CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="kk" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Қара құрдым — Уикипедия</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )kkwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"ymd","wgMonthNames":["","қаңтар","ақпан","наурыз","сәуір","мамыр","маусым","шілде","тамыз","қыркүйек","қазан","қараша","желтоқсан"],"wgRequestId":"9385ed72-cbb7-4afd-96e3-d7f73a051df3","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Қара_құрдым","wgTitle":"Қара құрдым","wgCurRevisionId":3156994,"wgRevisionId":3156994,"wgArticleId":162000,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Уикипедия:Алфавит бойынша таңдаулы мақалалар","Түзеткізуі керек Уикипедия мақалалары","Болжамды астрономиялық нысандар","Астрофизика","Салыстырмалылық теориясы","Галактикалар","Қара құрдымдар"],"wgPageViewLanguage":"kk", "wgPageContentLanguage":"kk","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Қара_құрдым","wgRelevantArticleId":162000,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false,"wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["autoconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"kk","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"kk"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":80000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q589","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":[ "brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.gadget.FreezeTopRow":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.math.styles":"ready","ext.tmh.player.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.tmh.player","site" ,"mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.featured-articles-links","ext.gadget.edittop","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.QuestionForm","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=kk&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.math.styles%7Cext.tmh.player.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=kk&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=kk&modules=ext.gadget.FreezeTopRow&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=kk&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/1200px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/800px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/640px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Қара құрдым — Уикипедия"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//kk.m.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Уикипедия (kk)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//kk.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.kk"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Уикипедия Atom желісі" href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D1%83%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D3%A9%D0%B7%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-Қара_құрдым rootpage-Қара_құрдым skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Мазмұнға өту</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Басты мәзір" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Басты мәзір</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Басты мәзір</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">жасыру</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Шарлау </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82" title="Басты бетті көру [z]" accesskey="z"><span>Басты бет</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D2%9A%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BC_%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8B" title="Жоба туралы, мұнда немен айналысуға болатыны туралы, қай жерде не бары туралы"><span>Қауымдастық порталы</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D1%83%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D3%A9%D0%B7%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Осы уикидегі жуықтағы өзгерістер тізімі. [r]" accesskey="r"><span>Жуықтағы өзгерістер</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Соңғы бір айдағы басталған беттер тізімі, есім кеңістігі бойынша сүзгілеп көре аласыз."><span>Жаңа беттер</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BE%D2%9B" title="Кездейсоқ бет жүктеу [x]" accesskey="x"><span>Кездейсоқ бет</span></a></li><li id="n-videolesson" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BE_%D1%81%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Уикипедияны үйренуге қатысты YouTube-тағы видео сабақтар"><span>Видео сабақтар</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D0%BD%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0" title="Анықтама табу орны."><span>Анықтама</span></a></li><li id="n-forum" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A4%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC" title="Уикипедия қатысушыларының форумы."><span>Форум</span></a></li><li id="n-general-discussion" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83_%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Flow жұмыс легінде жұмыс істейтін Уикипедияның негізгі талқылау беті [4]" accesskey="4"><span>Талқылау легі</span></a></li><li id="n-telegram" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Telegram" title="Қазақша Уикипедияға қатысты ең маңызды жаңалықтар мен мақалалар"><span>Телеграм арна</span></a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A4%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC/%D2%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D1%85%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%83" title="Бұл беттегі қатені хабарлау"><span>Қателер туралы хабарлау</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Уикипедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-kk.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.1875em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Қазақша ашық энциклопедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-kk.svg" width="117" height="11" style="width: 7.3125em; height: 0.6875em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%86%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D1%83" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Уикипедия жобасында іздеу [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Іздеу</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Уикипедия жобасынан іздеу" aria-label="Уикипедия жобасынан іздеу" autocapitalize="sentences" title="Уикипедия жобасында іздеу [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Арнайы:Іздеу"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Іздеу</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Жеке құралдар"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Көрініс"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Көрініс" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Көрініс</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_kk.wikipedia.org&uselang=kk" class=""><span>Демеу беру</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D1%82%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D1%96&returnto=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0+%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Біз сізге есептік жазба бастауды және кіруді ұсынамыз,ол міндетті емес." class=""><span>Тіркелу</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%83%D1%96&returnto=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0+%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Кіруіңізді ұсынамыз, ол міндетті емес. [o]" accesskey="o" class=""><span>Кіру</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Басқа баптаулар" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Жеке құралдар" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Жеке құралдар</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Қатысушы мәзірі" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_kk.wikipedia.org&uselang=kk"><span>Демеу беру</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D1%82%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D1%96&returnto=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0+%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Біз сізге есептік жазба бастауды және кіруді ұсынамыз,ол міндетті емес."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Тіркелу</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%83%D1%96&returnto=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0+%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Кіруіңізді ұсынамыз, ол міндетті емес. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Кіру</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Шыққан өңдеушілерге арналған беттер <a href="/wiki/%D0%96%D3%99%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BC:%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%83" aria-label="Өңдеу туралы көбірек білу"><span>көбірек білу</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D2%AE%D0%BB%D0%B5%D1%81%D1%96%D0%BC" title="Бұл IP мекенжаймен жасаған өңдемелер тізімі [y]" accesskey="y"><span>Үлесім</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BC" title="Бұл IP мекенжай өңдемелерін талқылау [n]" accesskey="n"><span>Талқылау</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eжабу\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"kk\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Cdiv style=\"width: 100% ! important; border: solid 1px lightblue; border-radius: 10px; font-size: 120%; text-align: center;\"\u003E\n\u003Cp\u003EҚұрметті оқырман, қазақша Уикипедияның \u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Telegram\" title=\"Уикипедия:Telegram\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Telegram_logo.svg/25px-Telegram_logo.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"25\" height=\"25\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Telegram_logo.svg/38px-Telegram_logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Telegram_logo.svg/50px-Telegram_logo.svg.png 2x\" data-file-width=\"512\" data-file-height=\"512\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E \u003Ca href=\"/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Telegram\" title=\"Уикипедия:Telegram\"\u003ETelegram арнасына\u003C/a\u003E жазыла аласыз\n\u003C/p\u003E\n\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Мазмұны" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Мазмұны</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">жасыру</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Кіріспе</div> </a> </li> <li id="toc-Аса_алып_Қара_құрдымның_тұңғыш_суреті" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Аса_алып_Қара_құрдымның_тұңғыш_суреті"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Аса алып Қара құрдымның тұңғыш суреті</span> </div> </a> <ul id="toc-Аса_алып_Қара_құрдымның_тұңғыш_суреті-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Қара_құрдымның_жаңа_суреттері" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Қара_құрдымның_жаңа_суреттері"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Қара құрдымның жаңа суреттері</span> </div> </a> <ul id="toc-Қара_құрдымның_жаңа_суреттері-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Екінші_Қара_Құрдым_болуы_мүмкін_бе?" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Екінші_Қара_Құрдым_болуы_мүмкін_бе?"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Екінші Қара Құрдым болуы мүмкін бе?</span> </div> </a> <ul id="toc-Екінші_Қара_Құрдым_болуы_мүмкін_бе?-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Құс_жолы_центріндегі_жойқын_қара_құрдым" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Құс_жолы_центріндегі_жойқын_қара_құрдым"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Құс жолы центріндегі жойқын қара құрдым</span> </div> </a> <ul id="toc-Құс_жолы_центріндегі_жойқын_қара_құрдым-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Теориялық_негіздеу_тарихы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Теориялық_негіздеу_тарихы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Теориялық негіздеу тарихы</span> </div> </a> <ul id="toc-Теориялық_негіздеу_тарихы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Қара_құрдымның_қалыптасуы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Қара_құрдымның_қалыптасуы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Қара құрдымның қалыптасуы</span> </div> </a> <ul id="toc-Қара_құрдымның_қалыптасуы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Массасы_мен_көлемі" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Массасы_мен_көлемі"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Массасы мен көлемі</span> </div> </a> <ul id="toc-Массасы_мен_көлемі-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Температурасы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Температурасы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Температурасы</span> </div> </a> <ul id="toc-Температурасы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Оқиға_көкжиегі" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Оқиға_көкжиегі"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Оқиға көкжиегі</span> </div> </a> <ul id="toc-Оқиға_көкжиегі-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Фотон_шары" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Фотон_шары"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Фотон шары</span> </div> </a> <ul id="toc-Фотон_шары-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Эргосфера" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Эргосфера"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Эргосфера</span> </div> </a> <ul id="toc-Эргосфера-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Қара_құрдымның_бірігуі" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Қара_құрдымның_бірігуі"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Қара құрдымның бірігуі</span> </div> </a> <ul id="toc-Қара_құрдымның_бірігуі-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Қара_құрдым_түрлері" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Қара_құрдым_түрлері"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Қара құрдым түрлері</span> </div> </a> <ul id="toc-Қара_құрдым_түрлері-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Әуелгі_қара_құрдым" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Әуелгі_қара_құрдым"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Әуелгі қара құрдым</span> </div> </a> <ul id="toc-Әуелгі_қара_құрдым-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Астрономиялық_бақылау-өлшеу" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Астрономиялық_бақылау-өлшеу"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">15</span> <span>Астрономиялық бақылау-өлшеу</span> </div> </a> <ul id="toc-Астрономиялық_бақылау-өлшеу-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Қара_құрдымды_зерттеудің_жаңа_беталысы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Қара_құрдымды_зерттеудің_жаңа_беталысы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">16</span> <span>Қара құрдымды зерттеудің жаңа беталысы</span> </div> </a> <ul id="toc-Қара_құрдымды_зерттеудің_жаңа_беталысы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ақ_құрдым" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ақ_құрдым"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">17</span> <span>Ақ құрдым</span> </div> </a> <ul id="toc-Ақ_құрдым-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Дереккөздер" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Дереккөздер"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">18</span> <span>Дереккөздер</span> </div> </a> <ul id="toc-Дереккөздер-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ішкі-сыртқы_сілтемелер" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ішкі-сыртқы_сілтемелер"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">19</span> <span>Ішкі-сыртқы сілтемелер</span> </div> </a> <ul id="toc-Ішкі-сыртқы_сілтемелер-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Мазмұны" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Мазмұнды көрсету/жасыру" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Мазмұнды көрсету/жасыру</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Қара құрдым</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Басқа тілдегі мақалаға өту. 171 тілде қолжетімді" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-171" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">171 тіл</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Swartkolk" title="Swartkolk – африкаанс тілі" lang="af" hreflang="af" data-title="Swartkolk" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="африкаанс тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Schwarzes_Loch" title="Schwarzes Loch – неміс тілі (Швейцария)" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Schwarzes Loch" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="неміс тілі (Швейцария)" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Forato_negro" title="Forato negro – арагон тілі" lang="an" hreflang="an" data-title="Forato negro" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="арагон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="कृष्ण विवर – ангика тілі" lang="anp" hreflang="anp" data-title="कृष्ण विवर" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="ангика тілі" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AB%D9%82%D8%A8_%D8%A3%D8%B3%D9%88%D8%AF" title="ثقب أسود – араб тілі" lang="ar" hreflang="ar" data-title="ثقب أسود" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="араб тілі" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%81%D8%B1_%D9%83%D8%AD%D9%84" title="محفر كحل – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="محفر كحل" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%AB%D9%82%D8%A8_%D8%A3%D8%B3%D9%88%D8%AF" title="ثقب أسود – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="ثقب أسود" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%95%E0%A7%83%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%A3%E0%A6%97%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A7%B0" title="কৃষ্ণগহ্বৰ – ассам тілі" lang="as" hreflang="as" data-title="কৃষ্ণগহ্বৰ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="ассам тілі" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Furacu_negru" title="Furacu negru – астурия тілі" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Furacu negru" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="астурия тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Qara_d%C9%99lik" title="Qara dəlik – әзірбайжан тілі" lang="az" hreflang="az" data-title="Qara dəlik" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="әзірбайжан тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D9%84%DB%8C%DA%A9" title="قارادلیک – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="قارادلیک" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%A0%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%83%D0%BF%D2%A1%D1%8B%D0%BD" title="Ҡара упҡын – башқұрт тілі" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Ҡара упҡын" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="башқұрт тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Schwoaz_Loch" title="Schwoaz Loch – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Schwoaz Loch" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Jouduoj%C4%97_sk%C4%ABlie" title="Jouduojė skīlie – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Jouduojė skīlie" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Black_Hole" title="Black Hole – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Black Hole" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B4%D0%B7%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B0" title="Чорная дзірка – беларусь тілі" lang="be" hreflang="be" data-title="Чорная дзірка" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="беларусь тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B4%D0%B7%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B0" title="Чорная дзірка – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Чорная дзірка" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Lobang_Item" title="Lobang Item – Betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Lobang Item" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="Betawi" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D1%83%D0%BF%D0%BA%D0%B0" title="Черна дупка – болгар тілі" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Черна дупка" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="болгар тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%95_%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="ब्लैक होल – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="ब्लैक होल" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"><a href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Lubang_hirang" title="Lubang hirang – Banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" data-title="Lubang hirang" data-language-autonym="Banjar" data-language-local-name="Banjar" class="interlanguage-link-target"><span>Banjar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%95%E0%A7%83%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%A3%E0%A6%97%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%B0" title="কৃষ্ণগহ্বর – бенгал тілі" lang="bn" hreflang="bn" data-title="কৃষ্ণগহ্বর" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="бенгал тілі" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%93%E0%BD%82%E0%BC%8B%E0%BD%81%E0%BD%B4%E0%BD%84%E0%BC%8B%E0%BC%8D" title="ནག་ཁུང་། – тибет тілі" lang="bo" hreflang="bo" data-title="ནག་ཁུང་།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="тибет тілі" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Toull_du" title="Toull du – бретон тілі" lang="br" hreflang="br" data-title="Toull du" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="бретон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Crna_rupa" title="Crna rupa – босния тілі" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Crna rupa" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="босния тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D0%BD%D2%AF%D1%85%D1%8D%D0%BD" title="Хара нүхэн – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Хара нүхэн" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Forat_negre" title="Forat negre – каталан тілі" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Forat negre" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="каталан тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D3%80%D0%B0%D1%8C%D1%80%D0%B6%D0%B0_%D1%83%D0%BE%D1%80" title="Ӏаьржа уор – шешен тілі" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Ӏаьржа уор" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="шешен тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%88%D9%86%DB%95%DA%95%DB%95%D8%B4" title="کونەڕەش – сорани тілі" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="کونەڕەش" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="сорани тілі" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Buccu_neru" title="Buccu neru – корсика тілі" lang="co" hreflang="co" data-title="Buccu neru" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="корсика тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Corsu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Cern%C3%A1_d%C3%ADra" title="Černá díra – чех тілі" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Černá díra" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="чех тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Cz%C3%B4rn%C3%B4_dzura" title="Czôrnô dzura – Kashubian" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Czôrnô dzura" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="Kashubian" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%83%D1%80%D0%B0_%D1%85%C4%83%D0%B2%C4%83%D0%BB" title="Хура хăвăл – чуваш тілі" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Хура хăвăл" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="чуваш тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Twll_du" title="Twll du – валлий тілі" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Twll du" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="валлий тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Sort_hul" title="Sort hul – дат тілі" lang="da" hreflang="da" data-title="Sort hul" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="дат тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Schwarzes_Loch" title="Schwarzes Loch – неміс тілі" lang="de" hreflang="de" data-title="Schwarzes Loch" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="неміс тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%8D%CF%81%CE%B7_%CF%84%CF%81%CF%8D%CF%80%CE%B1" title="Μαύρη τρύπα – грек тілі" lang="el" hreflang="el" data-title="Μαύρη τρύπα" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="грек тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eml mw-list-item"><a href="https://eml.wikipedia.org/wiki/Bu%C5%9B_n%C3%A9gar" title="Buś négar – Emiliano-Romagnolo" lang="egl" hreflang="egl" data-title="Buś négar" data-language-autonym="Emiliàn e rumagnòl" data-language-local-name="Emiliano-Romagnolo" class="interlanguage-link-target"><span>Emiliàn e rumagnòl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Black_hole" title="Black hole – ағылшын тілі" lang="en" hreflang="en" data-title="Black hole" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ағылшын тілі" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Nigra_truo" title="Nigra truo – эсперанто тілі" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Nigra truo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="эсперанто тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Agujero_negro" title="Agujero negro – испан тілі" lang="es" hreflang="es" data-title="Agujero negro" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="испан тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Must_auk" title="Must auk – эстон тілі" lang="et" hreflang="et" data-title="Must auk" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="эстон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Zulo_beltz" title="Zulo beltz – баск тілі" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Zulo beltz" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="баск тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%DA%86%D8%A7%D9%84%D9%87" title="سیاه‌چاله – парсы тілі" lang="fa" hreflang="fa" data-title="سیاه‌چاله" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="парсы тілі" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Musta_aukko" title="Musta aukko – фин тілі" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Musta aukko" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="фин тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Sv%C3%B8rt_hol" title="Svørt hol – фарер тілі" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Svørt hol" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="фарер тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Trou_noir" title="Trou noir – француз тілі" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Trou noir" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="француз тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Suart_hool" title="Suart hool – солтүстік фриз тілі" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Suart hool" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="солтүстік фриз тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Swart_gat" title="Swart gat – батыс фриз тілі" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Swart gat" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="батыс фриз тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/D%C3%BApholl" title="Dúpholl – ирланд тілі" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Dúpholl" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="ирланд тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Trou_nw%C3%A8" title="Trou nwè – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Trou nwè" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Toll_dubh" title="Toll dubh – шотландиялық гэль тілі" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Toll dubh" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="шотландиялық гэль тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Burato_negro" title="Burato negro – галисия тілі" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Burato negro" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="галисия тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Ku%C3%A1ra_h%C5%A9" title="Kuára hũ – гуарани тілі" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Kuára hũ" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="гуарани тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-got mw-list-item"><a href="https://got.wikipedia.org/wiki/%F0%90%8D%83%F0%90%8D%85%F0%90%8C%B0%F0%90%8D%82%F0%90%8D%84%F0%90%8C%B0_%F0%90%8C%B8%F0%90%8C%B0%F0%90%8C%B9%F0%90%8D%82%F0%90%8C%BA%F0%90%8D%89" title="𐍃𐍅𐌰𐍂𐍄𐌰 𐌸𐌰𐌹𐍂𐌺𐍉 – Gothic" lang="got" hreflang="got" data-title="𐍃𐍅𐌰𐍂𐍄𐌰 𐌸𐌰𐌹𐍂𐌺𐍉" data-language-autonym="𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺" data-language-local-name="Gothic" class="interlanguage-link-target"><span>𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%95%E0%AB%83%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%A3_%E0%AA%B5%E0%AA%BF%E0%AA%B5%E0%AA%B0" title="કૃષ્ણ વિવર – гуджарати тілі" lang="gu" hreflang="gu" data-title="કૃષ્ણ વિવર" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="гуджарати тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Towl_doo" title="Towl doo – мэн тілі" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Towl doo" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="мэн тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Mutuwaren_Taurari" title="Mutuwaren Taurari – хауса тілі" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Mutuwaren Taurari" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="хауса тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%97%D7%95%D7%A8_%D7%A9%D7%97%D7%95%D7%A8" title="חור שחור – иврит тілі" lang="he" hreflang="he" data-title="חור שחור" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="иврит тілі" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3_%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="कृष्ण विवर – хинди тілі" lang="hi" hreflang="hi" data-title="कृष्ण विवर" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="хинди тілі" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Karia_kund" title="Karia kund – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Karia kund" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Crna_rupa" title="Crna rupa – хорват тілі" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Crna rupa" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="хорват тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/%C4%8Corna_d%C5%BA%C4%9Bra" title="Čorna dźěra – жоғарғы лужица тілі" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Čorna dźěra" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="жоғарғы лужица тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Twou_nwa" title="Twou nwa – гаити тілі" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Twou nwa" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="гаити тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Fekete_lyuk" title="Fekete lyuk – венгр тілі" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Fekete lyuk" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="венгр тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D6%87_%D5%AD%D5%B8%D5%BC%D5%B8%D5%B9" title="Սև խոռոչ – армян тілі" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Սև խոռոչ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="армян тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%A5%D6%82_%D5%AD%D5%B8%D5%BC%D5%B8%D5%B9" title="Սեւ խոռոչ – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Սեւ խոռոչ" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Foramine_nigre" title="Foramine nigre – интерлингва тілі" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Foramine nigre" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="интерлингва тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Lubang_hitam" title="Lubang hitam – индонезия тілі" lang="id" hreflang="id" data-title="Lubang hitam" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="индонезия тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Nigri_fore" title="Nigri fore – интерлингве тілі" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Nigri fore" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="интерлингве тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Oghere_ojii" title="Oghere ojii – игбо тілі" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Oghere ojii" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="игбо тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Igbo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ik mw-list-item"><a href="https://ik.wikipedia.org/wiki/Putu_Taaqtaaq" title="Putu Taaqtaaq – Inupiaq" lang="ik" hreflang="ik" data-title="Putu Taaqtaaq" data-language-autonym="Iñupiatun" data-language-local-name="Inupiaq" class="interlanguage-link-target"><span>Iñupiatun</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Nangisit_nga_abut" title="Nangisit nga abut – илоко тілі" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Nangisit nga abut" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="илоко тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Nigra_truo" title="Nigra truo – идо тілі" lang="io" hreflang="io" data-title="Nigra truo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="идо тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Svarthol" title="Svarthol – исланд тілі" lang="is" hreflang="is" data-title="Svarthol" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="исланд тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Buco_nero" title="Buco nero – итальян тілі" lang="it" hreflang="it" data-title="Buco nero" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="итальян тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%96%E3%83%A9%E3%83%83%E3%82%AF%E3%83%9B%E3%83%BC%E3%83%AB" title="ブラックホール – жапон тілі" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ブラックホール" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="жапон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Luwang_ireng" title="Luwang ireng – ява тілі" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Luwang ireng" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="ява тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%98_%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98" title="შავი ხვრელი – грузин тілі" lang="ka" hreflang="ka" data-title="შავი ხვრელი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="грузин тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%95%E0%B2%AA%E0%B3%8D%E0%B2%AA%E0%B3%81_%E0%B2%95%E0%B3%81%E0%B2%B3%E0%B2%BF" title="ಕಪ್ಪು ಕುಳಿ – каннада тілі" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಕಪ್ಪು ಕುಳಿ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="каннада тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%B8%94%EB%9E%99%ED%99%80" title="블랙홀 – корей тілі" lang="ko" hreflang="ko" data-title="블랙홀" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="корей тілі" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B8%D0%BA" title="Къара тешик – қарашай-балқар тілі" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Къара тешик" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="қарашай-балқар тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%9B%DB%81%D9%8F%D9%86_%DA%86%D8%A7%DB%81" title="کرٛہُن چاہ – кашмир тілі" lang="ks" hreflang="ks" data-title="کرٛہُن چاہ" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="кашмир тілі" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87ala_Re%C5%9F" title="Çala Reş – күрд тілі" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Çala Reş" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="күрд тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Toll_du" title="Toll du – корн тілі" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Toll du" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="корн тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D0%BA%D3%A9%D2%A3%D0%B4%D3%A9%D0%B9" title="Кара көңдөй – қырғыз тілі" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Кара көңдөй" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="қырғыз тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Foramen_nigrum" title="Foramen nigrum – латын тілі" lang="la" hreflang="la" data-title="Foramen nigrum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="латын тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Schwaarzt_Lach" title="Schwaarzt Lach – люксембург тілі" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Schwaarzt Lach" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="люксембург тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D3%80%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B2_%D1%82%D3%80%D0%B5%D0%BA%D0%B2%D0%B5%D0%BD" title="ЧӀулав тӀеквен – лезгин тілі" lang="lez" hreflang="lez" data-title="ЧӀулав тӀеквен" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="лезгин тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Buco_negra" title="Buco negra – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Buco negra" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Zwart_laok" title="Zwart laok – лимбург тілі" lang="li" hreflang="li" data-title="Zwart laok" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="лимбург тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCsc_fosch" title="Büsc fosch – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Büsc fosch" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Bux_neger" title="Bux neger – Ломбард" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Bux neger" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Ломбард" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Juodoji_bedugn%C4%97" title="Juodoji bedugnė – литва тілі" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Juodoji bedugnė" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="литва тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Melnais_caurums" title="Melnais caurums – латыш тілі" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Melnais caurums" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="латыш тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Lavaka_mainty" title="Lavaka mainty – малагаси тілі" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Lavaka mainty" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="малагаси тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Lubang_itam" title="Lubang itam – минангкабау тілі" lang="min" hreflang="min" data-title="Lubang itam" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="минангкабау тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D1%83%D0%BF%D0%BA%D0%B0" title="Црна дупка – македон тілі" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Црна дупка" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="македон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%A4%E0%B4%AE%E0%B5%8B%E0%B4%A6%E0%B5%8D%E0%B4%B5%E0%B4%BE%E0%B4%B0%E0%B4%82" title="തമോദ്വാരം – малаялам тілі" lang="ml" hreflang="ml" data-title="തമോദ്വാരം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="малаялам тілі" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80_%D0%BD%D2%AF%D1%85" title="Хар нүх – моңғол тілі" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Хар нүх" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="моңғол тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mnw mw-list-item"><a href="https://mnw.wikipedia.org/wiki/%E1%80%80%E1%80%90%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%9C%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%85%E1%80%B6%E1%80%80%E1%80%BA" title="ကတိုင်လမ္စံက် – Mon" lang="mnw" hreflang="mnw" data-title="ကတိုင်လမ္စံက်" data-language-autonym="ဘာသာမန်" data-language-local-name="Mon" class="interlanguage-link-target"><span>ဘာသာမန်</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0" title="कृष्णविवर – маратхи тілі" lang="mr" hreflang="mr" data-title="कृष्णविवर" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="маратхи тілі" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Lohong_hitam" title="Lohong hitam – малай тілі" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Lohong hitam" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="малай тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Toqba_sewda" title="Toqba sewda – мальта тілі" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Toqba sewda" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="мальта тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%90%E1%80%BD%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%B8%E1%80%94%E1%80%80%E1%80%BA" title="တွင်းနက် – бирма тілі" lang="my" hreflang="my" data-title="တွင်းနက်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="бирма тілі" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Swart_Lock" title="Swart Lock – төменгі неміс тілі" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Swart Lock" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="төменгі неміс тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3_%E0%A4%9B%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0" title="कृष्ण छिद्र – непал тілі" lang="ne" hreflang="ne" data-title="कृष्ण छिद्र" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="непал тілі" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95_%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2" title="ब्ल्याक होल – невар тілі" lang="new" hreflang="new" data-title="ब्ल्याक होल" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="невар тілі" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Zwart_gat" title="Zwart gat – нидерланд тілі" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Zwart gat" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="нидерланд тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Svart_h%C3%B2l" title="Svart hòl – норвегиялық нюнорск тілі" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Svart hòl" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="норвегиялық нюнорск тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Sort_hull" title="Sort hull – норвегиялық букмол тілі" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Sort hull" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="норвегиялық букмол тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Nigri_true" title="Nigri true – Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Nigri true" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target"><span>Novial</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Trauc_negre" title="Trauc negre – окситан тілі" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Trauc negre" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="окситан тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"><a href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Mustu_loukko" title="Mustu loukko – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" data-title="Mustu loukko" data-language-autonym="Livvinkarjala" data-language-local-name="Livvi-Karelian" class="interlanguage-link-target"><span>Livvinkarjala</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Holqa_gurraacha" title="Holqa gurraacha – оромо тілі" lang="om" hreflang="om" data-title="Holqa gurraacha" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="оромо тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Oromoo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%95%E0%AD%83%E0%AC%B7%E0%AD%8D%E0%AC%A3%E0%AC%97%E0%AC%B0%E0%AD%8D%E0%AC%A4%E0%AD%8D%E0%AC%A4" title="କୃଷ୍ଣଗର୍ତ୍ତ – ория тілі" lang="or" hreflang="or" data-title="କୃଷ୍ଣଗର୍ତ୍ତ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ория тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%B2%E0%A9%88%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%8B%E0%A8%B2" title="ਬਲੈਕ ਹੋਲ – пенджаб тілі" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਬਲੈਕ ਹੋਲ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="пенджаб тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/No%C3%A9rt_treu" title="Noért treu – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Noért treu" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pfl mw-list-item"><a href="https://pfl.wikipedia.org/wiki/Schwarzes_Loch" title="Schwarzes Loch – Palatine German" lang="pfl" hreflang="pfl" data-title="Schwarzes Loch" data-language-autonym="Pälzisch" data-language-local-name="Palatine German" class="interlanguage-link-target"><span>Pälzisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Czarna_dziura" title="Czarna dziura – поляк тілі" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Czarna dziura" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="поляк тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/P%C3%ABrtus_n%C3%A8ir" title="Përtus nèir – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Përtus nèir" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%DB%8C%DA%A9_%DB%81%D9%88%D9%84" title="بلیک ہول – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="بلیک ہول" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D8%BA%D8%A7%D8%B1" title="تور غار – пушту тілі" lang="ps" hreflang="ps" data-title="تور غار" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="пушту тілі" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Buraco_negro" title="Buraco negro – португал тілі" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Buraco negro" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="португал тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Yana_huchk%27u" title="Yana huchk'u – кечуа тілі" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Yana huchk'u" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="кечуа тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Gaur%C4%83_neagr%C4%83" title="Gaură neagră – румын тілі" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Gaură neagră" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="румын тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D1%91%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B4%D1%8B%D1%80%D0%B0" title="Чёрная дыра – орыс тілі" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Чёрная дыра" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="орыс тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D1%97%D1%80%D0%B0" title="Чорна дїра – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Чорна дїра" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%AF%D3%A9%D0%B4%D1%8D%D0%BD" title="Хара үөдэн – саха тілі" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Хара үөдэн" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="саха тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Pirtusu_n%C3%ACguru" title="Pirtusu nìguru – сицилия тілі" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Pirtusu nìguru" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="сицилия тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Black_hole" title="Black hole – шотланд тілі" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Black hole" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="шотланд тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D9%8A%DA%AA_%D9%87%D9%88%D9%84" title="بليڪ هول – синдхи тілі" lang="sd" hreflang="sd" data-title="بليڪ هول" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="синдхи тілі" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Crna_rupa" title="Crna rupa – серб-хорват тілі" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Crna rupa" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="серб-хорват тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Agbbay_asggan" title="Agbbay asggan – ташелхит тілі" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Agbbay asggan" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="ташелхит тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Taclḥit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%9A%E0%B7%85%E0%B7%94_%E0%B6%9A%E0%B7%94%E0%B7%84%E0%B6%BB" title="කළු කුහර – сингал тілі" lang="si" hreflang="si" data-title="කළු කුහර" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="сингал тілі" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Black_hole" title="Black hole – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Black hole" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/%C4%8Cierna_diera" title="Čierna diera – словак тілі" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Čierna diera" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="словак тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/%C4%8Crna_luknja" title="Črna luknja – словен тілі" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Črna luknja" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="словен тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Vrima_e_zez%C3%AB" title="Vrima e zezë – албан тілі" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Vrima e zezë" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="албан тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%B0" title="Црна рупа – серб тілі" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Црна рупа" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="серб тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Liang_hideung" title="Liang hideung – сундан тілі" lang="su" hreflang="su" data-title="Liang hideung" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="сундан тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Svart_h%C3%A5l" title="Svart hål – швед тілі" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Svart hål" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="швед тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Shimo_jeusi" title="Shimo jeusi – суахили тілі" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Shimo jeusi" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="суахили тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Cz%C5%8Frn%C5%8F_dziura" title="Czŏrnŏ dziura – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Czŏrnŏ dziura" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%95%E0%AE%B0%E0%AF%81%E0%AE%A8%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%81%E0%AE%B3%E0%AF%88" title="கருந்துளை – тамил тілі" lang="ta" hreflang="ta" data-title="கருந்துளை" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="тамил тілі" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AC%E0%B1%8D%E0%B0%B2%E0%B0%BE%E0%B0%95%E0%B1%8D_%E0%B0%B9%E0%B1%8B%E0%B0%B2%E0%B1%8D" title="బ్లాక్ హోల్ – телугу тілі" lang="te" hreflang="te" data-title="బ్లాక్ హోల్" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="телугу тілі" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D1%91%D2%B3%D1%87%D0%BE%D0%BB%D0%B0" title="Сиёҳчола – тәжік тілі" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Сиёҳчола" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="тәжік тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AB%E0%B8%A5%E0%B8%B8%E0%B8%A1%E0%B8%94%E0%B8%B3" title="หลุมดำ – тай тілі" lang="th" hreflang="th" data-title="หลุมดำ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="тай тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Gara_girdap" title="Gara girdap – түрікмен тілі" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Gara girdap" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="түрікмен тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Black_hole" title="Black hole – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Black hole" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Kara_delik" title="Kara delik – түрік тілі" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Kara delik" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="түрік тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B8%D1%88%D0%B5%D0%BA" title="Кара тишек – татар тілі" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Кара тишек" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="татар тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8C%D3%A7%D0%B4_%D0%BF%D0%B0%D1%81%D1%8C" title="Сьӧд пась – удмурт тілі" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Сьӧд пась" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="удмурт тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Удмурт</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B1%D8%A7_%D8%A6%DB%86%DA%AD%D9%83%DB%88%D8%B1" title="قارا ئۆڭكۈر – ұйғыр тілі" lang="ug" hreflang="ug" data-title="قارا ئۆڭكۈر" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ұйғыр тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D1%96%D1%80%D0%B0" title="Чорна діра – украин тілі" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Чорна діра" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="украин тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%DB%8C%DA%A9_%DB%81%D9%88%D9%84" title="بلیک ہول – урду тілі" lang="ur" hreflang="ur" data-title="بلیک ہول" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="урду тілі" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Qora_tuynuk" title="Qora tuynuk – өзбек тілі" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Qora tuynuk" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="өзбек тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Buxo_nero" title="Buxo nero – венеция тілі" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Buxo nero" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="венеция тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Must_reig" title="Must reig – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Must reig" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%97_%C4%91en" title="Lỗ đen – вьетнам тілі" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Lỗ đen" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="вьетнам тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Noer_tr%C3%B4_(astronomeye)" title="Noer trô (astronomeye) – валлон тілі" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Noer trô (astronomeye)" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="валлон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Itom_nga_luho" title="Itom nga luho – варай тілі" lang="war" hreflang="war" data-title="Itom nga luho" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="варай тілі" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%BB%91%E6%B4%9E" title="黑洞 – қытай тілі (У)" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="黑洞" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="қытай тілі (У)" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A3%E1%83%A9%E1%83%90_%E1%83%A0%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98" title="უჩა რხვილი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="უჩა რხვილი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A9%D7%95%D7%95%D7%90%D7%A8%D7%A6%D7%A2_%D7%9C%D7%90%D7%9A" title="שווארצע לאך – идиш тілі" lang="yi" hreflang="yi" data-title="שווארצע לאך" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="идиш тілі" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Conghndaem" title="Conghndaem – Zhuang" lang="za" hreflang="za" data-title="Conghndaem" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="Zhuang" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%BB%91%E6%B4%9E" title="黑洞 – қытай тілі" lang="zh" hreflang="zh" data-title="黑洞" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="қытай тілі" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E9%BB%91%E6%B4%9E" title="黑洞 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="黑洞" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/O%CD%98-khang" title="O͘-khang – Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="O͘-khang" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%BB%91%E6%B4%9E" title="黑洞 – кантон тілі" lang="yue" hreflang="yue" data-title="黑洞" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="кантон тілі" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/IsiGwinqa" title="IsiGwinqa – зулу тілі" lang="zu" hreflang="zu" data-title="IsiGwinqa" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="зулу тілі" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q589#sitelinks-wikipedia" title="Тіларалық сілтемелерді өңдеу" class="wbc-editpage">Сілтемелерді өңдеу</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Ат кеңістіктері"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Мазмұн бетін көру [c]" accesskey="c"><span>Бет</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83:%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" rel="discussion" title="Мағлұмат бетті талқылау [t]" accesskey="t"><span>Талқылау</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Тіл нұсқасын ауыстыру" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">kk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Көріністер"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"><span>Оқу</span></a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=edit" title="Бұл бет қорғалған.
Оның кодын көре аласыз. [e]" accesskey="e"><span>Кодын көру</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=history" title="Бұл беттін соңғы нұсқалары. [h]" accesskey="h"><span>Өңделу тарихы</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Құралдар" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Құралдар</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Құралдар</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">жасыру</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> Әрекеттер </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"><span>Оқу</span></a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=edit"><span>Кодын көру</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=history"><span>Өңделу тарихы</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Жалпы </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9C%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D1%81%D1%96%D0%BB%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Мұнда сілтейтін барлық бет тізімі [j]" accesskey="j"><span>Мұнда сілтейтін беттер</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%A1%D1%96%D0%BB%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D3%A9%D0%B7%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" rel="nofollow" title="Осы жерден сілтенген беттердің жуықтағы өзгерістері [k]" accesskey="k"><span>Қатысты өзгерістер</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Барлық арнайы беттер тізімі [q]" accesskey="q"><span>Арнайы беттер</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&oldid=3156994" title="Мына беттің осы нұсқасының тұрақты сілтемесі"><span>Тұрақты сілтеме</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=info" title="Бұл бет туралы көбірек мәлімет"><span>Бет ақпараты</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:CiteThisPage&page=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&id=3156994&wpFormIdentifier=titleform" title="Бұл беттен қалай дәйексөз алуға болатыны туралы мәлімет"><span>Беттен дәйексөз алу</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fkk.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D2%259A%25D0%25B0%25D1%2580%25D0%25B0_%25D2%259B%25D2%25B1%25D1%2580%25D0%25B4%25D1%258B%25D0%25BC"><span>URL мекенжайын қысқарту</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:QrCode&url=https%3A%2F%2Fkk.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D2%259A%25D0%25B0%25D1%2580%25D0%25B0_%25D2%259B%25D2%25B1%25D1%2580%25D0%25B4%25D1%258B%25D0%25BC"><span>QR код жүктеу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-electronpdfservice-sidebar-portlet-heading" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-electronpdfservice-sidebar-portlet-heading" > <div class="vector-menu-heading"> Баспа/экспорт </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="electron-print_pdf" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:DownloadAsPdf&page=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=show-download-screen"><span>PDF ретінде жүктеп алу</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="javascript:print();" rel="alternate" title="Бұл беттің басып шығаруға арналған нұсқасы [p]" accesskey="p"><span>Басып шығару нұсқасы</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Басқа жобаларда </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Black_hole" hreflang="en"><span>Ортаққор</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q589" title="Сілтеме дерек қойма данасымен байланысқан [g]" accesskey="g"><span>Уикидерек элементі</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Көрініс"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Көрініс</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">жасыру</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="kk" dir="ltr"><table class="metadata plainlinks ambox ambox-style" role="presentation"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Ambox_grammar.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Ambox_grammar.svg/40px-Ambox_grammar.svg.png" decoding="async" width="40" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Ambox_grammar.svg/60px-Ambox_grammar.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Ambox_grammar.svg/80px-Ambox_grammar.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></a></span></div></td><td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Бұл мақаланы не бөлімді, мәтінінің грамматикасын, мәнерін, байланыстылығын, екпіндеуін не емлесін дұрыстау керек.</b><br /><span style="font-size:smaller;">Сіз <a class="external text" href="https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=edit">бұны өңдеп</a> көмектесе аласыз. </span><span class="hide-when-compact"></span><span class="hide-when-compact"></span></span></td></tr></tbody></table> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/240px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg" decoding="async" width="240" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/360px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/480px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg 2x" data-file-width="4320" data-file-height="4320" /></a><figcaption>Қара құрдымның тұңғыш тікелей суреті, <a href="/w/index.php?title=Messier_87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Messier 87 (мұндай бет жоқ)">Messier 87</a><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></figcaption></figure> <p><b>Қара құрдым</b> (<a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%88%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Ағылшын тілі">ағылш.</a> <span lang="en"><i>black hole</i></span>) — жойқын тартылыс күші арқылы бүкіл материя мен жарық нұрын еш жібермей, өзіне тартып ала алатын, массасы өте ауыр <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Жұлдыз">жұлдыз</a> дене (үңгір емес). </p><p>Массасы белгілі шамадан жоғары тұрақты жұлдыз өзінің <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%BE%D1%8F%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Термоядролық реакциялар">термоядролық реакциясына</a> қажетті отыны таусылған соң тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай шұғыл жемірілуден деформацияланып қара құрдым пайда болады. Қара құрдымның массасы өте жоғары, тартылыс күшінің өрісі тым жойқын болғандықтан, ешқандай материя, магнитті толқын, жарық жылдамдығында қозғалады делінетін жарық радиациясы одан қашып құтыла алмайды (оның бетіне түскен жарық ешқашан кері шағылыспайды), сыртқа еш жарық шығармайды. Құрдымның "қара" деп аталу себебі: ол <a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D2%9B%D0%B8%D2%93%D0%B0_%D0%BA%D3%A9%D0%BA%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B3%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Оқиға көкжиегі (мұндай бет жоқ)">оқиға көкжиегіне</a> (Event Horizon) түскен бүкіл жарықты сорып алады, жарық шағылыспағандықтан, оны термодинамикадағы абсолютті қара дене ретінде қарастыруға болады. Демек, ол қап-қара дене болып ештеңені, тіпті өзін де көрсетпейтіндіктен, "қара тесік" деген мағынада "black hole" деп аталған. Қазақша "құрдым" сөзі "біткен, құрыған, жоғалтушы, жоюшы, тауысушы, ақырластырушы" мағынасында айтылған. </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:BH_LMC.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/BH_LMC.png/300px-BH_LMC.png" decoding="async" width="300" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/BH_LMC.png/450px-BH_LMC.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/BH_LMC.png/600px-BH_LMC.png 2x" data-file-width="2560" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Үлкен Магеллан тұмандығындағы қара құрдымның ұқсатылған суреті, күшті тартылыс күшінен кеңістік иілген</figcaption></figure> <p>Қара құрдымның айналысында математикалық жолмен дәлелденген оқиға көкжиегі (Event Horizon) деген қабат бар, ол оқиғалардың енді ары қарай айқындалмайтын, оның ар жағын бақылау, өлшеу мүмкін емес шек-шекарасы өңірі есептеледі. <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%82_%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Квант физикасы">Квант өрісі теориясы</a> оқиға көкжиегі радиация бөлетінін дәлелдейді, сонымен қатар айрықша температуға да ие болатыны айқындалған. Осы температура Қара құрдымның массасына кері пропорционал болғандықтан, олардан бөлінетін радиацияның мөлшерін анықтау қиынға соғады. </p><p>Жұлдыздық дене <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Ғаламатжұлдыз">Ғаламатжұлдыз</a> ретінде жарылыс жасағанда <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Нейтрон">нейтрондар</a> арасындағы өзара тебу күші сыртқы қысу күшінен асып кетеді де, ол жоғары тығыздыққа ие <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Нейтрон жұлдыз">нейтрон жұлдызына</a> айналады. Сол кезде осынау жойқын қысым күшіне ештеңе төтеп бере алмайды да, жұлдыз үздіксіз кішірейіп, ең соңында Қара құрдымға айналады. Қазірге дейін ең кішкене қара құрдым 3.8 күн массасына тең. </p> <figure typeof="mw:File/Frame"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_hole_lensing_web.gif" class="mw-file-description"><img alt="Schwarzschild black hole" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Black_hole_lensing_web.gif" decoding="async" width="240" height="192" class="mw-file-element" data-file-width="240" data-file-height="192" /></a><figcaption><a href="/w/index.php?title=%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B7%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Гравитациялық линза (мұндай бет жоқ)">Гравитациялық линза</a> арқылы ұқсатылған қара құрдым, жұлдыздың артқы көрінісіндегі деформацияны да байқауға болады.</figcaption></figure> <p>Қара құрдымды тіке бақылау мүмкін емес, бірақ жанама тәсілдер арқылы оның бар екенін, шамасын, оның басқаларға қаншалық күш түсіріп жатқанын зерттеуге болады. Зат (жұлдыз) әдетте жұтылудан бұрын жоғары температураға ие ультракүлгін сәулесі мен рентген сәулесін төңірегіне шығара бастағанда, оның Қара құрдымның ырқына құлай бастағаны белгілі болады. Қара құрдымның белгісі тұрақты жұлдыздар мен галактикалардың, тұмандықтар мен жұлдыздар тобының Қара құрдым төңірегінде үйіріліп, өз орны мен массасынан айырыла бастағанда, жанама түрде Қара құрдымның бар екендігі айқындалады. </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Einstein_rings_zoom.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Einstein_rings_zoom.gif/200px-Einstein_rings_zoom.gif" decoding="async" width="200" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Einstein_rings_zoom.gif/300px-Einstein_rings_zoom.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/Einstein_rings_zoom.gif 2x" data-file-width="320" data-file-height="256" /></a><figcaption>Шварцшильд қара құрдымы айналасындағы Эйнштейн сақинасын шолу.</figcaption></figure> <p>Қара құрдым — қазіргі физика тарихында жұрттың жаппай назарын аударған тақырыптардың бірі. Фантазиялық әдебиетте, кинода, тіпті <a href="/wiki/%D0%91%D2%B1%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B0%D2%9B%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Бұқаралық ақпарат құралдары">БАҚ</a>-тарда қара құрдым туралы айтылымдар көп кездеседі. Бүгінге дейін Қара құрдымды астрономия, физика және астрофизика саласындағы көптеген зерттеушілер бірдей қолдады және ол туралы көптеген есептеулер мен бақылау қорытындыларын жариялады. Ақыры адамзат Қара құрдымның кескінін де суретке түсіре бастады. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Аса_алып_Қара_құрдымның_тұңғыш_суреті"><span id=".D0.90.D1.81.D0.B0_.D0.B0.D0.BB.D1.8B.D0.BF_.D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC.D0.BD.D1.8B.D2.A3_.D1.82.D2.B1.D2.A3.D2.93.D1.8B.D1.88_.D1.81.D1.83.D1.80.D0.B5.D1.82.D1.96"></span>Аса алып Қара құрдымның тұңғыш суреті</h2></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/300px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg" decoding="async" width="300" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/450px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg/600px-Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg 2x" data-file-width="4320" data-file-height="4320" /></a><figcaption>Аса алып <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BF%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Эллиптикалық галактика">эллиптикалық галактика</a> <a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%81%D1%81%D1%8C%D0%B5_87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Мессье 87 (мұндай бет жоқ)">Мессье 87</a>-нің өзегіндегі алып қара құрдым. Үлкендігі <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD" class="mw-redirect" title="Күн">күннен</a> 7 млрд есе үлкен, суретті тұңғыш рет <a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D2%9B%D0%B8%D2%93%D0%B0_%D0%9A%D3%A9%D0%BA%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B3%D1%96_%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Оқиға Көкжиегі Телескопы (мұндай бет жоқ)">Оқиға Көкжиегі Телескопы</a> (10 сәуір, 2019ж.) жария етті.</figcaption></figure> <p>Адамзат баласы аса алып қара құрдымның кескініне тұңғыш рет көз салды.<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Бұл 2019 жылы суперкомпьютердің, бес құрлыққа орналасқан сегіз телескоптың, жүздеген ғалымдар мен аса ауқымды деректер қорының нәтижесі. Бұл зерттеу жобасы - Оқиға Көкжиегі Телескопы (the Event Horizon Telescope. EHT) деп аталып, тікелей эфирде 10.04.2019ж. халықаралық баспасөз конференциясын өткізді. Бұл сурет әлемдегі астрономия оқулықтарына тіке материал ретінде еңгізілетін болады. Ол Эйншейннің <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BB%D0%BF%D1%8B_%D1%81%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жалпы салыстырмалылық теориясы">Жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясын</a> тағы дәлелдеді, астрофизикаға жаңа бет ашып, ғарыш туралы түсінігімізге жаңа мазмұн қосты. </p><p>Қара Құрдым өте тылсым ғарыштық құбылыс екені белгілі. Осыған дейін ол теория жүзінде дәлелденгенімен, галакиткалар өзегінде болуы мүмкін деп болжанғанымен, бірақ нақты мынау деп расталған жоқ болатын. </p><p>Ал, бұл суреттегі айналасын атқылаған жарық қоршаған қара шар аса жойқын Месье 87 (M87) галактикасының өзегінде орналасқан болып, жер шарынан 53 млн жарық жылы қашықтықта жайласқан. ЕНТ зерттеушілерінің есептеуі бойынша, бұл қара құрдымның массасы біздің күніміздің массасынан кем дегенде 7 млрд есе үлкен екен. М87 галактикасы соған дейін де ғарышты телескоппен шарлаушылардың қызығуын оятқан еді. Кейбір алғашқы суреттер бойынша оның орталығынан үлкен плазмалық ағын бүркіліп жатқандай көрініпті. Ғалымдар бұл бүркуді Қара Құрдымдық оқиға көкжиегіне қатысты деп жорамалдайды. М87 қара құрдымының жоғары жылдамдығы субатом бөлшектеріне жоғары жылдамдық сыйлап, олар ғарышқа атылып шығып, сол арқылы оны ғарыштан байқауға мүмкіндік туады. Сөйтіп айналасына шашыраған субатомдар жалыны оны алыстағы ортасы қараңғы астрономиялық жарық шоғына айналдырған. </p><p>ЕНТ телескопы дәстүрлі формадағы телескоп емес, ол бес құрлықтағы сегіз радиотелескопты біріктірген телескоптар торабы. </p><p>Бұл сурет көпке жарияланардан бұрын қатысты сала мамандарының күрделі сараптауынан өткен болатын. Ақыры, қара құрдым суретін түсіру алғаш рет сәтті болғаны расталды. </p><p>Зерттеушілер қара құрымның қалай өсуін және қандай материалдар қара құрдымның оқиға көкжиегіне сіңіп жатқанын білгісі келеді. Бұл зерттеу сондай-ақ біздің Құс жолы галактикасының ортасындағы Мерген А Қара құрдымын түсіндіруге де көмектесері анық. </p><p>Әсіресе, бұл зерттеу Эйнштейн теориясын дәлелдеуге де көмек береді. Оның гравитациялық толқынды түсіндіретін жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясының өмірге келгеніне 100 жылдан асты.<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Қара_құрдымның_жаңа_суреттері"><span id=".D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC.D0.BD.D1.8B.D2.A3_.D0.B6.D0.B0.D2.A3.D0.B0_.D1.81.D1.83.D1.80.D0.B5.D1.82.D1.82.D0.B5.D1.80.D1.96"></span>Қара құрдымның жаңа суреттері</h2></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_hole%27s_accretion_disk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Black_hole%27s_accretion_disk.jpg/250px-Black_hole%27s_accretion_disk.jpg" decoding="async" width="250" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Black_hole%27s_accretion_disk.jpg/375px-Black_hole%27s_accretion_disk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Black_hole%27s_accretion_disk.jpg/500px-Black_hole%27s_accretion_disk.jpg 2x" data-file-width="3851" data-file-height="2166" /></a><figcaption>Қара құрдым жүйесі (ағылшынша)</figcaption></figure> <p>Таяуда алып қара құрдымның жаңа фотолары жарияланды.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>6,5 миллиард күн массасындай, диаметрі 38 миллиард километр келген алып қара құрдымның поляризацияланған жаңа фотосын 2021 жылы 24 наурызда "Astrophysical journal"-ында жарияланды, кейінгі байқағандай ол <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82_%D3%A9%D1%80%D1%96%D1%81%D1%96" title="Магнит өрісі">магнит өрісі</a> сызықтары болуы мүмкін. </p><p>Бұл қара құрдым жершарынан 55 миллион жарық жылы қашықтағы алып галактика ортасында орналасқан, галактика ішінде кем дегенде 1 триллион жұлдыз бар дейді, диаметрі 120000 жарық жылы келеді екен. </p><p>2019 жылы сәуірдің 10-ы алғашқы қара құрдым байқалған еді, онда фото бұлыңғыр болатын, қазіргі фотода сызықтар алма-кезек орналасқан. </p><p>Бұны жершарының әр жерінде орналасқан 8 радио телескоптан құралған The Event Horizon Telescope байқаған. </p><p>Айтпақшы, егер диаметрі 1300000 километр болған күн кездейсоқ қара құрдымға айналса, онда ол диаметрі тек 3,5 километрге кішірейюі керек болады. Әдетте қара құрдымнан жарық құтыла алмайды, бірақ Stephen Hawking қара құрдым қара емес, ол сұр, одан аз мөлшердегі бөлшектер ұзақ уақыттан кейін құтыла алады деген еді. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Екінші_Қара_Құрдым_болуы_мүмкін_бе?"><span id=".D0.95.D0.BA.D1.96.D0.BD.D1.88.D1.96_.D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9A.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC_.D0.B1.D0.BE.D0.BB.D1.83.D1.8B_.D0.BC.D2.AF.D0.BC.D0.BA.D1.96.D0.BD_.D0.B1.D0.B5.3F"></span>Екінші Қара Құрдым болуы мүмкін бе?</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><span><video id="mwe_player_0" poster="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/220px--BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.jpg" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="220" height="124" data-durationhint="35" data-mwtitle="BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.480p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="480p.vp9.webm" data-width="854" data-height="480" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.720p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="720p.vp9.webm" data-width="1280" data-height="720" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.1080p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="1080p.vp9.webm" data-width="1920" data-height="1080" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm" type="video/webm; codecs="vp8"" data-width="1920" data-height="1080" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.144p.mjpeg.mov" type="video/quicktime" data-transcodekey="144p.mjpeg.mov" data-width="256" data-height="144" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.240p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="240p.vp9.webm" data-width="426" data-height="240" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.360p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="360p.vp9.webm" data-width="640" data-height="360" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a4/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm/BBH_gravitational_lensing_of_gw150914.webm.360p.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-transcodekey="360p.webm" data-width="640" data-height="360" /></video></span><figcaption>Екі қара құрдымның соқтығысу моделі</figcaption></figure> <p>Қара құрдым көлеңкесінің алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескопы (EHT) коллаборациясы 2021 жылы 1 сәуірде Бикештегі M87 галактикасының кеңейтілген кескінін жариялады. Жаңа деректерге сәйкес, галактика орталығында қара құрдымға ұқсас екінші нысан бар болып шықты! </p><p>Алайда жалпы салыстырмалылық теориясына сәйкес, бұл екі нысан, гравитациялық толқындар шығара отырып, бірігіп кетуі тиіс. Сондықтан бұл көлеңкелерді қара құрдымдар емес, басқа ғарыштық нысан, мысалы қараңғы материядан түзілген алып шарлар түсіруі ықтимал. Әрине, мұндай құрылым осы уақытқа дейін ешқашан бақыланбады, дегенмен бүгінгі күні бәрі де мүмкін. </p><p>Бейресми ақпарат бойынша, Швед корольдік ғылым академиясы, қара құрдымдардың түзілуі жалпы салыстырмалылық теориясының салдары екенін ашқаны үшін 2020 жылғы <a href="/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D1%8C_%D1%81%D1%8B%D0%B9%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B" title="Нобель сыйлығы">Нобель сыйлығын</a> иеленген физик <a href="/wiki/%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%B6%D0%B5%D1%80_%D0%9F%D0%B5%D0%BD%D1%80%D0%BE%D1%83%D0%B7" title="Роджер Пенроуз">Роджер Пенроузға</a>, мәселенің мән-жайы анықталғанша сыйлықты кері өткізе тұруға ұсыныс жасаған. 89 жастағы ардагер ғалымның қандай жауап бергені белгісіз. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Құс_жолы_центріндегі_жойқын_қара_құрдым"><span id=".D2.9A.D2.B1.D1.81_.D0.B6.D0.BE.D0.BB.D1.8B_.D1.86.D0.B5.D0.BD.D1.82.D1.80.D1.96.D0.BD.D0.B4.D0.B5.D0.B3.D1.96_.D0.B6.D0.BE.D0.B9.D2.9B.D1.8B.D0.BD_.D2.9B.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC"></span>Құс жолы центріндегі жойқын қара құрдым</h2></div> <p>Қара құрдым көлеңкесінің тарихтағы алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескобы (EHT) коллаборациясы <a href="/wiki/2022" class="mw-redirect" title="2022">2022</a> жылы 12 мамырда баспасөз мәслихатын өткізді. Онда адамзат өмір сүретін <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Күн жүйесі">Күн жүйесі</a> орналасқан <a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%81_%D0%B6%D0%BE%D0%BB%D1%8B" title="Құс жолы">Құс жолы</a> галактикасының орталығындағы <a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%BD_A*&action=edit&redlink=1" class="new" title="Мерген A* (мұндай бет жоқ)">Мерген A*</a> (Sagittarius A*) аса ауыр қара құрдымының кескіні жұрт назарына ұсынылды.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Құс Жолының орталығындағы Мерген A* аса ауыр қара құрдымы <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD" class="mw-redirect" title="Күн">Күннен</a> 4,3 миллион еседей ауыр, және бізден 27 000 жарық жылы қашықтықта. Салыстырмалы түрде айтсақ, Мессье 87 (M87) галактикасы — Бикеш шоқжұлдызында болып, ол бізден 55 миллион жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның орталығындағы M87* аса ауыр қара құрдымының массасы — 6,5 миллиард Күн массасындай. Бұл шамалар жақында ғана дәлірек өлшенген болатын.<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Мерген А* қара құрдымының <a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D2%9B%D0%B8%D2%93%D0%B0_%D0%BA%D3%A9%D0%BA%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B3%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Оқиға көкжиегі (мұндай бет жоқ)">оқиға көкжиегінің</a> радиусы 12 млн км шамасында. Бұл санның мағынасын түсіну үшін салыстырмалы түрде айтсақ, Күн диаметрі 1,4 млн км, Меркурий орбитасының радиусы 58 млн км, Плутон орбитасының радиусы 6 млрд км, ал Вояджер-1 ғарыш аппараты орбитасының радиусы 23,4 млрд км.<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Теориялық_негіздеу_тарихы"><span id=".D0.A2.D0.B5.D0.BE.D1.80.D0.B8.D1.8F.D0.BB.D1.8B.D2.9B_.D0.BD.D0.B5.D0.B3.D1.96.D0.B7.D0.B4.D0.B5.D1.83_.D1.82.D0.B0.D1.80.D0.B8.D1.85.D1.8B"></span>Теориялық негіздеу тарихы</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:M87_jet.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/M87_jet.jpg/220px-M87_jet.jpg" decoding="async" width="220" height="230" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/M87_jet.jpg/330px-M87_jet.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/M87_jet.jpg/440px-M87_jet.jpg 2x" data-file-width="1222" data-file-height="1276" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B1%D0%BB_%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%8B" title="Хаббл ғарыш телескопы">Хабл телескопының</a> көмегімен алынған кескін: M87 белсенді галактикасы. Галактиканың ядросында тұжырым бойынша қара құрдым орналасқан. Суреттен 5 мың <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%80%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D1%8B" title="Жарық жылы">жарық жылы</a> қашықтықтағы <a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B5%D0%BB%D1%8F%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%B0%D2%93%D1%8B%D0%BD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Релятивистік ағын (мұндай бет жоқ)">релятивистік ағын</a> да байқалады.</figcaption></figure> <p>Жарықты кері шағылыстырмайтын, үлкен тартылыс күшке ие, массасы өте тығыз денелердің болу мүмкіндігі туралы ең алғаш айтқан XVIII ғасырда ағылшын геологі <a href="/w/index.php?title=%D0%94%D0%B6%D0%BE%D0%BD_%D0%9C%D0%B8%D1%82%D1%87%D0%B5%D0%BB&action=edit&redlink=1" class="new" title="Джон Митчел (мұндай бет жоқ)">Джон Митчел</a> (<i>John Michell)</i> болды. Ол 1788 жылы <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D1%80%D0%B8_%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%88" title="Генри Кавендиш">Генри Кавендишке</a> жазған бір хатында осы идеяны алға қойған. Оның айтуынша, күнмен тең салмақтағы аспан денесінің радиусы тек 3км ғана болса, онда бұл аспан денесі көрінбейді, нұр атаулыны түгел өзіне жұтып қояды. </p><p>1796 жылы әйгілі француз ғалымы <a href="/wiki/%D0%9F%D1%8C%D0%B5%D1%80-%D0%A1%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%BD_%D0%9B%D0%B0%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D1%81" title="Пьер-Симон Лаплас">Пьер-Симон Лаплас</a>: "салмағы 250 күнге тең келетін, диаметрі жер шарындай тұрақты жұлдыз тартылыс күшінің әсерінде ешқандай жарықты сыртына қоя бермейді. Сол себепті әлемде үлкен жарық шығаратын денені біз байқай алмаймыз," — деп жазды. Лаплас <a href="/wiki/%D0%98%D1%81%D0%B0%D0%B0%D0%BA_%D0%9D%D1%8C%D1%8E%D1%82%D0%BE%D0%BD" title="Исаак Ньютон">Ньютонның</a> <a href="/wiki/%D0%91%D2%AF%D0%BA%D1%96%D0%BB_%D3%99%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA_%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81_%D0%B7%D0%B0%D2%A3%D1%8B" title="Бүкіл әлемдік тартылыс заңы">бүкіл әлемдік тартылыс заңын</a> негіз етіп, Қара құрдымның радиусын есептеуге талпынды. Оның есептеуінше, бұл аспан денесінің бетіндегі тарту жылдамдығы — жарық жылдамдығынан жоғары болған аспан денесі. Әрқандай зат егер бұл жылдамдықтан төмен жылдамдықпен қозғалса, онда ол осы денені айналуды айтпағанда, алысқа ұзап кете алмайды, егер бетіндегі тарту жылдамдығы жарық жылдамдығынан зор болса, онда ешқандай жарық сәулесі құтыла алмайды. Бетінен еш жарық шықпаған соң, енді ол бүкілдей қара дене болып көрінеді." "Вlack hole" терминін тұңғыш рет 1968 жылы АҚШ астрофизигі <a href="/w/index.php?title=%D0%94%D0%B6%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Джон Уилер (мұндай бет жоқ)">Джон Уилер</a> қолданғанымен, Лапластың жоғарыда баяндаған аспан денесі дәл осы Қара құрдым екені айқын. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Spacetime_curvature.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Spacetime_curvature.png/400px-Spacetime_curvature.png" decoding="async" width="400" height="176" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Spacetime_curvature.png/600px-Spacetime_curvature.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/22/Spacetime_curvature.png 2x" data-file-width="660" data-file-height="291" /></a><figcaption>Жер шары және ол иген кеңістік</figcaption></figure> <p>1915 жылы желтоқсанда <a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%82_%D0%AD%D0%B9%D0%BD%D1%88%D1%82%D0%B5%D0%B9%D0%BD" title="Альберт Эйнштейн">Альберт Эйнштейн</a> кең мағынадағы салыстырмалы теориясын жариялаған соң бір айдан кейін (1916), неміс астрономы <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%BB_%D0%A8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4&action=edit&redlink=1" class="new" title="Карл Шваршильд (мұндай бет жоқ)">Карл Шваршильд</a> <a href="/w/index.php?title=%D0%AD%D0%B9%D0%BD%D1%88%D1%82%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D3%A9%D1%80%D1%96%D1%81_%D1%82%D0%B5%D2%A3%D0%B4%D0%B5%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Эйнштейннің өріс теңдеулері (мұндай бет жоқ)">Эйнштейннің өріс теңдеулерінің</a> нақты шешімін беріп, нүктелік сапа мен сфералық сапа туғызған тартылыс күш өрісін түсіндірді, <a href="/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4_%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Шваршильд метрикасы (мұндай бет жоқ)">Шваршильд метрикасы</a> және <a href="/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4_%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Шваршильд радиусы (мұндай бет жоқ)">Шваршильд радиусы</a> қатарлы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл есептеулер бойынша, егер мәлім аспан денесінің бүкіл массасы өте кішкентай "тартылыс күші радиусы" аумағына дейін сығылса, барлық материя мен энергия ішінде қамалып қалады да, ол сыртқа қарата қараңғы болмысқа айналады, сөйтіп Қара құрдым пайда болады. Бұл қара құрдымның алғашқы толық сипаттамасы болып, оның шамасы салыстырмалық теориясы арқылы есептелді. </p><p>1934 жылы неміс астрономы <a href="/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%91%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D1%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Вальтер Бадер (мұндай бет жоқ)">Вальтер Бадер</a> мен Швейцария астрономы <a href="/w/index.php?title=%D0%A4%D1%80%D0%B8%D1%86_%D0%A6%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="Фриц Цвикки (мұндай бет жоқ)">Фриц Цвиккидің</a> зерттеулері бойынша, қартайған үлкен массаға ие тұрақты жұлдыздардың өзегі енді қайтып термоядролық реакция арқылы жоғары энергия туғыза алмағанда, тартылыс күшінің әсерінен сыртынан ішіне қарай жемірілу басталады, ол Нейтрон жұлдызға не қара құрдымға айналады. </p><p>1939 жылы АҚШ астрономы Оппенгеймер салмағы күн массасының 3 есесіндей (“<a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D0%BF%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%B5%D1%80_%D1%88%D0%B5%D0%B3%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Оппенгеймер шегі (мұндай бет жоқ)">оппенгеймер шегі</a>” деп аталады), бірақ ешқандай теромоядролық күші жоқ “<a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D1%83%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D2%B1%D1%80%D0%B0%D2%9B%D1%82%D1%8B_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Суыған тұрақты жұлдыз (мұндай бет жоқ)">суыған тұрақты жұлдыз</a>” өзінің тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай жеміріле құлап Қара құрдымға айналады, яғни ол жұлдыз енді өлі қаңқаға айналады. </p><p>1974 жылы <a href="/wiki/%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D0%B1%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F" title="Ұлыбритания">Ұлыбритания</a> ғалымы <a href="/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D0%BD_%D0%A5%D0%BE%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B3" title="Стивен Хокинг">Стивен Хокинг</a> "Қара құрдымның булануы" ұғымын ұсынды. Ол бойынша, қара құрдым төңірегінде <a href="/w/index.php?title=%D0%92%D0%B8%D1%80%D1%82%D1%83%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%8B_%D0%B1%D3%A9%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Виртуалды бөлшек (мұндай бет жоқ)">Виртуалды бөлшек</a> пайда болу сәтінде төрт түрлі мүмкіндік болады: Тікелей жойылу, Қара құрдымға сіңу, <a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D2%A3_%D0%B1%D3%A9%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Оң бөлшек (мұндай бет жоқ)">оң бөлшек</a> Қара құрдымға құлап, <a href="/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81_%D0%B1%D3%A9%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Теріс бөлшек (мұндай бет жоқ)">теріс бөлшектен</a> қашып құтылу, теріс бөлшек Қара құрдымға құлап, оң бөлшек қашып құтылу. Бұлардың ішінде төртіншісінің мүмкіндігі өте кіші. Хокинг сондай-ақ Миниатюралық қара құрдым (алғашқы қара құрдым) ұғымын да ұсынды. </p> <dl><dd><span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle R_{\mu \nu }-{\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu \nu }+\Lambda \ g_{\mu \nu }={\frac {8\pi G}{c^{4}}}\,T_{\mu \nu }}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <msub> <mi>R</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi>μ</mi> <mi>ν</mi> </mrow> </msub> <mo>−</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mstyle displaystyle="false" scriptlevel="0"> <mn>1</mn> </mstyle> <mn>2</mn> </mfrac> </mrow> <mi>R</mi> <mspace width="thinmathspace" /> <msub> <mi>g</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi>μ</mi> <mi>ν</mi> </mrow> </msub> <mo>+</mo> <mi mathvariant="normal">Λ</mi> <mtext> </mtext> <msub> <mi>g</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi>μ</mi> <mi>ν</mi> </mrow> </msub> <mo>=</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mrow> <mn>8</mn> <mi>π</mi> <mi>G</mi> </mrow> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>4</mn> </mrow> </msup> </mfrac> </mrow> <mspace width="thinmathspace" /> <msub> <mi>T</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi>μ</mi> <mi>ν</mi> </mrow> </msub> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle R_{\mu \nu }-{\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu \nu }+\Lambda \ g_{\mu \nu }={\frac {8\pi G}{c^{4}}}\,T_{\mu \nu }}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/b90cd8fb6edf598f64c45bf2bfce258dce51de6e" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -2.171ex; width:34.385ex; height:5.676ex;" alt="{\displaystyle R_{\mu \nu }-{\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu \nu }+\Lambda \ g_{\mu \nu }={\frac {8\pi G}{c^{4}}}\,T_{\mu \nu }}"></span></dd></dl> <p><i>Эйнштейннің <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BB%D0%BF%D1%8B_%D1%81%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жалпы салыстырмалылық теориясы">Жалпы салыстырмалылық теориясы</a></i> </p><p>Қазіргі заман физикасында Қара құрдым теориясы <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BB%D0%BF%D1%8B_%D1%81%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жалпы салыстырмалылық теориясы">Жалпы салыстырмалылық теориясы</a> негізінде қалыптасқан. Онда жарық жұтылатындықтан біз оны тіке бақылап зерттей алмаймыз. Бірақ оның айналасындағы табиғи денелерге түсірген әсері мен ықпалы арқылы оны өлшей аламыз. Мысалы, <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Жұлдыз">тұрақты жұлдыз</a> қара құрдым жағынан тартылғанда онда сорылу ағыны пайда болып, ондағы құрамдардың қозғалысы шұғыл үдейді және <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B3%D0%B5%D0%BD_%D1%81%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Рентген сәулесі">рентген сәулесін</a> тарқатады. Бұл рентген сәулесін зерттеуге сүйеніп, Қара құрдымның қайсы аумақта болғанын және оның шамасын мөлшерлей аламыз. Қара құрдымдар қалыптасқан соң оның массасы мен көлемі ұлғаяды, себебі айналасындағы бүкіл <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F" class="mw-redirect" title="Материя">материяны</a> өзіне тартып алады. Олар басқа жұлдыздарды өзіне қосып алып немесе басқа қара құрдымдармен бірігіп, күннің массасынан миллиардтаған есе үлкен, жоғары сатыдағы құрдымға айналады. Сондықтан қара құрдымдар көбінесе галактикалардың орналасып орналасып, бүкіл галактикалардың сол Қара құрдымға тартыла үйіріліп айналуын туғызады.<sup id="cite_ref-Elements_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-Elements-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Қара_құрдымның_қалыптасуы"><span id=".D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC.D0.BD.D1.8B.D2.A3_.D2.9B.D0.B0.D0.BB.D1.8B.D0.BF.D1.82.D0.B0.D1.81.D1.83.D1.8B"></span>Қара құрдымның қалыптасуы</h2></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_hole_(NASA).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Black_hole_%28NASA%29.jpg/250px-Black_hole_%28NASA%29.jpg" decoding="async" width="250" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Black_hole_%28NASA%29.jpg/375px-Black_hole_%28NASA%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Black_hole_%28NASA%29.jpg/500px-Black_hole_%28NASA%29.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2400" /></a><figcaption>Қара құрдымның ұқсатылған суреті</figcaption></figure> <p>Тұрақты жұлдыз атаулының тіршілік периоды бар, ол үздіксіз термоядролық реакция арқылы энергиясын сақтап, өз бойындағы тартылыс күштің шамасының асып кетуіне төтеп береді. Сутегі элементінің бірігуінен басталған бір тұрақты жұлдыз басқа да ауыр элементтерді жасау барысында үздіксіз кеңейе береді. Ал, қандай элементті қалыптастыруы әр тұрақты жұлдыздың өз ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, күн 9 млрд жылдық сутегінің термоядролық реакциясын, 1 млрд жылдық гелийдің термоядролық реакциясын бастан кешірді. Егер салмағы жеткілікті мөлшерде жоғары болса, тіпті де жоғары деңгейдегі теромядролық реакция тіпті де ауыр элементтерді қалыптастырады. Бірақ тіпті салмағы қанша зор болса да (Күн массасының 8 есесіндей) <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Жұлдыз">жұлдыздың</a> теромядролық реакциясы Протон саны 26 болатын темір элементін жасаумен болады. Ал, темір термоядролық реакцияның отыны емес. Бұл оның ақырласуға да жетіп баратынын көрсетеді. Егер жұлдыздың салмағы өте зор болса, оның өмірі де сонша қысқа болады. Егер бір жұлдыздың салмағы екіншісінен 3 еседей үлкен болса, өмірі алдыңғысының 1/750 ғана болады. </p><p>Жұлдыз өзінің соңғы өміріне жетіп барғанда, ендіқайтып жоғары деңгейдегі термоядролық реакцияның болмауынан тартылыс күші барлығын ішіне қарай тартып құлатып, "күйреу" туғызады. Күйреудің нәтижесі массаның үлкен-кішілігі туғызған тартылыс күші айырмалығына қарай әртүрлі болады: мысалы күн күйресе <a href="/wiki/%D0%90%D2%9B_%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96" title="Ақ ергежейлі">Ақ ергежейліге</a> айналады. Күннен массасы үш еседей алып жұлдыз күйресе Қара құрдымға айналады. </p><p>Кезекте көпшілік мойындаға теориялар бойынша, Қара құрдым үш түрлі физикалық шама бойынша өлшенеді: масса, заряды, бұрыштық моменті. Егер бір Қара құрдымның бұл үш түрлі физикалық шамасы белгілі болса, онда оның өзі де айқындалған есептеледі де, бұл Қара құрдымның шашсыз теориясы (No Hair Theorem) делінеді. </p><p>Қара құрдым қалыптасқан соң оның алдында қалыптастырған физика заңдары түгелдей күшін жятындықтан, оның бетінде тік төртбұрыш, өзара итерісу, шашырау, томпақ бет секілді пішіндер болмайтды. Бұл Қара құрдымның <a href="/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B0%D1%88%D1%81%D1%8B%D0%B7_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Шашсыз теориясы (мұндай бет жоқ)">шашсыз теориясының</a> (No Hair Theorem) тағы бір түрлі айтылымы. </p><p>Дегенмен, бұл теория классикалық түсіндірулер аясындағы заңдар ғана Қара құрдымда күшін жоюы мүмкін, бірақ басқа жаңа мағынадағы кванттық зарядталу болуы мүмкін. Сондықтан, Қара құрдым бірполярлы үлкен доменмен, немесе <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D1%96" title="Ғарыштық желі">Ғарыштық желімен</a> бірдей өмір сүреді. және үлкен доменді кванттық зарядтандырады. Қара құрдымда тасу күші бар. Кіші қара құрдымдардың тасу күші де үлкен болады, үлкен құрдымның тасу күші кішірек болады. Айналу күйіндегі қара құрдымда ішкі көкжиек және сыртқы көкжиек болады, және оның сингулярлық сақинасы болады. Оқиға көкжиегінен өтіп кеткен нәрсенің бәрі <a href="/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%81%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B" title="Гравитациялық сингулярлық">Гравитациялық сингулярлыққа</a> (singularity) түседі. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Массасы_мен_көлемі"><span id=".D0.9C.D0.B0.D1.81.D1.81.D0.B0.D1.81.D1.8B_.D0.BC.D0.B5.D0.BD_.D0.BA.D3.A9.D0.BB.D0.B5.D0.BC.D1.96"></span>Массасы мен көлемі</h2></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_Hole_Milkyway.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Black_Hole_Milkyway.jpg/300px-Black_Hole_Milkyway.jpg" decoding="async" width="300" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Black_Hole_Milkyway.jpg/450px-Black_Hole_Milkyway.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Black_Hole_Milkyway.jpg/600px-Black_Hole_Milkyway.jpg 2x" data-file-width="2560" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Құс жолына жақын қашықтықтағы массасы 10 күнге тең келетін Қара құрдымның ұқсатылған суреті</figcaption></figure> <p>"Оппенгеймер шегі" бойынша, массасы күн массасының үш есесінен асып кеткен, бірақ ешқандай термоядролық реакциясы жоқ "суыған тұрақты жұлдыз" өз тартылыс күшінің әсерінде ішке қарай жеміріле кеусеп, атышулы Қара құрдымды өмірге әкеледі. Демек Қара құрдым дегеніміз алып тұрақты жұлдыздың өлген қаңқасы. Анығырақ айтқанда, алып массаға ие аспан денесі өзінің соңғы сәттерінде өзегінің кеусеу массасы күн массасының 3.2 есесіндей болғанда, тартылыс күшін жеңетін ішкі қарсылықтың болмауына өзегінің жемірілуі шексіз жүріліп, Қара құрдымға айналады. (Мұндай жағдайда, ядросы күн массасының 1.4 есесінен кішілер <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D1%96%D1%88%D1%96_%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Кіші ергежейлі (мұндай бет жоқ)">Кіші ергежейліге</a> айналады, 3.2 мен 1.4 аралығындағылар <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Нейтрон жұлдыз">Нейтрон жұлдызға</a> айналады.) </p><p>Астрономдардың бақылап-өлшеуі көрсеткендей, <a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%81_%D0%B6%D0%BE%D0%BB%D1%8B" title="Құс жолы">Құс жолын</a>, <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B0_%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Андромеда галактикасы">Андромеда галактикасын</a> қамтыған көптеген алып галактикалардың орталығында ерепайсыз жойқын массаға ие алып Қара құрдым бар, олардың массасы неше миллионнан он неше миллиардқа дейінгі күн массасының қосындысына тең болады. Эйнштейннің кең мағынадағы салыстырмалық теориясы Қара құрдымның болуын теориялық тұрғыда мөлшерледі. Олардың арасындағы ең қарапайымы сфералық симметриялық шешілім бойынша <a href="/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%86%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0_%D0%BA%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D1%88%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Шварцшильда көрсеткіші (мұндай бет жоқ)">Шварцшильда көрсеткішін</a> құрайды. Ол Карл Шварцшильда 1915 жылы байқаған Эйнштейн теориясының шешілім көрсеткіші. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Galaxie_4261.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Galaxie_4261.jpg/300px-Galaxie_4261.jpg" decoding="async" width="300" height="273" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Galaxie_4261.jpg/450px-Galaxie_4261.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Galaxie_4261.jpg/600px-Galaxie_4261.jpg 2x" data-file-width="2407" data-file-height="2187" /></a><figcaption>Суық газ бен тозаңнан құралған NGC 4261 галактикасында Қарa құрдым болуы мүмкін.</figcaption></figure> <p>Шварцшильда көрсеткіші бойынша, егер бір ауыр салмақты аспан денесінің радиусы мәлім бір арнаулы шамадан төмен болса, онда ол аспан денесі өз-өзіне жеміріле күйрей бастайды. Осы радиус — <a href="/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%86%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0_%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Шварцшильда радиусы (мұндай бет жоқ)">Шварцшильда радиусы</a> делінеді. Осы радиустан төмен аспан денелері кеңістікті барынша иіп деформациялайды да атқылаған барлық жарық сәулелері мейлі қайсы бағытқа болса да осы жұлдыздық дененің өзегіне қарай сорылып, жұтылып отырады. <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Салыстырмалық теориясы (мұндай бет жоқ)">Салыстырмалық теориясының</a> көрсетуінше, барша тұрақты көрсеткі тұғырлар бойынша материяның әрқандай қозғалыс жылдамдығы бостық вакуумдағы жарық жылдамдығынан (3*10<sup>5</sup>Км/секунд) асып кетпейді. Шварцшильда радиусы деңгейіндегі аспан денесі өзінің ішкі өзегін құрта бастайды. Кең мағынадағы салыстырмалы теориясының айқындауы бойынша, Қара құрдымда шексіз жоғары тығыздықтағы "ауырлық күш <a href="/w/index.php?title=%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%BD%D2%AF%D0%BA%D1%82%D0%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ерекнүкте (мұндай бет жоқ)">ерекнүктесі</a> (Singularity)" болады, оны "Құдай да жек көретін тыржалаңаш <a href="/w/index.php?title=%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%BD%D2%AF%D0%BA%D1%82%D0%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ерекнүкте (мұндай бет жоқ)">Ерекнүкте</a>" деп атайды. Шварцшильда радиусы ішінде Қара құрдым ерекнүктесі өте үлкен массадан қалыптасқан ғаламат жойқын тартылыс күшінен қалыптасатындықтан, басқаны айтпағанда <a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BD" title="Фотон">фотонның</a> өзі Қара құрдымнан қашып шыға алмайды. Қара құрдымның "қаралығы" мен "құрдымдығы" міне осыдан болады. </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg/300px-Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg" decoding="async" width="300" height="169" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg/450px-Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg/600px-Black_Holes_-_Monsters_in_Space.jpg 2x" data-file-width="4400" data-file-height="2475" /></a><figcaption>Тәжді қара құрдым, Рентген қайнары, ұқсатылған сурет</figcaption></figure> <p>Шварцшильда радиусы төмендегі формулада көрсетілген: </p> <blockquote><p><span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle R_{s}={\frac {2GM}{c^{2}}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <msub> <mi>R</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mi>s</mi> </mrow> </msub> <mo>=</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mrow> <mn>2</mn> <mi>G</mi> <mi>M</mi> </mrow> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mfrac> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle R_{s}={\frac {2GM}{c^{2}}}}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/2b3b26bac5d5a787fe4aa7a2b7057ae07dd6eca7" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -2.171ex; width:12.133ex; height:5.676ex;" alt="{\displaystyle R_{s}={\frac {2GM}{c^{2}}}}"></span></p></blockquote> <p>Мұнда, <span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle G}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>G</mi> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle G}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/f5f3c8921a3b352de45446a6789b104458c9f90b" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.338ex; width:1.827ex; height:2.176ex;" alt="{\displaystyle G}"></span> бүкіл әлемдік тартылыс күш тұрақтысы, <span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle M}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>M</mi> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle M}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/f82cade9898ced02fdd08712e5f0c0151758a0dd" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.338ex; width:2.442ex; height:2.176ex;" alt="{\displaystyle M}"></span> аспан денесінің массасы, <span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle c}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>c</mi> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle c}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/86a67b81c2de995bd608d5b2df50cd8cd7d92455" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.338ex; width:1.007ex; height:1.676ex;" alt="{\displaystyle c}"></span> жарық жылдамдығы. Егер, мысалы жер шарымен шамалас ауырлықтағы аспан денесі бар десек, оның Шварцшильда радиусы тек 9 миллиметр ғана болады. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Температурасы"><span id=".D0.A2.D0.B5.D0.BC.D0.BF.D0.B5.D1.80.D0.B0.D1.82.D1.83.D1.80.D0.B0.D1.81.D1.8B"></span>Температурасы</h2></div> <dl><dd><span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle T={\frac {\hbar c^{3}}{8\pi kGM}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>T</mi> <mo>=</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mrow> <mi class="MJX-variant">ℏ</mi> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>3</mn> </mrow> </msup> </mrow> <mrow> <mn>8</mn> <mi>π</mi> <mi>k</mi> <mi>G</mi> <mi>M</mi> </mrow> </mfrac> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle T={\frac {\hbar c^{3}}{8\pi kGM}}}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/72994f696474c01d7569c23632ff6e663c6626b8" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -2.005ex; width:13.545ex; height:5.843ex;" alt="{\displaystyle T={\frac {\hbar c^{3}}{8\pi kGM}}}"></span></dd></dl> <p>Радиациялық спектріне негізделгенде, Қара құрдым мен темпратурасы бар зат негізінен бірдей. Қара құрдымның өзіндік температурасы Қара құрдым көкжиегіндегі тартылыс күш шамасына <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D1%96_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB_%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Кері пропорционал шамалар">кері пропорционалды</a> болады. Былайша айтқанда оның температурасы оның үлкен-кішілігіне байланысты болады. </p><p>Егер Қара құрдым күннің 9 есесіндей болса, оның температурасы таза (абсолютты) нөл градустан 100 миллионнан 1 градусқа дейін болады. Ал, егер Қара құрдымның массасы бұдан зорайса, оның температурасы жалғасты төмендейді. Сондықтан, бұл түрдегі Қара құрдым туғызған кванттық радиация <a href="/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B9%D2%9B%D1%8B%D0%BD_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81" title="Жойқын жарылыс">Жойқын жарылыс</a> қалдырған 2.7K радиациясын (әлемнің артқы радиациясы) бүкілдей жауып кетеді. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Оқиға_көкжиегі"><span id=".D0.9E.D2.9B.D0.B8.D2.93.D0.B0_.D0.BA.D3.A9.D0.BA.D0.B6.D0.B8.D0.B5.D0.B3.D1.96"></span>Оқиға көкжиегі</h2></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><span><video id="mwe_player_1" poster="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/300px--RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.jpg" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="300" height="169" data-durationhint="92" data-mwtitle="RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.480p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="480p.vp9.webm" data-width="854" data-height="480" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.720p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="720p.vp9.webm" data-width="1280" data-height="720" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv" type="video/ogg; codecs="theora, vorbis"" data-width="1280" data-height="720" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.144p.mjpeg.mov" type="video/quicktime" data-transcodekey="144p.mjpeg.mov" data-width="256" data-height="144" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.240p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="240p.vp9.webm" data-width="426" data-height="240" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.360p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="360p.vp9.webm" data-width="640" data-height="360" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/a/a7/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv/RXTE_Detects_Heartbeat_Of_Smallest_Black_Hole_Candidate.ogv.360p.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-transcodekey="360p.webm" data-width="640" data-height="360" /></video></span><figcaption>Бұл анимациялық видеода GRS 1915 және IGR J17091 қатарлы екі Қара құрдымның одақтас жұлдыздың газын сорған кездегі рентгендік "жүрек соғысы" салыстырылады.</figcaption></figure> <p><i>Оқиға көкжиегі</i> кейде "Қара құрдым көкжиегі" деп те аталады. Оқиға көкжиегі сыртындағы күзетуші оқиға көкжиегінің ішіндегі әрқандай іс туралы еш ақпарат ала алмайды, немесе аталған көкжиек шекарасы сыртындағы істер ішіндегі істерден келіп шығып жатқанын да сезіне алмайды. Оқиға көкжиегі Қара құрдымның қара құрдым болуының түп себебі. Ол Қара құрдымның ең сыртқы қабаты есебінде оның ішіндегі барлық жарық пен ақпарты сыртына жібермей тұрады. Астрономдар 2012 жылы шілде айында жер шарынан 500 млн жарық жылы қашықтықтан жұлдыздық таңбасы 3C 279 жұлдыздығын байқады. Онда күн массасынан 1 млрд есе үлкен Қара құрдым бар көрінеді. Ол оқиға көкжиегі туралы тұңғыш ақпаратты беруші есептеледі. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Фотон_шары"><span id=".D0.A4.D0.BE.D1.82.D0.BE.D0.BD_.D1.88.D0.B0.D1.80.D1.8B"></span>Фотон шары</h2></div> <p><i>Фотон шары</i> қалыңдығы 0 шамаға тең шар пішінді шекара. Қара құрдымның ауырлық күші ауырлық күш үдеуін туғызады да, бірбөлім фотондар шар пішінді орбитада Қара құрдымды айнала қозғалады. Өзі айналмайтын Қара құрдым үшін фотон шары Шварцшильда радиусының 1.5 есесіндей болады. Бұл орбита тұрақсыз болғандықтан Қара құрдымның өсуіне ілесіп өзгеріп отырады. </p><p>Қара құрдым сыртын қоршап тұрғаны Фотон шар қабаты деп елестетіледі, егер жарық сәулесі фотон шар қабатынан жанай кесіп өтсе, онда тартылыс күші фотонды ұстап алады да, ол фотон қабатында Қара құрдымды бейне жер серігі секілді шексіз айналып жүреді. </p><p>Басқа <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Нейтрон жұлдыз">Нейтрон жұлдызы</a>, <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B2%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Кварктер">Кварк</a> (Quark) жұлдызы секілді тығыздығы жоғары жұлдыздарда да фотон шары қабаты болады. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Эргосфера"><span id=".D0.AD.D1.80.D0.B3.D0.BE.D1.81.D1.84.D0.B5.D1.80.D0.B0"></span>Эргосфера</h2></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg/langkk-240px-Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg.png" decoding="async" width="240" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg/langkk-360px-Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg/langkk-480px-Ergosphere_of_a_rotating_black_hole.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="700" /></a><figcaption>Эргосфера (event horizon = оқиға көкжиегі)</figcaption></figure> <p><a href="/w/index.php?title=%D0%AD%D1%80%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Эргосфера (мұндай бет жоқ)">Эргосфера</a>（Ergosphere), немесе <a href="/w/index.php?title=%D0%9B%D0%B5%D0%BD%D0%B7%D0%B5_%D0%A2%D0%B8%D1%80%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B0_%D3%99%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Лензе Тирринга әсері (мұндай бет жоқ)">Лензе Тирринга әсері</a> (Lense Thirring Effect, немесе Frame Dragging) деп те аталады, айналу күйіндегі масса өз төңірегіндегі уақыт пен кеңістікке сүйрелеу, шектеу құбылысын туғызады, бұл құбылысты анықтаушы жүйенің анықталушыға әсері деп те атайды.<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> "Айналу күйіндегі Қара құрдымның" бойында айналуға қатысуы түрліше сипатқа ие аймақтары болады. Мысалы, Қара құрдымның екі полюсы мен экваторының уақыт-кеңістіктік эффекті ұқсамайды. Бұл өзгеше эффекттер нақты Қара құрдымның кейбір қасиеттерін айқындауға көмегі тиеді. </p><p>Күзетуші <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%83" title="Қоралану">қоралану</a> эффектісі мен айналу шеңберін нысан ретінде таңдай алады, оған енген және қашқан фотондардың қозғалысы арқылы жанама ақпараттарды иелейді. Мысалы, бөлшектер құрамының жайласуын, яғни <a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B5%D0%BD%D1%80%D0%BE%D1%83%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%B5%D1%81%D1%81%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Пенроуза процессі (мұндай бет жоқ)">Пенроуза процессін</a> тани алады.<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Айналған Қара құрдымның <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Энергия">энергия</a> ағыту шамасына қарай ауырлық күштің тарқалу ауқымын аңғарып, сол арқылы айналуға кеткен шығынды мөлшерлеуге болады. Дегенмен, бұл тәсілді тек екіден артық өзара айналу нысаны бар <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Қосаржұлдыз">Қосаржұлдыздық</a> жүйені зерттегенде ғана қолдануға болады. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><span><video id="mwe_player_2" poster="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv/260px--A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv.jpg" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="260" height="146" data-durationhint="53" data-mwtitle="A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv.480p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="480p.vp9.webm" data-width="854" data-height="480" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv" type="video/ogg; codecs="theora, vorbis"" data-width="960" data-height="540" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv.144p.mjpeg.mov" type="video/quicktime" data-transcodekey="144p.mjpeg.mov" data-width="256" data-height="144" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv.240p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="240p.vp9.webm" data-width="426" data-height="240" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv.360p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="360p.vp9.webm" data-width="640" data-height="360" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/3/3e/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv/A_star_is_consumed_by_a_black_hole.ogv.360p.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-transcodekey="360p.webm" data-width="640" data-height="360" /></video></span><figcaption>Қара құрдым жұлдыздарды қалай жұтады（Компьютерлік ұқсатылған нұсқасы）</figcaption></figure> <p>Қара құрдымның төңірегіндегі кеңістікте тартылыс күш кеңістікті иетіндіктен, "уақыттың бөгделігі" құбылысы туады. Бұл төңірегіндегі санасушы нысаның және оқиға көкжиегінің әсерін де қамтиды. Дегенмен, <a href="/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B0%D2%9B%D1%8B%D1%82_%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Уақыт физикасы (мұндай бет жоқ)">уақыт физикасы</a> пәні әлі толық даму жолына түсе қоймағандықтан, Қара құрдымдағыға ұқсап кететін жағдайда уақыт мәнін жоғалтып, бұзылып, ұзарып, қысқарып, бөтен, бөгде мінез танытқанына қарата қазіргі теориялық физика әлі толық жүйелі жауап бере алмай отыр! </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Қара_құрдымның_бірігуі"><span id=".D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC.D0.BD.D1.8B.D2.A3_.D0.B1.D1.96.D1.80.D1.96.D0.B3.D1.83.D1.96"></span>Қара құрдымның бірігуі</h2></div> <p>Қара құрдымның бірігуі күшті тартылыс күш толқынын туғызады, жаңа Қара құрдым әуелгі галактикалық орталық өзектегі орнын ауыстырады. Егер жылдамдық тым жоғары болса, тіпті ол Галактика денесінен ажырап кетуі мүмкін. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Қара_құрдым_түрлері"><span id=".D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC_.D1.82.D2.AF.D1.80.D0.BB.D0.B5.D1.80.D1.96"></span>Қара құрдым түрлері</h2></div> <table class="wikitable" style="float:right; margin:0 0 0.5em 1em;"> <caption>Қара құрдым түрлері </caption> <tbody><tr> <th>түрі</th> <th>массасы</th> <th>көлемі </th></tr> <tr> <td>Аса салмақты Қара құрдым</td> <td style="text-align: center;">~10<sup>5</sup>–10<sup>10</sup> <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Күн массасы (мұндай бет жоқ)"><i>M</i><sub>Күн</sub></a></td> <td style="text-align: center;">~0.001–400 <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA" title="Астрономиялық бірлік">AU</a> </td></tr> <tr> <td>Орташа салмақты Қара құрдым</td> <td style="text-align: center;">~10<sup>3</sup> <i>M</i><sub>Күн</sub></td> <td style="text-align: center;">~10<sup>3</sup> км ≈ <a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Жер радиусы (мұндай бет жоқ)"><i>R</i><sub>Жер шары</sub></a> </td></tr> <tr> <td>Жұлдыз салмақты Қара құрдым</td> <td style="text-align: center;">~10 <i>M</i><sub>Күн</sub></td> <td style="text-align: center;">~30 км </td></tr> <tr> <td>Ұсақ Қара құрдым</td> <td style="text-align: center;">up to ~<i>M</i><sub><a href="/wiki/%D0%90%D0%B9_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" title="Ай (серік)">Ай</a></sub></td> <td style="text-align: center;">up to ~0.1 mm </td></tr></tbody></table> <p><b>Түрге бөлудің бірінші тәсілі:</b> </p> <ol><li>Аса салмақты қара құрдым: Қазірге дейін белгілі болған <a href="/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Галактика">галактикалардың</a> орталық өңіріне жайғасқаны байқалады. Олардың массасы миллионнан 17 миллиардқа дейінгі күн массасына тең келеді екен. Қазіргі біршама белгілі аса ауыр салмақты қара құрдым <a href="/wiki/NGC_1277" title="NGC 1277">NGC 1277</a> галактикасының өзегінде орналасқан, массасы күн массасының 17 млрд есесіндей қара құрдым есептеледі.<sup id="cite_ref-UTexas_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-UTexas-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-vandenBosch_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-vandenBosch-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li> <li>Орташа салмақты қара құрдым: Массасы тұрақты жұлдыздың орташа массасынан асып кеткен (шамамен күннің 10 неше есесіне тура келеді), бірақ аса ауыр салмақтағы қара құрдымнан (күннің массасынан мииллион есе үлкен) кіші қара құрдымдар. Ол <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Ғаламатжұлдыз">ғаламатжұлдыздар</a> жарылып, қалған қалдығының массасы күн массасының 3-15 есесіндей болған жағдайда қалыптасқан Қара құрдым. Теориялық есептеулерге негізделгенде, күн массасының 40 есесіндей үлкен ғаламатжұлдыз жарылғанда осы түрдегі Қара құрдым пайда болады.<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li> <li>Жұлдыз салмақты қара құрдым: Үлкен салмақты тұрақты жұлдыз (күннің 20 есесіндей ауыр) тартылыс күшінің ішкі тартылысынан кеусей жеміріліп қалыптасқан қара құрдым. Оны гамма сәулесінің атқылауы арқылы, немесе көрінбей кеткен <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Ғаламатжұлдыз">ғаламатжұлдыз</a> арқылы мөлшерлеуге болады. Егер тығыздығы жоғары жұлдыздың массасы соңғы шектен (Pro intermediate value) өтіп кеткенде тартылыс жеміруі жалғасып, қара құрдым пайда болады. Әрине, әлі күнге <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Нейтрон жұлдыз">нейтрон жұлдызды</a> алып массаға ие Қара құрдым бар екені толық анықталмаса да, күн массасының үш есесіндей массадағысы бар екені сипатталған. Қазірге дейін белгілі болғандай, массасы ең кіші қара құрдымның өзі күн салмағынан 3.8 есесіндей үлкен екен.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li></ol> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:CMS_Higgs-event.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/CMS_Higgs-event.jpg/200px-CMS_Higgs-event.jpg" decoding="async" width="200" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/CMS_Higgs-event.jpg/300px-CMS_Higgs-event.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/CMS_Higgs-event.jpg/400px-CMS_Higgs-event.jpg 2x" data-file-width="1104" data-file-height="1018" /></a><figcaption>CMS детекторындағы күшті қақтығыс Ұсақ қара құрдым жасауы мүмкін.</figcaption></figure> <ol><li>Ұсақ қара құрдым: Ол кейде кванттық қара құрдым, немесе кішкентай қара құрдым деп те аталады. Кванттық қара құрдым дейтін себебі осы өлшем көлемінде оған кванттық күштің әсері негізгі рөл ойнайды. Ұсақ қара құрдым пайда болуының ең басты себебін үлкен адронды коллайдер аясында байқалатын құбылыстармен ғана түсіндіру мүмкін.<sup id="cite_ref-carr_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-carr-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-carr_21-1" class="reference"><a href="#cite_note-carr-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-giddings_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-giddings-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li></ol> <p><b>Түрге бөлудің екінші тәсілі:</b> Қара құрдымның өз физикалық ерекшелігі бойынша (массасы, заряды, бұрыштық моментті) арқылы түрге бөлу. </p> <ol><li>Айналмайтын, зарядсыз қара құрдым. Оның уақыт-кеңістіктік құрылымын Шварцшильда ашып, Шварцшильда қара құрдымы деп аталады.</li> <li>Айналмайтын зарядты қара құрдым. Рейснер-Нордстрем (Reissner-Nordström) қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1916-1918 жылдары Рейснер мен Нордстрем айқындаған.</li> <li>Айналатын зарядсыз қара құрдым. Керр қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1963 жылы Керр анықтаған.</li> <li>Жай қара құрдым, Керр-Ньюмен қара құрдымы деп аталады. Оны 1965 жылы Ньюмен анықтаған.</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Әуелгі_қара_құрдым"><span id=".D3.98.D1.83.D0.B5.D0.BB.D0.B3.D1.96_.D2.9B.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC"></span>Әуелгі қара құрдым</h2></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg/300px-Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg" decoding="async" width="300" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg/450px-Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg/600px-Barack_Obama_speaks_to_Stephen_Hawking.jpg 2x" data-file-width="3500" data-file-height="2333" /></a><figcaption>ХХғ. әйгілі астроном <a href="/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D0%BD_%D0%A5%D0%BE%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B3" title="Стивен Хокинг">Стивен Хокинг</a> және АҚШ президенті <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA_%D0%9E%D0%B1%D0%B0%D0%BC%D0%B0" title="Барак Обама">Барак Обама</a></figcaption></figure> <p>Әуелгі қара құрдым — Қара құрдым туралы жорамалдардың бірі болып, әлі күнге дейін оның бар екендігі нақты дәлелденбеді. Жорамал бойынша, <a href="/wiki/%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Әлем">әлем</a> <a href="/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B9%D2%9B%D1%8B%D0%BD_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81" title="Жойқын жарылыс">Жойқын жарылыстың</a> алғашқы кезеңінде тұрған кезде, әлемнің алғашқы дүмпуі қарсаңында кейбір өңірлердің тығыздығы өте зор болып, әлемде жойқын жарылыс болған соң да бұл өңірдің тығыздығы айырықша жоғары болып, тіке қара үңгір пайда болады, бұл қара үңгір Әуелгі қара құрдым деп аталады. Әуелгі қара құрдымның массасы біркелкі өлшемде болмайтын тығыздыққа байланысты. Сондықтан, Әуелгі қара құрдымның массасы жұлдыздардың тартылыс күші жеміруімен пайда болған қара құрдымдардың массасынан кішірек болады. <a href="/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D0%BD_%D0%A5%D0%BE%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B3" title="Стивен Хокинг">Хокинг</a> теориясы бойынша, Қара құрдымның массасы кіші болған сайын оның булануы да (сыртында ақпарат шығаруы да) артады. Массасы кіші Әуелгі қара құрдым әлдеқашан "буланып" кеткен енді "булана" бастайтын болады. Ал, Тұрақты жұлдыздар мен ғаламат жұлдыздардың тартылыс күш әсерінде өз-өзіне кеусеп жемірілуінен пайда болған қара құрдымның булануы әлемнің бүгінге дейінгі уақытынан әлдеқайда ұзақ. <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC" title="Астроном">Астрономдар</a> кейбір Әуелгі қара құрдымның "буланған" сәтінде сыртына бүріккен жоғары <a href="/w/index.php?title=%D0%93%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D1%81%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%81%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Гамма сәулесі (мұндай бет жоқ)">гамма сәулесін</a> ұстап алуға үміттенеді.<sup id="cite_ref-әуелгі_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-әуелгі-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Астрономиялық_бақылау-өлшеу"><span id=".D0.90.D1.81.D1.82.D1.80.D0.BE.D0.BD.D0.BE.D0.BC.D0.B8.D1.8F.D0.BB.D1.8B.D2.9B_.D0.B1.D0.B0.D2.9B.D1.8B.D0.BB.D0.B0.D1.83-.D3.A9.D0.BB.D1.88.D0.B5.D1.83"></span>Астрономиялық бақылау-өлшеу</h2></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg/200px-Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg" decoding="async" width="200" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg/300px-Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg/400px-Images_of_gas_cloud_being_ripped_apart_by_the_black_hole_at_the_centre_of_the_Milky_Way_ESO.jpg 2x" data-file-width="1028" data-file-height="1029" /></a><figcaption>Құс жолы галактикасы өзегіндегі жұлдызаралық тұмандықтардың қара құрдым жағынан жұлғылану көрінісі<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></figcaption></figure> <p>Қара құрдым қалыптасқан соң оның айналасындағылары Қара құрдымға жұтылып, ал Қара құрдым еш байқалмай, оның тіпті өмір сүретінін де дәлелдеу қиынға соғады. Дегенмен, <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Қосаржұлдыз">қосаржұлдыздың</a> бірі қара құрдым болғанда, екінші жұлдыздың тұмандықтары қара құрдымға құйылып, темпратурасы күрт артып, Рентген сәулесінің жарқырауы үдеп, қара құрдым өмір сүретінінен жанама ақпарат береді. </p><p>Қара құрдымның өмір сүруін бақылау мен өлшеудің нақты қиындығына байланысты, кейбір галактикалардың құрамында қара құрдым бар деп түсіндіргенімен, Қара құрдым болуының көптеген шарты қанағаттанбай, шындап оның қара құрдым ба, емес пе екені айқындалмайды да, оларды <a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC%D2%93%D0%B0_%D2%AF%D0%BC%D1%96%D1%82%D0%BA%D0%B5%D1%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Қара құрдымға үміткер (мұндай бет жоқ)">Қара құрдымға үміткер</a> деп атайды. </p><p>Адамзат қара құрдымды дәлелдеу үшін үздіксіз ізденгенімен, нәтиже соншылық мол емес. Тек ХХғ. 70 жылдары бар болғаны 4 Қара құрдымға үміткер байқалды. 90 жылдардан кейін 6 рентген сәулесін шашатын <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Қосаржұлдыз">қосаржұлдызды</a> Қара құрдымға үміткер етіп белгіледі. Олардың екеуі Магеллан галактикасына орналасқан. 8 қара құрдымға үміткер құс жолы жүйесі ішіне жайласқан. 2000 жылдардан кейін 7 сондай үміткер тіркелді. </p><p>Кейбіреулердің есептеуі бойынша, өткен 10 млрд жылда Құс жолы жүйесі ішінде 100 жыл сайын бір Ғаламатжұлдыз жарылып, олардың 100 інің бірі Қара құрдым болып қалыптасса, онда Құс жолы галактикасы ішінде шамамен 1 миллион <a href="/w/index.php?title=%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7_%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D1%82%D1%8B_%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&action=edit&redlink=1" class="new" title="Жұлдыз салмақты қара құрдым (мұндай бет жоқ)">Жұлдыз салмақты қара құрдым</a> бар болуға тиіс екен. Дегенмен 2007 жылға дейін бар болғаны 17 Қара құрдым үміткері ғана тіркеліпті. </p><p>Ең әйгілі Қара құрдымға үміткерлер: </p> <ol><li>Құс жолы галактикасы өзегіндегі <a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%BD_%D0%90_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Мерген А жұлдызы (мұндай бет жоқ)">Мерген А жұлдызы</a>;</li> <li><a href="/wiki/%D0%90%D2%9B%D2%9B%D1%83_%D1%88%D0%BE%D2%9B%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D1%8B" title="Аққу шоқжұлдызы">Аққу шоқжұлдызындағы</a> X-1</li> <li><a href="/w/index.php?title=SN_1979C&action=edit&redlink=1" class="new" title="SN 1979C (мұндай бет жоқ)">SN 1979C</a></li> <li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B5%D1%80%D0%BE_%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Сомбреро галактикасы">Сомбреро галактикасының</a> (М104) өзегі</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Қара_құрдымды_зерттеудің_жаңа_беталысы"><span id=".D2.9A.D0.B0.D1.80.D0.B0_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC.D0.B4.D1.8B_.D0.B7.D0.B5.D1.80.D1.82.D1.82.D0.B5.D1.83.D0.B4.D1.96.D2.A3_.D0.B6.D0.B0.D2.A3.D0.B0_.D0.B1.D0.B5.D1.82.D0.B0.D0.BB.D1.8B.D1.81.D1.8B"></span>Қара құрдымды зерттеудің жаңа беталысы</h2></div> <p>Әлемдік аспантанушылар Галактика кіндігіндегі қара құрдымның фотосын түсіру үшін бірігу үстінде. Бұл үшін Event Horizon Telescope жобасы әзірленіп, ол бойынша Жердің әр түкпірінде жайғасқан 50 <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF" title="Радиотелескоп">радиотелескопты</a> біріктіру қолға алынбақ. </p><p>«Галатика құрдымы аса қашықта. Оны көру үшін өлшемі Жердей қондырғы қажет. Ондай қондырғыны құрудың жалғыз жолы - ғаламшардың өзін телескопқа айналдыру», - дейді зерттеушілер. Қазір сарапшылар алдағы үш жылдық жоспарын талқылап жатыр. </p><p>«Біз қатты толқудамыз. Екі жыл бұрын бұндай ой қиял сияқты болып көрінген болар еді, енді шынайы іске айналып жатыр», - деген Аризона университеті обсерваториясының қызметкері Димитриос Псалтистің қуанышында шек жоқ. Құрдымды Жер бетінен көру мүмкін емес. Оны қоршаған <a href="/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Гравитация">гравитациялық</a> өрістің тығыздығынан жарықтың өзі оралмайтын көрінеді. Сондықтан шетелдік астрономдар «оқиғалар көкжиегі» (жоба да сондай атауға ие) аталатын қара құрдымның шекарасынан тыс бақылауды қолға алмақ. Құрдым әлдебір жұтқыншаққа сорылып жатқан шаң мен газдан тұрады, оған қараудың мүмкіндігі жоқ. Ал, қолдағы физика заңдары онда не болып жатқанын сипаттай алмайды. </p><p>Аса тығыз үйкелістен шаң мен газдың қызуы миллиардттаған градусқа көтеріліп, одан жарық бөлінеді. Сондықтан да құрдымның сақинасы көрінетіндей жағдайда. «Біз материяның жұтылу үдерісін болып жатқан күйінде түсіруді ойластырудамыз. Құрдымның қалай қоректенетінін ұғуға мүмкіндік алармыз деген үміттеміз», - дейді Псалтис. Оның айтуынша, 26 мың жарық жылдамдығындай қашықтағы оқиғалар көкжиегін фотолау, - Айдан алма іздеумен парапар. Дегенмен, зерттеушілердің құлшынысында шек жоқ, оның үстіне Аризона обсерваториясында өткізілген алғашқы тәжірибелер сәтті шыққан. </p><p>Бұдан басқа, оқымыстылар Эйнштейннің <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Салыстырмалылық теориясы">Салыстырмалықтың жалпы теориясын</a> тексерумен де жұмыстанбақ. Аңыз-ғалым алғаш рет уақыт пен кеңістіктің өз кіндігін айнала майысуы турасында айта келіп, қара құрдымды сипаттаған болатын. Егер де оқиғалар көкжиегі барынша дөңгелек келсе, онда - Эйнштейннің қателеспегені. Басқа жағдайда қалыптасқан тұжырымды түзетуге тура келмек. </p><p>Ғалымдар бұл жобаның сәттілігіне сеніп отыр, себебі, бірнеше күн бұрын <a href="/wiki/%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Әлем">әлемді</a> біріктіріп тұрған сусымалы жұмбақ субстанцияның түсірімін алу жүзеге асқан.Ол түсірімдерден ғалымдар ғарыштағы күңгірт материаның таралу панорамасын түзіп жатыр. Бұл астрофизика саласындағы адам сенбес алға басу, өйткені, күңгірт материя туралы бұрынғы мәлім нәрселер бар болғаны компьютерлік үлгілерге ғана негізделіп келген еді. Енді зерттеушілер қолында шынайы түсірілімдер бар. </p><p>Құпия субстанция физиктер үшін әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр. Әзір көзбен көру болмаса, оның неден тұратынын білу ешкімге мүмкін болмай тұр. Бар жорамал бойынша, бұл материя жұлдыздардың шоғырлануын біріктіре ұстап тұрады да, Ғаламның шашылуын болдырмайтын көрінеді. Оның бар екендігін тартылыс әсерінен байқауға болады. Көрінбейтін нәрселер шалғайдағы галактикалардан келетін жарықты майыстырады. Жуырда алынған түсірілімдерде жарықтың осы майысымдары әсерленген болатын. </p><p>Бұл түсірім үшін ғалымдар Гавай аралында орналасқан CFHC Telescope телескопқа 340-мегапикселдік MegaCam камерасын орнатыпты. Түсірім бес жыл бойы жүргізілген. Нәтижесінде енапат панорамалық түсірім алынған. Онда біздің Жерден 6 млрд жарық жылындай қашықтағы шамамен 10 млн галактика түсіріліпті. Олардың әрқайсысы жарық шығарады да, оның барлығын күңгірт материя ғарыш кеңістігінен өтерде майыстырады. Осылайша, ғалымдар жарық сәулесінің Ғаламның қай нүктелерінде сынуы басталатынын, яғни, құпия материя ғарыш кеңісінде қалай таралатынын көре алды.<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ақ_құрдым"><span id=".D0.90.D2.9B_.D2.9B.D2.B1.D1.80.D0.B4.D1.8B.D0.BC"></span>Ақ құрдым</h2></div> <p>Бұған дейiн ғылымда ғарышта Қара құрдымның бар екенi белгiлi болса, ендi ғалымдар оған антипод <a href="/wiki/%D0%90%D2%9B_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC" title="Ақ құрдым">Ақ құрдым</a> да бар екенін анықтапты. Қара құрдым – ғарыштағы гравитациялық тартылысы күштi кеңiстiк аумағы. Ондағы тартылыстың күштiлiгi сонша, ешбiр нәрсе, тiптi сәуле бұл құрдымнан шыға алмайды. Қара құрдымдағы денелер үшiн ғарыштық жылдамдық жарық жылдамдығынан да жоғары болса, ол денелер құрдымнан шыға алар едi. Алайда жарық жылдамдығынан асатын жылдамдықтың болуы мүмкiн емес. Қара құрдымнан дене түгiл, жарықтың да шықпайтыны сондықтан. </p><p>Қара құрдым қайда және неден пайда болатынына қатысты ғылымда түрлi болжам айтылған-ды. Ақыры ғалымдар Қара құрдым алып салмақты жұлдыз ядросының коллапсы нәтижесiнде пайда болады дескен. Жұлдыз қойнауында ядролық отын таусылмайынша, онда <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%BE%D1%8F%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Термоядролық реакциялар">термоядролық реакция</a> жүредi. Алайда уақыт өте келе ядролық отын таусылып, жұлдыз сығылады. Осыдан кейiн термоядролық реакция аяқталып, жұлдыз сөне бастайды. Қысқасы, Қара құрдым – бұл жұлдыздың соңғы эволюциясы. Қара ойықтан ешбiр дене шыға алмаса, ақ құрдым керiсiнше, ештеңе ене алмайды. Егер бұрын ақ құрдым теория жүзiнде ғана айтылып келсе, ендi ғалымдар оның шын мәнiнде ғарышта бар екенiне көз жеткiзген. Израильдiк астрофизиктер Алон Реттер мен Шломо Хеллер 2006 жылғы GRB 060614 гамма-жарқылы ақ құрдым әсерiнен пайда болды деп есептейдi. </p><p>GRB 060614 Жерден 1,6 миллион жыл қашықтықтағы Үндiс шоқжұлдызында орналасқан. 2006 жылдың 14 маусымында жарқ еткен жарқыл ұзақ уақыт бойы жарық шығарып тұрған. Сондықтан астономдар жарқылдың нақты қайда пайда болғанын дәл анықтаған. Ғалымдар гамма-жарқылдың екi-ақ түрiн бiледi: ұзақ және қысқа. Сөйтсе, әлгi жарқыл осы екi түрiне де ұқсас болмай шыққан. Бұған дейiн ғалымдар ұзақ гамма-жарқылдар алып жұлдыздардың коллапсы нәтижесiнде туып, Қара құрдым айналады, ал қысқа гамма-жарқылдар екi <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Нейтрон жұлдыз">нейтрон жұлдыз</a> немесе нейтрон жұлдыздары мен Қара құрдым қосылуы нәтижесiнде туады да, тағы да Қара құрдымға айналады деп келген. Бiрақ бұл жолғы жарқыл бақандай 102 секундқа созылған. Әдетте мұндай ұзақ жарқылдың арқасында жаңа материя пайда болуы тиiс. Алайда GRB 060614 нәтижесiнде ештеңе пайда болмаған. Ғалымдар осы кезде бәлкiм, жарқылдың нәтижесiнде Қара құрдым туған шығар дедi де қойды. </p><p>Бiрақ бiраз уақыт өткен соң Реттер мен Хеллер мұның қыр-сырын ашыпты. Астрофизиктер Қара құрдым заттардың атқылап шығуы нәтижесiнде Ақ құрдым пайда болады деген қорытынды шығарды. Алайда сол Қара құрдым басқа уақыт өлшемiнде болуы тиiс. Сөйтiп, бос кеңiстiкте аймақ пайда болады. Сәлден соң осы аймақ жарылады да, оның бүкiл денелерi мен сәулелерi сыртқа атылады. Қара құрдым өзiне бүкiл заттарды тартып алса, Ақ құрдым керiсiнше, бәрiн сыртқа шығарады. Реттер мен Хеллер GRB 060614-тi ақ құрдымның кiшi жарылысы деген болжам айтты. Ғалымдар бос кеңiстiкте жоқ жерден пайда болған Ақ құрдым сол мезетте жарқылмен бiрге ыдырап кеткен дейдi. Бұл процесс <a href="/wiki/%D0%96%D0%BE%D0%B9%D2%9B%D1%8B%D0%BD_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81" title="Жойқын жарылыс">Жойқын жарылыс</a> (Big Bang) тәрiздi. Дәл осындай жарылыс нәтижесiнде бiздiң Ғалам пайда болған. Алайда жарылыс орнында ештеңе тумағандықтан, израильдiк астрофизиктер оны <a href="/w/index.php?title=%D0%9Ai%D1%88i_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="Кiшi жарылыс (мұндай бет жоқ)">Кiшi жарылыс</a> (Small Bang) деп атады. </p><p>Қайсыбiр болжамдарға қарағанда, Ақ құрдым – Қара құрдымның терiс жағы. Ақ және қара құрдымдар бұл туннельге кiрiп-шығатын есiктер. Туннельдiң бiр басы шаңсорғыш тәрiздi материяның барлық бөлшегiн өзiне тартып алады да, екiншi жағы оны сыртқа шығарады. Ойықтар Ғаламда бiр-бiрiнен алшақ жатқан бөлiктердi жалғастыруы мүмкiн. Кейбiр ғалымдар осы құрдым ойықтары арқылы миллиондаған жылдарға созылған қашықтықтарға немесе өзге уақыт өлшемiне оп-оңай өтуге болады деп есептейдi. Егер бұлай болатын болса, онда өркениетi бiзден көш iлгерi <a href="/w/index.php?title=%D0%91%D3%A9%D0%B3%D0%B4%D0%B5_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Бөгде ғаламшарлық (мұндай бет жоқ)">бөгде ғаламшарлықтар</a> <a href="/wiki/%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Әлем">әлемде</a> жүрiп-тұру үшiн осы туннельдердi пайдалануы мүмкiн деп пайымдауға болар. </p><p>1986 жылы американдық астроном Харрис гамма-жарқылдар <a href="/w/index.php?title=%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Антиматерия (мұндай бет жоқ)">антиматерияда</a> қозғалып жүрген ғарыштық ұшу аппараттарының қозғалысы нәтижесiнде пайда болады деген болжам айтқан. Ұшу аппараты қозғалысқа қажеттi энергияны алған кезде осындай жарқылдар шығарады дегендi алға тартқан. Харрис бiр бағытта жатқан гамма-жарқылдардың траекторияларын зерттеп, бұл бөгде ғаламшарлықтар кемесiнiң қозғалу траекториясы деп түйген.<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Дереккөздер"><span id=".D0.94.D0.B5.D1.80.D0.B5.D0.BA.D0.BA.D3.A9.D0.B7.D0.B4.D0.B5.D1.80"></span>Дереккөздер</h2></div> <div class="reflist columns" style="list-style-type: decimal;"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation Journal">Oldham, L. J.; Auger, M. W. (March 2016). "Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales". <i>Monthly Notices of the Royal Astronomical Society</i> <b>457</b> (1): 421–439. <a href="/w/index.php?title=ArXiv&action=edit&redlink=1" class="new" title="ArXiv (мұндай бет жоқ)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/1601.01323">1601.01323</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2016MNRAS.457..421O">2016MNRAS.457..421O</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1093/mnras/stv2982" class="extiw" title="doi:10.1093/mnras/stv2982">10.1093/mnras/stv2982</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Galaxy+structure+from+multiple+tracers+%E2%80%93+II.+M87+from+parsec+to+megaparsec+scales&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.aulast=Oldham%2C+L.+J.&rft.au=Oldham%2C+L.+J.&rft.au=Auger%2C+M.+W.&rft.date=March+2016&rft.volume=457&rft.issue=1&rft.pages=421%E2%80%93439&rft_id=info:arxiv/1601.01323&rft_id=info:bibcode/2016MNRAS.457..421O&rft_id=info:doi/10.1093%2Fmnras%2Fstv2982&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">Сілтеме: <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.theverge.com/2019/4/10/18303661/first-picture-black-hole-sagittarius-event-horizon-telescope">https://www.theverge.com/2019/4/10/18303661/first-picture-black-hole-sagittarius-event-horizon-telescope</a></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">Сілтеме: <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.youtube.com/watch?v=hMsNd1W_lmE">https://www.youtube.com/watch?v=hMsNd1W_lmE</a></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">Сілтеме: <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.youtube.com/watch?v=9DILtg_9dcU">https://www.youtube.com/watch?v=9DILtg_9dcU</a></span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://edition.cnn.com/2021/03/24/world/black-hole-magnetic-field-image-scn/index.html">https://edition.cnn.com/2021/03/24/world/black-hole-magnetic-field-image-scn/index.html</a></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">1st image of supermassive black hole at the center of Milky Way galaxy revealed Ashley Strickland-Profile-Image By Ashley Strickland, CNN <a rel="nofollow" class="external free" href="https://edition.cnn.com/2022/05/12/world/milky-way-center-black-hole-image-scn/index.html">https://edition.cnn.com/2022/05/12/world/milky-way-center-black-hole-image-scn/index.html</a></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">TECH & SCIENCE Major Mystery Announcement About Milky Way to Be Revealed Thursday <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.newsweek.com/nsf-milky-way-galaxy-black-hole-announcement-sagittarius-image-1704853">https://www.newsweek.com/nsf-milky-way-galaxy-black-hole-announcement-sagittarius-image-1704853</a></span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.wionews.com/photos/in-pics-nasa-shares-amazing-pictures-of-22-black-holes-in-milky-way-476489#what-is-a-black-hole-476484">https://www.wionews.com/photos/in-pics-nasa-shares-amazing-pictures-of-22-black-holes-in-milky-way-476489#what-is-a-black-hole-476484</a></span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text">'Groundbreaking Result' of Milky Way's Black Hole Coming Soon <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.cnet.com/science/space/groundbreaking-result-of-milky-ways-black-hole-coming-this-week/">https://www.cnet.com/science/space/groundbreaking-result-of-milky-ways-black-hole-coming-this-week/</a></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">Zooming into the black hole at the centre of our galaxy <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.youtube.com/watch?v=dXAU0gzsPOw">https://www.youtube.com/watch?v=dXAU0gzsPOw</a></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">Supermassive Black Hole Sagittarius A* <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/chandra/multimedia/black-hole-SagittariusA.html">https://www.nasa.gov/mission_pages/chandra/multimedia/black-hole-SagittariusA.html</a></span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text">Black Hole Image Reveals the Beast Inside the Milky Way’s Heart <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.quantamagazine.org/black-hole-image-reveals-sagittarius-a-20220512/">https://www.quantamagazine.org/black-hole-image-reveals-sagittarius-a-20220512/</a></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text">First Sagittarius A* Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole in the Center of the Milky Way Kazunori Akiyama1,2,3, Antxon Alberdi4, Walter Alef5, Juan Carlos Algaba6, Richard Anantua3,7,8, Keiichi Asada9, Rebecca Azulay5,10,11, Uwe Bach5, Anne-Kathrin Baczko5, David Ball12 <a rel="nofollow" class="external free" href="https://iopscience.iop.org/article/10.3847/2041-8213/ac6674">https://iopscience.iop.org/article/10.3847/2041-8213/ac6674</a></span> </li> <li id="cite_note-Elements-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Elements_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/gallery">NASA. Astronomy 21 century (author V.G.Sydrin). V.L.Ginzburg Theoretical Physics</a> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081011180727/http://www.nasa.gov/gallery">Мұрағатталған</a> 11 қазанның 2008 жылы.</small></span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">Darling, David <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.daviddarling.info/encyclopedia/L/Lense-Thiring_effect.html">"Lense-Thiring Effect"</a></span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">Bhat, Manjiri ; Dhurandhar, Sanjeev & Dadhich, Naresh <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ias.ac.in/jarch/jaa/6/85-100.pdf">"Energetics of the Kerr-Newman Black Hole by the Penrose Process"</a> қаңтар 10, 1985</span> </li> <li id="cite_note-UTexas-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-UTexas_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2012/1128.html">Astronomers Measure Most Massive, Most Unusual Black Hole</a>.  McDonald Observatory, University of Texas at Austin. <small>Тексерілді, 28 қараша 2012.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-vandenBosch-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-vandenBosch_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation Journal">van den Bosch, Remco C. E. et al. (29 Nov 2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nature.com/nature/journal/v491/n7426/full/nature11592.html">"An over-massive black hole in the compact lenticular galaxy NGC 1277"</a>. <i><a href="/w/index.php?title=Nature_(journal)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nature (journal) (мұндай бет жоқ)">Nature</a></i> <b>491</b> (7426): 729–731. <a href="/w/index.php?title=ArXiv&action=edit&redlink=1" class="new" title="ArXiv (мұндай бет жоқ)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/1211.6429">1211.6429</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2012Natur.491..729V">2012Natur.491..729V</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/nature11592" class="extiw" title="doi:10.1038/nature11592">10.1038/nature11592</a><span class="printonly">. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.nature.com/nature/journal/v491/n7426/full/nature11592.html">http://www.nature.com/nature/journal/v491/n7426/full/nature11592.html</a></span><span class="reference-accessdate">. Retrieved 29 Nov 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=An+over-massive+black+hole+in+the+compact+lenticular+galaxy+NGC%E2%80%891277&rft.jtitle=%5B%5BNature+%28journal%29%7CNature%5D%5D&rft.aulast=van+den+Bosch&rft.aufirst=Remco+C.+E.&rft.au=van+den+Bosch%2C%26%2332%3BRemco+C.+E.&rft.au=Gebhardt%2C%26%2332%3BKarl&rft.au=G%C3%BCltekin%2C%26%2332%3BKayhanl&rft.au=van+de+Ven%2C%26%2332%3BGlenn&rft.au=van+der+Wel%2C%26%2332%3BArjen&rft.date=29+Nov+2012&rft.volume=491&rft.issue=7426&rft.pages=729%E2%80%93731&rft_id=info:arxiv/1211.6429&rft_id=info:bibcode/2012Natur.491..729V&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnature11592&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fnature%2Fjournal%2Fv491%2Fn7426%2Ffull%2Fnature11592.html&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation Journal">Vesperini, E.; McMillan, S. L. W.; D'Ercole, A. et al. (2010). "Intermediate-Mass Black Holes in Early Globular Clusters". <i>The Astrophysical Journal Letters</i> <b>713</b> (1): L41–L44. <a href="/w/index.php?title=ArXiv&action=edit&redlink=1" class="new" title="ArXiv (мұндай бет жоқ)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/1003.3470">1003.3470</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2010ApJ...713L..41V">2010ApJ...713L..41V</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1088/2041-8205/713/1/L41" class="extiw" title="doi:10.1088/2041-8205/713/1/L41">10.1088/2041-8205/713/1/L41</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Intermediate-Mass+Black+Holes+in+Early+Globular+Clusters&rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal+Letters&rft.aulast=Vesperini&rft.aufirst=E.&rft.au=Vesperini%2C%26%2332%3BE.&rft.au=McMillan%2C%26%2332%3BS.+L.+W.&rft.au=D%27Ercole%2C%26%2332%3BA.&rft.au=D%27Antona%2C%26%2332%3BF.&rft.date=2010&rft.volume=713&rft.issue=1&rft.pages=L41%E2%80%93L44&rft_id=info:arxiv/1003.3470&rft_id=info:bibcode/2010ApJ...713L..41V&rft_id=info:doi/10.1088%2F2041-8205%2F713%2F1%2FL41&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/smallest_blackhole.html">NASA Scientists Identify Smallest Known Black Hole</a> (1 сәуір 2008).</span></span> </li> <li id="cite_note-carr-21"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-carr_21-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-carr_21-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text">B.J. Carr and S.B. Giddings, "Quantum black holes,"<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sciam.com/article.cfm?id=quantum-black-holes">Scientific American 292N5 (2005) 30.</a></span> </li> <li id="cite_note-giddings-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-giddings_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation Journal">Giddings, S. B.; Thomas, S. D. (2002). "High-energy colliders as black hole factories: The End of short distance physics". <i>Phys. Rev. D</i> <b>65</b> (5): 056010. <a href="/w/index.php?title=ArXiv&action=edit&redlink=1" class="new" title="ArXiv (мұндай бет жоқ)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/hep-ph/0106219">hep-ph/0106219</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2002PhRvD..65e6010G">2002PhRvD..65e6010G</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1103/PhysRevD.65.056010" class="extiw" title="doi:10.1103/PhysRevD.65.056010">10.1103/PhysRevD.65.056010</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=High-energy+colliders+as+black+hole+factories%3A+The+End+of+short+distance+physics&rft.jtitle=Phys.+Rev.+D&rft.aulast=Giddings&rft.aufirst=S.+B.&rft.au=Giddings%2C%26%2332%3BS.+B.&rft.au=Thomas%2C%26%2332%3BS.+D.&rft.date=2002&rft.volume=65&rft.issue=5&rft.pages=056010&rft_id=info:arxiv/hep-ph%2F0106219&rft_id=info:bibcode/2002PhRvD..65e6010G&rft_id=info:doi/10.1103%2FPhysRevD.65.056010&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-әуелгі-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-әуелгі_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>znithy</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://keep.doubting.me/2011/05/primordial-black-holes-and-the-black-hole-before-the-big-bang/">Әуелгі қара құрдым және Үлкен жарылыстың алдындағы қара құрдым</a> (zh-cn).  Stop.Doubting.Me (5 мамыр 2011). <small>Тексерілді, 2013ж8а25к.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eso.org/public/news/eso1332/">Ripped Apart by a Black Hole</a>. <small>Тексерілді 19 шілденің 2013.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://old.abai.kz/node/12343">http://old.abai.kz/node/12343</a> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150214184623/http://old.abai.kz/node/12343">Мұрағатталған</a> 14 ақпанның 2015 жылы.</small> Қара құрдым</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">Ғалымдар ақ ойықты анықтады: Жас Алаш №46 (15608) 14 маусым, сейсенбі 2011 <a rel="nofollow" class="external free" href="http://zhasalash.kz/mbm/4765.html">http://zhasalash.kz/mbm/4765.html</a> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150518094852/http://zhasalash.kz/mbm/4765.html">Мұрағатталған</a> 18 мамырдың 2015 жылы.</small> , кей ұғымдар ауыстырылды.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ішкі-сыртқы_сілтемелер"><span id=".D0.86.D1.88.D0.BA.D1.96-.D1.81.D1.8B.D1.80.D1.82.D2.9B.D1.8B_.D1.81.D1.96.D0.BB.D1.82.D0.B5.D0.BC.D0.B5.D0.BB.D0.B5.D1.80"></span>Ішкі-сыртқы сілтемелер</h2></div> <ul><li><a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D1%96" title="Ғарыштық желі">Ғарыштық желі</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/programmes/p00547f4">Қара құрдым — қара үңгір, BBC сайты, «біздің заманда»</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/spacetime-singularities/">Стэнфорд философия энциклопедиясы // Қара құрдым және Ерекнүкте</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.scholarpedia.org/article/Black_hole">Қара құрдым</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://hubblesite.org/explore_astronomy/black_holes/">Қара құрдым туралы бейнежазба</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://apod.nasa.gov/htmltest/gifcity/bh_pub_faq.html">Қара құрдым туралы сұрақтар</a></li></ul> <table class="navbox" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td style="padding:2px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><span style="float:left;text-align:left;width:5em;margin-right:0.5em"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Бұл үлгіні қарау"><img alt="Бұл үлгіні қарау" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/14px-Magnifying_glass_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/21px-Magnifying_glass_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/28px-Magnifying_glass_icon.svg.png 2x" data-file-width="490" data-file-height="490" /></a></span> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Бұл үлгіні талқылау"><img alt="Бұл үлгіні талқылау" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/14px-Comment_alt_font_awesome.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/21px-Comment_alt_font_awesome.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/28px-Comment_alt_font_awesome.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span> <span typeof="mw:File"><a href="//kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80&action=edit" title="Бұл үлгіні өңдеу"><img alt="Бұл үлгіні өңдеу" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/16px-Template_alt_full_black_22.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/24px-Template_alt_full_black_22.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/32px-Template_alt_full_black_22.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></a></span></span><div style="font-size:114%"><a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Жұлдыз">Жұлдыздар</a></div></th></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Жіктелуі</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/w/index.php?title=%D0%93%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="Гипералып (мұндай бет жоқ)">Гипералып</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%81%D0%B0_%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Аса алып жұлдыз (мұндай бет жоқ)">Аса алып жұлдыз</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B0%D1%80%D2%9B%D1%8B%D0%BD_%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Жарқын алып жұлдыз (мұндай бет жоқ)">Жарқын алып жұлдыз</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%90%D0%BB%D1%8B%D0%BF_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Алып жұлдыз (мұндай бет жоқ)">Алып жұлдыз</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D1%83%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="Субалып (мұндай бет жоқ)">Субалып</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D1%96%D0%B7%D0%B3%D1%96_%D1%82%D1%96%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Негізгі тізбек жұлдыздары">Негізгі тізбек жұлдыздары</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D1%83%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Субергежейлі (мұндай бет жоқ)">Субергежейлі</a> • <a href="/wiki/%D0%90%D2%9B_%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96" title="Ақ ергежейлі">Ақ ергежейлі</a> • <a href="/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%BD%D1%8B%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Айнымалы жұлдыз">Айнымалы жұлдыз</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Эволюциясы</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Протожұлдыз">Протожұлдыз</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D1%96%D0%B7%D0%B3%D1%96_%D1%82%D1%96%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Негізгі тізбек жұлдыздары">Негізгі тізбек</a> • <a href="/w/index.php?title=%D2%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB_%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF%D1%82%D0%B0%D1%80_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D2%93%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Қызыл алыптар тармағы (мұндай бет жоқ)">Қызыл алыптар тармағы</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D3%A9%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D2%A3_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D2%9B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Көлденең тармақ (мұндай бет жоқ)">Көлденең тармақ</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%90%D0%BB%D1%8B%D0%BF%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D2%93%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Алыптардың асимптоталық тармағы (мұндай бет жоқ)">Алыптардың асимптоталық тармағы</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D3%A9%D0%BA%D1%88%D1%96%D0%BB_%D0%B1%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3&action=edit&redlink=1" class="new" title="Көкшіл бұралаң (мұндай бет жоқ)">Көкшіл бұралаң</a> • <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D2%B1%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B" title="Ғаламшарлық тұмандық">Ғаламшарлық тұмандық</a> • <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Ғаламатжұлдыз">Ғаламатжұлдыз</a> • <a href="/wiki/%D0%90%D2%9B_%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96" title="Ақ ергежейлі">Ақ ергежейлі</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D3%A9%D0%BA%D1%88%D1%96%D0%BB_%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Көкшіл ергежейлі (мұндай бет жоқ)">Көкшіл ергежейлі</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B9%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Нейтрон жұлдыз">Нейтрон жұлдыз</a> • <a class="mw-selflink selflink">Қара құрдым</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Өзара байланысы</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Қосаржұлдыз">Қосаржұлдыз</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Жұлдыздар жүйесі">Жұлдыздар жүйесі</a> • <a href="/wiki/%D2%AE%D0%B9%D1%96%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Үйіржұлдыз">Үйіржұлдыз</a> (<a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%80%D2%9B%D0%B0%D2%9B_%D2%AF%D0%B9%D1%96%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Тарқақ үйіржұлдыз">Тарқақ үйіржұлдыз</a> • <a href="/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%80_%D1%82%D3%99%D1%80%D1%96%D0%B7%D0%B4%D1%96_%D2%AF%D0%B9%D1%96%D1%80%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Шар тәрізді үйіржұлдыз">Шар тәрізді үйіржұлдыз</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%81%D0%B0_%D1%96%D1%80%D1%96_%D2%AF%D0%B9%D1%96%D1%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Аса ірі үйір (мұндай бет жоқ)">Аса ірі үйір</a>) • <a href="/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Галактика">Галактика</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Құрылысы</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7_%D1%8F%D0%B4%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B" title="Жұлдыз ядросы">Жұлдыз ядросы</a> • <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D2%93%D1%8B" title="Конвекция аймағы">Конвекция аймағы</a> • <a href="/wiki/%D0%A1%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC%D0%B0%D0%BB_%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D2%93%D1%8B" title="Сәулелік тасымал аймағы">Сәулелік тасымал аймағы</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7_%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жұлдыз атмосферасы">Жұлдыз атмосферасы</a> (<a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Фотосфера">Фотосфера</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A5%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Хромосфера (мұндай бет жоқ)">Хромосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D1%82%D3%99%D0%B6%D1%96" title="Күн тәжі">Тәж</a>) • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7_%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D1%96" title="Жұлдыз желі">Жұлдыз желі</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82_%D3%A9%D1%80%D1%96%D1%81%D1%96" title="Жұлдыздың магнит өрісі">Жұлдыздың магнит өрісі</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Қасиеттері</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/w/index.php?title=%D0%90%D0%B1%D1%81%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%82%D1%82%D1%96_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Абсолютті жұлдыздық шама (мұндай бет жоқ)">Абсолютті жұлдыздық шама</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D2%9B%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%83%D1%8B" title="Жұлдыздың жарқырауы">Жарқырауы</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%88%D1%96%D0%BA%D1%82%D1%96_%D2%9B%D0%BE%D0%B7%D2%93%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B" title="Жұлдыздың меншікті қозғалысы">Меншікті қозғалысы</a> • Массасы • <a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Металдылық (мұндай бет жоқ)">Металдылық</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A2%D2%AF%D1%81_%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Түс индексі (мұндай бет жоқ)">Түс индексі</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D0%B6%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%83%D1%96" title="Жұлдыздардың спектрлік жіктелуі">Спектрлік кластары</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B8%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96_%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Тиімді температура (мұндай бет жоқ)">Тиімді температура</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Қосымша</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7_%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жұлдыз астрономиясы">Жұлдыз астрономиясы</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%93%D1%8B" title="Жұлдыздар қауымдастығы">Жұлдыздар қауымдастығы</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%B0" title="Жұлдыздық шама">Жұлдыздық шама</a> • <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D1%80%D1%86%D1%88%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%BD%D0%B3_%E2%80%94_%D0%A0%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B5%D0%BB_%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Герцшпрунг — Рассел диаграммасы">Герцшпрунг — Рассел диаграммасы</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D1%83%D0%BA%D0%BB%D0%B5%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Нуклеосинтез (мұндай бет жоқ)">Нуклеосинтез</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D1%83%D0%B1%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Субжұлдызды нысан (мұндай бет жоқ)">Субжұлдызды нысан</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Тізімдер</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%A8%D0%BE%D2%9B%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D0%B1%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B0_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96" title="Шоқжұлдыздар бойынша жұлдыздар тізімі">Шоқжұлдыздар бойынша</a> • <a href="/wiki/%D0%95%D2%A3_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96" title="Ең жарық жұлдыздардың тізімі">Ең жарық жұлдыздардың тізімі</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%95%D2%A3_%D0%B6%D0%B0%D2%9B%D1%8B%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ең жақын жұлдыздардың тізімі (мұндай бет жоқ)">Ең жақын жұлдыздардың тізімі</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%95%D2%A3_%D0%B0%D1%83%D1%8B%D1%80_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ең ауыр жұлдыздардың тізімі (мұндай бет жоқ)">Ең ауыр жұлдыздардың тізімі</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%95%D2%A3_%D2%AF%D0%BB%D0%BA%D0%B5%D0%BD_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ең үлкен жұлдыздардың тізімі (мұндай бет жоқ)">Ең үлкен жұлдыздардың тізімі</a></div></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table> <div style="right:10px; display:none;" class="metadata topicon" id="featured-star"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Бұл мақала таңдаулы мақалалар тізіміне енеді"><img alt="Таңдаулы мақала" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Gold_piece.png/18px-Gold_piece.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Gold_piece.png/27px-Gold_piece.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Gold_piece.png/36px-Gold_piece.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="595" /></a></span></div> <table class="metadata plainlinks ambox ambox-style" role="presentation" style="border-left: 10px solid gold;"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Уикипедия:Таңдаулы мақалалар"><img alt="✯" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Goldenwiki_2.png/30px-Goldenwiki_2.png" decoding="async" width="30" height="39" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Goldenwiki_2.png/45px-Goldenwiki_2.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Goldenwiki_2.png/60px-Goldenwiki_2.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="787" /></a></span></div></td><td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span">Бұл мақала қазақша Уикипедияның <a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Уикипедия:Таңдаулы мақалалар">таңдаулы мақалалар</a> тізіміне енеді.<span class="hide-when-compact"></span><span class="hide-when-compact"></span></span></td></tr></tbody></table>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">«<a dir="ltr" href="https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қара_құрдым&oldid=3156994">https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қара_құрдым&oldid=3156994</a>» бетінен алынған</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Арнайы:Санаттар">Санаттар</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A2%D2%AF%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%83%D1%96_%D0%BA%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Санат:Түзеткізуі керек Уикипедия мақалалары">Түзеткізуі керек Уикипедия мақалалары</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%91%D0%BE%D0%BB%D0%B6%D0%B0%D0%BC%D0%B4%D1%8B_%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Санат:Болжамды астрономиялық нысандар">Болжамды астрономиялық нысандар</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Санат:Астрофизика">Астрофизика</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Санат:Салыстырмалылық теориясы">Салыстырмалылық теориясы</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Санат:Галактикалар">Галактикалар</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Санат:Қара құрдымдар (мұндай бет жоқ)">Қара құрдымдар</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Жасырын санат: <ul><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D0%BB%D1%84%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82_%D0%B1%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Санат:Уикипедия:Алфавит бойынша таңдаулы мақалалар">Уикипедия:Алфавит бойынша таңдаулы мақалалар</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Бұл беттің соңғы рет өзгертілген кезі: 2023 ж. мамырдың 3, 22:09.</li> <li id="footer-info-copyright">Мәтін <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы</a> аясында қолжетімді; қосымша шарттар қолданылуы мүмкін. Бұл сайтты қолдану арқылы <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Қолдану шарты</a> және <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Құпиялық саясатымен</a> келісесіз. Wikipedia® <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a> коммерциялық емес ұйымының тіркелген сауда маркасы.<br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Құпиялық саясаты</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B">Уикипедия туралы</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%96%D0%B0%D1%83%D0%B0%D0%BF%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D0%BD_%D0%B1%D0%B0%D1%81_%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83">Жауапкершіліктен бас тарту</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Тәртіп кодексі</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Әзірлеушілер</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/kk.wikipedia.org">Статистикалар</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie мәлімдемесі</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//kk.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Мобильді көрініс</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-57488d5c7d-7crwl","wgBackendResponseTime":185,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.262","walltime":"0.640","ppvisitednodes":{"value":4639,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":53113,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":10803,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":24,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":21605,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 206.734 1 -total"," 50.05% 103.468 1 Үлгі:Дереккөздер"," 25.91% 53.565 4 Үлгі:Cite_journal"," 22.83% 47.191 4 Үлгі:Citation/core"," 21.72% 44.897 1 Үлгі:Грамматикасы_тексерілсін"," 20.66% 42.704 2 Үлгі:Ambox"," 11.87% 24.543 3 Үлгі:Cite_web"," 9.61% 19.873 4 Үлгі:Str_≠_len"," 8.46% 17.499 2 Үлгі:HumanizeDate"," 8.07% 16.676 12 Үлгі:Citation/identifier"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.017","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1050535,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-554bb6b4dc-tdkq5","timestamp":"20241127133854","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u049a\u0430\u0440\u0430 \u049b\u04b1\u0440\u0434\u044b\u043c","url":"https:\/\/kk.wikipedia.org\/wiki\/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B4%D1%8B%D0%BC","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q589","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q589","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2011-11-18T09:32:54Z","dateModified":"2023-05-03T17:09:24Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/4\/4f\/Black_hole_-_Messier_87_crop_max_res.jpg","headline":"\u0436\u043e\u0439\u049b\u044b\u043d \u0442\u0430\u0440\u0442\u044b\u043b\u044b\u0441 \u043a\u04af\u0448\u0456 \u0430\u0440\u049b\u044b\u043b\u044b \u0431\u04af\u043a\u0456\u043b \u043c\u0430\u0442\u0435\u0440\u0438\u044f \u043c\u0435\u043d \u0436\u0430\u0440\u044b\u049b \u043d\u04b1\u0440\u044b\u043d \u0435\u0448 \u0436\u0456\u0431\u0435\u0440\u043c\u0435\u0439 \u04e9\u0437\u0456\u043d\u0435 \u0442\u0430\u0440\u0442\u044b\u043f \u0430\u043b\u0430 \u0430\u043b\u0430\u0442\u044b\u043d \u043c\u0430\u0441\u0441\u0430\u0441\u044b \u04e9\u0442\u0435 \u0430\u0443\u044b\u0440 \u0436\u04b1\u043b\u0434\u044b\u0437 \u0434\u0435\u043d\u0435"}</script> </body> </html>