CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Ewangelia Marka – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"1ac2c7fb-460e-4d12-a29d-732e6e56c434","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Ewangelia_Marka","wgTitle":"Ewangelia Marka","wgCurRevisionId":75097032,"wgRevisionId":75097032,"wgArticleId":110011,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Wyróżnione artykuły","Dobre Artykuły","Księgi Nowego Testamentu"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Ewangelia_Marka","wgRelevantArticleId":110011,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia", "wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75097032,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q107388","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false, "wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site", "mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession", "wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/1200px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1501"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/800px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1001"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/640px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="801"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Ewangelia Marka – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Ewangelia_Marka"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ewangelia_Marka"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Ewangelia_Marka rootpage-Ewangelia_Marka skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Ewangelia+Marka" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Ewangelia+Marka" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Ewangelia+Marka" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Ewangelia+Marka" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Autorstwo_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Autorstwo_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Autorstwo Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Autorstwo_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Miejsce_powstania" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Miejsce_powstania"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Miejsce powstania</span> </div> </a> <ul id="toc-Miejsce_powstania-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Datowanie_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Datowanie_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Datowanie Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Datowanie_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Źródła_dla_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Źródła_dla_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Źródła dla Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Źródła_dla_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Treść_i_struktura_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Treść_i_struktura_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Treść i struktura Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Treść_i_struktura_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Język_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Język_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Język Ewangelii</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Język_Ewangelii-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Język Ewangelii</span> </button> <ul id="toc-Język_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Słownictwo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Słownictwo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Słownictwo</span> </div> </a> <ul id="toc-Słownictwo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Styl" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Styl"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Styl</span> </div> </a> <ul id="toc-Styl-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Teologia_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Teologia_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Teologia Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Teologia_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Znaczenie_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Znaczenie_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Znaczenie Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Znaczenie_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zakończenie_Ewangelii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zakończenie_Ewangelii"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Zakończenie Ewangelii</span> </div> </a> <ul id="toc-Zakończenie_Ewangelii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Ewangelia Marka</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 110 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-110" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">110 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Evangelie_volgens_Markus" title="Evangelie volgens Markus – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Evangelie volgens Markus" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Godspell_Marces" title="Godspell Marces – staroangielski" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Godspell Marces" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="staroangielski" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%84_%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3" title="إنجيل مرقس – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="إنجيل مرقس" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%9F%DC%AA%DC%98%DC%99%DC%98%DC%AC%DC%90_%DC%95%DC%A1%DC%AA%DC%A9%DC%98%DC%A3" title="ܟܪܘܙܘܬܐ ܕܡܪܩܘܣ – aramejski" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܟܪܘܙܘܬܐ ܕܡܪܩܘܣ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="aramejski" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84%DB%8C" title="مرقس اینجیلی – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مرقس اینجیلی" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A7%87%E0%A6%B0_%E0%A6%B8%E0%A7%81%E0%A6%B8%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0" title="মার্কের সুসমাচার – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মার্কের সুসমাচার" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1-kh%C3%B3_Hok-im" title="Má-khó Hok-im – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Má-khó Hok-im" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%BB%D0%B5_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0_%D0%A1%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%BE%D0%B5_%D0%94%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%86%D0%B5" title="Паводле Марка Святое Дабравесце – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Паводле Марка Святое Дабравесце" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BB%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%BB%D0%B5_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0" title="Эвангельле паводле Марка – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Эвангельле паводле Марка" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B5_%D0%BE%D1%82_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA" title="Евангелие от Марк – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Евангелие от Марк" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Evangelium_noch_Markus" title="Evangelium noch Markus – bawarski" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Evangelium noch Markus" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bawarski" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BC%84%E0%BC%85%E0%BC%8D%E0%BC%8D_%E0%BD%98%E0%BD%A2%E0%BC%8B%E0%BD%80%E0%BD%B4%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%96%E0%BE%B2%E0%BD%B2%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%94%E0%BD%A0%E0%BD%B2%E0%BC%8B%E0%BD%A0%E0%BD%95%E0%BE%B2%E0%BD%B2%E0%BD%93%E0%BC%8B%E0%BD%96%E0%BD%9F%E0%BD%84%E0%BC%8B%E0%BD%96%E0%BD%9E%E0%BD%B4%E0%BD%82%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%A6%E0%BD%BC%E0%BC%8D%E0%BC%8D" title="༄༅།། མར་ཀུས་བྲིས་པའི་འཕྲིན་བཟང་བཞུགས་སོ།། – tybetański" lang="bo" hreflang="bo" data-title="༄༅།། མར་ཀུས་བྲིས་པའི་འཕྲིན་བཟང་བཞུགས་སོ།།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tybetański" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Evan%C4%91elje_po_Marku" title="Evanđelje po Marku – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Evanđelje po Marku" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Aviel_Mark" title="Aviel Mark – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Aviel Mark" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Evangeli_segons_Marc" title="Evangeli segons Marc – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Evangeli segons Marc" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Ebanghelyo_ni_Marcos" title="Ebanghelyo ni Marcos – cebuański" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Ebanghelyo ni Marcos" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuański" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Evangelium_podle_Marka" title="Evangelium podle Marka – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Evangelium podle Marka" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Vhangeri_ra_Mako" title="Vhangeri ra Mako – shona" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Vhangeri ra Mako" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="shona" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Yr_Efengyl_yn_%C3%B4l_Marc" title="Yr Efengyl yn ôl Marc – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Yr Efengyl yn ôl Marc" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Markusevangeliet" title="Markusevangeliet – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Markusevangeliet" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Evangelium_nach_Markus" title="Evangelium nach Markus – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Evangelium nach Markus" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Evangeliom_sw%C4%9Btego_Marka" title="Evangeliom swětego Marka – dolnołużycki" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Evangeliom swětego Marka" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="dolnołużycki" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Markuse_evangeelium" title="Markuse evangeelium – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Markuse evangeelium" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%AC_%CE%9C%CE%AC%CF%81%CE%BA%CE%BF%CE%BD_%CE%95%CF%85%CE%B1%CE%B3%CE%B3%CE%AD%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CE%BD" title="Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Gospel_of_Mark" title="Gospel of Mark – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Gospel of Mark" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Evangelio_de_Marcos" title="Evangelio de Marcos – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Evangelio de Marcos" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Evangelio_la%C5%AD_Marko" title="Evangelio laŭ Marko – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Evangelio laŭ Marko" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Markoren_ebanjelioa" title="Markoren ebanjelioa – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Markoren ebanjelioa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84_%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3" title="انجیل مرقس – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="انجیل مرقس" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Evangelii%C3%B0_eftir_Markus" title="Evangeliið eftir Markus – farerski" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Evangeliið eftir Markus" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="farerski" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89vangile_selon_Marc" title="Évangile selon Marc – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Évangile selon Marc" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Evangeelje_fan_Markus" title="Evangeelje fan Markus – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Evangeelje fan Markus" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Vanzeli_seont_Marc" title="Vanzeli seont Marc – friulski" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Vanzeli seont Marc" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="friulski" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Soisc%C3%A9al_Mharcais" title="Soiscéal Mharcais – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Soiscéal Mharcais" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Evanxeo_de_Marcos" title="Evanxeo de Marcos – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Evanxeo de Marcos" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ki mw-list-item"><a href="https://ki.wikipedia.org/wiki/Mariko" title="Mariko – kikuju" lang="ki" hreflang="ki" data-title="Mariko" data-language-autonym="Gĩkũyũ" data-language-local-name="kikuju" class="interlanguage-link-target"><span>Gĩkũyũ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%9C%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A5%82_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%87%E0%A4%82_%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="मार्कू पर्माणें जेजू क्रिसताचें शुभवर्तमान – konkani (Goa)" lang="gom" hreflang="gom" data-title="मार्कू पर्माणें जेजू क्रिसताचें शुभवर्तमान" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="konkani (Goa)" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/M%C3%A2-kh%C3%B3-fuk-y%C3%AEm" title="Mâ-khó-fuk-yîm – hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Mâ-khó-fuk-yîm" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="hakka" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%A5%B4%EC%BD%94%EC%9D%98_%EB%B3%B5%EC%9D%8C%EC%84%9C" title="마르코의 복음서 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마르코의 복음서" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_%D5%A8%D5%BD%D5%BF_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%AB" title="Ավետարան ըստ Մարկոսի – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ավետարան ըստ Մարկոսի" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Ewangelij_po_Marku" title="Ewangelij po Marku – górnołużycki" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Ewangelij po Marku" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="górnołużycki" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Evan%C4%91elje_po_Marku" title="Evanđelje po Marku – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Evanđelje po Marku" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Injil_Markus" title="Injil Markus – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Injil Markus" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Evangelio_secundo_Marco" title="Evangelio secundo Marco – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Evangelio secundo Marco" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Marku" title="Marku – zulu" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Marku" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="zulu" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Vangelo_secondo_Marco" title="Vangelo secondo Marco – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Vangelo secondo Marco" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%91%D7%A9%D7%95%D7%A8%D7%94_%D7%A2%D7%9C-%D7%A4%D7%99_%D7%9E%D7%A8%D7%A7%D7%95%D7%A1" title="הבשורה על-פי מרקוס – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="הבשורה על-פי מרקוס" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Injil_Markus" title="Injil Markus – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Injil Markus" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%96%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90" title="მარკოზის სახარება – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მარკოზის სახარება" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rw mw-list-item"><a href="https://rw.wikipedia.org/wiki/Igitabo_cya_Mariko" title="Igitabo cya Mariko – kinya-ruanda" lang="rw" hreflang="rw" data-title="Igitabo cya Mariko" data-language-autonym="Ikinyarwanda" data-language-local-name="kinya-ruanda" class="interlanguage-link-target"><span>Ikinyarwanda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Injili_ya_Marko" title="Injili ya Marko – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Injili ya Marko" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mak" title="Mak – kreolski haitański" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Mak" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="kreolski haitański" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Evangelium_secundum_Marcum" title="Evangelium secundum Marcum – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Evangelium secundum Marcum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Marka_eva%C5%86%C4%A3%C4%93lijs" title="Marka evaņģēlijs – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Marka evaņģēlijs" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Evangelija_pagal_Mork%C5%B3" title="Evangelija pagal Morkų – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Evangelija pagal Morkų" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/L%27Evangel_del_March" title="L'Evangel del March – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="L'Evangel del March" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1rk_evang%C3%A9liuma" title="Márk evangéliuma – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Márk evangéliuma" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B5_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%B4_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%BE" title="Евангелие според Марко – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Евангелие според Марко" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Filazantsara_araka_an%27_i_Marka" title="Filazantsara araka an' i Marka – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Filazantsara araka an' i Marka" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B5%BC%E0%B4%95%E0%B5%8D%E0%B4%95%E0%B5%8B%E0%B4%B8%E0%B5%8D%E2%80%8C_%E0%B4%8E%E0%B4%B4%E0%B5%81%E0%B4%A4%E0%B4%BF%E0%B4%AF_%E0%B4%B8%E0%B5%81%E0%B4%B5%E0%B4%BF%E0%B4%B6%E0%B5%87%E0%B4%B7%E0%B4%82" title="മർക്കോസ്‌ എഴുതിയ സുവിശേഷം – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മർക്കോസ്‌ എഴുതിയ സുവിശേഷം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%D9%8A%D9%84_%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3" title="انجيل مرقس – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="انجيل مرقس" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Injil_Markus" title="Injil Markus – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Injil Markus" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/M%C4%81-k%C5%8D%CC%A4_H%C3%B3k_%C4%ACng" title="Mā-kō̤ Hók Ĭng – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Mā-kō̤ Hók Ĭng" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA_(%D0%90%D1%80%D0%B8%D1%83%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8)" title="Марк (Ариун Библи) – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Марк (Ариун Библи)" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9B%E1%80%BE%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%99%E1%80%AC%E1%80%80%E1%80%AF%E1%80%81%E1%80%9B%E1%80%85%E1%80%BA%E1%80%9D%E1%80%84%E1%80%BA" title="ရှင်မာကုခရစ်ဝင် – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="ရှင်မာကုခရစ်ဝင်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Ai_Tukutuku-vinaka_sa_vola_ko_Marika" title="Ai Tukutuku-vinaka sa vola ko Marika – fidżijski" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Ai Tukutuku-vinaka sa vola ko Marika" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="fidżijski" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Evangelie_volgens_Marcus" title="Evangelie volgens Marcus – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Evangelie volgens Marcus" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%82%B3%E3%81%AB%E3%82%88%E3%82%8B%E7%A6%8F%E9%9F%B3%E6%9B%B8" title="マルコによる福音書 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マルコによる福音書" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Evangeliet_etter_Markus" title="Evangeliet etter Markus – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Evangeliet etter Markus" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Evangeliet_etter_Markus" title="Evangeliet etter Markus – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Evangeliet etter Markus" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Evang%C3%A8li_segon_Marc" title="Evangèli segon Marc – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Evangèli segon Marc" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3_%D8%AF%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84" title="مرقس دی انجیل – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مرقس دی انجیل" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/%C3%89vangile_eslon_Marc" title="Évangile eslon Marc – pikardyjski" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Évangile eslon Marc" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="pikardyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Markusevangelium" title="Markusevangelium – dolnoniemiecki" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Markusevangelium" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="dolnoniemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Evangelho_segundo_Marcos" title="Evangelho segundo Marcos – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Evangelho segundo Marcos" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Evanghelia_dup%C4%83_Marcu" title="Evanghelia după Marcu – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Evanghelia după Marcu" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Markuspa_qillqasqan" title="Markuspa qillqasqan – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Markuspa qillqasqan" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B5_%D0%BE%D1%82_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0" title="Евангелие от Марка – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Евангелие от Марка" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/O_le_Evagelia_a_Mareko" title="O le Evagelia a Mareko – samoański" lang="sm" hreflang="sm" data-title="O le Evagelia a Mareko" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="samoański" class="interlanguage-link-target"><span>Gagana Samoa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3_%D8%AF%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84" title="مرقس دی انجیل – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="مرقس دی انجیل" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target"><span>سرائیکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Gospel_o_Mark" title="Gospel o Mark – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Gospel o Mark" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Ungjilli_i_Markut" title="Ungjilli i Markut – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Ungjilli i Markut" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Vancelu_di_Marcu" title="Vancelu di Marcu – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Vancelu di Marcu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%8F%E0%B6%9A%E0%B7%8A%E0%B6%9C%E0%B7%9A_%E0%B7%83%E0%B7%94%E0%B7%80%E0%B7%92%E0%B7%81%E0%B7%9A%E0%B7%82%E0%B6%BA" title="මාක්ගේ සුවිශේෂය – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="මාක්ගේ සුවිශේෂය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Gospel_of_Mark" title="Gospel of Mark – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Gospel of Mark" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Evanjelium_pod%C4%BEa_Marka" title="Evanjelium podľa Marka – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Evanjelium podľa Marka" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Evangelij_po_Marku" title="Evangelij po Marku – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Evangelij po Marku" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%DB%8C%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%85%DB%95%D8%B1%D9%82%DB%86%D8%B3" title="ئینجیلی مەرقۆس – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ئینجیلی مەرقۆس" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%92%D0%B5%D1%99%D0%B5_%D0%BF%D0%BE_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%83" title="Јеванђеље по Марку – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Јеванђеље по Марку" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Evan%C4%91elje_po_Marku" title="Evanđelje po Marku – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Evanđelje po Marku" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Evankeliumi_Markuksen_mukaan" title="Evankeliumi Markuksen mukaan – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Evankeliumi Markuksen mukaan" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Markusevangeliet" title="Markusevangeliet – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Markusevangeliet" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Ebanghelyo_ni_Marcos" title="Ebanghelyo ni Marcos – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Ebanghelyo ni Marcos" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%B1%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AF%81_%E0%AE%A8%E0%AE%B1%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AF%86%E0%AE%AF%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BF" title="மாற்கு நற்செய்தி – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மாற்கு நற்செய்தி" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A7%E0%B8%A3%E0%B8%AA%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%99%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%9A%E0%B8%B8%E0%B8%8D%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B9%82%E0%B8%81" title="พระวรสารนักบุญมาระโก – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="พระวรสารนักบุญมาระโก" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Markos_%C4%B0ncili" title="Markos İncili – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Markos İncili" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%84%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D1%96%D1%94_%D0%B2%D1%96%D0%B4_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0" title="Євангеліє від Марка – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Євангеліє від Марка" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%82%D8%B3_%DA%A9%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%84" title="مرقس کی انجیل – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مرقس کی انجیل" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/Markus_bayan_qilghan_xush_xewer" title="Markus bayan qilghan xush xewer – ujgurski" lang="ug" hreflang="ug" data-title="Markus bayan qilghan xush xewer" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ujgurski" class="interlanguage-link-target"><span>ئۇيغۇرچە / Uyghurche</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Vanze%C5%82o_segondo_San_Marco" title="Vanzeło segondo San Marco – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Vanzeło segondo San Marco" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_M%C3%A1cc%C3%B4" title="Phúc Âm Máccô – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Phúc Âm Máccô" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Evandj%C3%AEle_sint_M%C3%A5r" title="Evandjîle sint Mår – waloński" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Evandjîle sint Mår" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="waloński" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Ebanghelyo_ni_Marcos" title="Ebanghelyo ni Marcos – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Ebanghelyo ni Marcos" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E5%8F%AF%E7%A6%8F%E9%9F%B3" title="马可福音 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="马可福音" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%8Ch%C3%ACnrere_M%C3%A1rk%C3%B9" title="Ìhìnrere Márkù – joruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Ìhìnrere Márkù" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="joruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E5%8F%AF%E7%A6%8F%E9%9F%B3" title="馬可福音 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="馬可福音" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Marcus" title="Marcus – zelandzki" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Marcus" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="zelandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E5%8F%AF%E7%A6%8F%E9%9F%B3" title="馬可福音 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="馬可福音" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bbc mw-list-item"><a href="https://bbc.wikipedia.org/wiki/Buku_Markus" title="Buku Markus – batak toba" lang="bbc" hreflang="bbc" data-title="Buku Markus" data-language-autonym="Batak Toba" data-language-local-name="batak toba" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Toba</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Injil_Mark" title="Injil Mark – iban" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Injil Mark" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="iban" class="interlanguage-link-target"><span>Jaku Iban</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q107388#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ewangelia_Marka" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Ewangelia_Marka" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ewangelia_Marka"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Ewangelia_Marka"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Ewangelia_Marka" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Ewangelia_Marka" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&oldid=75097032" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Ewangelia_Marka&id=75097032&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FEwangelia_Marka"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FEwangelia_Marka"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Ewangelia+Marka"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Ewangelia_Marka&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Gospel_of_Mark" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Ewangelia_Marka" hreflang="pl"><span>Wikicytaty</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"><a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Biblia_Gda%C5%84ska/Ewangelia_wg_%C5%9Bw._Marka" hreflang="pl"><span>Wikiźródła</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q107388" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-good-article" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Ten artykuł został wyróżniony statusem „Dobrego Artykułu”. Kliknij, aby dowiedzieć się więcej."><img alt="To jest dobry artykuł" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/20px-Propozycja_DA.svg.png" decoding="async" width="20" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/30px-Propozycja_DA.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/40px-Propozycja_DA.svg.png 2x" data-file-width="586" data-file-height="642" /></a></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><div class="navbox do-not-make-smaller pionowy"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Nowy Testament">Nowy Testament</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="navbox-before before"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/125px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg" decoding="async" width="125" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/188px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg/250px-Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg 2x" data-file-width="1256" data-file-height="1571" /></a></span> </p> </div><div class="navbox-main-content inner-group"><div class="tr a1 mw-collapsible" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><span class="fakebar"></span><div class="navbox-group opis">Księgi historyczne</div><div class="mw-collapsible-content a1 hlist navbox-list spis navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ewangelia" title="Ewangelia">Ewangelie</a> <ul><li><a href="/wiki/Ewangelia_Mateusza" title="Ewangelia Mateusza">według Mateusza</a> (Mt)</li> <li><a class="mw-selflink selflink">według Marka</a> (Mk)</li> <li><a href="/wiki/Ewangelia_%C5%81ukasza" title="Ewangelia Łukasza">według Łukasza</a> (Łk)</li> <li><a href="/wiki/Ewangelia_Jana" title="Ewangelia Jana">według Jana</a> (J)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Dzieje_Apostolskie" title="Dzieje Apostolskie">Dzieje Apostolskie</a> (Dz)</li></ul> </div></div><div class="tr a2 mw-collapsible" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><span class="fakebar"></span><div class="navbox-group opis">Księgi dydaktyczne</div><div class="mw-collapsible-content a2 hlist navbox-list spis navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Listy_Paw%C5%82a" title="Listy Pawła">Listy Pawła</a> <ul><li><a href="/wiki/List_do_Rzymian" title="List do Rzymian">List do Rzymian</a> (Rz)</li> <li><a href="/wiki/1._List_do_Koryntian" title="1. List do Koryntian">1. List do Koryntian</a> (1 Kor)</li> <li><a href="/wiki/2._List_do_Koryntian" title="2. List do Koryntian">2. List do Koryntian</a> (2 Kor)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Galat%C3%B3w" title="List do Galatów">List do Galatów/Galacjan</a> (Ga)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Efezjan" title="List do Efezjan">List do Efezjan</a> (Ef)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Filipian" title="List do Filipian">List do Filipian</a> (Flp)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Kolosan" title="List do Kolosan">List do Kolosan</a> (Kol)</li> <li><a href="/wiki/1._List_do_Tesaloniczan" title="1. List do Tesaloniczan">1. List do Tesaloniczan</a> (1 Tes)</li> <li><a href="/wiki/2._List_do_Tesaloniczan" title="2. List do Tesaloniczan">2. List do Tesaloniczan</a> (2 Tes)</li> <li><a href="/wiki/1._List_do_Tymoteusza" title="1. List do Tymoteusza">1. List do Tymoteusza</a> (1 Tm)</li> <li><a href="/wiki/2._List_do_Tymoteusza" title="2. List do Tymoteusza">2. List do Tymoteusza</a> (2 Tm)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Tytusa" title="List do Tytusa">List do Tytusa</a> (Tt)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Filemona" title="List do Filemona">List do Filemona</a> (Flm)</li> <li><a href="/wiki/List_do_Hebrajczyk%C3%B3w" title="List do Hebrajczyków">List do Hebrajczyków</a> (Hbr)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Listy_powszechne" title="Listy powszechne">Listy powszechne</a> <ul><li><a href="/wiki/List_Jakuba" title="List Jakuba">List Jakuba</a> (Jk)</li> <li><a href="/wiki/1._List_Piotra" title="1. List Piotra">1. List Piotra</a> (1 P)</li> <li><a href="/wiki/2._List_Piotra" title="2. List Piotra">2. List Piotra</a> (2 P)</li> <li><a href="/wiki/1._List_Jana" title="1. List Jana">1. List Jana</a> (1 J)</li> <li><a href="/wiki/2._List_Jana" title="2. List Jana">2. List Jana</a> (2 J)</li> <li><a href="/wiki/3._List_Jana" title="3. List Jana">3. List Jana</a> (3 J)</li> <li><a href="/wiki/List_Judy" title="List Judy">List Judy</a> (Jd)</li></ul></li></ul> </div></div><div class="tr a3 mw-collapsible" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><span class="fakebar"></span><div class="navbox-group opis">Księgi prorockie</div><div class="mw-collapsible-content a3 hlist navbox-list spis navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Apokalipsa_%C5%9Bw._Jana" title="Apokalipsa św. Jana">Apokalipsa/Objawienie św. Jana</a> (Ap/Obj)</li></ul> </div></div></div><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Nowy_Testament" title="Kategoria:Nowy Testament">Kategoria</a></li></ul> <hr /> <ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Nowy_Testament2" title="Szablon:Nowy Testament2"><span title="Pokaż ten szablon">pokaż</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Nowy_Testament2&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Nowy Testament2 (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">dyskusja</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Nowy_Testament2&action=edit">edytuj</a></li></ul></div></div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Piazza_San_Marco_(Venice)_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Piazza_San_Marco_%28Venice%29_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg/220px-Piazza_San_Marco_%28Venice%29_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg" decoding="async" width="220" height="132" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Piazza_San_Marco_%28Venice%29_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg/330px-Piazza_San_Marco_%28Venice%29_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Piazza_San_Marco_%28Venice%29_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg/440px-Piazza_San_Marco_%28Venice%29_-_Clock_tower_-_Lion_of_San_Marco.jpg 2x" data-file-width="4452" data-file-height="2662" /></a><figcaption><i>PAX TIBI MARCE EVANGELISTA MEVS</i> – skrzydlaty lew symbolizujący świętego, <a href="/w/index.php?title=Torre_dell%27Orologio&action=edit&redlink=1" class="new" title="Torre dell'Orologio (strona nie istnieje)">Torre dell'Orologio</a>, <a href="/wiki/Plac_%C5%9Bw._Marka" title="Plac św. Marka">Plac św. Marka</a>, <a href="/wiki/Wenecja" title="Wenecja">Wenecja</a></figcaption></figure> <p><b>Ewangelia Marka</b> [<b>Mk</b> lub <b>Mar</b>] – lub <b>Ewangelia według świętego Marka</b> – druga z kolei, a zarazem najkrótsza i najstarsza <a href="/wiki/Ewangelia" title="Ewangelia">Ewangelia</a> <a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Nowy Testament">nowotestamentowa</a>. Jej autorem według tradycji chrześcijańskiej jest <a href="/wiki/Marek_Ewangelista" title="Marek Ewangelista">Jan Marek</a>, który miał spisać w Rzymie relację <a href="/wiki/Piotr_Aposto%C5%82" title="Piotr Apostoł">Piotra Apostoła</a><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1">[1]</a></sup>. Jest jedną z <a href="/wiki/Ewangelie_synoptyczne" title="Ewangelie synoptyczne">ewangelii synoptycznych</a>. Święty Marek napisał Ewangelię dla ludzi nieznających języka aramejskiego oraz zwyczajów żydowskich. W przeciwieństwie do <a href="/wiki/Ewangelia_Mateusza" title="Ewangelia Mateusza">Mateusza</a> terminy aramejskie zawsze są objaśniane, podobnie jak zwyczaje żydowskie. Pod względem stylu i języka ustępuje pozostałym Ewangeliom. Niewiele jest mów Jezusa i są one krótkie (poza dwiema, tj. Mk 4,1–34 oraz Mk 13,1–37). Marek koncentruje się na opisie cudów i czynów Jezusa. </p><p>Przez większą część swojej historii Ewangelia Marka była marginalizowana. Stosunek do niej zmienił się w końcu XVIII wieku, kiedy uznano ją za najbardziej pierwotną i dlatego ważną w badaniach historycznych i teologicznych dotyczących <a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Jezusa Chrystusa</a>, jak i badaniach nad rozwojem doktryny wczesnochrześcijańskiej. Współcześnie przeważa opinia, że „Utrata Ewangelii Marka byłaby jednak stratą niepowetowaną, widzimy w niej bowiem Jezusa w działaniu..."<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[2]</a></sup>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Autorstwo_Ewangelii">Autorstwo Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Autorstwo Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Autorstwo Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Andrea_Mantegna_087.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Andrea_Mantegna_087.jpg/220px-Andrea_Mantegna_087.jpg" decoding="async" width="220" height="284" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Andrea_Mantegna_087.jpg/330px-Andrea_Mantegna_087.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Andrea_Mantegna_087.jpg/440px-Andrea_Mantegna_087.jpg 2x" data-file-width="1064" data-file-height="1374" /></a><figcaption>Św. Marek według <a href="/wiki/Andrea_Mantegna" title="Andrea Mantegna">Mantegny</a></figcaption></figure> <p>Ewangelia Marka nie podaje imienia swojego autora. <a href="/wiki/Papiasz" class="mw-redirect" title="Papiasz">Papiasz</a> (prawd. 50–135) przypisuje ją <a href="/wiki/Marek_Ewangelista" title="Marek Ewangelista">Markowi Ewangeliście</a>, kuzynowi <a href="/wiki/Barnaba" title="Barnaba">Barnaby</a><sup id="cite_ref-Bernd_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Bernd-3">[3]</a></sup>. Źródłem informacji Papiasza był <a href="/wiki/Jan_Ewangelista" title="Jan Ewangelista">Jan Prezbiter</a>. Oryginał Papiasza nie zachował się do naszych czasów, jest jednak cytowany przez <a href="/wiki/Euzebiusz_z_Cezarei" title="Euzebiusz z Cezarei">Euzebiusza z Cezarei</a> (<i>Historia Kościelna</i>, księga III, rozdział 39): </p> <dl><dd>Prezbiter mawiał także: <i>Marek, który był tłumaczem Piotra, spisał dokładnie, choć nie po kolei, wszystkie słowa i czyny Pana, które zapamiętał. Nie słyszał bowiem sam Pana ani nie był jednym z jego uczniów, ale później, jak powiedziałem, jednym z [uczniów] Piotra. Piotr nauczał odpowiednio do okazji, przedstawiając słowa Pana nie w sposób systematyczny, dlatego Marek słusznie postąpił spisując niektóre z tych rzeczy tak, jak je zapamiętał. Miał bowiem tylko jeden cel: nie pominąć niczego z tego, co słyszał, i niczego nie przekręcić</i><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4">[4]</a></sup>.</dd></dl> <p>Według starożytnych prologów łacińskich do Ewangelii Marek był tłumaczem<sup id="cite_ref-Kudasiewicz113_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz113-5">[5]</a></sup>. Z tradycją tą zgadzają się <a href="/wiki/Ireneusz_z_Lyonu" title="Ireneusz z Lyonu">Ireneusz z Lyonu</a><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6">[6]</a></sup>, Klemens Aleksandryjski<sup id="cite_ref-hotc614_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-hotc614-7">[7]</a></sup>, <a href="/wiki/Orygenes" title="Orygenes">Orygenes</a>, <a href="/wiki/Tertulian" title="Tertulian">Tertulian</a>, Euzebiusz, Hieronim i inni. <a href="/wiki/Klemens_Aleksandryjski" title="Klemens Aleksandryjski">Klemens Aleksandryjski</a> pod koniec drugiego wieku wspomina starożytną tradycję, według której słuchacze nauk Piotra w Rzymie usilnie nalegali na Marka, aby spisał słowa apostoła<sup id="cite_ref-hotc614_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-hotc614-7">[7]</a></sup>. Tertulian stwierdził, że sporządzona przez Marka Ewangelia może być nazwana Ewangelią Piotra, ponieważ Marek był jego tłumaczem<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8">[8]</a></sup>. Tradycję tę potwierdza <a href="/wiki/Kanon_Muratoriego" title="Kanon Muratoriego">Fragment Muratoriego</a>. <a href="/wiki/Justyn_M%C4%99czennik" title="Justyn Męczennik">Justyn Męczennik</a> mówi o Pamiętniku Piotra (<i>Dial.</i>, 106,3)<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9">[9]</a></sup>. </p><p>Tradycja przypisuje autorstwo Markowi i brak głosów w tradycji, które przypisywałyby autorstwo komuś innemu niż Markowi<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10">[10]</a></sup>. Niektórzy uczeni nie uznają cytatu Papiasza za wiarygodny, dodatkowo wskazując na brak w Ewangelii Marka śladów tradycji Piotrowej<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11">[11]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Miejsce_powstania">Miejsce powstania</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Miejsce powstania" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Miejsce powstania"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Jak i w przypadku pozostałych ewangelii, miejsce powstania Ewangelii Marka pozostaje jedynie przedmiotem domysłów. Ta sama tradycja, która przypisywała autorstwo Ewangelii Markowi, wskazywała na Rzym jako miejsce jej powstania (Papiasz, Klemens Aleksandryjski). W Rzymie już w czasach działalności <a href="/wiki/Pawe%C5%82_z_Tarsu" title="Paweł z Tarsu">św. Pawła</a> istniała gmina chrześcijańska, do której apostoł Paweł napisał <a href="/wiki/List_do_Rzymian" title="List do Rzymian">list</a>. Znaczna część współczesnych biblistów uznaje Rzym jako prawdopodobny<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12">[12]</a></sup>. Do tej opinii przychyla się większość współczesnych egzegetów. Wskazówką na rzymskie pochodzenie księgi jest jej język literacki, stosujący latynizmy i kalki językowe z łaciny. Przykładem jest kalka łacińskiego zwrotu <i>iter facere</i> (pokonywać drogę, iść) przez greckie οδον ποιειν (<i>hodon poiein</i>) w Mk 2,23<sup id="cite_ref-Gadecki31_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-Gadecki31-13">[13]</a></sup>. </p><p>Jednak sam argument latynizmów nie wystarcza, aby udowodnić rzymskie pochodzenie, potoczna greka z czasów okupacji rzymskiej również zawierała latynizmy. Również głosy tradycji nie są tutaj całkowicie zgodne. <a href="/wiki/Jan_Chryzostom" title="Jan Chryzostom">Jan Chryzostom</a> wskazywał na <a href="/wiki/Aleksandria" title="Aleksandria">Aleksandrię</a> jako miejsce powstania<sup id="cite_ref-Gadecki31_13-1" class="reference"><a href="#cite_note-Gadecki31-13">[13]</a></sup>. Dlatego w XX wieku pojawiły się wskazania na wschodnie regiony Cesarstwa Rzymskiego. Marxen wskazywał na Galileę, Schulz na Transjordanię, Fuller na <a href="/wiki/Syria" title="Syria">Syrię</a><sup id="cite_ref-Gadecki31_13-2" class="reference"><a href="#cite_note-Gadecki31-13">[13]</a></sup>. </p><p>Martin Hengel w swoim <i>Studies in the Gospel of Mark</i> zgodził się, że latynizmy nie wykluczają palestyńskiego pochodzenia, zwrócił jednak uwagę, że Marek tłumaczy aramejskie wyrażenia (3,17; 5,41; 7,11.34), wyjaśnia żydowskie obyczaje, rzadziej niż Mateusz cytuje Stary Testament, unika sformułowań, które mogą obrażać pogan. Wszystko to wskazuje na nieżydowskich adresatów jego Ewangelii. Hengel przeanalizował świadectwa patrystyczne oraz tytuły Ewangelii w rękopisach i argumentował, że nie można ich całkowicie lekceważyć. Dokładne ustalenie miejsca nie jest możliwe, ale za pewnik uznał fakt, że druga Ewangelia powstała poza <a href="/wiki/Palestyna" title="Palestyna">Palestyną</a> i poza środowiskiem znającym <a href="/wiki/J%C4%99zyk_aramejski" title="Język aramejski">język aramejski</a><sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14">[14]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Datowanie_Ewangelii">Datowanie Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Datowanie Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Datowanie Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:7Q5.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/7Q5.jpg/220px-7Q5.jpg" decoding="async" width="220" height="235" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/7Q5.jpg/330px-7Q5.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/7Q5.jpg/440px-7Q5.jpg 2x" data-file-width="840" data-file-height="896" /></a><figcaption><a href="/wiki/7Q5" title="7Q5">7Q5</a> − sugerowano, że jest to najstarszy zachowany fragment Ewangelii Marka</figcaption></figure> <p>Zgodnie z <a href="/wiki/Teoria_dw%C3%B3ch_%C5%BAr%C3%B3de%C5%82" title="Teoria dwóch źródeł">teorią dwóch źródeł</a> Ewangelia Marka powstała najwcześniej ze wszystkich czterech Ewangelii <a href="/wiki/Nowy_Testament" title="Nowy Testament">Nowego Testamentu</a>. Współcześnie wielu uczonych twierdzi, że powstała w latach 64-70<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15">[15]</a></sup> pomiędzy pożarem Rzymu w 64 roku a zburzeniem Jerozolimy w 70<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16">[16]</a></sup>. Zwykle datuje się ją na około 65 rok<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17">[17]</a></sup>. </p><p>Ireneusz z Lyonu utrzymywał, że Marek sporządził swoją Ewangelię po śmierci apostołów Piotra i Pawła<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18">[18]</a></sup>. Według starożytnych prologów łacińskich do Ewangelii Marek napisał po śmierci Piotra w Italii<sup id="cite_ref-Kudasiewicz113_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz113-5">[5]</a></sup>. </p><p>R. Pesch utrzymywał, że Ewangelia Marka powstała po 70 roku, ponieważ w rozdziale 13 zawarte są wzmianki o wojnie żydowskiej z roku 70 i zniszczeniu Jerozolimy. Kudasiewicz polemizując z tym stanowiskiem użył argumentu, że mowa eschatologiczna Jezusa z rozdziału 13 zawiera ogólnikowe sformułowania, „ohyda spustoszenia" przedstawiona jest bez jakichkolwiek aluzji do wydarzeń historycznych i nie opisuje faktu, który się wydarzył. Jezus poleca uczniom, by „uciekali w góry", tymczasem wierni udali się do Pelli w Transjordanii (Euzebiusz, HE, III, 5.3). Fałszywi prorocy nie posiadają cech konkretnych postaci historycznych, świątynia i „chleby pokładne" traktowane są jako ówczesne obiekty<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19">[19]</a></sup>. Ponadto zniszczenie świątyni było zapowiadane w literaturze esseńczyków oraz w apokalipsach żydowskich (Test. Lewiego 10,3; 14,1–15,3; 16,1–5; Test. Judy 23,1–5). Ewangelia Marka nie jest tu wyjątkiem<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20">[20]</a></sup>. </p><p>Według tradycji Ewangelia Marka została napisana jako druga, po Mateuszu. Według kolofonów wielu średniowiecznych rękopisów, została napisana 10 lat po wniebowstąpieniu Jezusa (np. <a href="/wiki/Kodeks_Cypryjski" title="Kodeks Cypryjski">Kodeks Cypryjski</a>, rękopisy <a href="/wiki/Rodzina_Lake%E2%80%99a_(f1)" title="Rodzina Lake’a (f1)">rodziny Lake’a</a>, <a href="/wiki/Minusku%C5%82_124_(Gregory-Aland)" title="Minuskuł 124 (Gregory-Aland)">minuskuł 124</a>)<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21">[21]</a></sup><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22">[22]</a></sup>. Rękopisy rodziny <a href="/wiki/Rodzina_Ferrara_(f13)" title="Rodzina Ferrara (f13)">Ferrara</a> podają, że została napisana dwanaście lat po wniebowstąpieniu<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23">[23]</a></sup>. </p><p>Po odkryciu fragmentu <a href="/wiki/7Q5" title="7Q5">7Q5</a> J.O'Callaghan oraz <a href="/wiki/Carsten_Peter_Thiede" title="Carsten Peter Thiede">C.P. Thiede</a> sugerowali, że stanowił on pierwotnie tekst Ewangelii Marka 6,52. Tym samym druga Ewangelia zostałaby napisana jeszcze około roku 50. Fragment jest jednak bardzo niewielki (około 10 liter, pozostałe rekonstruowane), a jego tekst można również dopasować do <a href="/wiki/Septuaginta" title="Septuaginta">Septuaginty</a>, do tekstów <a href="/wiki/Homer" title="Homer">Homera</a>, <a href="/wiki/Tukidydes" title="Tukidydes">Tukidydesa</a> i innych tekstów antycznych<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24">[24]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Źródła_dla_Ewangelii"><span id=".C5.B9r.C3.B3d.C5.82a_dla_Ewangelii"></span>Źródła dla Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Źródła dla Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Źródła dla Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Wedle tradycji głównym bądź jedynym źródłem Marka była katecheza Piotra. Pogląd ten potwierdziła analiza dzieła wskazująca na tzw. perykopy Piotrowe. Analiza struktury i stylu wskazuje, że Piotr nie był jedynym źródłem. Marek korzystał z różnorodnych źródeł, jak ustne przekazy, a może i źródła pisane, jednak ich odtworzenie nie jest możliwe<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25">[25]</a></sup>. Badacze są dzisiaj zgodni, że u podstaw Marka nie leży jakieś większe źródło literackie. Na początku XX wieku popularna była teoria przyjmująca Proto-Marka (Ur-Markus). Zakładano, że jest ona krótsza, prostsza i uboższa teologicznie. Życie Jezusa nie było jeszcze zabarwione Pawłową dogmatyką. Teorie te nie mają już zwolenników, ponieważ brakowało im obiektywnych kryteriów i miały wyłącznie spekulatywny charakter. Najbardziej pierwotne jednostki literackie Marka zawierają już teologię i rozwiniętą chrystologię<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26">[26]</a></sup>. </p><p>Niektórzy uczeni sugerują, że Ewangelia Marka może być późniejszą, okrojoną wersją <a href="/wiki/Tajemna_Ewangelia_Marka" title="Tajemna Ewangelia Marka">Tajemnej Ewangelii Marka</a><sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27">[27]</a></sup>. Jednak większość biblistów uważa, że Tajemna Ewangelia Marka powstała po ewangelii kanonicznej i jest zależna treściowo od kanonicznej Ewangelii Marka<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28">[28]</a></sup><sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29">[29]</a></sup>. Niektórzy badacze są zdania, że sprawy tej wciąż jeszcze nie rozstrzygnięto<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30">[30]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Treść_i_struktura_Ewangelii"><span id="Tre.C5.9B.C4.87_i_struktura_Ewangelii"></span>Treść i struktura Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Treść i struktura Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Treść i struktura Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Minuscule_544_GA_0077a.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Minuscule_544_GA_0077a.jpg/220px-Minuscule_544_GA_0077a.jpg" decoding="async" width="220" height="309" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Minuscule_544_GA_0077a.jpg/330px-Minuscule_544_GA_0077a.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Minuscule_544_GA_0077a.jpg/440px-Minuscule_544_GA_0077a.jpg 2x" data-file-width="2800" data-file-height="3930" /></a><figcaption>Początek Ewangelii Marka w minuskule 544 (Gregory-Aland)</figcaption></figure> <p>Ewangelia Marka zaczyna się od słów: „Początek Ewangelii [dobrej nowiny] o Jezusie Chrystusie Synu Bożym". Marek pomija całe dzieciństwo Mesjasza, rozpoczynając swoją relację od <a href="/wiki/Chrzest_Pa%C5%84ski" title="Chrzest Pański">chrztu w Jordanie</a> i krótkiego opisu działalności <a href="/wiki/Jan_Chrzciciel" title="Jan Chrzciciel">Jana Chrzciciela</a>. Ogólnie możemy wyodrębnić następujące części Ewangelii: </p> <ul><li>Przygotowanie do działalności Jezusa (Mk 1,1–13)</li> <li>Działalność Jezusa w <a href="/wiki/Galilea" title="Galilea">Galilei</a> (Mk 1,14–7,23)</li> <li>Działalność Jezusa poza Galileą (Mk 7,24–9,50)</li> <li>Podróż do <a href="/wiki/Jerozolima" title="Jerozolima">Jerozolimy</a> (Mk 10,1–52)</li> <li>Działalność w Jerozolimie (Mk 11,1–13,37)</li> <li>Męka i śmierć Jezusa (Mk 14,1–16,8)</li> <li>Zmartwychwstanie (Mk 16,9–20)</li></ul> <p>Dawniejsi krytycy twierdzili, że nie ma żadnego porządku w drugiej Ewangelii i powoływano się przy tym na opinię Papiasza. A. Loisy na początku XX wieku twierdził, że jest tylko „zlepkiem cudów i pouczeń”<sup id="cite_ref-Kudasiewicz127_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz127-31">[31]</a></sup>. Współczesne badania wykazały jednak bezpodstawność takich twierdzeń. Przedstawiono co najmniej trzy propozycje struktury (geograficzna, dramatyczna, relacje między postaciami). W.G. Kümmel twierdził, że struktura literacka oparta jest na kryteriach geograficznych: </p> <dl><dd>Wstęp − nad Jordanem (1,1–13)</dd> <dd>Działalność Jezusa w Galilei i poza jej granicami (1,14–9,50)</dd> <dd>Droga do Jerozolimy (10,1–52)</dd> <dd>W Jeruzalem (11,1–16,8)<sup id="cite_ref-Kudasiewicz127_31-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz127-31">[31]</a></sup></dd></dl> <p>William Wrede w 1901 roku doszukiwał się struktury w stopniowym odsłanianiu sekretu mesjańskiego Jezusa<sup id="cite_ref-Wrede_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-Wrede-32">[32]</a></sup><sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33">[33]</a></sup><sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34">[34]</a></sup>. Jego wzorów dopatrywano się w dramacie greckim: </p> <dl><dd>Wstęp (1,1–13)</dd> <dd>Kim jest Jezus? (1,14–8,26)</dd> <dd>Odsłonięcie tajemnicy mesjańskiej Jezusa (8,27–16,8)<sup id="cite_ref-Kudasiewicz127_31-2" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz127-31">[31]</a></sup></dd></dl> <p>R.T. France dzieli 8,27–16,8 na dwie dalsze jednostki, przed i po triumfalnym wjeździe Jezusa do Jerozolimy, i twierdzi, że Ewangelia Marka jest dramatem w trzech aktach<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35">[35]</a></sup>. </p><p>Struktura oparta na relacjach:<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36">[36]</a></sup> </p> <dl><dd>Wstęp (1,1–13)</dd> <dd>Jezus a uczniowie, tłumy i przeciwnicy (1,14–6,6a)</dd> <dd>Nieporozumienie między Jezusem a uczniami (6,6b–10,52)</dd> <dd>Jezus i uczniowie wobec przeciwników w Jeruzalem (11,1–16,8).</dd></dl> <p>Każda z tych części ma również swoje etapy<sup id="cite_ref-Kudasiewicz127_31-3" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz127-31">[31]</a></sup>. Jeszcze inne podziały proponowali Algisi − Ballarmini (gatunki literackie) oraz Pesch (logicznie rozwijający się ciąg tekstowy). Nie ma jak dotąd jednoznacznej zgody wśród badaczy w tej sprawie<sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37">[37]</a></sup>. Marek w swoich opisach lubi stosować potrójny schemat: </p> <ul><li>trzy zaparcia się Piotra,</li> <li>trzy odejścia Chrystusa podczas modlitwy w Ogrójcu,</li> <li>trzy okresy przed, w trakcie i po wielkim ucisku,</li> <li>wezwanie do ubóstwa, niebezpieczeństwo bogactwa, nagroda za ubóstwo,</li> <li>w zakończeniu Ewangelii (16,9–20) Jezus ukazuje się Marii Magdalenie, następnie dwom z nich, a w końcu dla Jedenastu<sup id="cite_ref-Gadecki45_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-Gadecki45-38">[38]</a></sup>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Język_Ewangelii"><span id="J.C4.99zyk_Ewangelii"></span>Język Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Język Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Język Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg/220px-BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg" decoding="async" width="220" height="340" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg/330px-BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg/440px-BookOfDurrowBeginMarkGospel.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="1236" /></a><figcaption>Początek Ewangelii Marka w łacińskiej Księdze z Durrow</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Słownictwo"><span id="S.C5.82ownictwo"></span>Słownictwo</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Słownictwo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Słownictwo"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ewangelia Marka została spisana w języku greckim. Język Ewangelii Marka jest prosty i niewyszukany, występuje sporo wyrażeń potocznych, a także gwarowych. Wyraźnie odbiega od kanonu języka literackiego<sup id="cite_ref-Kudasiewicz122_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz122-39">[39]</a></sup>. Znajdujemy wyrazy stosowane tylko w potocznej mowie, jak κωμοπολις (wioska), κραβατος (nosze), πτωμα (zwłoki)<sup id="cite_ref-Uglorz98_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-Uglorz98-40">[40]</a></sup>. Częściej niż pozostali Ewangeliści używa słów w zdrobniałych formach (θυγατριον, κυρασιον, παιδιον, ιχθυδιον), w czym jest zgodny z tendencją ówczesnej greki potocznej<sup id="cite_ref-Kudasiewicz122_39-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz122-39">[39]</a></sup>. </p><p>Do ulubionych terminów drugiej Ewangelii należy ευαγγελιον (<i>ewangelia</i>), który to termin występuje 8 razy, za każdym razem w ważnych kontekstach (Mk 1,1.14.15; 8,35; 10,29; 13,10; 14,9; 16,15). Zestawienie z pozostałymi Ewangeliami jest wymowne, Mateusz używa tego terminu 4 razy (Mt 4,23; 9,35; 24,14; 26,13), Łukasz i Jan nie stosują go wcale<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41">[41]</a></sup><sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42">[42]</a></sup>. </p><p>Słownictwo jest ubogie, często występują powtórzenia i niezręczności. Słownictwo Ewangelii Marka obejmuje 1345 słów, z czego 102 (7,58%) nie występuje w innych księgach Nowego Testamentu. Do <i>hapax legomena</i>, tj. terminów użytych w Nowym Testamencie tylko jeden raz, należą: σπεκουλατωρ (6, 27), προσορμιζεσθαι (6, 53), μογιλαλος (7, 32), εξουδενεω (9, 12), στιβαδες (11, 8), νουνεχως (12, 34). Tekst roi się od zapożyczeń z języków semickich i łaciny. </p> <dl><dt>Latynizmy</dt></dl> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:P45_Marc_8.35-9.1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/P45_Marc_8.35-9.1.jpg/220px-P45_Marc_8.35-9.1.jpg" decoding="async" width="220" height="96" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/P45_Marc_8.35-9.1.jpg/330px-P45_Marc_8.35-9.1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/P45_Marc_8.35-9.1.jpg/440px-P45_Marc_8.35-9.1.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="280" /></a><figcaption><a href="/wiki/Chester_Beatty_I" title="Chester Beatty I">Chester Beatty I</a> z tekstem Marka 8,35–9,1</figcaption></figure> <p>W Marku liczne są latynizmy: </p> <ul><li>κραβατος – grabatus (2, 4. 9; 6, 55)</li> <li>μοδιος – modius (4, 21)</li> <li>λεγιων – legion (5, 9)</li> <li>σπεκουλατωρ – spiculator (6, 27)</li> <li>δηναριον – denarius (6, 37; 12, 15; 14, 5)</li> <li>ξεστης – sextarius (7, 4)</li> <li>καθεδρα – cathedra (11, 15)</li> <li>κοδραντης – quadrans (12, 42)</li> <li>κηνσος – census (12, 14)</li> <li>αυλη – ovile (14, 54. 66; 15, 16)</li> <li>πραιτωριον – praetorium (15, 16)</li> <li>φραγελλοω – fragellare (15, 15)</li> <li>κεντυριων – centurio (15, 39. 44. 45)<sup id="cite_ref-Kudasiewicz123_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz123-43">[43]</a></sup>.</li></ul> <p>Kilkakrotnie bardzo dosłownie tłumaczy pewne łacińskie wyrażenia (łacińskie kalki) zrozumiałe tylko na gruncie języka łacińskiego: </p> <ul><li>ὁδὸν ποιεῖν – <i>iter facere</i> – iść drogą, ale dosł. czynić drogę (2, 23)</li> <li>ἐσχάτως ἔχειν – <i>in extremis esse</i> – umierający(a) (5, 23)</li> <li>τὸ ἰκανὸν ποιῆσαι – <i>satisfacere</i> (15, 15)</li> <li>συμβούλιον – <i>consilium</i>, <i>concilium</i> (3, 6; 15, 1)</li> <li>κρατεῖν – <i>tenere</i> (9, 10)</li></ul> <p>Niektóre z tych latynizmów są charakterystyczne dla popularnej greki owego okresu<sup id="cite_ref-Kudasiewicz122_39-2" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz122-39">[39]</a></sup>. Owe latynizmy były dawniej powodem podejrzeń, że Ewangelia Marka została napisana po łacinie. Jednym z pierwszych zwolenników tej hipotezy był już św. Efrem<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44">[44]</a></sup>. Krytyczne badania przeprowadzone przez Lagrange i Burkitta przekreśliły jednak tę hipotezę<sup id="cite_ref-Kudasiewicz123_43-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz123-43">[43]</a></sup><sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45">[45]</a></sup>. Inni natomiast traktują je jako dowód, że Ewangelia napisana została dla chrześcijan w Rzymie<sup id="cite_ref-Uglorz98_40-1" class="reference"><a href="#cite_note-Uglorz98-40">[40]</a></sup>. </p> <dl><dt>Arameizmy</dt></dl> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Minuscule_544_0102a_GA.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Minuscule_544_0102a_GA.JPG/220px-Minuscule_544_0102a_GA.JPG" decoding="async" width="220" height="289" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Minuscule_544_0102a_GA.JPG/330px-Minuscule_544_0102a_GA.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Minuscule_544_0102a_GA.JPG/440px-Minuscule_544_0102a_GA.JPG 2x" data-file-width="2740" data-file-height="3600" /></a><figcaption>Minuskuł 544 z tekstem Mk 9,42–10,4; brak wierszy 44 i 46</figcaption></figure> <p>W Ewangelii Marka nie brak też arameizmów, które niemal za każdym razem są tłumaczone: </p> <ul><li>Rabbi (9,5; 11,21; 14,45) – nietłumaczony</li> <li>Rabbuni (10,51) – nietłumaczony</li> <li>Boanerges – synowie gromu (3, 17)</li> <li>talitha kum – dziewczynko wstań (5, 41)</li> <li>korban – darmo (7, 11)</li> <li>Effata – otwórz się (7, 34)</li> <li>Bartymeusz – syn Tymeusza (10, 46)</li> <li>Abba – Ojcze (14, 36)</li> <li>Golgota – Miejsce Trupiej Czaszki (15, 22)</li> <li>Eloi, Eloi, lama sabachtani – Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił (15, 34)<sup id="cite_ref-Kudasiewicz122_39-3" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz122-39">[39]</a></sup>.</li></ul> <p>Marek stosuje jedynie kilka charakterystycznych dla <i>Listów Pawła</i> terminów: </p> <ul><li>δυναμις, cud – Mk 6, 14; 9, 1 – Rz 9, 1; Ga 3, 20</li> <li>ευαγγελιον, ewangelia – Mk 1, 1. 14 – Rz 1, 1-4. 16; 15, 16; 1 Tes 2, 2. 8. 9</li> <li>ειρενευω, zachowywać pokój – Mk 9, 50 – Rz 12, 18; 2 Kor 13, 11</li> <li>μυστηριον, tajemnica – Mk 4, 11 – Kol 4, 3-5</li> <li>μεταμορφοω, przemieniać się – Mk 9, 2 – 2 Kor 3, 18</li></ul> <p>Ale nie używa wielu innych słów, które często występują u Pawła<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46">[46]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Styl">Styl</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Styl" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Styl"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg/220px-Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg" decoding="async" width="220" height="380" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg/330px-Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg/440px-Typographia_Medicea_1590_Marcus.jpg 2x" data-file-width="531" data-file-height="917" /></a><figcaption>Arabski przekład Ewangelii Marka (ok. 1591)</figcaption></figure> <p>Ewangelia Marka zawiera mało mów <a href="/wiki/Jezus_Chrystus" title="Jezus Chrystus">Jezusa</a>, natomiast szczegółowo relacjonuje jego czyny używając emocjonalnego języka (zwłaszcza w porównaniu do pozostałych ewangelii synoptycznych). Styl Marka jest prosty. Zdania współrzędne zazwyczaj łączy przy pomocy spójnika και (i), rzadko natomiast δε (zaś). Spośród 88 perykop, na jakie można podzielić Ewangelię, aż 80 zaczyna się od spójnika και<sup id="cite_ref-Uglorz98_40-2" class="reference"><a href="#cite_note-Uglorz98-40">[40]</a></sup>. Niejednokrotnie w opisach cudów, mów i wydarzeń stosuje te same zwroty. Wydarzenia czasu przeszłego opisywane są tak, jakby działy się przed oczami czytelników. Opowiadania charakteryzują się schematycznością i uproszczeniami. Współcześni bibliści oceniają, że w takiej właśnie formie i kształcie przejął ewangeliczny materiał z tradycji ustnej<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47">[47]</a></sup>. Inną cechą stylu Markowego jest używanie konstrukcji zdaniowej pozbawionej spójników, co często ma miejsce w perykopach narracyjnych, zwłaszcza w wypowiedziach Jezusa (5,39; 10,14; 12,27; 13,7; 14,6). W paralelnych tekstach Mateusza i Łukasza zachodzą wówczas zwykle konstrukcje spójnikowe<sup id="cite_ref-Kudasiewicz123_43-2" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz123-43">[43]</a></sup>. </p><p>Styl Markowy charakteryzuje się żywością i malowniczością z jednej strony oraz pewną nieporadnością i schematyzmem z drugiej. Marek nie jest doświadczonym ani utalentowanym pisarzem. Często przerywa płynny tok opisu w miejscu niezbyt odpowiednim z literackiego punktu widzenia i dodaje jakieś wtrącenie, które nie zawsze łączy się z opisywanym faktem bezpośrednio, jak np. wtręt o zarzutach uczonych w piśmie (3,22)<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48">[48]</a></sup>. Jego uściślenia bywają przesadnie doprecyzowane, np. w zdaniu „A gdy nadszedł wieczór i zaszło słońce" (1,32). Gdzie indziej uściślenia te dotyczą: miejsca, czasu, myśli, opisów szat<sup id="cite_ref-Kudasiewicz124_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz124-49">[49]</a></sup>. Owe wtrącenia i uściślenia nie dodają piękna dla opisu, nie zawierają pouczenia moralnego, ani nie czynią cudu bardziej godnym podziwu. Badacze stylu Markowego są zgodni, że są to szczegóły, które utkwiły w pamięci ewangelisty i są jego rzeczywistymi wspomnieniami (np. 14,51–52)<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50">[50]</a></sup>. Niektóre pochodzić mogą z katechezy Piotra, jak np. opis wskrzeszenia córki Jaira kończący się zdaniem: „Dziewczynka natychmiast wstała i chodziła, miała bowiem dwanaście lat”<sup id="cite_ref-Kudasiewicz125_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz125-51">[51]</a></sup>. </p><p>Pomimo stosowania schematyzmu i pewnej nieporadności stylistycznej Marka uwagę zwraca swoisty kunszt pisarski. O ile Mateusz przedstawia Jezusa i jego ewangelię poprzez słowa, mowy u Marka mają znaczenie drugorzędne. Najdłuższe mowy to przypowieści (4,2–34) i mowa eschatologiczna (13,5–37). Marek koncentruje się na opisie faktów, sytuacji oraz czynów Jezusa. Przedstawia je w taki sposób, by mówiły same za siebie. Dlatego <a href="/wiki/Ernst_von_Dobsch%C3%BCtz" title="Ernst von Dobschütz">Ernst von Dobschütz</a> nazwał Marka „narratorem o błyskotliwym kunszcie"<sup id="cite_ref-Kudasiewicz126_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz126-52">[52]</a></sup>. Czytelnik jest wprowadzany w bezpośredni kontakt z osobami i sytuacjami. Marek nie upiększa czynów i słów Jezusa. Stąd jego opisy są szorstkie, twarde, czasem szokujące. Różni się pod tym względem bardzo od Łukasza<sup id="cite_ref-Kudasiewicz126_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz126-52">[52]</a></sup>. </p><p>Biorąc pod uwagę długość perykop drugiej Ewangelii, <a href="/wiki/Teodor_Cressy_Skeat" title="Teodor Cressy Skeat">Teodor Cressy Skeat</a> sugerował, że oryginalna Ewangelia Marka zapisana została w postaci kodeksu<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53">[53]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Teologia_Ewangelii">Teologia Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Teologia Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teologia Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Archaic_mark_session.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Archaic_mark_session.jpg/220px-Archaic_mark_session.jpg" decoding="async" width="220" height="169" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Archaic_mark_session.jpg/330px-Archaic_mark_session.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Archaic_mark_session.jpg/440px-Archaic_mark_session.jpg 2x" data-file-width="650" data-file-height="500" /></a><figcaption><a href="/wiki/Minusku%C5%82_2427" title="Minuskuł 2427">Minuskuł 2427</a> – „archaiczny Marek", w rzeczywistości XIX-wieczne fałszerstwo</figcaption></figure> <p>Głównym tematem księgi jest nadprzyrodzona mądrość i moc Jezusa i jego władza nad <a href="/wiki/Szatan" title="Szatan">Szatanem</a>. Mateusz ukazuje Jezusa przemawiającego, Marek natomiast – działającego. Bóg objawia się w słowach i czynach. Marek w swojej krótkiej Ewangelii opisuje 18 cudów Jezusa oraz zamieszcza 4 wzmianki o nich. Około 31% tekstu drugiej Ewangelii to opisy cudów Jezusa<sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54">[54]</a></sup>. Marek większą wagę przywiązuje do cudów, jak i znaczenia wiary, traktowanej jako warunek cudu. W opisie cudów można zaobserwować następujący schemat: </p> <ul><li>zaistnienie problemu</li> <li>wydanie rozkazu przez Jezusa zaistniałemu problemowi (chorobie, niemocy bądź demonowi)</li> <li>natychmiastowe uzdrowienie</li> <li>zdumienie się wszystkich obecnych nad dokonanym cudem i zadawanie pytania „Kim on jest?"</li></ul> <p>Schemat ten można zaobserwować w opisie uzdrowienia opętanego z Kafarnaum (1, 25–27), sparaliżowanego (2, 1–12), głuchoniemego (7, 32–36), ślepego w <a href="/wiki/Betsaida" title="Betsaida">Betsaidzie</a> (8, 22–26), ponadto w opisie uciszenia burzy (4, 39–41), triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy (11, 1–10) oraz wypędzenia handlarzy ze świątyni (11, 15–19). </p><p>Marek w większym stopniu podkreśla znaczenie wiary jako warunku cudu, niż pozostali ewangeliści. Tylko u Marka Jezus mówi do ojca epileptyka: „Wszystko jest możliwe wierzącemu" (Mk 9, 23) i tylko u Marka ojciec epileptyka prosi: „Wierzę, pomóż memu niedowiarstwu" (Mk 9, 24). Po przeklęciu drzewa figowego, Jezus wyjaśnia znaczenie wiary, wyjaśnienie to zamieszczają wszyscy Synoptycy, ale najobszerniejsze jest ono u Marka. Tylko u Marka wypowiedź Jezusa zaczyna się od słów: „Miejcie wiarę w Boga!" (Mk 9, 22). Mateusz ma w tym miejscu: „miejcie wiarę i nie wątpcie" (21, 21). Końcowe zdanie pouczenia wzbogacone jest – względem Mateusza – o słowo „wierzcie”. „Wszystko, o cokolwiek modlicie się i prosicie, wierzcie że otrzymacie, a stanie się wam" (Mk 11, 24)<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55">[55]</a></sup>. </p><p>W Ewangelii Marka centralne miejsce zajmuje wyznanie Piotra: „Ty jesteś Chrystus" (8,29)<sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56">[56]</a></sup>. </p><p>U Marka wyeksponowany został tytuł Syn Boży. Nie jest on wprawdzie często stosowany (Mateusz używa częściej), ale Marek stosuje go w szczytowych punktach swojej Ewangelii. Już na samym początku wyjaśnia, że jego dzieło jest ewangelią o Jezusie Chrystusie, Synu Bożym (1, 1). Głos samego Boga nazywa Go swoim Synem podczas jego chrztu (1, 11); ten sam głos wskazuje na Niego jako na Syna podczas chwalebnego przemienienia na górze (9, 7); setnik rzymski mówi: Doprawdy, ten człowiek był Synem Bożym (15, 39)<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57">[57]</a></sup>. Drugim ważnym tytułem jest Syn Człowieczy, który występuje tylko w mowach Jezusa, nigdy w wypowiedziach zwracających się do Niego ludzi, co wskazuje, iż Jezus nie żądał, by Go w ten sposób tytułowano. Tytuł ten być może dlatego stosował Jezus, ponieważ nie mówi o jego posłannictwie<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58">[58]</a></sup>. Tytuły Syn Boży i Syn Człowieczy wzajemnie się uzupełniają, pierwszy wskazuje na boską naturę Chrystusa, drugi – na ludzką; pierwszy mówi o nim jako o Bogu, drugi – jako o człowieku; pierwszy podkreśla jego nadzwyczajność i nadprzyrodzoność, drugi – zwykłość i uczestniczenie w słabościach, jak i cierpieniach człowieka. Z rezerwą traktowany jest tytuł Mesjasz, Jezus zabrania rozgłaszać, że jest Mesjaszem<sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59">[59]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Znaczenie_Ewangelii">Znaczenie Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Znaczenie Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Znaczenie Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Aż do końca XVIII wieku Ewangelia Marka zajmowała niepozorne miejsce wśród czterech Ewangelii i była najniżej wśród nich ceniona. Ocena ta wynikała z krótkości Ewangelii oraz z faktu, że zawiera niewiele materiału, który nie ma swoich odpowiedników w pozostałych Ewangeliach (ok. 10%)<sup id="cite_ref-Zuck79_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-Zuck79-60">[60]</a></sup>. Uważano też, że druga Ewangelia jest niekompletna<sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61">[61]</a></sup>. Marek rzadko był cytowany przez wczesnochrześcijańskich autorów i Ojców Kościoła. W pismach koptyjskich Marka zaczęto cytować dopiero w V wieku. Z tego też względu Marek rzadziej był kopiowany niż pozostałe Ewangelie i zachowało się niewiele rękopisów z tą Ewangelią. Wśród <a href="/wiki/Lista_kodeks%C3%B3w_papirusowych_Nowego_Testamentu" title="Lista kodeksów papirusowych Nowego Testamentu">papirusów Nowego Testamentu</a> zaledwie trzy zawierają tę Ewangelię, przy czym tylko jeden z nich jest wczesnym rękopisem<sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62">[62]</a></sup>. Bizantyjskie lekcjonarze rzadko zawierają teksty z Ewangelii Marka, zazwyczaj zawierają one wybrane teksty z Ewangelii Jana, Mateusza i Łukasza. </p><p>Już w starożytności przyjął się pogląd, że Marek streścił Mateusza. Pogląd ten wsparty autorytetem Augustyna i obowiązywał aż do końca XVIII wieku<sup id="cite_ref-Zuck79_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-Zuck79-60">[60]</a></sup>. W końcu XVIII wieku pojawił się pogląd, iż Marek spisał swoją Ewangelię jako pierwszy i korzystali zeń inni ewangeliści<sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63">[63]</a></sup>. Wpłynęło to na zmianę stosunku do Ewangelii Marka<sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64">[64]</a></sup>. Uznano, że styl drugiej Ewangelii jest najbardziej pierwotny<sup id="cite_ref-Kudasiewicz102_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz102-65">[65]</a></sup>. Zwrócono też uwagę, że opisy Markowe są niejednokrotnie znacznie dłuższe od opisów pierwszego i trzeciego ewangelisty (opis spotkania z opętanymi w krainie Gedareńczyków, wskrzeszenie córki Jaira)<sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66">[66]</a></sup>. Ewangelia Marka jako najstarsza ma wielkie znaczenie w badaniach nad historycznym Jezusem, w badaniach nad rozwojem pierwotnej chrystologii. Ewangelia Marka służy jako ważny punkt odniesienia w rekonstrukcji hipotetycznego <a href="/wiki/%C5%B9r%C3%B3d%C5%82o_Q" title="Źródło Q">źródła Q</a><sup id="cite_ref-Kudasiewicz102_65-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kudasiewicz102-65">[65]</a></sup>. Obecnie Marek bywa nazywany najbardziej oryginalną Ewangelią<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67">[67]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zakończenie_Ewangelii"><span id="Zako.C5.84czenie_Ewangelii"></span>Zakończenie Ewangelii</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Zakończenie Ewangelii" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zakończenie Ewangelii"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/D%C5%82u%C5%BCsze_zako%C5%84czenie_Ewangelii_Marka" title="Dłuższe zakończenie Ewangelii Marka">Dłuższe zakończenie Ewangelii Marka</a>.</i></div> <p>Wersetów Mk 16,9–20 nie ma w niektórych rękopisach, nie znał ich <a href="/wiki/Hieronim_ze_Strydonu" title="Hieronim ze Strydonu">święty Hieronim</a> oraz Euzebiusz, stąd niektórzy bibliści uważają je za nieautentyczne i w nowych przekładach zaznacza się ich odrębność. Przeważająca liczba rękopisów, włączając w to te najważniejsze, zawiera ten fragment<sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68">[68]</a></sup>. Problem autentyczności tych wersetów jest dyskutowany od końca XIX wieku przez biblistów i nic nie wskazuje na to, aby w najbliższej przyszłości dyskusja ta została zakończona. Zwraca się uwagę zarówno na różnice jak i podobieństwa stylu<sup id="cite_ref-Gadecki45_38-1" class="reference"><a href="#cite_note-Gadecki45-38">[38]</a></sup>. <a href="/wiki/Johann_Leonhard_Hug" title="Johann Leonhard Hug">Leonhard Hug</a> był zdania, że zakończenie dodano na początku II wieku. <a href="/wiki/Frederic_George_Kenyon" title="Frederic George Kenyon">F.G. Kenyon</a>, powołał się na fakt, że w kodeksach najczęściej ulegają uszkodzeniu pierwsze i ostatnie karty kodeksu, więc tekst ten mógł bardzo wcześnie zaginąć. Wedle innego wyjaśnienia, znajdującego pewne oparcie w późnej tradycji, autorem zakończenia jest jeden z siedemdziesięciu uczniów Chrystusa (<a href="/wiki/Arystion" title="Arystion">Arystion</a>) i pochodzi ono z czasów apostolskich<sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69">[69]</a></sup><sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70">[70]</a></sup>. W komentarzu do <a href="/wiki/Biblia_Tysi%C4%85clecia" title="Biblia Tysiąclecia">Biblii Tysiąclecia</a> podano, że niespójność stylistyczna względem wcześniejszego materiału tej Ewangelii może wynikać z tego, że <a href="/wiki/Marek_Ewangelista" title="Marek Ewangelista">ewangelista Marek</a> postanowił dołączyć relację o ukazywaniu się Chrystusa po jego zmartwychwstaniu tak jak było to w pozostałych dwóch Ewangeliach synoptycznych. Howard Marshall, profesor teologii protestanckiej specjalizujący się w egzegezie Nowego Testamentu, z kolei domniemuje, że z powodu uszkodzenia najstarszych kopii Ewangelii Marka wersety 9–20 zostały odtworzone później<sup id="cite_ref-71" class="reference"><a href="#cite_note-71">[71]</a></sup>. </p><p>Problem autentyczności tego fragmentu wpisuje się w szerszą dyskusję na temat tradycji manuskryptów – zbioru manuskryptów określanych jako <a href="/wiki/Textus_receptus" title="Textus receptus">Textus receptus</a> (oparte są na nich m.in. polska <a href="/wiki/Biblia_gda%C5%84ska" title="Biblia gdańska">Biblia gdańska</a>, angielska <a href="/wiki/Biblia_kr%C3%B3la_Jakuba" title="Biblia króla Jakuba">King James Version</a>, New King James Version i in.) lub tzw. Nestle Aland (m.in. polska protestancka <a href="/wiki/Biblia_warszawska" title="Biblia warszawska">Biblia warszawska</a>, katolicka <a href="/wiki/Biblia_Tysi%C4%85clecia" title="Biblia Tysiąclecia">Biblia Tysiąclecia</a>, angielskojęzyczna <a href="/wiki/New_International_Version" title="New International Version">New International Version</a> i in.). </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Warianty_tekstowe_Nowego_Testamentu#Ewangelia_Marka" title="Warianty tekstowe Nowego Testamentu">warianty tekstowe Ewangelii Marka</a></li> <li><a href="/wiki/Problem_synoptyczny" title="Problem synoptyczny">problem synoptyczny</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Richard Thomas France: <i>The Gospel of Mark: A Commentary on the Greek Text</i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans, 2002, s. 38, seria: NICNT.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+of+Mark%3A+A+Commentary+on+the+Greek+Text&rft.aulast=France&rft.aufirst=Richard+Thomas&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=38&rft.series=NICNT"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">H. Marshall, <i>Ewangelie i Jezus Chrystus</i> [w:] <i>Przewodnik po Biblii</i>, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1996 s. 499. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8371460104" title="Specjalna:Książki/8371460104">ISBN <span class="isbn">83-7146-010-4</span></a></span> </li> <li id="cite_note-Bernd-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Bernd_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text">B. Kollmann, <i>Joseph Barnabas</i>, Liturgical Press, 2004, s. 30.</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">Papias, cytat w Eusebius <i>History of the Church</i>, trans. G.A. Williamson (London: Penguin Books Ltd., 1965). 3.39.15 / ss. 103, 104. Dostępne także na stronie: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ccel.org/fathers2/NPNF2-01/Npnf2-01-08.htm#P2185_1027485">online</a></span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz113-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz113_5-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz113_5-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: Ewangelie Synoptyczne. W: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. R. Rubinkiewicz (red.). Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 113.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.au=J%C3%B3zef+Kudasiewicz&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=113"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">Irenaeus, <i>Against Heresies</i> 3.1, także 10:6.</span> </li> <li id="cite_note-hotc614-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-hotc614_7-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-hotc614_7-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">cytat w Eusebius, <i>History of the Church</i>, 6:14</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Tertullian, <i>Przeciw Marcjonowi</i>, 4:5</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">S. Gądecki: <i>Wstęp do Ewangelii Synoptycznych</i>. Gniezno: Gaudentinum, 1999, s. 29.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=G%C4%85decki&rft.aufirst=S.&rft.pub=Gaudentinum&rft.place=Gniezno&rft.pages=29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">James R. Edwards: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=0MjWS_4La_EC&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_slider_thumb#v=onepage&q&f=false">The Gospel according to Mark</a></i>. Wm. Eerdmans, 2002, s. 6, seria: The Pillar New Testament Commentary.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+according+to+Mark&rft.au=James+R.+Edwards&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.pages=6&rft.series=The+Pillar+New+Testament+Commentary&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D0MjWS_4La_EC%26printsec%3Dfrontcover%26hl%3Den%26source%3Dgbs_slider_thumb%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Udo Schelle, M. Eugene Boring (przeł.): <i>The History and Theology of the New Testament Writings</i>. Minneapolis: Fortress, 1998, s. 200. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780801036040" title="Specjalna:Książki/9780801036040">ISBN <span class="isbn">978-0-8010-3604-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+History+and+Theology+of+the+New+Testament+Writings&rft.aulast=Schelle&rft.aufirst=Udo&rft.pub=Fortress&rft.place=Minneapolis&rft.pages=200&rft.isbn=978-0-8010-3604-0"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: Ewangelie Synoptyczne. W: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. R. Rubinkiewicz (red.). Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 113-114, seria: Wstęp do Pisma Świętego.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.au=J%C3%B3zef+Kudasiewicz&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=113-114&rft.series=Wst%C4%99p+do+Pisma+%C5%9Awi%C4%99tego"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Gadecki31-13"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Gadecki31_13-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Gadecki31_13-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Gadecki31_13-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">S. Gądecki: <i>Wstęp do Ewangelii Synoptycznych</i>. Gniezno: Gaudentinum, 1999, s. 31.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Ewangelii+Synoptycznych&rft.au=S.+G%C4%85decki&rft.pub=Gaudentinum&rft.place=Gniezno&rft.pages=31"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Richard Thomas France: <i>The Gospel of Mark: A Commentary on the Greek text</i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans, 2002, s. 39–41, seria: NICNT.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+of+Mark%3A+A+Commentary+on+the+Greek+text&rft.aulast=France&rft.aufirst=Richard+Thomas&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=39%E2%80%9341&rft.series=NICNT"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Richard Thomas France: <i>The Gospel of Mark: A Commentary on the Greek text</i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans, 2002, s. 39, seria: NICNT.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+of+Mark%3A+A+Commentary+on+the+Greek+text&rft.aulast=France&rft.aufirst=Richard+Thomas&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=39&rft.series=NICNT"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">James R. Edwards, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=0MjWS_4La_EC&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_slider_thumb#v=onepage&q&f=false"><i>The Gospel according to Mark</i></a>, The Pillar New Testament Commentary, Wm. Eerdmans 2002, s. 9.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">Adam Winn, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=XCPQ1NqyP6IC&pg=PA76&lpg=PA76&dq="><i>The purpose of Mark's Gospel: an early Christian response to Roman imperial propaganda</i></a>, Mohr Siebeck, 2008, s. 76.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Ireneusz z Lyonu, <i>Adversus haeresis</i>, III, 1.1 (PG 7, 845)</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 119.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=119"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text">Adam Winn, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=XCPQ1NqyP6IC&pg=PA59&lpg=PA59&dq="><i>The purpose of Mark's Gospel: an early Christian response to Roman imperial propaganda</i></a>, Mohr Siebeck, 2008, s. 59.</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Kirsopp Lake: <i>Codex 1 of the Gospels and its Allies</i>. Cambridge: J. Armitage Robinson, 1902 (reprint 2004), s. 93, seria: Texts and Studies, vol. VII. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/1592448364" title="Specjalna:Książki/1592448364">ISBN <span class="isbn">1-59244-836-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Codex+1+of+the+Gospels+and+its+Allies&rft.aulast=Lake&rft.aufirst=Kirsopp&rft.pub=J.+Armitage+Robinson&rft.place=Cambridge&rft.pages=93&rft.series=Texts+and+Studies%2C+vol.+VII&rft.isbn=1-59244-836-4"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Bruce_M._Metzger" title="Bruce M. Metzger">Bruce M. Metzger</a>: <i>Manuscripts of the Greek Bible. An Introduction to Greek Paleography</i>. New York – Oxford: Oxford University Press, 1991, s. 120. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780195029246" title="Specjalna:Książki/9780195029246">ISBN <span class="isbn">978-0-19-502924-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Manuscripts+of+the+Greek+Bible.+An+Introduction+to+Greek+Paleography&rft.aulast=Metzger&rft.aufirst=Bruce+M.&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.place=New+York+%E2%80%93+Oxford&rft.pages=120&rft.isbn=978-0-19-502924-6"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/w/index.php?title=William_Hugh_Ferrar&action=edit&redlink=1" class="new" title="William Hugh Ferrar (strona nie istnieje)">W. H. Ferrar</a>, T. K. Abbott (ed.): <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.us.archive.org/GnuBook/?id=collationoffouri00ferr#11">A Collation of Four Important Manuscripts of the Gospels</a></i>. Dublin: Macmillan, 1877, s. 180.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Collation+of+Four+Important+Manuscripts+of+the+Gospels&rft.aulast=Ferrar&rft.aufirst=W.+H.&rft.pub=Macmillan&rft.place=Dublin&rft.pages=180&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.us.archive.org%2FGnuBook%2F%3Fid%3Dcollationoffouri00ferr%2311"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text">Martin Ebner, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=JtXDXVi1_1MC&pg=PA171&lpg=PA171&dq=#v=onepage&q&f=false"><i>Einleitung in das Neue Testament</i></a>, W. Kohlhammer Verlag: Stuttgart, 2008, s. 171.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text">A. H. McNeille, <i>An Introduction to the Study of the New Testament</i>, revised C. S. C. Williams, Clarendon Press: Oxford 1955, s. 67.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Ewangelie Synoptyczne, w: Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz</i>. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 130.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ewangelie+Synoptyczne%2C+w%3A+Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu%2C+red.+R.+Rubinkiewicz&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=130"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text">Koester Helmut, <i>History and Development of Mark's Gospel (From Mark to Secret Mark and "Canonical" Mark)</i> [w] <i>Colloquy on New Testament Studies: A Time for Reappraisal and Fresh Approaches</i>, red. Bruce Corley, s. 35-57 (patrz również <i>Seminar Dialogue with Helmut Koester</i>, s. 59–85, Macon 1983: Mercer Univ. Press.; Schenke Hans-Martin, <i>The Mystery of the Gospel of Mark</i>, SC, t. 4, s. 65-82; <a href="/wiki/John_Dominic_Crossan" title="John Dominic Crossan">John Dominic Crossan</a>, <i>The Historical Jesus: The Life of a Mediterranean Jewish Peasant</i>, 1991, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0060616296" title="Specjalna:Książki/0060616296">ISBN <span class="isbn">0-06-061629-6</span></a> (wyd. polskie: <i>Historyczny Jezus: Kim był i czego nauczał?</i>, 1997, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8305128350" title="Specjalna:Książki/8305128350">ISBN <span class="isbn">83-05-12835-0</span></a>, s. 349, 350, 450)</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Larry W. Hurtado: <i>Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity</i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans, 2003, s. 314, 315.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Lord+Jesus+Christ%3A+Devotion+to+Jesus+in+Earliest+Christianity&rft.au=Larry+W.+Hurtado&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=314%2C+315"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Stephen C. Carlson: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/gospelhoaxmorton0000carl">The Gospel Hoax: Norton Smith's Invention of Secret Mark</a></i>. Waco, Texas: Baylor University Press, 2005.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+Hoax%3A+Norton+Smith%27s+Invention+of+Secret+Mark&rft.au=Stephen+C.+Carlson&rft.pub=Baylor+University+Press&rft.place=Waco%2C+Texas&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fgospelhoaxmorton0000carl"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Shawn Eyer: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130103042803/http://www-user.uni-bremen.de:80/~wie/Secret/secmark-engl.html">The Strange Case of the Secret Gospel according to Mark</a>. The Secret Gospel of Mark Homepage. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www-user.uni-bremen.de:80/~wie/Secret/secmark-engl.html">tego adresu</a> (2013-01-03)]. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz127-31"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz127_31-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz127_31-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz127_31-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz127_31-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Ewangelie Synoptyczne, w: Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz</i>. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 127.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ewangelie+Synoptyczne%2C+w%3A+Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu%2C+red.+R.+Rubinkiewicz&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=127"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Wrede-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Wrede_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/w/index.php?title=William_Wrede&action=edit&redlink=1" class="new" title="William Wrede (strona nie istnieje)">William Wrede</a>: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/dasmessiasgeheim00wred">Das Messiasgeheimnis in den Evangelien: Zugleich ein Beitrag zum Verständnis des Markusevangeliums</a></i>. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1901, s. 115–124.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Das+Messiasgeheimnis+in+den+Evangelien%3A+Zugleich+ein+Beitrag+zum+Verst%C3%A4ndnis+des+Markusevangeliums&rft.au=%5B%5BWilliam+Wrede%5D%5D&rft.pub=Vandenhoeck+%26+Ruprecht&rft.place=G%C3%B6ttingen&rft.pages=115%E2%80%93124&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fdasmessiasgeheim00wred"></span></cite>; angielskie wydanie: William Wrede, <i>The Messianic Secret</i>, trans. J. C. G. Grieg (Cambridge: James Clarke & Co., 1971)</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text">John M. DePoe, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131019143848/http://www.johndepoe.com/Messianic_secret.pdf"><i>The Messianic Secret In The Gospel of Mark: Historical Development and Value of Wrede's Theory</i></a></span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text">Brennan Reed Hamil, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.academia.edu/529866/A_Brief_Introduction_to_the_Messianic_Secret_in_Mark"><i>A Brief Introduction to the Messianic Secret in the Gospel of Mark </i></a> Lubbock Christian University 2001</span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Richard Thomas France: <i>The Gospel of Mark: A Commentary on the Greek text</i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans, 2002, s. 12, seria: NICNT.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+of+Mark%3A+A+Commentary+on+the+Greek+text&rft.aulast=France&rft.aufirst=Richard+Thomas&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=12&rft.series=NICNT"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 75-77, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1).<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=75-77&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a></span> <span class="reference-text">S. Gądecki, <i>Wstęp do Ewangelii Synoptycznych</i>, Gaudentinum, Gniezno 1999, s. 36.</span> </li> <li id="cite_note-Gadecki45-38"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Gadecki45_38-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Gadecki45_38-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">S. Gądecki, <i>Wstęp do Ewangelii Synoptycznych</i>, Gaudentinum, Gniezno 1999, s. 45.</span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz122-39"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz122_39-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz122_39-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz122_39-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz122_39-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Ewangelie Synoptyczne, w: Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz</i>. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 122.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ewangelie+Synoptyczne%2C+w%3A+Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu%2C+red.+R.+Rubinkiewicz&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=122"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Uglorz98-40"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Uglorz98_40-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Uglorz98_40-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Uglorz98_40-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Manfred_Uglorz" title="Manfred Uglorz">Manfred Uglorz</a>: <i>Introdukcja do Nowego Testamentu</i>. Warszawa: <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84ska_Akademia_Teologiczna_w_Warszawie" title="Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie">ChAT</a>, 1994, s. 98.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Introdukcja+do+Nowego+Testamentu&rft.aulast=Uglorz&rft.aufirst=Manfred&rft.pub=%5B%5BChrze%C5%9Bcija%C5%84ska+Akademia+Teologiczna+w+Warszawie%7CChAT%5D%5D&rft.place=Warszawa&rft.pages=98"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text">Gerhard Friedrich, Εὐαγγέλιον, Theological Dictionary of the New Testament, William B. Eerdmans Publishing Company, 1987, t. II, s. 727.</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 35, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1).<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=35&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz123-43"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz123_43-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz123_43-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz123_43-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Ewangelie Synoptyczne, w: Wstęp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz</i>. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 123.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ewangelie+Synoptyczne%2C+w%3A+Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu%2C+red.+R.+Rubinkiewicz&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=123"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a></span> <span class="reference-text">Również niektóre rękopisy, jak np. rękopisy rodziny <a href="/wiki/Rodzina_Ferrara_(f13)" title="Rodzina Ferrara (f13)">Ferrara</a> podają, że została napisana w języku łacińskim <cite class="citation book"><a href="/w/index.php?title=William_Hugh_Ferrar&action=edit&redlink=1" class="new" title="William Hugh Ferrar (strona nie istnieje)">W. H. Ferrar</a>, T. K. Abbott (ed.): <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.us.archive.org/GnuBook/?id=collationoffouri00ferr#11">A Collation of Four Important Manuscripts of the Gospels</a></i>. Dublin: Macmillan, 1877, s. 180.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Collation+of+Four+Important+Manuscripts+of+the+Gospels&rft.aulast=Ferrar&rft.aufirst=W.+H.&rft.pub=Macmillan&rft.place=Dublin&rft.pages=180&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.us.archive.org%2FGnuBook%2F%3Fid%3Dcollationoffouri00ferr%2311"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">F. C. Burkitt. <em>Was the Gospel of Marc written in Latin?</em>. „JTS”. 29, s. 47–51, 1928.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Was+the+Gospel+of+Marc+written+in+Latin%3F&rft.jtitle=JTS&rft.date=1928&rft.au=F.+C.+Burkitt&rft.pages=47%E2%80%9351"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Manfred_Uglorz" title="Manfred Uglorz">Manfred Uglorz</a>: <i>Introdukcja do Nowego Testamentu</i>. Warszawa: <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84ska_Akademia_Teologiczna_w_Warszawie" title="Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie">ChAT</a>, 1994, s. 93.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Introdukcja+do+Nowego+Testamentu&rft.aulast=Uglorz&rft.aufirst=Manfred&rft.pub=%5B%5BChrze%C5%9Bcija%C5%84ska+Akademia+Teologiczna+w+Warszawie%7CChAT%5D%5D&rft.place=Warszawa&rft.pages=93"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Manfred_Uglorz" title="Manfred Uglorz">Manfred Uglorz</a>: <i>Introdukcja do Nowego Testamentu</i>. Warszawa: <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84ska_Akademia_Teologiczna_w_Warszawie" title="Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie">ChAT</a>, 1994, s. 99.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Introdukcja+do+Nowego+Testamentu&rft.aulast=Uglorz&rft.aufirst=Manfred&rft.pub=%5B%5BChrze%C5%9Bcija%C5%84ska+Akademia+Teologiczna+w+Warszawie%7CChAT%5D%5D&rft.place=Warszawa&rft.pages=99"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">S. Gądecki: <i>Wstęp do Ewangelii Synoptycznych</i>. Gniezno: Gaudentinum, 1999, s. 33.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Ewangelii+Synoptycznych&rft.au=S.+G%C4%85decki&rft.pub=Gaudentinum&rft.place=Gniezno&rft.pages=33"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz124-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kudasiewicz124_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 124.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=124"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Oscar_Cullmann" title="Oscar Cullmann">Oscar Cullmann</a>: <i>Zarys historii ksiąg Nowego Testamentu</i>. przeł. W. Kowalska. Warszawa: PAX, 1968, s. 32.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Zarys+historii+ksi%C4%85g+Nowego+Testamentu&rft.au=Oscar+Cullmann&rft.pub=PAX&rft.place=Warszawa&rft.pages=32"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz125-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kudasiewicz125_51-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 125.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=125"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz126-52"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz126_52-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz126_52-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 126.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=126"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text">C. H. Roberts – <a href="/wiki/T._C._Skeat" class="mw-redirect" title="T. C. Skeat">T. C. Skeat</a>, <i>The Birth of the Codex</i>, Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, ss. 38–61.</span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 38, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1).<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=38&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. T. 1. Lublin: KUL, 1986, s. 37, 38, seria: Teologia Nowego Testamentu.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=37%2C+38&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Manfred_Uglorz" title="Manfred Uglorz">Manfred Uglorz</a>: <i>Introdukcja do Nowego Testamentu</i>. Warszawa: <a href="/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84ska_Akademia_Teologiczna_w_Warszawie" title="Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie">ChAT</a>, 1994, s. 100.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Introdukcja+do+Nowego+Testamentu&rft.au=%5B%5BManfred+Uglorz%5D%5D&rft.pub=%5B%5BChrze%C5%9Bcija%C5%84ska+Akademia+Teologiczna+w+Warszawie%7CChAT%5D%5D&rft.place=Warszawa&rft.pages=100"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 69, 70, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1).<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=69%2C+70&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 70–72, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1).<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=70%E2%80%9372&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 72, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1).<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=72&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-Zuck79-60"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Zuck79_60-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Zuck79_60-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text">Roy B. Zuck (red.), <i>Teologia Biblijna Nowego Testamentu</i>, przekład pod red. M. Weremiejewicz, ChIB, Warszawa 2010, s. 79.</span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-61">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">K. Aland B. Aland: <i>The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significans</i>. Michigan: Oxford University Press, 1989, s. 55.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Canon+of+the+New+Testament%3A+Its+Origin%2C+Development%2C+and+Significans&rft.aulast=B.+Aland&rft.aufirst=K.+Aland&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.place=Michigan&rft.pages=55"></span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-62">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">K. Aland B. Aland: <i>The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism</i>. Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 1995, s. 85.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Text+of+the+New+Testament%3A+An+Introduction+to+the+Critical+Editions+and+to+the+Theory+and+Practice+of+Modern+Textual+Criticism&rft.aulast=B.+Aland&rft.aufirst=K.+Aland&rft.pub=William+B.+Eerdmans+Publishing+Company&rft.place=Michigan&rft.pages=85"></span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-63">↑</a></span> <span class="reference-text">G.C. Storr, <i>Über den Zweck der evangelischen Geschichte und der Briefe des Johannes</i>, Tübingen 1786, ss. 274–307</span> </li> <li id="cite_note-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-64">↑</a></span> <span class="reference-text">C. E. B. Cranfield, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=2ycIRcJcpKoC&pg=PA10&lpg=PA10&dq="><i>The Gospel according to Saint Mark: an introduction and commentary</i></a>, Cambridge University Press, 1959, s. 10.</span> </li> <li id="cite_note-Kudasiewicz102-65"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz102_65-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Kudasiewicz102_65-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 102.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=102"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-66">↑</a></span> <span class="reference-text">Roy B. Zuck (red.), <i>Teologia Biblijna Nowego Testamentu</i>, przekład pod red. M. Weremiejewicz, ChIB, Warszawa 2010, s. 80.</span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-67">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 150.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=150"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-68">↑</a></span> <span class="reference-text">Komentarz do Mk 16,9-20 w Biblii Tysiąclecia</span> </li> <li id="cite_note-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-69">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Bruce_M._Metzger" title="Bruce M. Metzger">Bruce M. Metzger</a>, <a href="/wiki/Bart_D._Ehrman" title="Bart D. Ehrman">Bart D. Ehrman</a>: <i>The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration</i>. New York, Oxford: <a href="/wiki/Oxford_University_Press" title="Oxford University Press">Oxford University Press</a>, 2005, s. 325. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780195161229" title="Specjalna:Książki/9780195161229">ISBN <span class="isbn">978-0-19-516122-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Text+of+the+New+Testament%3A+Its+Transmission%2C+Corruption%2C+and+Restoration&rft.aulast=Metzger&rft.aufirst=Bruce+M.&rft.pub=%5B%5BOxford+University+Press%5D%5D&rft.place=New+York%2C+Oxford&rft.pages=325&rft.isbn=978-0-19-516122-9"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-70">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Ewangelie Synoptyczne. W: Józef Kudasiewicz: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. red. R. Rubinkiewicz. Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 134.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=134"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-71">↑</a></span> <span class="reference-text">H. Marshall, <i>Ewangelie i Jezus Chrystus</i> [w:] <i>Przewodnik po Biblii</i>, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1996 s. 513 <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8371460104" title="Specjalna:Książki/8371460104">ISBN <span class="isbn">83-7146-010-4</span></a>.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <dl><dt>Komentarze</dt></dl> <ul><li><cite class="citation book">James R. Edwards: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=0MjWS_4La_EC&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_slider_thumb#v=onepage&q&f=false">The Gospel according to Mark</a></i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans, 2002, s. 552, seria: The Pillar New Testament Commentary. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0851117783" title="Specjalna:Książki/0851117783">ISBN <span class="isbn">0-85111-778-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+according+to+Mark&rft.aulast=Edwards&rft.aufirst=James+R.&rft.pub=Wm.+Eerdmans&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=552&rft.series=The+Pillar+New+Testament+Commentary&rft.isbn=0-85111-778-3&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D0MjWS_4La_EC%26printsec%3Dfrontcover%26hl%3Den%26source%3Dgbs_slider_thumb%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse"></span></cite></li> <li><cite class="citation book">Richard Thomas France: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=B4ei0AZSWsoC&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_slider_thumb#v=onepage&q&f=false">The Gospel of Mark: A Commentary on the Greek text</a></i>. Grand Rapids: Wm. Eerdmans Publishing Company, 2002, s. 719, seria: NICNT. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0802824463" title="Specjalna:Książki/0802824463">ISBN <span class="isbn">0-8028-2446-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Gospel+of+Mark%3A+A+Commentary+on+the+Greek+text&rft.aulast=France&rft.aufirst=Richard+Thomas&rft.pub=Wm.+Eerdmans+Publishing+Company&rft.place=Grand+Rapids&rft.pages=719&rft.series=NICNT&rft.isbn=0-8028-2446-3&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DB4ei0AZSWsoC%26printsec%3Dfrontcover%26hl%3Den%26source%3Dgbs_slider_thumb%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse"></span></cite></li> <li><cite class="citation book">Étienne Trocmé: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=hOoeGhUJSTYC&printsec=frontcover#v=onepage&q=&f=false">L'Évangile selon saint Marc</a></i>. Genève: Labor et Fides, 2000, s. 413. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/2830909720" title="Specjalna:Książki/2830909720">ISBN <span class="isbn">2-8309-0972-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=L%27%C3%89vangile+selon+saint+Marc&rft.aulast=Trocm%C3%A9&rft.aufirst=%C3%89tienne&rft.pub=Labor+et+Fides&rft.place=Gen%C3%A8ve&rft.pages=413&rft.isbn=2-8309-0972-0&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DhOoeGhUJSTYC%26printsec%3Dfrontcover%23v%3Donepage%26q%3D%26f%3Dfalse"></span></cite></li> <li><cite class="citation book">Erich Klostermann: <i>Das Markusevangelium</i>. Tübingen: Verlag von J. C. B. Mohr, 1950. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9783161328626" title="Specjalna:Książki/9783161328626">ISBN <span class="isbn">978-3-16-132862-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Das+Markusevangelium&rft.aulast=Klostermann&rft.aufirst=Erich&rft.pub=Verlag+von+J.+C.+B.+Mohr&rft.place=T%C3%BCbingen&rft.isbn=978-3-16-132862-6"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Ernst Lohmeyer: <i>Das Evangelium des Markus</i>. Göttingen: 1963, seria: KEK.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Das+Evangelium+des+Markus&rft.aulast=Lohmeyer&rft.aufirst=Ernst&rft.place=G%C3%B6ttingen&rft.series=KEK"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">M. Pabbe, L. C. Fillion: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/stream/lasaintebibletex21pari#page/n7/mode/2up">Évangile Selon s. Marc</a></i>. Paris: 1895, seria: La Sainte Bible : texte de la Vulgate.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%C3%89vangile+Selon+s.+Marc&rft.au=M.+Pabbe%2C+L.+C.+Fillion&rft.place=Paris&rft.series=La+Sainte+Bible+%3A+texte+de+la+Vulgate&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fstream%2Flasaintebibletex21pari%23page%2Fn7%2Fmode%2F2up"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li></ul> <dl><dt>Inne opracowania</dt></dl> <ul><li><cite class="citation book"><i>Wstęp ogólny do Pisma Świętego</i>. red. J. Szlaga, opr. J. Homerski. Poznań – Warszawa: Pallotinum, 1986. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/837014036X" title="Specjalna:Książki/837014036X">ISBN <span class="isbn">83-7014-036-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+og%C3%B3lny+do+Pisma+%C5%9Awi%C4%99tego&rft.pub=Pallotinum&rft.place=Pozna%C5%84+%E2%80%93+Warszawa&rft.isbn=83-7014-036-X"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: Ewangelie Synoptyczne. W: <i>Wstęp do Nowego Testamentu</i>. R. Rubinkiewicz (red.). Warszawa: Pallottinum, 1996, s. 105–150, seria: Wstęp do Pisma Świętego. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8370142664" title="Specjalna:Książki/8370142664">ISBN <span class="isbn">83-7014-266-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wst%C4%99p+do+Nowego+Testamentu&rft.atitle=Ewangelie+Synoptyczne&rft.au=J%C3%B3zef+Kudasiewicz&rft.pub=Pallottinum&rft.place=Warszawa&rft.pages=105%E2%80%93150&rft.series=Wst%C4%99p+do+Pisma+%C5%9Awi%C4%99tego&rft.isbn=83-7014-266-4"></span></cite></li> <li><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Ewangelie synoptyczne dzisiaj</i>. Warszawa: Znak, 1986. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8370060986" title="Specjalna:Książki/8370060986">ISBN <span class="isbn">83-7006-098-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ewangelie+synoptyczne+dzisiaj&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=Znak&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-7006-098-6"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></li> <li><cite class="citation book">Józef Kudasiewicz: <i>Teologia Ewangelii Synoptycznych</i>. Lublin: KUL, 1986, s. 120, seria: Teologia Nowego Testamentu (t. 1). <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8300004289" title="Specjalna:Książki/8300004289">ISBN <span class="isbn isbn-do-sprawdzenia">83-00-00-428-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Teologia+Ewangelii+Synoptycznych&rft.aulast=Kudasiewicz&rft.aufirst=J%C3%B3zef&rft.pub=KUL&rft.place=Lublin&rft.pages=120&rft.series=Teologia+Nowego+Testamentu+%28t.+1%29&rft.isbn=83-00-00-428-9"></span></cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz w Wikiźródłach tekst <br /> <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Biblia_Wujka_(1923)/Ewangelia_wg_%C5%9Bw._Marka" class="extiw" title="s:Biblia Wujka (1923)/Ewangelia wg św. Marka"><b>Ewangelii Marka (Biblia Wujka)</b></a> </td></tr></tbody></table> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/27px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="27" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/40px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/53px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;">Zobacz w Wikiźródłach tekst <br /> <a href="https://pl.wikisource.org/wiki/Biblia_Gda%C5%84ska/Ewangelia_wg_%C5%9Bw._Marka" class="extiw" title="s:Biblia Gdańska/Ewangelia wg św. Marka"><b>Ewangelii Marka (Biblia gdańska)</b></a> </td></tr></tbody></table> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/24px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="24" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/35px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/47px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Ewangelia_Marka" class="extiw" title="q:Ewangelia Marka"><strong>Zobacz kolekcję cytatów</strong> <em>Ewangelia Marka</em> w Wikicytatach</a> </td></tr></tbody></table> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Gospel_of_Mark?uselang=pl"><strong>Zobacz multimedia</strong> związane z tematem: <em>Ewangelia Marka</em></a> </td></tr></tbody></table> <ul><li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=267">Ewangelia Marka w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia</a>. [w:] <i>biblie.deon.pl</i> [on-line]. [dostęp 2015-12-15].</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.literatura.hg.pl/brzeska/mk.htm">Ewangelia Marka w tłumaczeniu Biblii brzeskiej</a></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304101018/http://www.graniczne.amu.edu.pl/PPGWiki/Wiki.jsp?page=EwangeliaMarka">Przekład Tomasza Węcławskiego</a>. graniczne.amu.edu.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.graniczne.amu.edu.pl/PPGWiki/Wiki.jsp?page=EwangeliaMarka">tego adresu</a> (2016-03-04)].</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fbiblos.org/Ewangeliarz/WedługEwangelii/EwangeliawedługŚwMarka/tabid/81/idkom/486/Default.aspx">Fragmenty przekładu o. Popowskiego</a></li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-w"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description"><a href="/wiki/Ewangelia" title="Ewangelia">ewangelia</a></span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/179823714">179823714</a></span>, <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/2047159477913027990006">2047159477913027990006</a></span></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/n78095773">n78095773</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4037658-8">4037658-8</a></span></li><li><a href="/wiki/LIBRIS" title="LIBRIS">LIBRIS</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/katalogisering/0xbddxzj09vsjl9">0xbddxzj09vsjl9</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb120084265">120084265</a></span></li><li><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_Universitaire_de_Documentation" title="Système Universitaire de Documentation">SUDOC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/02820106X">02820106X</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/unn2006374699">unn2006374699</a></span>, <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/unn20241212333">unn20241212333</a></span></li><li><a href="/wiki/BIBSYS" title="BIBSYS">BIBSYS</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://authority.bibsys.no/authority/rest/authorities/html/90058081">90058081</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_(Warszawa)" title="Biblioteka Narodowa (Warszawa)">PLWABN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810669090605606">9810669090605606</a></span></li><li><a href="/wiki/NUKAT" title="NUKAT">NUKAT</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://nukat.edu.pl/aut/t%20%2093125174">t 93125174</a></span></li><li><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Nacionalna_i_sveu%C4%8Dili%C5%A1na_knji%C5%BEnica_u_Zagrebu" class="extiw" title="hr:Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu">NSK</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://katalog.nsk.hr/F/?func=direct&doc_number=000395725&local_base=nsk10">000395725</a></span></li><li><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Biblioteca_Nacional_de_la_Rep%C3%BAblica_Argentina" class="extiw" title="es:Biblioteca Nacional de la República Argentina">BNA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bn.gov.ar/F/?func=direct&doc_number=000058950&local_base=BNA10">000058950</a></span></li><li><a href="/wiki/Brazylijska_Biblioteka_Narodowa" title="Brazylijska Biblioteka Narodowa">BLBNB</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/000988578">000988578</a></span></li><li><a href="/wiki/Litewska_Biblioteka_Narodowa_im._Martynasa_Ma%C5%BEvydasa" title="Litewska Biblioteka Narodowa im. Martynasa Mažvydasa">LIH</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://lnb.libis.lt/simpleSearch.do?doSearch=1&AI001=LNB%3AV%2A19154%3B%3DBG">LNB:V*19154;=BG</a></span></li><li><a href="/w/index.php?title=Getty_Iconography_Authority&action=edit&redlink=1" class="new" title="Getty Iconography Authority (strona nie istnieje)">GIA</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.getty.edu/cona/CONAIconographyRecord.aspx?iconid=901001657">901001657</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3937887.html">3937887</a></span></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/markusevangeliet">markusevangeliet</a></span></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&url_prefix=https://snl.no/&id=Markusevangeliet">Markusevangeliet</a></span></li> <li><a href="/wiki/Visuotin%C4%97_lietuvi%C5%B3_enciklopedija" title="Visuotinė lietuvių enciklopedija">VLE</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.vle.lt/straipsnis/evangelija-pagal-morku/">evangelija-pagal-morku</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Markusevangeliet">Markusevangeliet</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&oldid=75097032">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&oldid=75097032</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Kategoria:Dobre Artykuły">Dobre Artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Ksi%C4%99gi_Nowego_Testamentu" title="Kategoria:Księgi Nowego Testamentu">Księgi Nowego Testamentu</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Wyr%C3%B3%C5%BCnione_artyku%C5%82y" title="Kategoria:Wyróżnione artykuły">Wyróżnione artykuły</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 31 paź 2024, 08:38.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Ewangelia_Marka&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6855777b7b-mnqzg","wgBackendResponseTime":165,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.874","walltime":"1.024","ppvisitednodes":{"value":30859,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":109580,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":29033,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":16,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":66798,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":6,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 904.079 1 -total"," 43.24% 390.880 54 Szablon:Cytuj_książkę"," 42.59% 385.025 1 Szablon:Przypisy"," 19.48% 176.115 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 13.46% 121.661 1 Szablon:Nowy_Testament2"," 13.10% 118.474 1 Szablon:Szablon_nawigacyjny_ze_zwijanymi_grupami"," 4.54% 41.081 4 Szablon:Projekt_siostrzany"," 4.21% 38.032 1 Szablon:Wikicytaty"," 4.17% 37.714 3 Szablon:Cytuj_stronę"," 3.92% 35.441 1 Szablon:Pierwszy_niepusty"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.455","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3201096,"limit":52428800},"limitreport-logs":"\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ze zwijanymi grupami ==\n\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-d465dfd78-9nhmb","timestamp":"20241126123010","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Ewangelia Marka","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Ewangelia_Marka","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q107388","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q107388","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-12-22T21:20:24Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/e\/e2\/Karolingischer_Buchmaler_um_820_001.jpg","headline":"ksi\u0119ga Nowego Testamentu"}</script> </body> </html>