/Bazalt" class="mw-redirect" title="Bazalt">bazaltblokken</a> uit Duitsland geïmporteerd.</li> <li>Rond 1829 worden de domeingronden in <a href="/wiki/Twente" title="Twente">Twente</a> en elders verkocht, meest aan de tot dan toe horige boeren. In Drenthe worden de <a href="/wiki/Veenkolonie" title="Veenkolonie">veenkolonies</a> geopend.</li> <li>Na de afschaffing van de feodaliteit zorgt nieuwe wetgeving voor een overheveling van de <a href="/wiki/Gemene_gronden" title="Gemene gronden">gemene gronden</a> naar de <a href="/wiki/Gemeente_(bestuur)" title="Gemeente (bestuur)">gemeente</a> en krijgt de overheid er zeggenschap over. In de tweede helft van de eeuw worden de gemeenschappelijke markengronden gesplitst en verkocht om ontgonnen te worden.</li> <li>Het glooiende Engelse landschap vormt bij de tuinaanleg de inspiratiebron voor de <a href="/wiki/Late_landschapsstijl" title="Late landschapsstijl">late landschapsstijl</a>. Onder architectuur van <a href="/wiki/Leonard_Springer" title="Leonard Springer">Springer</a>, <a href="/wiki/Jan_David_Zocher" title="Jan David Zocher">Zocher</a>, <a href="/wiki/Hendrik_Copijn" title="Hendrik Copijn">Copijn</a> en anderen worden de eerste landschapsparken in Nederland aangelegd.</li> <li>In huis zorgen de <a href="/wiki/Argandse_lamp" title="Argandse lamp">Argandse lamp</a> en later de <a href="/wiki/Petroleumlamp" title="Petroleumlamp">petroleumlamp</a> voor betere verlichting met minder bijverschijnselen. Het eerste <a href="/wiki/Gaslicht" title="Gaslicht">gaslicht</a> op straten en pleinen wordt vanaf 1812 aangebracht in <a href="/wiki/Londen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Londen (hoofdbetekenis)">Londen</a> en op het vasteland in <a href="/wiki/Freiberg_(stad)" title="Freiberg (stad)">Freiberg</a>. Pas wanneer na 1850 overal <a href="/wiki/Gasfabriek" title="Gasfabriek">gasfabrieken</a> worden gebouwd, komt een behoorlijke openbare verlichting van de grond en uit de grond: de gasleidingen zijn meestal de eerste ondergrondse voorzieningen. Vanaf 1878 wordt bovendien geëxperimenteerd met elektrische <a href="/wiki/Booglamp" title="Booglamp">booglampen</a>.</li> <li>De Europese steden beginnen met de aanleg van <a href="/wiki/Waterleiding" title="Waterleiding">waterleiding</a> en <a href="/wiki/Riool" title="Riool">riolering</a>. Uit Engeland komt de vinding van het <a href="/wiki/Watercloset" class="mw-redirect" title="Watercloset">watercloset</a>, het toilet met waterspoeling. De <a href="/wiki/Hygi%C3%ABne" title="Hygiëne">hygiëne</a> wordt door dit alles sterk verbeterd en <a href="/wiki/Epidemie" title="Epidemie">epidemieën</a> komen minder vaak voor.</li> <li>Ook de aanleg van <a href="/wiki/Begraafplaats" title="Begraafplaats">begraafplaatsen</a> buiten de steden komt de volksgezondheid ten goede. De begraafplaats van <a href="/wiki/Cimeti%C3%A8re_du_P%C3%A8re-Lachaise" title="Cimetière du Père-Lachaise">Père-Lachaise</a> is in 1804 het <a href="/wiki/Prototype" title="Prototype">prototype</a> van de begraafplaats <i>extra muros</i>. In de hele westerse wereld wordt het voorbeeld gevolgd. In diverse steden in de Verenigde Staten worden 'rural cemeteries' aangelegd. Ten noorden van <a href="/wiki/Londen_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Londen (hoofdbetekenis)">Londen</a> wordt in 1839 de beroemde <a href="/wiki/Highgate_Cemetery" title="Highgate Cemetery">Highgate Cemetery</a> aangelegd.</li> <li>Londen telt als eerste <a href="/wiki/Metropool_(stad)" title="Metropool (stad)">metropool</a> meer dan vijf miljoen inwoners.</li> <li>Terwijl de <a href="/wiki/Verstedelijking" title="Verstedelijking">verstedelijking</a> doorgaat en meer dan de helft van de bevolking in steden woont, ontstaat onder de burgerij een trek naar buiten. Die beperkt zich tot een dagtochtje met de <a href="/wiki/Jan_Plezier" class="mw-redirect" title="Jan Plezier">Jan Plezier</a>, de speciale pleziertrein of aan het eind van de eeuw, met de <a href="/wiki/Fiets" title="Fiets">vélo</a>. Op de <a href="/wiki/Veluwe" title="Veluwe">Veluwe</a> en in <a href="/wiki/Limburg_(Nederlandse_provincie)" title="Limburg (Nederlandse provincie)">Limburg</a> ontstaan de eerste <a href="/wiki/Pension" title="Pension">pensions</a>.</li></ul> <dl><dt>Dieren</dt></dl> <ul><li>Het economisch gebruik van dieren is algemeen, maar uitwassen worden soms tegengegaan. De introductie van de <a href="/wiki/Stoommachine" title="Stoommachine">stoommachine</a> maakt het <a href="/wiki/Rosmolen" title="Rosmolen">molenpaard</a> overbodig. De <a href="/wiki/Trekschuit" title="Trekschuit">trekschuit</a> verdwijnt, maar nieuw zijn de door paarden getrokken <a href="/wiki/Omnibus_(vervoermiddel)" title="Omnibus (vervoermiddel)">omnibus</a> en de <a href="/wiki/Paardentram" title="Paardentram">paardentram</a>. <a href="/wiki/Hondenkar" title="Hondenkar">Trekhonden</a> zijn in Nederland en België overal in gebruik, maar in Frankrijk en Groot-Brittannië worden ze tegengegaan. Wrede volksvermaken als "<a href="/wiki/Katknuppelen" class="mw-redirect" title="Katknuppelen">katknuppelen</a>" en "palingtrekken" worden verboden en de <a href="/wiki/Dierenbescherming" title="Dierenbescherming">dierenbescherming</a> wordt opgericht.</li> <li>In belangrijke steden worden <a href="/wiki/Dierentuin" title="Dierentuin">dierentuinen</a> gesticht. Deze beogen de burgerij kennis bij te brengen van de <a href="/wiki/Natuurlijke_historie" title="Natuurlijke historie">natuurlijke historie</a>, maar krijgen geleidelijk ook een <a href="/wiki/Recreatie" title="Recreatie">recreatieve</a> functie.</li> <li>Er ontstaan in Groot-Brittannië en Frankrijk overal <a href="/wiki/Circus_(attractie)" title="Circus (attractie)">circussen</a>. Vaak zijn het complete families die een eigen circus oprichtten en hiermee hun brood proberen te verdienen. Zo is er in Frankrijk het circus Franconi en in Groot-Brittannië het circus van de gebroeders Sanger. De circustraditie waait ook over naar Amerika. Daar ontstaat het eerste reizende tentcircus rond 1830. Hier worden wilde dieren, zoals leeuwen en tijgers, in het circusprogramma geïntroduceerd.</li></ul> <dl><dt>Mode</dt></dl> <ul><li>Het is de eeuw van de <a href="/w/index.php?title=Pandjesjas&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pandjesjas (de pagina bestaat niet)">pandjesjas</a> met <a href="/wiki/Hoge_hoed" title="Hoge hoed">hoge hoed</a>, de <a href="/wiki/Hoepelrok" class="mw-redirect" title="Hoepelrok">hoepelrok</a> en het <a href="/wiki/Lorgnet" title="Lorgnet">lorgnet</a>. Maar ook wint de <a href="/wiki/Confectie" title="Confectie">confectiekleding</a> terrein.</li> <li>De Schotse chemicus <a href="/wiki/Charles_Macintosh" title="Charles Macintosh">Charles Macintosh</a> ontwikkelt waterafstotende stoffen uit <a href="/wiki/Indische_rubberboom" title="Indische rubberboom">Indisch rubber</a> en <a href="/wiki/Nafta_(koolwaterstof)" title="Nafta (koolwaterstof)">nafta</a>. In Manchester bouwt hij een fabriek van <a href="/wiki/Regenjas" title="Regenjas">regenjassen</a>, door hem <a href="/w/index.php?title=Mackintosh_(jas)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mackintosh (jas) (de pagina bestaat niet)">Mackintosh</a> genoemd.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Belangrijke_personen_van_de_19e_eeuw">Belangrijke personen van de 19e eeuw</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&veaction=edit&section=2" title="Bewerk dit kopje: Belangrijke personen van de 19e eeuw" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=edit&section=2" title="De broncode bewerken van de sectie: Belangrijke personen van de 19e eeuw"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg/260px-VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg" decoding="async" width="260" height="328" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg/390px-VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg/520px-VanGogh_1887_Selbstbildnis.jpg 2x" data-file-width="1783" data-file-height="2250" /></a><figcaption><a href="/wiki/Vincent_van_Gogh" title="Vincent van Gogh">Vincent van Gogh</a></figcaption></figure> <ul><li><a href="/wiki/Joseph_Aspdin" title="Joseph Aspdin">Joseph Aspdin</a>, uitvinder van het <a href="/wiki/Portlandcement" title="Portlandcement">portlandcement</a></li> <li><a href="/wiki/Jane_Austen" title="Jane Austen">Jane Austen</a>, schrijfster</li> <li><a href="/wiki/Michail_Bakoenin" title="Michail Bakoenin">Michail Bakoenin</a>, revolutionair en filosoof</li> <li><a href="/wiki/Ludwig_van_Beethoven" title="Ludwig van Beethoven">Ludwig van Beethoven</a>, componist</li> <li><a href="/wiki/Jeremy_Bentham" title="Jeremy Bentham">Jeremy Bentham</a>, Brits politiek econoom</li> <li><a href="/wiki/Otto_von_Bismarck" title="Otto von Bismarck">Otto von Bismarck</a>, uitvinder van de <i><a href="/wiki/Realpolitik" title="Realpolitik">Realpolitik</a></i> en vereniger van de Duitse staten.</li> <li><a href="/wiki/Helena_Blavatsky" title="Helena Blavatsky">Helena Blavatsky</a>, oprichtster van het Theosofisch Genootschap</li> <li><a href="/wiki/Sim%C3%B3n_Bol%C3%ADvar" title="Simón Bolívar">Simón Bolívar</a>, onafhankelijkheidsstrijder</li> <li><a href="/wiki/Napoleon_Bonaparte" title="Napoleon Bonaparte">Napoleon Bonaparte</a>, Frans generaal en dictator</li> <li><a href="/wiki/Ludwig_Boltzmann" title="Ludwig Boltzmann">Ludwig Boltzmann</a>, Oostenrijks natuurkundige</li> <li><a href="/wiki/Johannes_Brahms" title="Johannes Brahms">Johannes Brahms</a>, Duits componist</li> <li><a href="/wiki/Anton_Bruckner" title="Anton Bruckner">Anton Bruckner</a>, Oostenrijks componist</li> <li><a href="/wiki/Lord_Byron" title="Lord Byron">Lord Byron</a>, Brits dichter</li> <li><a href="/wiki/Marie-Antoine_Car%C3%AAme" title="Marie-Antoine Carême">Marie-Antoine Carême</a>, gastronoom</li> <li><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Chopin" title="Frédéric Chopin">Frédéric Chopin</a>, componist</li> <li><a href="/wiki/Pierre_Cuypers" title="Pierre Cuypers">Pierre Cuypers</a>, architect</li> <li><a href="/wiki/Charles_Darwin" title="Charles Darwin">Charles Darwin</a>, grondlegger van de <a href="/wiki/Evolutietheorie" title="Evolutietheorie">evolutietheorie</a></li> <li><a href="/wiki/Charles_Dickens" title="Charles Dickens">Charles Dickens</a>, Brits schrijver</li> <li><a href="/wiki/Benjamin_Disraeli" title="Benjamin Disraeli">Benjamin Disraeli</a>, Brits politicus</li> <li><a href="/wiki/Fjodor_Dostojevski" title="Fjodor Dostojevski">Fjodor Dostojevski</a>, Russisch romanschrijver en publicist</li> <li><a href="/wiki/Thomas_Edison" title="Thomas Edison">Thomas Edison</a>, uitvinder</li> <li><a href="/wiki/Michael_Faraday" title="Michael Faraday">Michael Faraday</a>, Brits natuurkundige</li> <li><a href="/wiki/Elizabeth_Fry" title="Elizabeth Fry">Elizabeth Fry</a>, ijveraar voor strafrechthervorming</li> <li><a href="/wiki/Giuseppe_Garibaldi" title="Giuseppe Garibaldi">Giuseppe Garibaldi</a>, Vereniger van Italië</li> <li><a href="/wiki/Carl_Friedrich_Gauss" title="Carl Friedrich Gauss">Carl Friedrich Gauss</a>, Duits wis- en natuurkundige</li> <li><a href="/wiki/Johann_Wolfgang_von_Goethe" title="Johann Wolfgang von Goethe">Johann Wolfgang von Goethe</a>, Duits schrijver</li> <li><a href="/wiki/William_Ewart_Gladstone" title="William Ewart Gladstone">William Ewart Gladstone</a>, Brits politicus</li> <li><a href="/wiki/Vincent_van_Gogh" title="Vincent van Gogh">Vincent van Gogh</a>, kunstschilder</li> <li><a href="/wiki/Frans_Jozef_I_van_Oostenrijk" title="Frans Jozef I van Oostenrijk">Franz Jozef I van Habsburg</a>, Oostenrijks-Hongaars keizer</li> <li><a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Georg Wilhelm Friedrich Hegel</a>, Duits filosoof</li> <li><a href="/wiki/Katsushika_Hokusai" title="Katsushika Hokusai">Katsushika Hokusai</a>, Japans houtsnedekunstenaar</li> <li><a href="/wiki/Victor_Hugo" title="Victor Hugo">Victor Hugo</a>, Frans schrijver, dichter en politicus</li> <li><a href="/wiki/Friedrich_Ludwig_Jahn" title="Friedrich Ludwig Jahn">Friedrich Ludwig Jahn</a>, Duits jeugd- en sportleider</li> <li><a href="/wiki/Benito_Ju%C3%A1rez" title="Benito Juárez">Benito Juárez</a>, Mexicaans staatsman</li> <li><a href="/wiki/Heinrich_Lenz" title="Heinrich Lenz">Heinrich Lenz</a>, ontdekker van de <a href="/wiki/Wet_van_Lenz" title="Wet van Lenz">wet van Lenz</a></li> <li><a href="/wiki/Justus_Liebig" class="mw-redirect" title="Justus Liebig">Justus Liebig</a>, Duits chemicus</li> <li><a href="/wiki/Abraham_Lincoln" title="Abraham Lincoln">Abraham Lincoln</a>, Amerikaans president</li> <li><a href="/wiki/Friedrich_List" title="Friedrich List">Friedrich List</a>, Duits econoom</li> <li><a href="/wiki/David_Livingstone" title="David Livingstone">David Livingstone</a>, ontdekkingsreiziger en zendeling</li> <li><a href="/wiki/Charles_Lyell" title="Charles Lyell">Charles Lyell</a>, geoloog</li> <li><a href="/wiki/Gustav_Mahler" title="Gustav Mahler">Gustav Mahler</a>, Oostenrijks componist</li> <li><a href="/wiki/Thomas_Malthus" title="Thomas Malthus">Thomas Malthus</a>, Brits econoom</li> <li><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Karl Marx</a>, economisch filosoof</li> <li><a href="/wiki/James_Clerk_Maxwell" title="James Clerk Maxwell">James Clerk Maxwell</a>, Brits natuurkundige</li> <li><a href="/wiki/Hendrik_Willem_Mesdag" title="Hendrik Willem Mesdag">Hendrik Willem Mesdag</a>, Nederlands schilder en kunstverzamelaar</li> <li><a href="/wiki/Dmitri_Mendelejev" title="Dmitri Mendelejev">Dmitri Mendelejev</a>, Russische scheikundige</li> <li><a href="/wiki/Klemens_von_Metternich" title="Klemens von Metternich">Klemens von Metternich</a>, Oostenrijks kanselier</li> <li><a href="/wiki/John_Stuart_Mill" title="John Stuart Mill">John Stuart Mill</a>, Brits politiek econoom</li></ul> <p>Jan Pieter Minckelers, Nederlands uitvinder van het <a href="/wiki/Gaslicht" title="Gaslicht">gaslicht</a>. </p> <ul><li><a href="/wiki/Napoleon_III" title="Napoleon III">Napoleon III</a>. Frans keizer</li> <li><a href="/wiki/Friedrich_Nietzsche" title="Friedrich Nietzsche">Friedrich Nietzsche</a>, filosoof</li> <li><a href="/wiki/Robert_Owen" title="Robert Owen">Robert Owen</a>, Brits filantroop en socialist</li> <li><a href="/wiki/Louis_Pasteur" title="Louis Pasteur">Louis Pasteur</a>, Frans biochemicus en bacterioloog</li> <li><a href="/wiki/Henri_Poincar%C3%A9" title="Henri Poincaré">Henri Poincaré</a>, Frans wiskundige</li> <li><a href="/wiki/Pierre-Joseph_Proudhon" title="Pierre-Joseph Proudhon">Pierre-Joseph Proudhon</a>, Frans econoom en filosoof</li> <li><a href="/wiki/Adolphe_Quetelet" title="Adolphe Quetelet">Adolphe Quetelet</a>, Belgisch astronoom, socioloog en statisticus.</li> <li><a href="/wiki/Bernhard_Riemann" title="Bernhard Riemann">Bernhard Riemann</a>, Duits wiskundige</li> <li><a href="/wiki/John_D._Rockefeller" title="John D. Rockefeller">John D. Rockefeller</a>, Amerikaans zakenman, kapitalist en filantroop</li> <li><a href="/wiki/Adolphe_Sax" title="Adolphe Sax">Adolphe Sax</a>, Belgisch / Franse instrumentbouwer</li> <li><a href="/wiki/Arthur_Schopenhauer" title="Arthur Schopenhauer">Arthur Schopenhauer</a>, Duits filosoof</li> <li><a href="/wiki/Franz_Schubert" title="Franz Schubert">Franz Schubert</a>, Duits componist</li> <li><a href="/wiki/Robert_Schumann" title="Robert Schumann">Robert Schumann</a>, Duits componist</li> <li><a href="/wiki/Nikola_Tesla" title="Nikola Tesla">Nikola Tesla</a>, uitvinder</li> <li><a href="/wiki/Johan_Rudolph_Thorbecke" title="Johan Rudolph Thorbecke">Johan Rudolph Thorbecke</a>, Nederlands staatshervormer</li> <li><a href="/wiki/Jules_Verne" title="Jules Verne">Jules Verne</a>, Franse schrijver</li> <li><a href="/wiki/Victoria_van_het_Verenigd_Koninkrijk" title="Victoria van het Verenigd Koninkrijk">Koningin Victoria</a>, Brits koningin</li> <li><a href="/wiki/Richard_Wagner" title="Richard Wagner">Richard Wagner</a>, Duits componist</li> <li><a href="/wiki/William_Wilberforce" title="William Wilberforce">William Wilberforce</a>, effectief bestrijder van de <a href="/wiki/Slavernij" title="Slavernij">slavernij</a>.</li> <li><a href="/wiki/%C3%89mile_Zola" title="Émile Zola">Émile Zola</a>, Frans schrijver</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Laatste_Nederlandse_19e-eeuwers">Laatste Nederlandse 19e-eeuwers</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&veaction=edit&section=3" title="Bewerk dit kopje: Laatste Nederlandse 19e-eeuwers" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=19e_eeuw&action=edit&section=3" title="De broncode bewerken van de sectie: Laatste Nederlandse 19e-eeuwers"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Johannes_van_der_Giessen" title="Johannes van der Giessen">Johannes van der Giessen</a> (1899-2008), laatst levende Nederlandse man uit de 19e eeuw, overleden in <a href="/wiki/2008" title="2008">2008</a></li> <li><a href="/wiki/Grietje_Jansen-Anker" title="Grietje Jansen-Anker">Grietje Jansen-Anker</a> (1897-2009), laatst levende Nederlandse vrouw uit de 19e eeuw, overleden in <a href="/wiki/2009" title="2009">2009</a></li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67837862">.mw-parser-output .navigatie{position:relative;clear:both;overflow:auto;margin:1em auto -0.5em;padding:2px;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:87%}.mw-parser-output .navigatie-bewerken{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-bewerken .mw-ui-icon::before{background-size:0.9em}.mw-parser-output .navigatie-afb-links,.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{position:absolute}.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{right:2px}.mw-parser-output .navigatie-afb-groot{float:right;padding-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:#ddeef8;padding:2px 5.5em;font-weight:bold}.mw-parser-output .navigatie-inhoud{padding:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-inhoud p:first-child{margin:0}.mw-parser-output .navigatie div[style*="background-color"],.mw-parser-output .navigatie div[style*="background"]{color:inherit}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}</style> <div class="navigatie" role="navigation" aria-labelledby="Decennia_in_de_19e_eeuw"> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_decennia" title="Sjabloon:Navigatie decennia"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span class="ui-state-disabled" typeof="mw:File"><span title="Overleg sjabloon (de pagina bestaat niet)"><img alt="Overleg sjabloon (de pagina bestaat niet)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_decennia&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Decennia_in_de_19e_eeuw" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Lijst_van_decennia" title="Lijst van decennia">Decennia</a> in de <a class="mw-selflink selflink">19e eeuw</a></div> <div class="navigatie-inhoud"> <p><a href="/wiki/1790-1799" title="1790-1799"><<</a> · <a href="/wiki/1800-1809" title="1800-1809">1800-1809</a> · <a href="/wiki/1810-1819" title="1810-1819">1810-1819</a> · <a href="/wiki/1820-1829" title="1820-1829">1820-1829</a> · <a href="/wiki/1830-1839" title="1830-1839">1830-1839</a> · <a href="/wiki/1840-1849" title="1840-1849">1840-1849</a> · <a href="/wiki/1850-1859" title="1850-1859">1850-1859</a> · <a href="/wiki/1860-1869" title="1860-1869">1860-1869</a> · <a href="/wiki/1870-1879" title="1870-1879">1870-1879</a> · <a href="/wiki/1880-1889" title="1880-1889">1880-1889</a> · <a href="/wiki/1890-1899" title="1890-1899">1890-1899</a> · <a href="/wiki/1900-1909" title="1900-1909">>></a> </p> </div></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67837862"> <div class="navigatie" role="navigation" aria-labelledby="Eeuwen_in_het_2e_millennium_n.Chr."> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_eeuwen" title="Sjabloon:Navigatie eeuwen"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span class="ui-state-disabled" typeof="mw:File"><span title="Overleg sjabloon (de pagina bestaat niet)"><img alt="Overleg sjabloon (de pagina bestaat niet)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_eeuwen&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Eeuwen_in_het_2e_millennium_n.Chr." class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Lijst_van_eeuwen" title="Lijst van eeuwen">Eeuwen</a> in het <a href="/wiki/2e_millennium" title="2e millennium">2e millennium n.Chr.</a></div> <div class="navigatie-inhoud"> <p><a href="/wiki/10e_eeuw" title="10e eeuw"><<</a> · <a href="/wiki/11e_eeuw" title="11e eeuw">11e</a> · <a href="/wiki/12e_eeuw" title="12e eeuw">12e</a> · <a href="/wiki/13e_eeuw" title="13e eeuw">13e</a> · <a href="/wiki/14e_eeuw" title="14e eeuw">14e</a> · <a href="/wiki/15e_eeuw" title="15e eeuw">15e</a> · <a href="/wiki/16e_eeuw" title="16e eeuw">16e</a> · <a href="/wiki/17e_eeuw" title="17e eeuw">17e</a> · <a href="/wiki/18e_eeuw" title="18e eeuw">18e</a> · <a class="mw-selflink selflink">19e</a> · <a href="/wiki/20e_eeuw" title="20e eeuw">20e</a> · <a href="/wiki/21e_eeuw" title="21e eeuw">>></a> </p> </div></div> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:19th_century#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:19th century">Mediabestanden</a></div> <div class="interProjectTemplate interProject-groot toccolours" style="display:flex; gap:1em; align-items:center; clear:both; margin:1em 0 -0.5em 0;"> <div style="min-width:max-content;"><span class="noviewer noresize" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/25px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="34" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/38px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/50px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></div> <div>Zie de categorie <i><b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:19th_century#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:19th century">19th century</a></b></i> van <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a> voor mediabestanden over dit onderwerp.</div> </div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=19e_eeuw&oldid=68274828">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=19e_eeuw&oldid=68274828</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:19e_eeuw" title="Categorie:19e eeuw">19e eeuw</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 20 okt 2024 om 21:17.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=19e_eeuw&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-77bc9d5b54-nd7mv","wgBackendResponseTime":168,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.178","walltime":"0.251","ppvisitednodes":{"value":1371,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":14834,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":1835,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":10,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":2,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":2758,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 83.709 1 -total"," 52.32% 43.796 1 Sjabloon:Commonscat"," 46.67% 39.069 1 Sjabloon:Zusterproject_box"," 28.97% 24.254 1 Sjabloon:Navigatie_decennia"," 27.00% 22.603 2 Sjabloon:Navigatie"," 21.79% 18.236 2 Sjabloon:First_non_empty"," 9.66% 8.090 1 Sjabloon:Zijbalk_jaren_in_eeuw"," 8.42% 7.051 1 Sjabloon:Navigatie_eeuwen"," 5.46% 4.570 2 Sjabloon:Bewerklinks"," 2.46% 2.063 1 Sjabloon:InterProject"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.005","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":622605,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-7c479b968-bvhl6","timestamp":"20241116080212","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"19e eeuw","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/19e_eeuw","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q6955","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q6955","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2001-10-20T02:05:19Z","dateModified":"2024-10-20T20:17:06Z","headline":"de 19e periode van 100 jaar, dus bestaande uit de jaren 1801 tot en met 1900"}</script> </body> </html>