CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Marxisme - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"42c98957-1f03-411d-acfa-2e000f37b0c1","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Marxisme","wgTitle":"Marxisme","wgCurRevisionId":68368564,"wgRevisionId":68368564,"wgArticleId":22612,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wikipedia:Artikel mist referentie sinds maart 2022","Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen","Marxisme","Economische theorie","Eponiem","Geschiedkundige theorie"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Marxisme","wgRelevantArticleId":22612,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia", "wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q7264","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles": "ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups", "ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Karl_Marx_001.jpg/1200px-Karl_Marx_001.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1721"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Karl_Marx_001.jpg/800px-Karl_Marx_001.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1147"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Karl_Marx_001.jpg/640px-Karl_Marx_001.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="918"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Marxisme - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Marxisme"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Marxisme"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Marxisme rootpage-Marxisme skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/24_november"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Marxisme" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Marxisme" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Marxisme" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Marxisme" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Theorie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Theorie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Theorie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Theorie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Theorie-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Theorie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Dialectiek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dialectiek"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Dialectiek</span> </div> </a> <ul id="toc-Dialectiek-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gebruikswaarde_en_ruilwaarde" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gebruikswaarde_en_ruilwaarde"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Gebruikswaarde en ruilwaarde</span> </div> </a> <ul id="toc-Gebruikswaarde_en_ruilwaarde-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Arbeidsproces" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Arbeidsproces"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Arbeidsproces</span> </div> </a> <ul id="toc-Arbeidsproces-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Crisis_van_het_kapitalisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Crisis_van_het_kapitalisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Crisis van het kapitalisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Crisis_van_het_kapitalisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Geschiedenis" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Geschiedenis"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Geschiedenis</span> </div> </a> <ul id="toc-Geschiedenis-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Stromingen_binnen_het_marxisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Stromingen_binnen_het_marxisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.6</span> <span>Stromingen binnen het marxisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Stromingen_binnen_het_marxisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Schisma's" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Schisma's"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Schisma's</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Schisma's-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Schisma's-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Schisma's-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Revolutie_of_hervorming" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Revolutie_of_hervorming"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Revolutie of hervorming</span> </div> </a> <ul id="toc-Revolutie_of_hervorming-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Structuur_of_agency" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Structuur_of_agency"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Structuur of <i>agency</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Structuur_of_agency-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cultuur_of_economie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cultuur_of_economie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Cultuur of economie</span> </div> </a> <ul id="toc-Cultuur_of_economie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-De_gevolgen_van_het_marxisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#De_gevolgen_van_het_marxisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>De gevolgen van het marxisme</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-De_gevolgen_van_het_marxisme-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>De gevolgen van het marxisme-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-De_gevolgen_van_het_marxisme-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Arbeidersbeweging" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Arbeidersbeweging"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Arbeidersbeweging</span> </div> </a> <ul id="toc-Arbeidersbeweging-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Socialistische_staten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Socialistische_staten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Socialistische staten</span> </div> </a> <ul id="toc-Socialistische_staten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Kritieken" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kritieken"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Kritieken</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Kritieken-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Kritieken-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Kritieken-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Economisch_determinisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Economisch_determinisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Economisch determinisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Economisch_determinisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Grand_theory" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Grand_theory"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span><i>Grand theory</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Grand_theory-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Structuralisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Structuralisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Structuralisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Structuralisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Teleologie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teleologie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>Teleologie</span> </div> </a> <ul id="toc-Teleologie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Eurocentrisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Eurocentrisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>Eurocentrisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Eurocentrisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Klassereductionisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Klassereductionisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>Klassereductionisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Klassereductionisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gender" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gender"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>Gender</span> </div> </a> <ul id="toc-Gender-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Milieu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Milieu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8</span> <span>Milieu</span> </div> </a> <ul id="toc-Milieu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Crisis_van_het_marxisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Crisis_van_het_marxisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Crisis van het marxisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Crisis_van_het_marxisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Post-marxisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Post-marxisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Post-marxisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Post-marxisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Huidige_betekenis" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Huidige_betekenis"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Huidige betekenis</span> </div> </a> <ul id="toc-Huidige_betekenis-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Externe_links" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Externe_links"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Externe links</span> </div> </a> <ul id="toc-Externe_links-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Literatuur" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Literatuur"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Literatuur</span> </div> </a> <ul id="toc-Literatuur-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Noten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Noten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Noten</span> </div> </a> <ul id="toc-Noten-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Marxisme</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 139 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-139" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">139 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Marxismus" title="Marxismus – Zwitserduits" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Marxismus" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Zwitserduits" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Aragonees" lang="an" hreflang="an" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Aragonees" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%B3%D9%8A%D8%A9" title="ماركسية – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="ماركسية" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%B3%D9%8A%D9%87" title="ماركسيه – Egyptisch Arabisch" lang="arz" hreflang="arz" data-title="ماركسيه" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptisch Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A7%B0%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%B8%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A6" title="মাৰ্ক্সবাদ – Assamees" lang="as" hreflang="as" data-title="মাৰ্ক্সবাদ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="Assamees" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Marxismu" title="Marxismu – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Marxismu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Marksizm" title="Marksizm – Azerbeidzjaans" lang="az" hreflang="az" data-title="Marksizm" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Azerbeidzjaans" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D8%B2%D9%85" title="مارکسیزم – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مارکسیزم" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Basjkiers" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Basjkiers" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Marxismus" title="Marxismus – Beiers" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Marxismus" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Beiers" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Marks%C4%97zmos" title="Marksėzmos – Samogitisch" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Marksėzmos" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitisch" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D1%96%D0%B7%D0%BC" title="Марксізм – Belarussisch" lang="be" hreflang="be" data-title="Марксізм" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Belarussisch" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D1%96%D0%B7%D0%BC" title="Марксізм – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Марксізм" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D1%8A%D0%BC" title="Марксизъм – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Марксизъм" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="मार्क्सवाद – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मार्क्सवाद" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A6%B8%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A6" title="মার্কসবাদ – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মার্কসবাদ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%98%E0%BD%A2%E0%BC%8B%E0%BD%81%E0%BD%BA%E0%BC%8B%E0%BD%A6%E0%BD%BA%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BD%B2%E0%BD%84%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BD%B4%E0%BD%82%E0%BD%A6%E0%BC%8D" title="མར་ཁེ་སེ་རིང་ལུགས། – Tibetaans" lang="bo" hreflang="bo" data-title="མར་ཁེ་སེ་རིང་ལུགས།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="Tibetaans" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Marksouriezh" title="Marksouriezh – Bretons" lang="br" hreflang="br" data-title="Marksouriezh" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Bretons" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Marksizam" title="Marksizam – Bosnisch" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Marksizam" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Bosnisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Tsjetsjeens" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="Tsjetsjeens" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D8%B2%D9%85" title="مارکسیزم – Soranî" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مارکسیزم" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Soranî" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Marxismus" title="Marxismus – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Marxismus" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Tsjoevasjisch" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="Tsjoevasjisch" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Marcsiaeth" title="Marcsiaeth – Welsh" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Marcsiaeth" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Welsh" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Deens" lang="da" hreflang="da" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Deens" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Marxismus" title="Marxismus – Duits" lang="de" hreflang="de" data-title="Marxismus" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%BE%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82" title="Μαρξισμός – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="Μαρξισμός" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="Marxism" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Marksismo" title="Marksismo – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Marksismo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Marksism" title="Marksism – Estisch" lang="et" hreflang="et" data-title="Marksism" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Estisch" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D9%85" title="مارکسیسم – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="مارکسیسم" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Marxilaisuus" title="Marxilaisuus – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Marxilaisuus" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Marxisma" title="Marxisma – Faeröers" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Marxisma" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Faeröers" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Marxisim" title="Marxisim – Friulisch" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Marxisim" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="Friulisch" class="interlanguage-link-target"><span>Furlan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Marksisme" title="Marksisme – Fries" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Marksisme" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Marxachas" title="Marxachas – Iers" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Marxachas" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Iers" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E5%85%8B%E6%80%9D%E4%B8%BB%E7%BE%A9" title="馬克思主義 – Ganyu" lang="gan" hreflang="gan" data-title="馬克思主義" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Ganyu" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Marxachas" title="Marxachas – Schots-Gaelisch" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Marxachas" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Schots-Gaelisch" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Galicisch" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Galicisch" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Marx_%C3%B1eimo%27%C3%A3" title="Marx ñeimo'ã – Guaraní" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Marx ñeimo'ã" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Guaraní" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A8%D7%A7%D7%A1%D7%99%D7%96%D7%9D" title="מרקסיזם – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="מרקסיזם" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="मार्क्सवाद – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मार्क्सवाद" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Markswaad" title="Markswaad – Fijisch Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Markswaad" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fijisch Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Marksizam" title="Marksizam – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Marksizam" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Marxizmus" title="Marxizmus – Hongaars" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Marxizmus" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Hongaars" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D6%84%D5%BD%D5%AB%D5%A6%D5%B4" title="Մարքսիզմ – Armeens" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարքսիզմ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Armeens" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="Interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Iloko" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="Iloko" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Marxismi" title="Marxismi – IJslands" lang="is" hreflang="is" data-title="Marxismi" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="IJslands" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%82%AF%E3%82%B9%E4%B8%BB%E7%BE%A9" title="マルクス主義 – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マルクス主義" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Maaxizim" title="Maaxizim – Jamaicaans Creools" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Maaxizim" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaicaans Creools" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Javaans" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Javaans" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9B%E1%83%98" title="მარქსიზმი – Georgisch" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მარქსიზმი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Georgisch" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Kazachs" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Kazachs" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%98%E1%9F%89%E1%9E%B6%E1%9E%80%E1%9F%92%E1%9E%9F%E1%9E%93%E1%9E%B7%E1%9E%99%E1%9E%98" title="ម៉ាក្សនិយម – Khmer" lang="km" hreflang="km" data-title="ម៉ាក្សនិយម" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="Khmer" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%95%E0%B3%8D%E0%B2%B8%E0%B3%8D%E2%80%8C%E0%B2%B5%E0%B2%BE%E0%B2%A6" title="ಮಾರ್ಕ್ಸ್‌ವಾದ – Kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಾರ್ಕ್ಸ್‌ವಾದ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="Kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%A5%B4%ED%81%AC%EC%8A%A4%EC%A3%BC%EC%9D%98" title="마르크스주의 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마르크스주의" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Karatsjaj-Balkarisch" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="Karatsjaj-Balkarisch" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Marks%C3%AEzm" title="Marksîzm – Koerdisch" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Marksîzm" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Koerdisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Marksydhieth" title="Marksydhieth – Cornish" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Marksydhieth" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="Cornish" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Kirgizisch" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="Kirgizisch" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Placita_Marxiana" title="Placita Marxiana – Latijn" lang="la" hreflang="la" data-title="Placita Marxiana" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Latijn" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Marxismus" title="Marxismus – Luxemburgs" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Marxismus" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Luxemburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Limburgs" lang="li" hreflang="li" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Limburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Lombardisch" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Marxism" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%A5%E0%BA%B1%E0%BA%94%E0%BA%97%E0%BA%B4%E0%BA%A1%E0%BA%B2%E0%BA%81" title="ລັດທິມາກ – Laotiaans" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ລັດທິມາກ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="Laotiaans" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Marksizmas" title="Marksizmas – Litouws" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Marksizmas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Litouws" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Marksisms" title="Marksisms – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Marksisms" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Marksisma" title="Marksisma – Malagassisch" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Marksisma" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Malagassisch" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Minangkabau" lang="min" hreflang="min" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="Minangkabau" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC" title="Марксизам – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Марксизам" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%BE%E0%B5%BC%E0%B4%95%E0%B5%8D%E0%B4%B8%E0%B4%BF%E0%B4%B8%E0%B4%82" title="മാർക്സിസം – Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മാർക്സിസം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Mongools" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Mongools" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="मार्क्सवाद – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मार्क्सवाद" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Maleis" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Maleis" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Marxismus" title="Marxismus – Nedersaksisch" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Marxismus" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Nedersaksisch" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="मार्क्सवाद – Nepalees" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मार्क्सवाद" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="Nepalees" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="मार्क्सवाद – Newari" lang="new" hreflang="new" data-title="मार्क्सवाद" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="Newari" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Noors - Nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Noors - Nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Noors - Bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Noors - Bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Marxisme" title="Marxisme – Occitaans" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Marxisme" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Occitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A6" title="ਮਾਰਕਸਵਾਦ – Punjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮਾਰਕਸਵਾਦ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Marksizm" title="Marksizm – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Marksizm" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Piëmontees" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Marxism" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piëmontees" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%D8%B2%D9%85" title="مارکسزم – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مارکسزم" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%D9%8A%D8%B2%D9%85" title="مارکسيزم – Pasjtoe" lang="ps" hreflang="ps" data-title="مارکسيزم" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Pasjtoe" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Marsyuyay" title="Marsyuyay – Quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Marsyuyay" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="Quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Marxissem" title="Marxissem – Reto-Romaans" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Marxissem" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Reto-Romaans" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Marksismo" title="Marksismo – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Marksismo" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target"><span>Romani čhib</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Marxism" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D1%96%D0%B7%D0%BC" title="Марксізм – Roetheens" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Марксізм" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Roetheens" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Jakoets" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="Jakoets" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9F%E1%B1%A8%E1%B1%A0%E1%B1%A5%E1%B1%B5%E1%B1%9F%E1%B1%AB%E1%B1%BD" title="ᱢᱟᱨᱠᱥᱵᱟᱫᱽ – Santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱟᱨᱠᱥᱵᱟᱫᱽ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="Santali" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Marxismu" title="Marxismu – Siciliaans" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Marxismu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Siciliaans" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Schots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Marxism" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Schots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%AA%D8%B3%D9%8A_%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%88" title="مارڪسي فلسفو – Sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="مارڪسي فلسفو" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="Sindhi" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Marksizam" title="Marksizam – Servo-Kroatisch" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Marksizam" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Servo-Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%8F%E0%B6%9A%E0%B7%8A%E0%B7%83%E0%B7%8A%E0%B7%80%E0%B7%8F%E0%B6%AF%E0%B6%BA" title="මාක්ස්වාදය – Singalees" lang="si" hreflang="si" data-title="මාක්ස්වාදය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Singalees" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Marxism" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Marxizmus" title="Marxizmus – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Marxizmus" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Marksizem" title="Marksizem – Sloveens" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Marksizem" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Sloveens" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Marksizmi" title="Marksizmi – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Marksizmi" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC" title="Марксизам – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Марксизам" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Marxism" title="Marxism – Zweeds" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Marxism" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Zweeds" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Umaksi" title="Umaksi – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Umaksi" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="மார்க்சியம் – Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மார்க்சியம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%95%E0%B1%8D%E0%B0%B8%E0%B0%BF%E0%B0%9C%E0%B0%82" title="మార్క్సిజం – Telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="మార్క్సిజం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="Telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A5%E0%B8%B1%E0%B8%97%E0%B8%98%E0%B8%B4%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B8%8B%E0%B9%8C" title="ลัทธิมากซ์ – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="ลัทธิมากซ์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Marksizm" title="Marksizm – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Marksizm" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Tataars" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Марксизм – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Марксизм" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D8%AA" title="مارکسیت – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مارکسیت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Marksizm" title="Marksizm – Oezbeeks" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Marksizm" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Oezbeeks" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Venetiaans" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Marksizm" title="Marksizm – Wepsisch" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Marksizm" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Wepsisch" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Marx" title="Chủ nghĩa Marx – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Chủ nghĩa Marx" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Marxismo" title="Marxismo – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Marxismo" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E5%85%8B%E6%80%9D%E4%B8%BB%E4%B9%89" title="马克思主义 – Wuyu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="马克思主义" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Wuyu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9B%E1%83%98" title="მარქსიზმი – Mingreels" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მარქსიზმი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingreels" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%A8%D7%A7%D7%A1%D7%99%D7%96%D7%9D" title="מארקסיזם – Jiddisch" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מארקסיזם" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Jiddisch" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E5%85%8B%E6%80%9D%E4%B8%BB%E4%B9%89" title="马克思主义 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="马克思主义" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E5%85%8B%E6%80%9D%E4%B8%BB%E7%BE%A9" title="馬克思主義 – Klassiek Chinees" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="馬克思主義" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Klassiek Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Marx-ch%C3%BA-g%C4%AB" title="Marx-chú-gī – Minnanyu" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Marx-chú-gī" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnanyu" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E5%85%8B%E6%80%9D%E4%B8%BB%E7%BE%A9" title="馬克思主義 – Kantonees" lang="yue" hreflang="yue" data-title="馬克思主義" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Kantonees" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q7264#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Marxisme" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Marxisme" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Marxisme"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Marxisme"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Marxisme" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Marxisme" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&oldid=68368564" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Marxisme&id=68368564&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMarxisme"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMarxisme"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Marxisme"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Marxisme&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marxisme&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Marxism" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q7264" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><table class="toccolours" cellpadding="1" cellspacing="0" style="clear:right; float:right; margin:0 0 0.5em 0.5em; text-align:center; border:1px solid #de0000; font-size:85%;"> <tbody><tr> <td height="30" style="font-size:90%; color:#ffffff; background-color:#de0000; text-align:center; margin-bottom:5px;"><big><b><a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme"><em style="color:#ffffff;font-style:normal"><big>Socialisme</big></em></a></b></big> </td></tr> <tr> <td align="center"><br /> <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Red_flag_waving.svg" class="mw-file-description" title="Rode vlag"><img alt="Rode vlag" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Red_flag_waving.svg/100px-Red_flag_waving.svg.png" decoding="async" width="100" height="108" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Red_flag_waving.svg/150px-Red_flag_waving.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Red_flag_waving.svg/200px-Red_flag_waving.svg.png 2x" data-file-width="249" data-file-height="268" /></a><figcaption>Rode vlag</figcaption></figure> </td></tr> <tr> <td style="font-size:95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Ontwikkeling</b> </td></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Geschiedenis_van_het_socialisme" title="Geschiedenis van het socialisme">Geschiedenis van het socialisme</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Ideeën</b> </td></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Gelijkwaardige_behandeling" title="Gelijkwaardige behandeling">Gelijkwaardige behandeling</a><br /> <a href="/wiki/Economische_democratie" title="Economische democratie">Economische democratie</a><br /> <a href="/wiki/Technocratie" title="Technocratie">Technocratie</a><br /> <a href="/wiki/Directe_democratie" title="Directe democratie">Directe democratie</a><br /> <a href="/wiki/Staatsbedrijf" title="Staatsbedrijf">Staatsbedrijf</a><br /> <a href="/wiki/Basisinkomen" title="Basisinkomen">Basisinkomen</a><br /> <a href="/wiki/Socialisatie_(economie)" title="Socialisatie (economie)">Socialisatie (economie)</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Varianten</b> </td></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">Communisme</a><br /> <a href="/wiki/Democratisch_socialisme" class="mw-redirect" title="Democratisch socialisme">Democratisch socialisme</a><br /> <a href="/wiki/Ecosocialisme" title="Ecosocialisme">Ecosocialisme</a><br /> <a href="/wiki/Libertair_socialisme" class="mw-redirect" title="Libertair socialisme">Libertair socialisme</a><br /> <a href="/wiki/Marktsocialisme" title="Marktsocialisme">Marktsocialisme</a><br /> <a href="/wiki/Sociaal-anarchisme" title="Sociaal-anarchisme">Sociaal-anarchisme</a><br /> <a href="/wiki/Syndicalisme" title="Syndicalisme">Syndicalisme</a><br /> <a href="/wiki/Sociaaldemocratie" title="Sociaaldemocratie">Sociaaldemocratie</a><br /> <a href="/wiki/Revolutionair_socialisme" title="Revolutionair socialisme">Revolutionair socialisme</a><br /> <a href="/wiki/Socialisme_van_de_21e_eeuw" title="Socialisme van de 21e eeuw">Socialisme van de 21e eeuw</a><br /> <a href="/wiki/Vroeg_socialisme" title="Vroeg socialisme">Vroeg socialisme</a><br /> <a href="/wiki/Wetenschappelijk_socialisme" title="Wetenschappelijk socialisme">Wetenschappelijk socialisme</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Mensen</b> </td></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Claude_Henri_de_Saint-Simon" title="Claude Henri de Saint-Simon">Claude Henri de Saint-Simon</a><br /> <a href="/wiki/Robert_Owen" title="Robert Owen">Robert Owen</a><br /> <a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Karl Marx</a><br /> <a href="/wiki/Friedrich_Engels" title="Friedrich Engels">Friedrich Engels</a><br /> <a href="/wiki/Ferdinand_Lassalle" title="Ferdinand Lassalle">Ferdinand Lassalle</a><br /> <a href="/wiki/William_Morris_(ontwerper)" title="William Morris (ontwerper)">William Morris</a><br /> <a href="/wiki/John_Dewey" title="John Dewey">John Dewey</a><br /> <a href="/wiki/Edvard_Kardelj" title="Edvard Kardelj">Edvard Kardelj</a><br /> <a href="/wiki/Robin_Hahnel" title="Robin Hahnel">Robin Hahnel</a><br /> <a href="/wiki/Michael_Albert" title="Michael Albert">Michael Albert</a><br /> <a href="/wiki/Manuel_Sacrist%C3%A1n_Luz%C3%B3n" title="Manuel Sacristán Luzón">Manuel Sacristán</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Organisaties</b> </td></tr> <tr> <td> <p><a href="/wiki/Eerste_Internationale" title="Eerste Internationale">Eerste Internationale</a><br /> <a href="/wiki/Tweede_Internationale" title="Tweede Internationale">Tweede Internationale</a><br /> <a href="/wiki/Komintern" title="Komintern">Komintern</a><br /> <a href="/wiki/Vierde_Internationale" title="Vierde Internationale">Vierde Internationale</a><br /> <a href="/wiki/Socialistische_Internationale_(1951)" title="Socialistische Internationale (1951)">Socialistische Internationale (1951)</a><br /> <a href="/wiki/Wereldfederatie_van_democratische_jeugd" title="Wereldfederatie van democratische jeugd">Wereldfederatie van democratische jeugd</a><br /> <a href="/wiki/International_Union_of_Socialist_Youth" title="International Union of Socialist Youth">International Union of Socialist Youth</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Portaal</b>  <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/21px-Portal.svg.png" decoding="async" width="21" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/33px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/43px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span>  <b><a href="/wiki/Portaal:Politiek" title="Portaal:Politiek"><em style="color:#ffffff;font-style:normal">Politiek</em></a></b> </td></tr></tbody></table> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Karl_Marx_001.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Karl_Marx_001.jpg/260px-Karl_Marx_001.jpg" decoding="async" width="260" height="373" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Karl_Marx_001.jpg/390px-Karl_Marx_001.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Karl_Marx_001.jpg/520px-Karl_Marx_001.jpg 2x" data-file-width="1428" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Het marxisme is voornamelijk gebaseerd op de ideeën van de negentiende-eeuwse filosoof <a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Karl Marx</a></figcaption></figure> <p>Het <b>marxisme</b> is een <a href="/wiki/Ideologie" title="Ideologie">ideologisch</a>-<a href="/wiki/Beschrijvende_uitspraak" title="Beschrijvende uitspraak">beschrijvende</a> <a href="/wiki/Kritiek" title="Kritiek">analyse</a> van de <a href="/wiki/Maatschappij_(sociologie)" class="mw-redirect" title="Maatschappij (sociologie)">maatschappij</a>, en dan vooral de <a href="/wiki/Economie_(systeem)" title="Economie (systeem)">economie</a>, waarbij het <a href="/wiki/Concept_(filosofie)" title="Concept (filosofie)">concept</a> van een internationale <a href="/wiki/Klassenstrijd" title="Klassenstrijd">klassenstrijd</a> tussen twee tegengestelde <a href="/wiki/Sociale_klasse" title="Sociale klasse">maatschappelijke klassen</a> centraal staat. Deze twee klassen zijn de <a href="/wiki/Productiemiddel" title="Productiemiddel">productiemiddelen</a> bezittende klasse (het 'kapitaal') en de <a href="/wiki/Werkende_klasse" title="Werkende klasse">werkende klasse</a> (de 'arbeid'). Volgens het marxisme moet de klassenstrijd, via het "<a href="/wiki/Dialectisch_materialisme" title="Dialectisch materialisme">dialectisch materialisme</a>", uiteindelijk leiden tot een <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communistische maatschappij</a>, waarbij er een einde komt aan de <a href="/wiki/Uitbuiting" title="Uitbuiting">uitbuiting</a> van de <a href="/wiki/Werkende_klasse" title="Werkende klasse">werkende klasse</a> door het <a href="/wiki/Kapitalisme" title="Kapitalisme">kapitalisme</a>. </p><p>Het marxisme is in eerste instantie gebaseerd op de ideeën en denkbeelden van <a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Karl Marx</a> en <a href="/wiki/Friedrich_Engels" title="Friedrich Engels">Friedrich Engels</a>. Op politiek-ideologisch vlak vormde het marxisme de basis voor het moderne <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a> en het <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communisme</a>. Verder lag het marxisme ten grondslag aan een beoefening op marxistische leest van <a href="/wiki/Vakwetenschap" title="Vakwetenschap">vakgebieden</a> als de <a href="/w/index.php?title=Marxistische_archeologie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marxistische archeologie (de pagina bestaat niet)">archeologie</a>, <a href="/wiki/Marxistische_economie" title="Marxistische economie">economie</a>, <a href="/wiki/Marxistische_esthetica" title="Marxistische esthetica">esthetica</a>, <a href="/wiki/Marxistische_filosofie" title="Marxistische filosofie"> filosofie</a>, <a href="/w/index.php?title=Marxistische_geschiedschrijving&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marxistische geschiedschrijving (de pagina bestaat niet)">geschiedschrijving</a>, <a href="/wiki/Marxistische_geografie" title="Marxistische geografie">geografie</a>, <a href="/w/index.php?title=Marxistische_sociologie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marxistische sociologie (de pagina bestaat niet)">sociologie</a> en de <a href="/w/index.php?title=Kritische_psychologie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kritische psychologie (de pagina bestaat niet)">kritische psychologie</a>. </p><p>Deze ideeën en denkbeelden stoelden op drie grote ideologische stromingen van de <a href="/wiki/Negentiende_eeuw" class="mw-redirect" title="Negentiende eeuw">negentiende eeuw</a>: de Duitse <a href="/wiki/Filosofie" title="Filosofie">filosofie</a> – vooral de <a href="/wiki/Dialectiek" title="Dialectiek">dialectiek</a> van <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegel</a> – de klassieke Engelse <a href="/wiki/Politieke_economie" title="Politieke economie">politieke economie</a>, en het Franse <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a> in combinatie met Franse revolutionaire doctrines. Uit deze stromingen distilleerden Marx en Engels het zogenaamde "<a href="/wiki/Wetenschappelijk_socialisme" title="Wetenschappelijk socialisme">wetenschappelijk socialisme</a>". </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Theorie">Theorie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=1" title="Bewerk dit kopje: Theorie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=1" title="De broncode bewerken van de sectie: Theorie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dialectiek">Dialectiek</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=2" title="Bewerk dit kopje: Dialectiek" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=2" title="De broncode bewerken van de sectie: Dialectiek"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Het <a href="/wiki/Dialectisch_materialisme" title="Dialectisch materialisme">dialectisch materialisme</a> is het uitgangspunt van marxistische analyse. In plaats van de wereld te benaderen vanuit statische categorieën, legt de <a href="/wiki/Dialectiek" title="Dialectiek">dialectiek</a> van <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegel</a> de nadruk op dynamische processen die veranderen door tegengestelde krachten. Marx verwierp de <a href="/wiki/Metafysica" title="Metafysica">metafysische benadering</a> van Hegel en verving deze door een <a href="/wiki/Materialisme_(filosofie)" title="Materialisme (filosofie)">materialistische benadering</a> die beter leek aan te sluiten bij de <a href="/wiki/Natuurwetenschap" title="Natuurwetenschap">natuurwetenschappen</a>. </p><p>De tegengestelde krachten die sociale verandering teweegbrachten, beschreven Marx en Engels in 1848 in het <i><a href="/wiki/Manifest_van_de_Communistische_Partij" title="Manifest van de Communistische Partij">Communistisch manifest</a></i>: </p> <dl><dd><i>De geschiedenis van elke tot nog toe bestaande maatschappij is de geschiedenis van klassenstrijd.</i></dd> <dd><i>Vrije en slaaf, patriciër en plebejer, baron en lijfeigene, gildenmeester en gezel, kortom: onderdrukkers en onderdrukten stonden in voortdurende tegenstelling tot elkaar, voerden een onafgebroken, nu eens bedekte, dan weer openlijke strijd, een strijd die telkenmale eindigde met een revolutionaire omvorming van de gehele maatschappij of met de gemeenschappelijke ondergang der strijdende klassen. In de vroegere tijdperken van de geschiedenis vinden wij bijna overal een volkomen indeling van de maatschappij in verschillende standen, een veelsoortige rangschikking van de maatschappelijke posities. In het oude Rome hebben wij patriciërs, ridders, plebejers, slaven; in de Middeleeuwen feodale heren, leenmannen, gildenmeesters, gezellen, lijfeigenen; en bovendien in bijna ieder van deze klassen nog bijzondere rangschikkingen.</i></dd> <dd><i>De moderne burgerlijke maatschappij, uit de ondergang der feodale maatschappij voortgekomen, heeft de klassentegenstellingen niet opgeheven. Zij heeft slechts nieuwe klassen, nieuwe voorwaarden van onderdrukking, nieuwe vormen van strijd in de plaats van de oude gesteld.</i><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></dd></dl> <p>In <i><a href="/wiki/Het_Kapitaal" title="Het Kapitaal">Het Kapitaal</a></i> maakte Marx gebruik van dialectiek om aan te tonen dat er sprake is van <a href="/wiki/Uitbuiting" title="Uitbuiting">uitbuiting</a> van de arbeider door de kapitalist doordat de laatste zich de <a href="/wiki/Meerwaarde_(Marx)" title="Meerwaarde (Marx)">meerwaarde</a> toe-eigent en niet als <a href="/wiki/Arbeidsloon" title="Arbeidsloon">arbeidsloon</a> uitkeert. Daarmee is geen sprake van vrije uitwisseling van <a href="/wiki/Arbeidskracht" title="Arbeidskracht">arbeidskracht</a> met door arbeiders geproduceerde <a href="/wiki/Waar_(marxisme)" title="Waar (marxisme)">waren</a> voor loon zoals de klassieke economen stelden. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gebruikswaarde_en_ruilwaarde">Gebruikswaarde en ruilwaarde</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=3" title="Bewerk dit kopje: Gebruikswaarde en ruilwaarde" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=3" title="De broncode bewerken van de sectie: Gebruikswaarde en ruilwaarde"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Marx stelde dat een waar zowel een <a href="/wiki/Gebruikswaarde" title="Gebruikswaarde">gebruikswaarde</a> als een <a href="/wiki/Ruilwaarde" class="mw-redirect" title="Ruilwaarde">ruilwaarde</a> heeft. De gebruikswaarde is onafhankelijk van de arbeid die geleverd is en wordt bepaald in het gebruik of de consumptie. Elke waar heeft daarmee een kwaliteit die de gebruikswaarde bepaalt. Bij het onderling ruilen van verschillende waren wordt in eerste instantie de gebruikswaarde van de ene waar geruild voor de gebruikswaarde van de andere waar. Dit wordt uitgedrukt als kwantitatieve verhouding en deze verschilt afhankelijk van de plaats en de tijd. Doordat een waar voor vele verschillende andere soorten waren geruild kan worden, verdwijnt het kwalitatieve aspect – de gebruikswaarde – naar de achtergrond. </p><p>Zonder gebruikswaarde is de concrete arbeid ook niet meer relevant en blijft slechts <a href="/w/index.php?title=Abstracte_arbeid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Abstracte arbeid (de pagina bestaat niet)">abstracte arbeid</a> over. Dit sluit aan bij de <a href="/wiki/Arbeidswaardetheorie" title="Arbeidswaardetheorie">arbeidswaardetheorie</a> van de <a href="/wiki/Klassieke_economie" title="Klassieke economie">klassieke economie</a>, maar de klassieke economen gingen uit van het individu en stelden dat het <a href="/wiki/Arbeidsloon" title="Arbeidsloon">arbeidsloon</a> de werkelijke waarde van de geleverde arbeid vertegenwoordigde. Om niet afhankelijk te zijn van de onderlinge verschillen tussen een luie producent en een gemotiveerde producent ging Marx uit van de samenleving als geheel. Hij stelde dat de waarde van een waar wordt bepaald door de tijd die benodigd is om de voor de hele samenleving gewenste hoeveelheid van een waar te maken – de <a href="/wiki/Maatschappelijk_noodzakelijke_arbeidstijd" title="Maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijd">maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijd</a>. Deze is afhankelijk van de <a href="/wiki/Arbeidsproductiviteit" title="Arbeidsproductiviteit">arbeidsproductiviteit</a>. </p><p>In de kapitalistische samenleving raakt zo de directe relatie tussen producent en consument verborgen. De producent levert aan de markt voor de marktwaarde en de geleverde arbeid is niet meer als zodanig herkenbaar. De sociale relatie tussen producent en consument is slechts indirect via de waren. Die waren krijgen daardoor een nieuwe mysterieuze dimensie wat hij het <a href="/wiki/Warenfetisjisme" title="Warenfetisjisme">fetisjkarakter</a> noemde. </p><p>Marx beschreef de kringloop van het kapitaal waarin hij weer drie in elkaar grijpende kringlopen onderscheidde: de kringloop van het geldkapitaal, kringloop van het productief kapitaal en kringloop van het warenkapitaal. Hierin ligt de nadruk afwisselend bij de gebruikswaarde van de waren als deze aangeschaft worden en bij de ruilwaarde als zij verkocht worden. </p> <ul><li>de kringloop van het geldkapitaal bestaat uit drie stadia: <ul><li>in het eerste circulatiestadium zet de kapitalist zijn geldkapitaal <i>G</i> om in warenkapitaal <i>W</i>: <i>G</i> — <i>W</i>. Deze waren <i>W</i> kunnen bestaan uit <a href="/wiki/Productiemiddel" title="Productiemiddel">productiemiddelen</a> <i>P<sub>m</sub></i> en arbeidskracht <i>A</i> en vormen dan productief kapitaal. Daarmee kan de omvorming van het geldkapitaal gesplitst worden in <i>G</i> — <i>P<sub>m</sub></i> en <i>G</i> — <i>A</i>, de koop van productiemiddelen en de koop van arbeidskracht<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li> <li>deze aanschaf van <a href="/wiki/Productiefactor" title="Productiefactor">productiefactoren</a> maakt in het tweede stadium het productieproces <i>P</i> mogelijk waarbij de waren door de arbeid een <a href="/wiki/Meerwaarde_(Marx)" title="Meerwaarde (Marx)">meerwaarde</a> <i>M</i> verkrijgen en zo waren met meerwaarde <i>W' </i> worden</li> <li>in het derde stadium wordt het warenkapitaal met meerwaarde omgezet in geldkapitaal met meerwaarde: <i>W' </i>— <i>G' </i></li> <li>daarmee ziet de eerste kringloop eruit als <i>G</i> — <i>W</i> ... <i>P</i> ... <i>W' </i>— <i>G' </i> met als resultaat <a href="/wiki/Kapitaalaccumulatie" title="Kapitaalaccumulatie">kapitaalaccumulatie</a></li></ul></li> <li>in het eerste stadium van de kringloop van het geldkapitaal wordt dit geldkapitaal omgezet in productief kapitaal. Dit kent zijn eigen kringloop: <ul><li>in het eerste stadium wordt met productie <i>P</i> een waar voortgebracht met meerwaarde <i>W' </i> die voorgesteld kan worden als <i>W</i> met meerwaarde <i>w</i></li> <li>in het tweede stadium wordt dit waar <i>W' </i> omgezet in geldkapitaal <i>G' </i>, wat is uit te drukken als geldkapitaal <i>G</i> met meerwaarde <i>g</i>. Dit is het eerste stadium van de warencirculatie</li> <li>de meerwaarde <i>g</i> kan worden gebruikt voor <a href="/wiki/Consumptie" title="Consumptie">consumptie</a> en daarmee buiten de productieve kringloop treden of in het derde stadium geheel of gedeeltelijk met <i>G</i> opnieuw worden <a href="/wiki/Investering" title="Investering">geïnvesteerd</a> om de waren <i>W</i> aan te schaffen<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li> <li>met deze waren kan vervolgens opnieuw productie <i>P</i> plaatsvinden</li> <li>daarmee ziet de tweede kringloop eruit als <i>P</i> ... <i>W' </i>— <i>G' </i> — <i>W</i> ... <i>P</i></li></ul></li> <li>het derde perspectief is de kringloop van het warenkapitaal <ul><li>deze begint met het geproduceerde waar <i>W' </i> dat wordt gekocht voor geld <i>G' </i> – door de consument op basis van zijn gebruikswaarde, door de handelaar op basis van zijn ruilwaarde</li> <li>de derde kringloop ziet eruit als <i>W' </i>— <i>G' </i> — <i>W</i> ... <i>P</i> ... <i>W' </i></li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Arbeidsproces">Arbeidsproces</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=4" title="Bewerk dit kopje: Arbeidsproces" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=4" title="De broncode bewerken van de sectie: Arbeidsproces"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Marx was de eerste die <a href="/wiki/Arbeid_(economie)" title="Arbeid (economie)">arbeid</a> onderkende als centraal onderdeel van het <a href="/wiki/Kapitalisme" title="Kapitalisme">kapitalisme</a>. De klassieke economen stelden slechts dat het arbeidsloon volgde uit het samenspel van vraag en aanbod op de <a href="/wiki/Arbeidsmarkt" title="Arbeidsmarkt">arbeidsmarkt</a>. Marx zag dat arbeid en het arbeidsproces wezenlijk verschilden van de andere <a href="/wiki/Productiefactor" title="Productiefactor">productiefactoren</a>: <a href="/wiki/Land_(economie)" title="Land (economie)">land</a>, <a href="/wiki/Natuurlijke_hulpbron" title="Natuurlijke hulpbron">natuurlijke hulpbronnen</a> en <a href="/wiki/Kapitaal_(economie)" title="Kapitaal (economie)">kapitaal</a>. Om de meerwaarde te vergroten kan enerzijds de prijs van de te verkopen waar verhoogd worden, of anderzijds de inkoopprijs van de te kopen waar verlaagd worden. Dit laatste kan bereikt worden door verhoging van de <a href="/wiki/Productiviteit_(economie)" title="Productiviteit (economie)">productiviteit</a> of door het verlengen van de werkduur. Daarmee wordt de arbeider gevraagd <a href="/w/index.php?title=Meerarbeid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Meerarbeid (de pagina bestaat niet)">meerarbeid</a> te leveren. Dit is in strijd met het streven van de arbeider om voldoende te verdienen om fatsoenlijk van te kunnen leven. Daarmee herbergt het kapitalistische arbeidsproces een continu conflict tussen kapitalist en arbeider. </p><p>De van oudsher bestaande <a href="/wiki/Arbeidsdeling" title="Arbeidsdeling">arbeidsdeling</a> wordt daarbij verdiept, niet primair om door middel van <a href="/wiki/Specialisatie" title="Specialisatie">specialisatie</a> de productiviteit te verhogen, maar omdat hiermee het arbeidsproces steeds beter beheerst kan worden door de kapitalist en niet door de arbeider. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Crisis_van_het_kapitalisme">Crisis van het kapitalisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=5" title="Bewerk dit kopje: Crisis van het kapitalisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=5" title="De broncode bewerken van de sectie: Crisis van het kapitalisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De <a href="/w/index.php?title=Crisistheorie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Crisistheorie (de pagina bestaat niet)">crisistheorie</a> is een belangrijk onderdeel van het marxisme. Periodiek terugkerende crises zijn volgens het marxisme inherent aan het kapitalisme en brengen het uiteindelijk tot ondergang. Deze ondergang zou gevolgd worden door een overgang naar het socialisme. Marx zelf had geen algemene crisistheorie opgesteld, wel benoemde hij verschillende tegenstellingen die een crisis tot gevolg kunnen hebben. </p><p>De <a href="/wiki/Onderconsumptie" title="Onderconsumptie">onderconsumptiecrisis</a> is de belangrijkste oorzaak, stelde Marx in deel drie van <i>Het Kapitaal</i>: </p> <dl><dd><i>De ultieme reden van alle reële crisissen blijft de armoede en consumptiebeperking van de massa’s tegenover de tendens van de kapitalistische productie de productiekrachten zodanig te ontwikkelen alsof alleen de absolute consumptiecapaciteit van de maatschappij de grens is.</i><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></dd></dl> <p>Een <a href="/wiki/Overproductiecrisis" title="Overproductiecrisis">overproductiecrisis</a> is een ander gevaar. Waar volgens de klassieke economie de omvang van de productie wordt bepaald door <a href="/wiki/Vraag_en_aanbod" title="Vraag en aanbod">vraag en aanbod</a> en te bevredigen behoeften, stelde Marx in deel twee van <i>Het Kapitaal</i> dat de productie zijn eigen omvang bepaalt: </p> <dl><dd><i>De omvang van de door de kapitalistische productie voortgebrachte warenmassa wordt bepaald door de schaal waarop die productie plaatsvindt en de behoefte van voortdurende uitbreiding ervan, niet door een van te voren vastgelegde cyclus van vraag en aanbod, van te bevredigen behoeften.</i><sup id="cite_ref-kapitaal_2_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-kapitaal_2-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></dd></dl> <p>Als niet alles geconsumeerd wordt, maar in opslag ligt bij doorverkopers, dan volgt de crisis niet uit een dalende consumptie, maar uit de noodzaak om waren met meerwaarde om te zetten in geld om de inkoop te kunnen voldoen. Zodra dit op een concurrerende markt door dalende prijzen moeilijker wordt, zal de bereidheid afnemen om de ene vorm van kapitaal om te zetten in de andere: </p> <dl><dd><i>Zo kan de productie van meerwaarde en met haar ook de individuele consumptie van de kapitalist groeien, het gehele reproductieproces zich in een bloeiende toestand bevinden en toch een groot deel van de waren slechts schijnbaar in consumptie is overgegaan maar in werkelijkheid onverkocht in handen van doorverkopers opgeslagen liggen en zich dus daadwerkelijk nog op de markt bevinden. [...] Om te kunnen verkopen, verkopen de laatkomers onder de prijs. De vroegere stromen zijn nog niet te gelde gemaakt, terwijl hun betalingstermijn afloopt. Hun eigenaars moeten zich onvermogend verklaren of tegen elke prijs verkopen, om te kunnen betalen. Deze verkoop heeft absoluut niets te maken met de werkelijke omvang van de vraag. Ze heeft enkel te maken met de </i>vraag naar betaling<i>, met de absolute noodzaak, waar in geld te veranderen. Dan breekt de crisis uit. Zij wordt zichtbaar niet in een direct afnemende consumptieve vraag, de vraag voor de individuele consumptie, maar in de afname van de ruil van kapitaal tegen kapitaal, het reproductieproces van het kapitaal.</i><sup id="cite_ref-kapitaal_2_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-kapitaal_2-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></dd></dl> <p>De derde oorzaak van kapitalistische crises is de <a href="/wiki/Wet_van_de_dalende_winstvoet" title="Wet van de dalende winstvoet">dalende winstvoet</a> die Marx uitwerkte in deel drie van <i>Het Kapitaal</i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Geschiedenis">Geschiedenis</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=6" title="Bewerk dit kopje: Geschiedenis" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=6" title="De broncode bewerken van de sectie: Geschiedenis"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In de tijd van Marx, de negentiende eeuw, was het gangbare economische systeem het industrieel <a href="/wiki/Kapitalisme" title="Kapitalisme">kapitalisme</a>, met als <a href="/wiki/Ideologie" title="Ideologie">ideologie</a> het <a href="/wiki/Klassiek_liberalisme" title="Klassiek liberalisme">klassiek liberalisme</a>. Dit was ontstaan na de economische verandering van de <a href="/wiki/Industri%C3%ABle_revolutie" title="Industriële revolutie">industriële revolutie</a> en de ideologische verandering van de <a href="/wiki/Franse_Revolutie" title="Franse Revolutie">Franse Revolutie</a> van 1789. De industriële revolutie had een nieuwe klassenmaatschappij geschapen, waar de heersende klasse niet langer de <a href="/wiki/Adel_(klasse)" class="mw-redirect" title="Adel (klasse)">adel</a> was, maar de burgerij of <a href="/wiki/Bourgeoisie" class="mw-redirect" title="Bourgeoisie">bourgeoisie</a>, de oude middenklasse die de <a href="/wiki/Productiemiddel" title="Productiemiddel">productiemiddelen</a> met zijn fabrieken in bezit had. Daartegenover stond het <a href="/wiki/Proletariaat" class="mw-redirect" title="Proletariaat">proletariaat</a>, de klasse van bezitloze arbeiders, die bij gebrek aan productiemiddelen gedwongen waren hun arbeid te verkopen om in leven te blijven, en zo door de bourgeoisie werden uitgebuit. De plaats van de boer in dit stelsel is jarenlang een strijdpunt geweest binnen het marxisme, de zogenaamde <i><a href="/wiki/Agrarfrage" title="Agrarfrage">Agrarfrage</a></i>. </p><p>Volgens Marx' opvatting van de menselijke geschiedenis verloopt deze in stadia. <a href="/wiki/Adam_Smith" title="Adam Smith">Adam Smith</a> was met zijn fases ook al uitgegaan van deze vorm van <a href="/w/index.php?title=Conjecturale_geschiedschrijving&action=edit&redlink=1" class="new" title="Conjecturale geschiedschrijving (de pagina bestaat niet)">conjecturale geschiedschrijving</a>. De stadia van Marx worden in de eerste plaats gekenmerkt door het gangbare <a href="/wiki/Economie" title="Economie">economische</a> systeem, de onderbouw. Deze onderbouw is het gegeven. In de tweede plaats worden de stadia gekenmerkt door onder meer opvattingen, ideeën, cultuur, de bovenbouw. Deze bovenbouw is het gecreëerde en is er om de onderbouw in stand te houden. Verschillende samenlevingen doorlopen de stadia in verschillende tempo's, maar wel in min of meer dezelfde volgorde. In elk stadium veroorzaakt het economisch systeem spanningen tussen de verschillende maatschappelijke klassen, wat leidt tot <a href="/wiki/Klassenstrijd" title="Klassenstrijd">klassenstrijd</a> en uiteindelijk tot <a href="/wiki/Revolutie" title="Revolutie">revolutie</a>. </p><p>De tegenstellingen binnen het kapitalisme zouden dit systeem uiteindelijk onhoudbaar maken. De uitgebuite arbeidersklasse moest volgens Marx in opstand komen tegen de kapitaalbezitters. Deze opstand zou het einde inluiden van het kapitalisme en de liberale democratie, die plaats zouden maken voor een <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialistische samenleving</a>. In de socialistische periode zou de staat worden omgevormd tot een <a href="/wiki/Dictatuur_van_het_proletariaat" title="Dictatuur van het proletariaat">dictatuur van het proletariaat</a>, waarin de politieke rollen van de beide klassen werden omgedraaid. Uiteindelijk zou dit leiden tot nog een ander maatschappelijk stadium, het <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communisme</a>. </p><p>Marx had een principieel optimistisch mensbeeld en hij meende dat onder de juiste materiële voorwaarden en de juiste opvoeding van het proletariaat vanzelf de <a href="/wiki/Utopie" title="Utopie">utopia</a> ofwel heilstaat zou ontstaan. Marx was van oordeel dat de menselijke geest heel kneedbaar was en dat, onder de juiste maatschappelijke verhoudingen, een nieuwe mens zou ontstaan die vrij was van egoïstische en andere slechte eigenschappen. Uitbuiting, onderdrukking en oorlog zouden dan tot het verleden behoren. De staat, die volgens Marx een onderdrukkingsinstrument van de heersende klasse vormde, zou vervolgens geleidelijk kunnen afsterven. </p><p>Merk op dat de woorden socialisme en communisme al bestonden voor de theorievorming van Marx en Engels. De specifieke betekenis die aan deze termen gegeven wordt binnen het marxisme is niet de enige mogelijke betekenis. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Stromingen_binnen_het_marxisme">Stromingen binnen het marxisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=7" title="Bewerk dit kopje: Stromingen binnen het marxisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=7" title="De broncode bewerken van de sectie: Stromingen binnen het marxisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Binnen het marxisme zijn verschillende stromingen aan te duiden, waaronder het <a href="/wiki/Marxisme-leninisme" title="Marxisme-leninisme">marxisme-leninisme</a>, het <a href="/wiki/Trotskisme" title="Trotskisme">trotskisme</a>, het <a href="/wiki/Stalinisme" title="Stalinisme">stalinisme</a>, <a href="/wiki/Juche" title="Juche">Juche</a>, het <a href="/wiki/Mao%C3%AFsme" title="Maoïsme">maoïsme</a>, het <a href="/wiki/Neomarxisme" title="Neomarxisme">neomarxisme</a> en het <a href="/wiki/Postmarxisme" title="Postmarxisme">postmarxisme</a>. Deze onderscheiden zich op soms subtiele ideologische punten. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Schisma's"><span id="Schisma.27s"></span>Schisma's</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=8" title="Bewerk dit kopje: Schisma's" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=8" title="De broncode bewerken van de sectie: Schisma's"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In de anderhalve eeuw van marxisme is er het nodige debat geweest over de interpretatie van de ideeën van Marx. Dit heeft geresulteerd in de nodige scheidslijnen. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Revolutie_of_hervorming">Revolutie of hervorming</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=9" title="Bewerk dit kopje: Revolutie of hervorming" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=9" title="De broncode bewerken van de sectie: Revolutie of hervorming"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Een belangrijke scheiding ontstond in de <a href="/wiki/Tweede_Internationale" title="Tweede Internationale">Tweede Internationale</a> of Socialistische Arbeiders-Internationale op het vlak van hoe de omwenteling naar socialisme plaats zou vinden. Enerzijds was er de <a href="/wiki/Sociaaldemocratie" title="Sociaaldemocratie">sociaaldemocratische beweging</a> die het <a href="/wiki/Reformisme" title="Reformisme">reformisme</a> met geleidelijke verandering voorstond en anderzijds was er het <a href="/wiki/Revolutionair_socialisme" title="Revolutionair socialisme">revolutionair socialisme</a> dat niets zag in samenwerking met niet-socialistische partijen om het doel te bereiken. Zo pleitte <a href="/wiki/Eduard_Bernstein" title="Eduard Bernstein">Eduard Bernstein</a> van de <a href="/wiki/Sozialdemokratische_Partei_Deutschlands" title="Sozialdemokratische Partei Deutschlands">Sozialdemokratische Partei Deutschlands</a> (SPD) voor hervorming, wat hem met <i><a href="/w/index.php?title=Sociale_hervorming_of_revolutie%3F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sociale hervorming of revolutie? (de pagina bestaat niet)">Sociale hervorming of revolutie?</a></i> uit 1899 een <a href="/wiki/Polemiek" title="Polemiek">polemiek</a> opleverde met <a href="/wiki/Rosa_Luxemburg" title="Rosa Luxemburg">Rosa Luxemburg</a>. De interne strijd in de SPD resulteerde in 1915 in de oprichting van de revolutionaire <a href="/wiki/Spartacusbond" title="Spartacusbond">Spartacusbond</a>, in 1918 overgaand in de <a href="/wiki/Kommunistische_Partei_Deutschlands" title="Kommunistische Partei Deutschlands">Kommunistische Partei Deutschlands</a> (KPD). In Rusland hingen de <a href="/wiki/Bolsjewiek" title="Bolsjewiek">Bolsjewieken</a> een vergelijkbaar revolutionair gedachtegoed aan en tijdens de <a href="/wiki/Oktoberrevolutie" title="Oktoberrevolutie">Oktoberrevolutie</a> van 1917 bleken deze hierin succesvol. Dat gold niet in Duitsland, waar in 1919 de <a href="/wiki/Spartacusopstand" title="Spartacusopstand">Spartacusopstand</a> neergeslagen werd, waarbij Luxemburg om werd gebracht, en ook de <a href="/wiki/Ruhropstand" title="Ruhropstand">Ruhropstand</a> van 1920 en de <a href="/wiki/Opstand_van_Hamburg" title="Opstand van Hamburg">Hamburgse opstand</a> van 1923 bleven zonder succes. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Structuur_of_agency">Structuur of <i>agency</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=10" title="Bewerk dit kopje: Structuur of agency" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=10" title="De broncode bewerken van de sectie: Structuur of agency"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Een andere belangrijke scheiding binnen het marxisme is het <a href="/wiki/Structure-agency-debat" title="Structure-agency-debat"><i>structure-agency</i>-debat</a>. Marx zelf stelde in <i><a href="/w/index.php?title=De_Achttiende_Brumaire_van_Louis_Bonaparte&action=edit&redlink=1" class="new" title="De Achttiende Brumaire van Louis Bonaparte (de pagina bestaat niet)">De Achttiende Brumaire van Louis Bonaparte</a></i> uit 1852 over de <a href="/w/index.php?title=Staatsgreep_van_2_december_1851&action=edit&redlink=1" class="new" title="Staatsgreep van 2 december 1851 (de pagina bestaat niet)">staatsgreep van 2 december 1851</a> van <a href="/wiki/Napoleon_III" title="Napoleon III">Lodewijk Napoleon</a>: </p> <dl><dd><i>De mensen maken hun eigen geschiedenis, maar zij maken die niet uit vrije wil, niet onder zelfgekozen, maar onder rechtstreeks aangetroffen, gegeven en overgeleverde omstandigheden. De traditie van alle dode geslachten drukt als een zware last op de hersenen van de levenden. En juist wanneer zij er mee bezig schijnen, zichzelf en de dingen om te wentelen, iets te scheppen, wat nog niet heeft bestaan, juist in zulke tijdperken van revolutionaire crisis, roepen zij angstig de geesten van het verleden tot hun dienst op, ontlenen aan hen namen, strijdparolen, kostuums, om in deze oude eerwaardige vermomming en in deze geleende taal het nieuwe bedrijf van de wereldgeschiedenis op te voeren.</i><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></dd></dl> <p>Hoewel hierin zowel het belang van de individu als de bovenliggende structuur benoemd wordt, was dit voor latere marxisten niet altijd zo duidelijk. De aanhangers van <a href="/wiki/Sociale_structuur" title="Sociale structuur">sociale structuur</a> stellen dat vooral <a href="/wiki/Socialisatie_(sociale_wetenschappen)" title="Socialisatie (sociale wetenschappen)">socialisatie</a> bepalend is voor <a href="/wiki/Gedrag" title="Gedrag">gedrag</a>, terwijl de aanhangers van <i><a href="/wiki/Agency_(sociologie)" title="Agency (sociologie)">agency</a></i> – het potentieel tot handelen – stellen dat elk individu over <a href="/wiki/Autonomie" title="Autonomie">autonomie</a> en <a href="/wiki/Vrije_wil" title="Vrije wil">vrije wil</a> beschikt die bepalend zijn voor het gedrag. Dat beiden van belang zijn, wordt vrij algemeen aanvaard, alleen zien aanhangers de eigen benadering als vruchtbaarder om tot <a href="/wiki/Verklaring_(wetenschap)" title="Verklaring (wetenschap)">verklaringen</a> te komen. </p><p>Een belangrijke <a href="/w/index.php?title=Structureel_marxisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Structureel marxisme (de pagina bestaat niet)">structureel marxist</a> was <a href="/wiki/Louis_Althusser" title="Louis Althusser">Louis Althusser</a> die reageerde op enerzijds het <a href="/wiki/Existentialisme" title="Existentialisme">existentialisme</a> van <a href="/wiki/Jean-Paul_Sartre" title="Jean-Paul Sartre">Sartre</a> – waarin de actoren een zeer grote invloed hebben – en anderzijds het <a href="/wiki/Totalitarisme" title="Totalitarisme">totalitarisme</a> van de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a> met zijn <a href="/wiki/Stalinisme" title="Stalinisme">stalinisme</a>. Althusser verweet het <a href="/w/index.php?title=Marxistisch_humanisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marxistisch humanisme (de pagina bestaat niet)">marxistisch humanisme</a> dat zij geen onderscheid maakten tussen de jonge humanistische Marx en de latere wetenschappelijk rijpe Marx. Volgens Althusser is <a href="/wiki/Ideologie" title="Ideologie">ideologie</a> uiteindelijk de bepalende kracht achter het gedrag van mensen en richt het kapitalisme dit gedrag zo dat dit het systeem ondersteunt. Dit kwam hem op kritiek te staan van <a href="/w/index.php?title=E.P._Thompson&action=edit&redlink=1" class="new" title="E.P. Thompson (de pagina bestaat niet)">E.P. Thompson</a> die stelde dat de arbeiderklasse daarmee de <i>agency</i> wordt ontnomen om tegen het systeem in opstand te komen. Waar Althusser geraffineerde marxistische concepten probeerde te vormen, legde Thompson in zijn <i>The Poverty of Theory</i> de nadruk op het belang van de studie van concrete gebeurtenissen. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cultuur_of_economie">Cultuur of economie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=11" title="Bewerk dit kopje: Cultuur of economie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=11" title="De broncode bewerken van de sectie: Cultuur of economie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Het marxisme werd lang gekenmerkt doordat het de geschiedenis en de vorming van het <a href="/wiki/Klassenbewustzijn" title="Klassenbewustzijn">klassenbewustzijn</a> bekeek vanuit een materieel of economisch standpunt. Vanaf de jaren 1920 kwam hier kritiek op en werd binnen wat het <a href="/w/index.php?title=Westers_marxisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Westers marxisme (de pagina bestaat niet)">westers marxisme</a> zou worden genoemd de aandacht uitgebreid naar de invloed van <a href="/wiki/Cultuur" title="Cultuur">cultuur</a>. Van <a href="/wiki/Georg_Luk%C3%A1cs" title="Georg Lukács">Georg Lukács</a> verscheen in 1923 <i><a href="/w/index.php?title=Geschichte_und_Klassenbewu%C3%9Ftsein&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geschichte und Klassenbewußtsein (de pagina bestaat niet)">Geschichte und Klassenbewußtsein</a></i> en hierin verlegde hij de aandacht naar de jonge Marx. <a href="/wiki/Antonio_Gramsci" title="Antonio Gramsci">Antonio Gramsci</a> stelde dat de klassenstrijd in het westen zo lang op zich liet wachten door de <a href="/wiki/Culturele_hegemonie" title="Culturele hegemonie">culturele hegemonie</a> van de heersende klassen. Die domineren niet alleen staat en economie, maar ook de cultuur waarmee een <a href="/w/index.php?title=Vals_bewustzijn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vals bewustzijn (de pagina bestaat niet)">vals bewustzijn</a> van religie en nationalisme het proletariaat misleidt. Vanuit de <a href="/wiki/Frankfurter_Schule" title="Frankfurter Schule">Frankfurter Schule</a> met zijn <a href="/wiki/Kritische_theorie" title="Kritische theorie">kritische theorie</a> werd <a href="/wiki/Ideologie" title="Ideologie">ideologie</a> gezien als het belangrijkste obstakel van menselijke bevrijding. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="De_gevolgen_van_het_marxisme">De gevolgen van het marxisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=12" title="Bewerk dit kopje: De gevolgen van het marxisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=12" title="De broncode bewerken van de sectie: De gevolgen van het marxisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Arbeidersbeweging">Arbeidersbeweging</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=13" title="Bewerk dit kopje: Arbeidersbeweging" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=13" title="De broncode bewerken van de sectie: Arbeidersbeweging"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Het marxisme heeft een grote invloed gehad op de zich ontwikkelende wereldwijde arbeidersbeweging. Marx keek met een zekere minachting neer op het voeren van loonstrijd als doel op zich zelf, omdat hij van oordeel was dat dit de aandacht zou kunnen afleiden van de uiteindelijke Grote Revolutie. Hij was echter pragmatisch genoeg – bijvoorbeeld in het boekje <i>Loon, prijs en winst</i> – om vakbondsactiviteiten aan te bevelen als middel om de arbeiders tot organisatie te bewegen en ook om aan te sporen tot strijd voor het algemeen kiesrecht als middel om politieke macht te ontwikkelen. </p><p>Marx' theorieën zijn een stimulans geweest voor de opkomende <a href="/wiki/Arbeidersbeweging" title="Arbeidersbeweging">arbeidersbeweging</a>, maar over de vraag hoe groot zijn bijdrage geweest is aan de hervormingen binnen het kapitalisme, die in de meeste economisch ontwikkelde landen tot een beter levenspeil voor de loonarbeiders hebben geleid, en tot meer politieke invloed en rechten – onder andere sociale zekerheid – kan op uiteenlopende wijze worden geoordeeld. Het is duidelijk dat Marx' maximalistische idee van een Grote Proletarische Revolutie de arbeidersbeweging ook wel vaak in de weg heeft gezeten, doordat het geleid heeft tot diepgaande twisten tussen sociaaldemocraten en vakbondsactivisten die eigenlijk wel tevreden waren met hervormingen binnen het kapitalistisch systeem – en die door hun tegenstanders smadelijk <a href="/wiki/Revisionistisch_socialisme" class="mw-redirect" title="Revisionistisch socialisme">revisionisten</a> werden genoemd – en hun maximalistische tegenstanders, die tevreden waren met niets minder dan de volledige omverwerping van de burgerlijke samenleving. Deze laatste vleugel werd na Marx' dood door Friedrich Engels en andere vooraanstaande Duitse socialisten zoals <a href="/wiki/Karl_Kautsky" title="Karl Kautsky">Karl Kautsky</a> en <a href="/wiki/August_Bebel" title="August Bebel">August Bebel</a> voortgezet onder de noemer van het <a href="/wiki/Orthodox_marxisme" title="Orthodox marxisme">orthodox marxisme</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Socialistische_staten">Socialistische staten</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=14" title="Bewerk dit kopje: Socialistische staten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=14" title="De broncode bewerken van de sectie: Socialistische staten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In <a href="/wiki/Rusland" title="Rusland">Rusland</a> heeft <a href="/wiki/Vladimir_Lenin" title="Vladimir Lenin">Lenin</a> de theorieën van Marx gebruikt als grondslag voor zijn eigen revolutionaire ideeën, wat via de <a href="/wiki/Oktoberrevolutie" title="Oktoberrevolutie">Oktoberrevolutie</a> van 1917 leidde tot het ontstaan van de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>. Daarmee werd de Sovjet-Unie de eerste socialistische staat (socialistisch in de betekenis die Marx eraan gegeven had). Later werden ook de <a href="/w/index.php?title=Chinese_revolutie_(1949)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chinese revolutie (1949) (de pagina bestaat niet)">Chinese revolutie</a> van 1949, de <a href="/wiki/Cubaanse_Revolutie" title="Cubaanse Revolutie">Cubaanse Revolutie</a> en verscheidene revoluties in <a href="/wiki/Zuid-Amerika" title="Zuid-Amerika">Zuid-Amerika</a> gepleegd in naam van het marxisme. </p> <table class="toccolours" cellpadding="1" cellspacing="0" style="float: right; margin: 0 0 0.5em 0.5em; text-align:center; border: 1px solid #de0000; font-size: 95%; clear:right;"> <tbody><tr> <td height="30" style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000; text-align:center; margin-bottom:5px;"><big><b><a href="/wiki/Communisme" title="Communisme"><em style="color:#ffffff;font-style:normal"><big>Communisme</big></em></a></b></big> </td></tr> <tr> <td align="center"><br /> <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Red_star_with_hammer_and_sickle.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Red_star_with_hammer_and_sickle.svg/100px-Red_star_with_hammer_and_sickle.svg.png" decoding="async" width="100" height="95" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Red_star_with_hammer_and_sickle.svg/150px-Red_star_with_hammer_and_sickle.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Red_star_with_hammer_and_sickle.svg/200px-Red_star_with_hammer_and_sickle.svg.png 2x" data-file-width="1235" data-file-height="1175" /></a><figcaption></figcaption></figure><br /> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size: 95%; color:#000000; background-color:#de0000;"> <div style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <b>Concepten</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Marxistische_economie" title="Marxistische economie">Marxistische economie</a><br /> <a href="/wiki/Historisch_materialisme" title="Historisch materialisme">Historisch materialisme</a><br /> <a href="/wiki/Meerwaarde_(Marx)" title="Meerwaarde (Marx)">Meerwaarde</a><br /> <a href="/wiki/Klassenstrijd" title="Klassenstrijd">Klassenstrijd</a><br /> <a href="/wiki/Proletarisch_internationalisme" title="Proletarisch internationalisme">Proletarisch internationalisme</a><br /> <a href="/wiki/Wereldrevolutie" title="Wereldrevolutie">Wereldrevolutie</a><br /> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size: 95%; color:#000000; background-color:#de0000;"> <div style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <b>Aspecten</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Communistisch_Manifest" class="mw-redirect" title="Communistisch Manifest">Communistisch Manifest</a><br /> <a href="/wiki/Communistische_partij" title="Communistische partij">Communistische partij</a><br /> <a href="/wiki/Communistische_symboliek" title="Communistische symboliek">Communistische symboliek</a><br /> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <div style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <b>Varianten</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a class="mw-selflink selflink">Marxisme</a><br /> <a href="/wiki/Leninisme" title="Leninisme">Leninisme</a><br /> <a href="/wiki/Trotskisme" title="Trotskisme">Trotskisme</a><br /> <a href="/wiki/Mao%C3%AFsme" title="Maoïsme">Maoïsme</a><br /> <a href="/wiki/Luxemburgisme" title="Luxemburgisme">Luxemburgisme</a><br /> <a href="/wiki/Tito%C3%AFsme" title="Titoïsme">Titoïsme</a><br /> <a href="/wiki/Stalinisme" title="Stalinisme">Stalinisme</a><br /> <a href="/wiki/Castro%C3%AFsme" title="Castroïsme">Castroïsme</a><br /> <a href="/wiki/Guevarisme" title="Guevarisme">Guevarisme</a><br /> <a href="/wiki/Hoxha%C3%AFsme" title="Hoxhaïsme">Hoxhaïsme</a><br /> <a href="/wiki/Juche" title="Juche">Juche</a><br /> <a href="/wiki/Blanquisme" title="Blanquisme">Blanquisme</a><br /> <a href="/wiki/Linkscommunisme" title="Linkscommunisme">Linkscommunisme</a><br /> <a href="/wiki/Radencommunisme" title="Radencommunisme">Radencommunisme</a><br /> <a href="/wiki/Anarchocommunisme" title="Anarchocommunisme">Anarchocommunisme</a><br /> <a href="/wiki/Christelijk_communisme" title="Christelijk communisme">Christelijk communisme</a><br /> <a href="/wiki/Eurocommunisme" title="Eurocommunisme">Eurocommunisme</a><br /> <a href="/wiki/Oercommunisme" title="Oercommunisme">Oercommunisme</a><br /> <a href="/wiki/Wetenschappelijk_communisme" title="Wetenschappelijk communisme">Wetenschappelijk communisme</a><br /> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size: 95%; color:#000000; background-color:#de0000;"> <div style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <b>Internationalen</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Bond_der_Communisten" title="Bond der Communisten">Bond der Communisten</a><br /> <a href="/wiki/Eerste_Internationale" title="Eerste Internationale">Eerste Internationale</a><br /> <a href="/wiki/Tweede_Internationale" title="Tweede Internationale">Tweede Internationale</a><br /> <a href="/wiki/Comintern" class="mw-redirect" title="Comintern">Derde Internationale</a><br /> <a href="/wiki/Vierde_Internationale" title="Vierde Internationale">Vierde Internationale</a><br /> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size: 95%; color:#000000; background-color:#de0000;"> <div style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <b>Personen</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <a href="/wiki/Gracchus_Babeuf" title="Gracchus Babeuf">Gracchus Babeuf</a><br /><a href="/wiki/Filippo_Buonarroti" title="Filippo Buonarroti">Filippo Buonarroti</a> <br /><a href="/wiki/Louis_Blanqui" class="mw-redirect" title="Louis Blanqui">Louis Blanqui</a><br /><a href="/wiki/%C3%89tienne_Cabet" title="Étienne Cabet">Étienne Cabet</a><br /><a href="/wiki/Wilhelm_Weitling" title="Wilhelm Weitling">Wilhelm Weitling</a><br /><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Karl Marx</a><br /><a href="/wiki/Friedrich_Engels" title="Friedrich Engels">Friedrich Engels</a><br /><a href="/wiki/Rosa_Luxemburg" title="Rosa Luxemburg">Rosa Luxemburg</a><br /><a href="/wiki/Karl_Liebknecht" title="Karl Liebknecht">Karl Liebknecht</a><br /><a href="/wiki/Antonio_Gramsci" title="Antonio Gramsci">Antonio Gramsci</a><br /><a href="/wiki/Vladimir_Lenin" title="Vladimir Lenin">Vladimir Lenin</a><br /><a href="/wiki/Leon_Trotski" class="mw-redirect" title="Leon Trotski">Leon Trotski</a><br /><a href="/wiki/Jozef_Stalin" title="Jozef Stalin">Jozef Stalin</a><br /><a href="/wiki/Kim_Il-sung" title="Kim Il-sung">Kim Il-sung</a><br /><a href="/wiki/Mao_Zedong" title="Mao Zedong">Mao Zedong</a><br /><a href="/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a><br /><a href="/wiki/Josip_Broz_Tito" title="Josip Broz Tito">Josip Broz Tito</a><br /><a href="/wiki/Che_Guevara" title="Che Guevara">Che Guevara</a></div></div> </td></tr> <tr> <td><div class="mw-collapsible mw-collapsed" style="font-size: 95%; color:#000000; background-color:#de0000;"> <div style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"> <b>Verwante onderwerpen</b></div> <div class="mw-collapsible-content" style="background:#f9f9f9;"> <p><a href="/wiki/Anticommunisme" title="Anticommunisme">Anticommunisme</a><br /> <a href="/wiki/Russische_Revolutie_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Russische Revolutie (hoofdbetekenis)">Russische Revolutie</a><br /> <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a><br /> <a href="/wiki/Koude_Oorlog" title="Koude Oorlog">Koude Oorlog</a><br /> <a href="/wiki/Dictatuur_van_het_proletariaat" title="Dictatuur van het proletariaat">Dictatuur van het proletariaat</a><br /> <a href="/wiki/Val_van_het_communisme" title="Val van het communisme">Val van het communisme</a><br /> <a href="/wiki/Links_(politiek)" title="Links (politiek)">Links</a><br /> <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">Socialisme</a><br /> </p> </div></div> </td></tr> <tr> <td style="font-size: 95%; color:#ffffff; background-color:#de0000;"><b>Portaal</b>  <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/21px-Portal.svg.png" decoding="async" width="21" height="19" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/33px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/43px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span>  <b><a href="/wiki/Portaal:Communisme" title="Portaal:Communisme"><em style="color:#ffffff;font-style:normal">Communisme</em></a></b> </td></tr></tbody></table> <p>In de Sovjet-Unie werd het een dogma dat de Leninistische interpretatie van de leer van Marx de enige juiste was.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 22 maart 2022 een bronvermelding gewenst.">[bron?]</span></a></sup> Marx had het idee dat de revolutie het eerst zou uitbreken in enkele van de hoog ontwikkelde industrielanden, Engeland, Frankrijk, Duitsland of de Verenigde Staten. Over het algemeen had hij geen hoge dunk van het revolutionaire potentieel in Rusland, al heeft hij in zijn latere jaren wel belangstelling aan de dag gelegd voor revolutionaire stromingen in het tsarenrijk. Hij verwachtte echter dat voor een echt voldragen socialisme een internationale revolutie nodig zou zijn, die ten minste de belangrijkste kapitalistische centra zou omvatten. </p><p>Ook gaf Marx soms de gedachte te kennen dat de revolutie misschien ook op niet-gewelddadige wijze zou kunnen plaatsvinden, bijvoorbeeld in Engeland, waar een groot deel van de arbeiders tegen het einde van de negentiende eeuw al het <a href="/wiki/Stemrecht" class="mw-redirect" title="Stemrecht">kiesrecht</a> had.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 22 maart 2022 een bronvermelding gewenst.">[bron?]</span></a></sup> Daar zou het niet uitgesloten zijn dat de zaak van het proletariaat via de stembus kon triomferen. </p><p>Marx was in zijn ideeën vaak minder rechtlijnig dan veel van zijn volgelingen. Beroemd is zijn uitspraak <i>Ik ben in geen geval een marxist</i>.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 22 maart 2022 een bronvermelding gewenst.">[bron?]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Rosa_Luxemburg.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Rosa_Luxemburg.jpg/260px-Rosa_Luxemburg.jpg" decoding="async" width="260" height="391" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Rosa_Luxemburg.jpg/390px-Rosa_Luxemburg.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Rosa_Luxemburg.jpg/520px-Rosa_Luxemburg.jpg 2x" data-file-width="5044" data-file-height="7592" /></a><figcaption><a href="/wiki/Rosa_Luxemburg" title="Rosa Luxemburg">Rosa Luxemburg</a></figcaption></figure> <p>Hoewel er nooit marxistische landen zijn geweest, in de werkelijke betekenis van het woord, werden wel enkele pogingen ondernomen het communisme op te bouwen. In de praktijk werden deze 'proletarische revoluties' al snel overgenomen door een nieuwe groep machthebbers (<a href="/wiki/Jozef_Stalin" title="Jozef Stalin">Stalin</a>, <a href="/wiki/Mao_Zedong" title="Mao Zedong">Mao</a>, <a href="/wiki/Fidel_Castro" title="Fidel Castro">Castro</a>, <a href="/wiki/Pol_Pot" title="Pol Pot">Pol Pot</a> etc. en hun medewerkers), die hun wil met dictatoriale middelen aan het volk oplegden.<sup class="noprint nopopups"><a href="/wiki/Wikipedia:Bronvermelding#Bron_gevraagd" title="Wikipedia:Bronvermelding"><span title="Voor deze uitspraak is sinds 22 maart 2022 een bronvermelding gewenst. Motivering: bron en specificering van 'dictatoriaal' gewenst">[bron?]</span></a></sup> De Pools-joodse socialistische leidster <a href="/wiki/Rosa_Luxemburg" title="Rosa Luxemburg">Rosa Luxemburg</a> had <a href="/wiki/Vladimir_Lenin" title="Vladimir Lenin">Lenin</a> al gewaarschuwd dat zijn dictatuur van het proletariaat gemakkelijk kon ontaarden in een dictatuur over het proletariaat. </p><p>Van het afsterven van de staat kwam in de socialistische landen ook niet veel terecht. De staat had eerder de neiging om uit te groeien tot een bureaucratie die vrijwel elk maatschappelijk initiatief onderdrukt. </p><p>Anderzijds hebben de door het marxisme geïnspireerde revoluties in sommige opzichten wel een positieve rol gespeeld voor de volkeren die haar steunden. Zo heeft het marxisme het soms mogelijk gemaakt situaties van stagnatie te doorbreken in landen waar de politieke cultuur heel erg verziekt was geraakt. </p><p>Een groot probleem bleek wel om het aanvankelijke enthousiasme van de revolutionaire voorhoede te handhaven, de situatie waarin <i>het geloof (soms) bergen kon verzetten</i>. Het gebrek aan economische prikkels kon dan niet meer worden gecompenseerd, waarna er een situatie van stagnatie en corruptie intrad. Het bekendste voorbeeld hiervan is wellicht <a href="/wiki/Cuba_(land)" title="Cuba (land)">Cuba</a>. Aanvankelijk was de revolutionaire machtswisseling van Castro over het corrupte <a href="/wiki/Fulgencio_Batista" title="Fulgencio Batista">Batista</a>-regime een groot succes en ook het buitenland zag dit meestal als een verbetering, met uitzondering van de <a href="/wiki/Verenigde_Staten" title="Verenigde Staten">Verenigde Staten</a>. Voortvarend werden alle bedrijven genationaliseerd en hun winsten gebruikt voor gratis onderwijs en gezondheidszorg voor de verpauperde bevolking. Hiermee werd Castro buitengewoon populair in binnen- en buitenland. Gratis onderwijs en gezondheidszorg bestaan nog steeds op Cuba. De levensverwachting op Cuba is te vergelijken met die van de westerse wereld.<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Maar tegelijkertijd wenste Castro ook geen kritiek te horen van anderen. Toen er verschillende onfrisse zaken aan het licht kwamen waarbij zijn directe medewerkers betrokken waren, rees er toch kritiek. Deze kritiek werd in de kiem gesmoord door dissidenten als contrarevolutionairen op te sluiten. Velen van hen waren nochtans medestrijders van Castro geweest tijdens de eerste dagen van de revolutie. Hiermee werd weer het gezegde bewaarheid dat de revolutie haar eigen kinderen opvreet. Bovendien zijn vele Cubanen het land ontvlucht, vooral naar aartsvijand Verenigde Staten. De Cubaanse gemeenschap in de VS telt tegenwoordig circa 1,8 miljoen personen, die grotendeels bestaat uit vluchtelingen sinds 1959 en hun nakomelingen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kritieken">Kritieken</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=15" title="Bewerk dit kopje: Kritieken" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=15" title="De broncode bewerken van de sectie: Kritieken"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Vanuit verschillende richtingen is er kritiek op het marxisme. Soms betreft dit het marxisme in zijn geheel, soms een stroming daarbinnen. De opkomst van <a href="/w/index.php?title=Nieuwe_sociale_bewegingen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nieuwe sociale bewegingen (de pagina bestaat niet)">nieuwe sociale bewegingen</a> in de jaren 1960 zoals de <a href="/wiki/Milieubeweging" title="Milieubeweging">milieubeweging</a>, de <a href="/wiki/Vredesbeweging" title="Vredesbeweging">vredesbeweging</a> en de <a href="/w/index.php?title=Mensenrechtenbeweging&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mensenrechtenbeweging (de pagina bestaat niet)">mensenrechtenbeweging</a> was van grote invloed op de opkomst van het <a href="/wiki/Poststructuralisme" title="Poststructuralisme">poststructuralisme</a> en het bredere <a href="/wiki/Postmodernisme" title="Postmodernisme">postmodernisme</a>. In tegenstelling tot de oude socialistische <a href="/wiki/Arbeidersbeweging" title="Arbeidersbeweging">arbeidersbeweging</a> was hier economie niet het centrale thema. De zeer diverse pogingen om de tekortkomingen van het klassieke marxisme te pareren worden wel aangeduid als postmarxisme. Dit is dus geen centrale beweging, maar een diffuus geheel. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Economisch_determinisme">Economisch determinisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=16" title="Bewerk dit kopje: Economisch determinisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=16" title="De broncode bewerken van de sectie: Economisch determinisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Kritiek op het veronderstelde <a href="/w/index.php?title=Economisch_determinisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Economisch determinisme (de pagina bestaat niet)">economisch determinisme</a> van het klassieke marxisme kwam onder meer vanuit andere marxistische stromingen zoals het postmarxisme. <a href="/w/index.php?title=Barry_Hindess&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barry Hindess (de pagina bestaat niet)">Barry Hindess</a> en <a href="/w/index.php?title=Paul_Hirst&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paul Hirst (de pagina bestaat niet)">Paul Hirst</a> noemden dit de economische monistische causaliteit van het marxisme waarbij alle sociale veranderingen worden toegeschreven aan economische drijfveren en de logica van het kapitaal. Hiermee konden zaken als de opkomst van de nieuwe sociale bewegingen echter niet verklaard worden. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Grand_theory"><i>Grand theory</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=17" title="Bewerk dit kopje: Grand theory" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=17" title="De broncode bewerken van de sectie: Grand theory"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Het postmodernisme zette zich af tegen het <a href="/wiki/Modernisme" title="Modernisme">modernisme</a> dat te veel gebruik zou maken van wat zij noemden een totaliserend <a href="/wiki/Vertoog" title="Vertoog">discours</a>, de pogingen om een <a href="/w/index.php?title=Universele_geschiedenis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Universele geschiedenis (de pagina bestaat niet)">universele geschiedenis</a> te beschrijven in een <i><a href="/w/index.php?title=Grand_theory&action=edit&redlink=1" class="new" title="Grand theory (de pagina bestaat niet)">grand theory</a></i>. Waar Marx een <a href="/wiki/Unilineaire_evolutie" title="Unilineaire evolutie">unilineaire evolutie</a> zag die geldig zou moeten zijn voor de gehele wereld, stelden de postmodernisten dat er juist sprake was van <a href="/wiki/Pluralisme_(sociale_wetenschappen)" title="Pluralisme (sociale wetenschappen)">pluralisme</a> met vele verschillende individuele ervaringen die niet te vangen zijn in een metaverhaal. Daarbij werd gewezen op de onmogelijkheid van een waarnemer om een universele waarheid vast te stellen. Uitspraken over de werkelijkheid zouden onderhevig zijn aan de culturele beïnvloeding die elke waarnemer nu eenmaal ondergaat, wat een <i>God's eye view</i> onmogelijk maakt. Dit resulteert in een crisis van <a href="/w/index.php?title=Sociale_representatie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sociale representatie (de pagina bestaat niet)">representatie</a> wat ook de basis wegneemt van de totaliserende uitspraken van Marx die de waarheid over de wereld moeten representeren. Die uitspraken zouden de diversiteit van menselijke ervaringen geweld aandoen. </p><p>Marx noemde zijn negentiende-eeuwse veelal Franse socialistische voorgangers smadelijk utopische socialisten en pretendeerde dat zijn eigen leer wetenschappelijk zou zijn. <a href="/wiki/Karl_Popper" title="Karl Popper">Karl Popper</a> stelde dat enkele hypotheses van Marx aanvankelijk een zekere mate van <a href="/wiki/Toetsbaarheid" title="Toetsbaarheid">toetsbaarheid</a> hadden, zoals de komst van een sociale revolutie. Toen deze hypotheses echter niet uitkwamen en daarmee <a href="/wiki/Falsifieerbaarheid" title="Falsifieerbaarheid">gefalsifieerd</a> waren,<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> bleven marxisten desondanks vasthouden aan deze ideeën, waarmee het een <a href="/wiki/Pseudowetenschap" title="Pseudowetenschap">pseudowetenschap</a> werd. Andere sceptici zien het marxisme als een irrationele heilsleer, een soort <i><a href="/w/index.php?title=Ersatz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ersatz (de pagina bestaat niet)">Ersatz</a></i>-religie. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Structuralisme">Structuralisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=18" title="Bewerk dit kopje: Structuralisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=18" title="De broncode bewerken van de sectie: Structuralisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Marx zag structurele verbanden tussen de bestaande productieverhoudingen en de heersende staatsvorm en in latere vormen van marxisme verwerden deze tot veel meer rigide dan Marx had gedaan. Deze <a href="/w/index.php?title=Onderbouw-bovenbouw&action=edit&redlink=1" class="new" title="Onderbouw-bovenbouw (de pagina bestaat niet)">onderbouw-bovenbouwtheorie</a> worden door poststructuralisten gezien als reductionistische generalisatie die voorbij gaan aan de complexiteit van de moderne wereld. Zij stellen daarnaast dat de <a href="/wiki/Sociale_structuur" title="Sociale structuur">structuren</a> ook geen <i><a href="/wiki/Agency_(sociologie)" title="Agency (sociologie)">agency</a></i> – het potentieel tot <a href="/wiki/Handelen" class="mw-redirect" title="Handelen">handelen</a> – bezitten waardoor een duidelijk <a href="/wiki/Oorzakelijkheid" title="Oorzakelijkheid">causaal verband</a> ontbreekt in de relaties tussen deze structuren. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teleologie">Teleologie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=19" title="Bewerk dit kopje: Teleologie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=19" title="De broncode bewerken van de sectie: Teleologie"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Marx stelde dat de menselijke geschiedenis vier stadia van <a href="/w/index.php?title=Productiewijze&action=edit&redlink=1" class="new" title="Productiewijze (de pagina bestaat niet)">productiewijzen</a> had gekend, beginnend met het <a href="/wiki/Oercommunisme" title="Oercommunisme">oercommunisme</a>, gevolgd door een <a href="/wiki/Slavenmaatschappij" class="mw-redirect" title="Slavenmaatschappij">slavenmaatschappij</a>, het <a href="/wiki/Feodalisme" title="Feodalisme">feodalisme</a> en de <i><a href="/wiki/Burgerij" title="Burgerij">bourgeoisie</a></i> van het huidige <a href="/wiki/Kapitalisme" title="Kapitalisme">kapitalisme</a>. Dit zou gevolgd worden door het <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a> en uiteindelijk het <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communisme</a>. Deze <a href="/wiki/Unilineaire_evolutie" title="Unilineaire evolutie">unilineaire evolutie</a> wordt echter niet bevestigd door historische en archeologische gegevens en lijkt vooral gekozen te zijn om het doel van een <a href="/wiki/Wereldrevolutie" title="Wereldrevolutie">wereldrevolutie</a> te ondersteunen. Dit maakt het begrip productiewijzen theoretisch slecht onderbouwd en <a href="/wiki/Teleologie" title="Teleologie">teleologisch</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Eurocentrisme">Eurocentrisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=20" title="Bewerk dit kopje: Eurocentrisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=20" title="De broncode bewerken van de sectie: Eurocentrisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Zoals meer theorieën uit de negentiende eeuw is ook het marxisme <a href="/wiki/Eurocentrisme" title="Eurocentrisme">eurocentrisme</a> verweten. Zijn productiewijzen zouden sterk op de Europese geschiedenis gericht zijn en daarbuiten nauwelijks van toepassing zijn. <a href="/wiki/Ontwikkelingsland" title="Ontwikkelingsland">Ontwikkelingslanden</a> zouden zich niet noodzakelijk volgens dezelfde lijnen ontwikkelen. Marx zelf voegde aan zijn eerdere productiewijzen later nog de <a href="/wiki/Aziatische_productiewijze" title="Aziatische productiewijze">Aziatische productiewijze</a> toe, maar ook hiervan werd de <a href="/wiki/Historische_adequaatheid" title="Historische adequaatheid">historische adequaatheid</a> betwist. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Klassereductionisme">Klassereductionisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=21" title="Bewerk dit kopje: Klassereductionisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=21" title="De broncode bewerken van de sectie: Klassereductionisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De dialectiek van Marx stelde de strijd tussen het proletariaat en het kapitaal voor als het mechanisme achter sociale veranderingen. <a href="/wiki/Max_Weber_(socioloog)" title="Max Weber (socioloog)">Max Weber</a> keerde zich al tegen deze vorm van <a href="/wiki/Reductionisme" title="Reductionisme">klassereductionisme</a> waarin alle sociale tegenstellingen terug worden gebracht tot klassentegenstellingen, alle <a href="/wiki/Sociale_ongelijkheid" title="Sociale ongelijkheid">sociale ongelijkheid</a> tot klassenongelijkheid en alle sociale strijd tot <a href="/wiki/Klassenstrijd" title="Klassenstrijd">klassenstrijd</a>. Steeds meer werd ook duidelijk dat er geen sprake is van een enkele vorm van kapitalisme, maar dat er vele verschillende vormen zijn met sterk afwijkende karakteristieken, zoals <a href="/w/index.php?title=J._K._Gibson-Graham&action=edit&redlink=1" class="new" title="J. K. Gibson-Graham (de pagina bestaat niet)">J. K. Gibson-Graham</a> in hun <i>The End of Capitalism (as we knew it)</i> stelden. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gender">Gender</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=22" title="Bewerk dit kopje: Gender" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=22" title="De broncode bewerken van de sectie: Gender"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Een feministische kritiek is dat arbeid meer is dan alleen de betaalde vormen van werk en dat daaraan en aan diegenen die dat uitvoeren in het marxisme te weinig aandacht aan wordt besteed. Ook weinig aandacht is er voor het belang van <a href="/wiki/Geslachtelijke_voortplanting" title="Geslachtelijke voortplanting">voortplanting</a>, <a href="/wiki/Opvoeding" title="Opvoeding">opvoeding</a> en <a href="/wiki/Opleiding" title="Opleiding">opleiding</a>. Daarnaast wordt gesteld dat de dominantie van man over vrouw, het <a href="/wiki/Patriarchaat_(sociologie)" title="Patriarchaat (sociologie)">patriarchaat</a>, niet alleen voorkomt in het kapitalisme, maar ook in andere productiewijzen. De onderdrukking van de vrouw staat daarmee los van de onderdrukking van de arbeider. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Milieu">Milieu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=23" title="Bewerk dit kopje: Milieu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=23" title="De broncode bewerken van de sectie: Milieu"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De nadruk op economie en materiële zaken van het marxisme en het ontbreken van aandacht voor milieuvervuiling en de sociale effecten daarvan kreeg kritiek vanuit de milieubeweging. Die beweging oversteeg ook de klasseverschillen en zo ontwikkelde zich de <a href="/wiki/Politieke_ecologie" title="Politieke ecologie">politieke ecologie</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Crisis_van_het_marxisme">Crisis van het marxisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=24" title="Bewerk dit kopje: Crisis van het marxisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=24" title="De broncode bewerken van de sectie: Crisis van het marxisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Op verschillende momenten onderging het marxisme een crisis. De eerste crisis ontstond eind jaren 1890 in Duitsland. In 1891 was het partijprogramma van de SPD vastgesteld, het <i><a href="/w/index.php?title=Erfurter_Programm&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erfurter Programm (de pagina bestaat niet)">Erfurter Programm</a></i>. Dit bestond uit een theoretisch deel van de hand van <a href="/wiki/Karl_Kautsky" title="Karl Kautsky">Karl Kautsky</a> en een praktisch deel van <a href="/wiki/Eduard_Bernstein" title="Eduard Bernstein">Eduard Bernstein</a>. Volgens het theoretische deel zou de concentratie van kapitaal toenemen, de uitbuiting van het proletariaat toenemen, de klassenstrijd steeds heftiger worden en kleine ondernemingen in toenemende mate verdwijnen door concurrentie van grote bedrijven. Het praktische deel bevatte – in tegenstelling met het theoretische deel – een aantal sociale doelen, zoals <a href="/wiki/Kiesrecht" title="Kiesrecht">kiesrecht</a>, de <a href="/wiki/Achturige_werkdag" title="Achturige werkdag">achturige werkdag</a> en bescherming van werknemers. </p><p>Volgens het theoretische programma kon de SPD zich onthouden van pogingen om de positie van de arbeiders te verbeteren, omdat de revolutie zou volgen uit de destructieve aard van het kapitalisme. Verbeteringen van de arbeiderspositie zouden proces slechts vertragen. De verwachte <i><a href="/w/index.php?title=Gro%C3%9Fe_Kladderadatsch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Große Kladderadatsch (de pagina bestaat niet)">große Kladderadatsch</a></i> van <a href="/wiki/August_Bebel" title="August Bebel">August Bebel</a> bleef echter uit, wat Bernstein in <i><a href="/w/index.php?title=Die_Voraussetzungen_des_Sozialismus_und_die_Aufgaben_der_Sozialdemokratie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (de pagina bestaat niet)">Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie</a></i> uit 1899 verklaarde als het failliet van enkele analyses van Marx. Bernstein was van mening dat in tegenstelling tot de voorspelling van Marx de klassenstrijd in werkelijkheid niet toenam, maar eerder afnam. Er de verwachte concentratie en centralisatie van kapitaal was niet opgetreden en kleinere bedrijven bleken wel degelijk winstgevend te zijn. Nu de revolutie niet daadwerkelijk uitbrak, moest de positie van de arbeider verbeterd worden met een evolutionair socialisme. Het <a href="/wiki/Revisionisme_(marxisme)" title="Revisionisme (marxisme)">revisionisme</a> van Bernstein hield in dat de <a href="/wiki/Sociaaldemocratie" title="Sociaaldemocratie">sociaaldemocratie</a> een taak kreeg. In plaats van te wachten op de onafwendbare revolutie, moest men hervormingen actief nastreven. Dit standpunt kreeg de nodige polemieken van onder meer Kautsky en <a href="/wiki/Rosa_Luxemburg" title="Rosa Luxemburg">Rosa Luxemburg</a> te verduren. Uiteindelijk zou in 1906 tijdens de <i><a href="/w/index.php?title=Mannheimer_Abkommen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mannheimer Abkommen (de pagina bestaat niet)">Mannheimer Abkommen</a></i> ook niet het revisionisme van Bernstein, maar het pragmatisch reformisme van de vakbeweging zegevieren. Het betekende ook dat de sociaaldemocratie zich in toenemende mate verwijderde van belangrijke marxistische aannames en standpunten. </p><p>Ook <a href="/wiki/Vladimir_Lenin" title="Vladimir Lenin">Vladimir Lenin</a> keerde zich met <i><a href="/w/index.php?title=Marxisme_en_revisionisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marxisme en revisionisme (de pagina bestaat niet)">Marxisme en revisionisme</a></i> uit 1908 tegen Bernstein. Al in 1902 schreef hij <i><a href="/wiki/Wat_te_doen%3F" title="Wat te doen?">Wat te doen?</a></i> waarin hij – geïnspireerd door Kautsky – stelde dat een <a href="/wiki/Revolutionaire_voorhoede" title="Revolutionaire voorhoede">revolutionaire voorhoede</a> het revolutieproces moest versnellen. Het <a href="/wiki/Leninisme" title="Leninisme">leninisme</a> ging er dus niet van uit dat het proletariaat zelf in opstand zou komen, wat wederom een nieuwe richting in het marxisme betekende en dan ook kritiek van Luxemburg en Kautsky verkreeg. </p><p>Het uitbreken van de <a href="/wiki/Eerste_Wereldoorlog" title="Eerste Wereldoorlog">Eerste Wereldoorlog</a> betekende de volgende crisis binnen het marxisme. Ditmaal geen theoretische, maar een praktische, omdat veel van de via de <a href="/wiki/Tweede_Internationale" title="Tweede Internationale">Tweede Internationale</a> verbonden marxisten het <a href="/wiki/Antimilitarisme" title="Antimilitarisme">antimilitarisme</a> verlieten en achter hun regering gingen staan en de oorlog steunden. Daarmee kwam een einde aan de Tweede Internationale en de dominante positie van het marxisme binnen de Europese arbeidersbeweging. </p><p>Op deze crisis volgde in 1917 echter de <a href="/wiki/Oktoberrevolutie" title="Oktoberrevolutie">Oktoberrevolutie</a>, wat het begin moest zijn van de <a href="/wiki/Wereldrevolutie" title="Wereldrevolutie">wereldrevolutie</a>. Hoewel Rusland met een weinig ontwikkeld kapitalisme en slechts klein proletariaat niet voldeed aan de voorwaarden van Marx, leek dit het bewijs dat in weerwil van het revisionisme een revolutie toch mogelijk was. In de rest van Europa bleef de revolutie echter uit, ondanks de grote onrust aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. <a href="/wiki/Karl_Korsch" title="Karl Korsch">Karl Korsch</a> weet dit in enkele werken over <a href="/wiki/Socialisatie_(economie)" title="Socialisatie (economie)">socialisatie</a> aan het ontbreken van een theorie over hoe de samenleving er na de omwenteling uit moest zien. In <i>Marxisme en filosofie</i> uit 1923 stelde hij nog het de opvolgers van Marx en Engels waren geweest die het marxisme hadden ontdaan van het revolutionaire karakter. In 1931 kwam hij in <i>De crisis van het marxisme</i> tot de conclusie dat het marxisme zelf in crisis was. De theorie van Marx was gebaseerd op het nog niet volledig ontwikkelde kapitalisme van voor 1850, maar dit had zich ondertussen verder ontwikkeld zonder dat de marxistische theorie was gevolgd. Daarmee verwerd het van een levende theorie tot niet meer dan een ideologie. Vanuit de partijkaders volgde een aanval op dit vulgair marxisme zoals ook Bernstein had ondervonden en Korsch werd verweten revisionist te zijn. </p><p>Het marxisme verdween daarmee niet, ook door crises als de <a href="/wiki/Crisis_van_de_jaren_30" class="mw-redirect" title="Crisis van de jaren 30">Grote Depressie</a>. Naast een anti-vulgair-marxisme dat alle tekortkomingen ontkende en een antiburgerlijke marxisme dat kritische marxisten wegzette als in werkelijkheid kleinburgerlijk zijnde, zag het marxisme ook diverse pogingen om de theorie te vernieuwen. Hieruit volgde onder meer het <a href="/w/index.php?title=Westers_marxisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Westers marxisme (de pagina bestaat niet)">westers marxisme</a>. Naast de theorie was er de praktijk waarbij onder meer in 1949 China communistisch werd, waarmee het marxisme ook buiten het Westen voet aan de grond kreeg. Het succes van China en de Sovjet-Unie betekende daarna ook het grootste probleem van het marxisme, gezien het onderdrukkende karakter van beide staten. Voor de Sovjet-Unie werd dit in 1956 bevestigd door de <a href="/wiki/Over_persoonsverheerlijking_en_de_gevolgen_ervan" title="Over persoonsverheerlijking en de gevolgen ervan">geheime toespraak</a> van partijleider <a href="/wiki/Nikita_Chroesjtsjov" title="Nikita Chroesjtsjov">Nikita Chroesjtsjov</a> waarin hij de gruwelen van het <a href="/wiki/Stalinisme" title="Stalinisme">stalinisme</a> verwierp. Dit betekende een crisis voor het communisme, dat blijkbaar of niet in staat was om de misdaden van een leider te voorkomen, of zelf structurele gebreken vertoonde. De <a href="/wiki/Protesten_in_Pozna%C5%84_in_1956" title="Protesten in Poznań in 1956">Poolse protesten</a> en de <a href="/wiki/Hongaarse_Opstand" title="Hongaarse Opstand">Hongaarse Opstand</a> van dat jaar die hard onderdrukt werden, maakten ook duidelijk dat de communistische heilstaat daar nog niet volledig was voltooid. Dit werd gevolgd door de openlijke <a href="/wiki/Rode_schisma" title="Rode schisma">Sovjet-Chinese breuk</a> en vooral na de <a href="/wiki/Inval_van_het_Warschaupact_in_Tsjecho-Slowakije" title="Inval van het Warschaupact in Tsjecho-Slowakije">inval in Tsjecho-Slowakije</a> in 1968 de – hoewel meer verborgen – verwijdering tussen de Sovjet-Unie en de <a href="/wiki/Eurocommunisme" title="Eurocommunisme">eurocommunisten</a>, zoals in 1976 duidelijk werd tijdens de <a href="/w/index.php?title=Conferentie_van_Communistische_en_Arbeiderspartijen_van_Europa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Conferentie van Communistische en Arbeiderspartijen van Europa (de pagina bestaat niet)">conferentie van Communistische en Arbeiderspartijen van Europa</a> in Berlijn. </p><p>Naast dit alles groeide echter in het Westen de <a href="/wiki/Jeugdbeweging" title="Jeugdbeweging">jeugdbeweging</a> waarvan het verzet tegen zaken als de <a href="/wiki/Afro-Amerikaanse_burgerrechtenbeweging" title="Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging">raciale spanningen in de Amerikaanse steden</a>, <a href="/wiki/Genderongelijkheid" title="Genderongelijkheid">genderongelijkheid</a> en het <a href="/wiki/Imperialisme" title="Imperialisme">imperialisme</a> zoals de <a href="/wiki/Vietnamoorlog" title="Vietnamoorlog">Vietnamoorlog</a> culmineerde in het <a href="/w/index.php?title=Revolutiejaar_1968&action=edit&redlink=1" class="new" title="Revolutiejaar 1968 (de pagina bestaat niet)">revolutiejaar 1968</a>. De revolutie kwam nooit van de grond doordat er weinig samenhang was onder de studenten die dan ook geen aansluiting kregen met de arbeidersbeweging. Na een anarchistisch begin leek het marxisme het logische uitgangspunt om deze beweging verder op te baseren en won dit aan populariteit op de universiteiten. Opnieuw volgde een periode waarin binnen het marxisme hevige discussies gevoerd werden, maar tien jaar later werden die door nieuwe lichtingen studenten nauwelijks meer begrepen en nam de belangstelling af. Opnieuw was er sprake van een crisis, waarvan <a href="/wiki/Louis_Althusser" title="Louis Althusser">Louis Althusser</a> in 1977 in <i>Enfin la crise du marxisme!</i> stelde dat deze eruit bestond dat er in de Sovjet-Unie en de Europese communistische partijen geen marxisme meer te vinden was, maar dat zij zich dankzij het stalinisme om hadden gevormd tot burgerlijke partijen, waarmee dit een herhaling leek van het antiburgerlijke marxisme zoals dat tachtig jaar eerder tegen Bernstein gericht was. </p><p>Vanaf 1989 voltrok zich de <a href="/wiki/Die_Wende" title="Die Wende">val van de Berlijnse muur</a>, de <a href="/wiki/Val_van_het_communisme" title="Val van het communisme">val van het communisme</a> en het <a href="/wiki/Uiteenvallen_van_de_Sovjet-Unie" title="Uiteenvallen van de Sovjet-Unie">uiteenvallen van de Sovjet-Unie</a>, waarmee het communisme verslagen leek door het kapitalisme. Hoewel de kapitalistische landen zelf de nodige economische crises te verduren hadden gekregen, waren vooral de eerste dertig jaar na de <a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a>, de <i><a href="/wiki/Trente_glorieuses" class="mw-redirect" title="Trente glorieuses">trente glorieuses</a></i>, een periode geweest van grote <a href="/wiki/Economische_groei" title="Economische groei">economische groei</a> geweest waarbij de stijging van welvaart in het <a href="/wiki/Oostblok" title="Oostblok">Oostblok</a> sterk achterbleef. Deze was niet opgewassen tegen enerzijds het proces van <a href="/wiki/Creatieve_vernietiging" class="mw-redirect" title="Creatieve vernietiging">creatieve vernietiging</a> in vooral de Verenigde Staten en anderzijds de <a href="/wiki/Verzorgingsstaat" title="Verzorgingsstaat">verzorgingsstaat</a> in West-Europa. Het betekende een neergang in de belangstelling voor het marxisme, waarvan overigens bepaalde niet-omstreden onderdelen geïntegreerd waren door de reguliere wetenschap. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Post-marxisme">Post-marxisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=25" title="Bewerk dit kopje: Post-marxisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=25" title="De broncode bewerken van de sectie: Post-marxisme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De crisis in het marxisme aan het begin van de twintigste eeuw had na de Eerste Wereldoorlog het <a href="/w/index.php?title=Westers_marxisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Westers marxisme (de pagina bestaat niet)">westers marxisme</a> voortgebracht en rond de Tweede Wereldoorlog het <a href="/wiki/Neomarxisme" title="Neomarxisme">neomarxisme</a>. Vanaf eind jaren 1960 kwam dit marxisme onder vuur te liggen van het postmodernisme en het poststructuralisme en ontwikkelde zich het postmarxisme. Een eenduidige richting en definitie hiervoor ontbraken, wat <a href="/wiki/Ernesto_Laclau" title="Ernesto Laclau">Ernesto Laclau</a> en <a href="/wiki/Chantal_Mouffe" title="Chantal Mouffe">Chantal Mouffe</a> in hun <a href="/w/index.php?title=Radicale_democratie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Radicale democratie (de pagina bestaat niet)">radicaal-democratische</a> <i><a href="/w/index.php?title=Hegemony_and_Socialist_Strategy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hegemony and Socialist Strategy (de pagina bestaat niet)">Hegemony and Socialist Strategy</a></i> uit 1985 bracht tot twee mogelijkheden die zij beiden volgden, het <i>post</i>-marxisme en het post-<i>marxisme</i>.<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De eerste benadering slaat een nieuwe weg in vanuit het marxisme, de tweede hervomt het marxisme van binnenuit. </p><p>Binnen het postmarxisme zijn verschillende stromingen te herkennen. In het <a href="/wiki/Analytisch_marxisme" title="Analytisch marxisme">analytisch marxisme</a> dat begon bij <a href="/w/index.php?title=Gerald_Cohen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gerald Cohen (de pagina bestaat niet)">Gerald Cohen</a> worden marxistische concepten gecombineerd met de <a href="/wiki/Rationelekeuzetheorie" title="Rationelekeuzetheorie">rationelekeuzetheorie</a> en <a href="/w/index.php?title=Methodologisch_individualisme&action=edit&redlink=1" class="new" title="Methodologisch individualisme (de pagina bestaat niet)">methodologisch individualisme</a>, daarbij dogmatisch marxisme afwijzend. Daarnaast is er een beweging die de nadruk legt op de autonomie van domeinen als de politiek, de cultuur en het milieu naast die van de economie. Een andere richting is die van de <a href="/w/index.php?title=Reguleringsschool&action=edit&redlink=1" class="new" title="Reguleringsschool (de pagina bestaat niet)">reguleringsschool</a> van onder meer <a href="/w/index.php?title=G%C3%A9rard_Destanne_de_Bernis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gérard Destanne de Bernis (de pagina bestaat niet)">Gérard Destanne de Bernis</a> en <a href="/w/index.php?title=Michel_Aglietta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Michel Aglietta (de pagina bestaat niet)">Michel Aglietta</a> waarin het <a href="/wiki/Fordisme" title="Fordisme">fordisme</a> een belangrijke rol speelt. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Huidige_betekenis">Huidige betekenis</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=26" title="Bewerk dit kopje: Huidige betekenis" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=26" title="De broncode bewerken van de sectie: Huidige betekenis"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Verschillende vormen van marxisme dienen als inspiratiebron voor verschillende groeperingen in Nederland en België. In Nederland zijn dit onder andere het <a href="/wiki/Communistisch_Platform_(Nederland)" title="Communistisch Platform (Nederland)">Communistisch Platform</a>, de <a href="/wiki/Internationale_Socialisten" title="Internationale Socialisten">Internationale Socialisten</a>, de <a href="/wiki/Nieuwe_Communistische_Partij-NCPN" title="Nieuwe Communistische Partij-NCPN">NCPN</a>, <a href="/wiki/Socialistisch_Alternatief" title="Socialistisch Alternatief">Socialistisch Alternatief</a> en de <a href="/wiki/Socialistische_Alternatieve_Politiek" title="Socialistische Alternatieve Politiek">SAP</a>. Ook binnen de <a href="/wiki/Socialistische_Partij_(Nederland)" title="Socialistische Partij (Nederland)">SP</a> vindt men her en der marxisten, onder andere gelieerd aan het Communistisch Platform, maar als officiële partijideologie heeft het marxisme daar afgedaan. In België is dit onder andere <a href="/wiki/Vonk_(politieke_organisatie)" title="Vonk (politieke organisatie)">Vonk</a> en de <a href="/wiki/Partij_van_de_Arbeid_van_Belgi%C3%AB" title="Partij van de Arbeid van België">PVDA</a>. </p><p>Sommigen wijzen overigens op het marxisme als levende denkstroming. Frankrijk kent sinds het midden van de jaren 90 alweer een marxistisch academisch discours.<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Originele marxistische gedachten worden geuit door mensen als <a href="/wiki/Michael_Hardt" title="Michael Hardt">Michael Hardt</a>, de filosofen <a href="/wiki/Antonio_Negri" title="Antonio Negri">Antonio Negri</a>,<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> en <a href="/wiki/Slavoj_%C5%BDi%C5%BEek" title="Slavoj Žižek">Slavoj Žižek</a>, de geograaf <a href="/wiki/David_Harvey" title="David Harvey">David Harvey</a>, <a href="/wiki/Fredric_Jameson" title="Fredric Jameson">Fredric Jameson</a> en verschillende <a href="/wiki/Wereld-systeemtheorie" title="Wereld-systeemtheorie">wereld-systeemtheoretici</a> zoals <a href="/wiki/Immanuel_Wallerstein" title="Immanuel Wallerstein">Immanuel Wallerstein</a>.<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> In België gaat om wetenschappers als <a href="/wiki/Eric_Corijn" title="Eric Corijn">Eric Corijn</a>, Anton Jäger, <a href="/w/index.php?title=Erik_Swyngedouw&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erik Swyngedouw (de pagina bestaat niet)">Erik Swyngedouw</a> en Chris Kesteloot. </p><p>De ideeën van <a href="/wiki/Antonio_Gramsci" title="Antonio Gramsci">Antonio Gramsci</a> vinden weerklank in de analyse van <a href="/wiki/Pers_(media)" title="Pers (media)">media</a> en <a href="/wiki/Internationale_betrekkingen" title="Internationale betrekkingen">internationale betrekkingen</a>, bij zowel marxistische als <a href="/wiki/Liberalisme" title="Liberalisme">liberale</a> theoretici. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Externe_links">Externe links</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=27" title="Bewerk dit kopje: Externe links" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=27" title="De broncode bewerken van de sectie: Externe links"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Lectures on Modern European Intellectual History, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.historyguide.org/intellect/lecture24a.html">Lecture 24: The Age of Ideologies (2): Reflections on Karl Marx</a></li> <li>marxists.org - <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marxists.org/nederlands/">Marxistisch Internet-Archief</a> Overzicht van de werken van Karl Marx en Friedrich Engels in het Nederlands</li> <li>dbnl.org - <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dbnl.org/tekst/rola003kapi01_01/colofon.php/">Henriëtte Roland Holst-van der Schalk: <i>Kapitaal en arbeid in Nederland</i></a> (Reprint vierde verbeterde, en met een tweede deel vermeerderde, druk uit 1932) SUN Socialistische Uitgeverij Nijmegen, Nijmegen 1977</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Literatuur">Literatuur</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=28" title="Bewerk dit kopje: Literatuur" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=28" title="De broncode bewerken van de sectie: Literatuur"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Andy_Cumbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Andy Cumbers (de pagina bestaat niet)">Cumbers, A.</a></span>: 'Marxism/Marxist Geography I' in <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Rob_Kitchin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rob Kitchin (de pagina bestaat niet)">Kitchin, R.</a>, <a href="/w/index.php?title=Nigel_Thrift&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nigel Thrift (de pagina bestaat niet)">Thrift, N.</a> (ed)</span> (2009): <i>International Encyclopedia of Human Geography</i>, Elsevier</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Andrew_Jones_(geograaf)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Andrew Jones (geograaf) (de pagina bestaat niet)">Jones, A.</a></span>: 'Marxism/Marxist Geography II' in <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Rob_Kitchin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rob Kitchin (de pagina bestaat niet)">Kitchin, R.</a>, <a href="/w/index.php?title=Nigel_Thrift&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nigel Thrift (de pagina bestaat niet)">Thrift, N.</a> (ed)</span> (2009): <i>International Encyclopedia of Human Geography</i>, Elsevier</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Leszek_Ko%C5%82akowski" title="Leszek Kołakowski">Kołakowski, L.</a></span> (1980): <i>Geschiedenis van het marxisme</i>, vert. Sijmen Tol, 3 dln.</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Ernest_Mandel" title="Ernest Mandel">Mandel, E.</a></span> (1974): <i>Inleiding in de marxistiese ekonomie</i>, SUN</li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx, K.</a></span> en <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Friedrich_Engels" title="Friedrich Engels">Engels, F.</a></span> (1848): <i><a href="/wiki/Communistisch_Manifest" class="mw-redirect" title="Communistisch Manifest">Manifest van de Communistische Partij</a></i></li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx, K.</a></span> (1867-1894): <i><a href="/wiki/Het_Kapitaal" title="Het Kapitaal">Het Kapitaal</a></i></li> <li><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Michael_Masuch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Michael Masuch (de pagina bestaat niet)">Masuch, M.</a></span> (1981): <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dbnl.org/tekst/_gid001198101_01/_gid001198101_01_0077.php">'Over de crisis van het marxisme'</a> in <i><a href="/wiki/De_Gids_(tijdschrift)" title="De Gids (tijdschrift)">De Gids</a></i></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Noten">Noten</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&veaction=edit&section=29" title="Bewerk dit kopje: Noten" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Marxisme&action=edit&section=29" title="De broncode bewerken van de sectie: Noten"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx</a></span> en <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Friedrich_Engels" title="Friedrich Engels">Engels</a></span> (1848)</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>G</i> — <i>A</i> is het kenmerk van de kapitalistische productiewijze en is alleen mogelijk als de arbeider hiertoe bereid is. Dat zal alleen het geval zijn als de arbeider niet zelf in voldoende mate over de productiemiddelen kan beschikken en als de <a href="/wiki/Proletariaat" class="mw-redirect" title="Proletariaat">loonarbeidersklasse</a> groot genoeg is</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">Zodra er sprake is van consumptie, dan treedt dit uit de kringloop. Voor de wat Marx noemde vulgaire economen was dit echter de karakteristieke kapitaalkringloop, wat voor hem een teken was van de achterlijkheid van de vulgaire economie</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx</a></span> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1894/kapitaal-3/30.htm">(1894)</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230912071448/https://www.marxists.org/nederlands/">Gearchiveerd</a> op 12 september 2023.</span> </li> <li id="cite_note-kapitaal_2-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-kapitaal_2_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-kapitaal_2_5-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx</a></span> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1885/kapitaal-2/02.htm">(1885)</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230912071448/https://www.marxists.org/nederlands/">Gearchiveerd</a> op 12 september 2023.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx, K.</a></span> (1852): <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1852/18e.htm">De Achttiende Brumaire van Louis Bonaparte</a></i>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230912071448/https://www.marxists.org/nederlands/">Gearchiveerd</a> op 12 september 2023.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67679320">.mw-parser-output .taalaanduiding{font-family:sans-serif;font-size:85%;cursor:help;color:var(--color-subtle,#555)}.mw-parser-output .taalaanduiding span{border-bottom:1px dotted var(--color-subtle,#555)}</style><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span> <i>cia.gov</i> - <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160210152814/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cu.html">Cuba</a></span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">[...] <i>Marx said just a little more than that, and just enough to be falsified by events.</i> <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Karl_Popper" title="Karl Popper">Popper, K.R.</a></span> (1945): <i><a href="/wiki/De_open_samenleving_en_haar_vijanden" title="De open samenleving en haar vijanden">The Open Society and Its Enemies. The High Tide of Prophecy: Hegel, Marx, and the Aftermath</a></i>, Routledge, p. 310</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>At this point we should state quite plainly that we are now situated in a post-Marxist terrain. It is no longer possible to maintain the conception of subjectivity and classes elaborated by Marxism, nor its vision of the historical course of capitalist development, nor, of course, the conception of communism as a transparent society from which antagonisms have disappeared. But if our intellectual project in this book is </i>post<i>-Marxist, it is evidently also post-</i>Marxist<i>. It has been through the development of certain intuitions and discursive forms constituted within Marxism, and the inhibition or elimination of certain others, that we have constructed a concept of hegemony which, in our view, may be a very useful instrument in the struggle for a radical, libertarian and plural democracy.</i> <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Ernesto_Laclau" title="Ernesto Laclau">Laclau, E.</a></span>; <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Chantal_Mouffe" title="Chantal Mouffe">Mouffe, C.</a></span> (1985): <i><a href="/w/index.php?title=Hegemony_and_Socialist_Strategy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hegemony and Socialist Strategy (de pagina bestaat niet)">Hegemony and Socialist Strategy</a></i>, Verso</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Daniel_Bensa%C3%AFd&action=edit&redlink=1" class="new" title="Daniel Bensaïd (de pagina bestaat niet)">Bensaïd, D.</a></span> (2002): <i>Marx for our Times. Adventures and Misadventures of a Critique', Verso</i></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation" id="CITEREF2001"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070930165228/http://www.groene.nl/2001/0135/js_empire.html">Herformulering van het Communistisch manifest</a>. <a href="/wiki/De_Groene_Amsterdammer" title="De Groene Amsterdammer">De Groene Amsterdammer</a> (<span class="mw-formatted-date" title="2001-09-01">1 september 2001</span>). Gearchiveerd op <span class="mw-formatted-date" title="2007-09-30">30 september 2007</span>. Geraadpleegd op <span class="mw-formatted-date" title="2006-11-19">19 november 2006</span>. </span></span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;"><a href="/w/index.php?title=Terence_K._Hopkins&action=edit&redlink=1" class="new" title="Terence K. Hopkins (de pagina bestaat niet)">Hopkins, T.K.</a></span> en <span style="font-variant:small-caps;"><a href="/wiki/Immanuel_Wallerstein" title="Immanuel Wallerstein">Wallerstein, I</a></span> red. (1996): <i>The Age of Transition. Trajectory of the World-System, 1945-2025</i>, Zed Books/Pluto Press</span> </li> </ol></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67837862">.mw-parser-output .navigatie{position:relative;clear:both;overflow:auto;margin:1em auto -0.5em;padding:2px;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:87%}.mw-parser-output .navigatie-bewerken{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-bewerken .mw-ui-icon::before{background-size:0.9em}.mw-parser-output .navigatie-afb-links,.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{position:absolute}.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{right:2px}.mw-parser-output .navigatie-afb-groot{float:right;padding-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:#ddeef8;padding:2px 5.5em;font-weight:bold}.mw-parser-output .navigatie-inhoud{padding:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-inhoud p:first-child{margin:0}.mw-parser-output .navigatie div[style*="background-color"],.mw-parser-output .navigatie div[style*="background"]{color:inherit}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}</style> <div class="navigatie" role="navigation" aria-labelledby="Politieke_stromingen"> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_politiek" title="Sjabloon:Navigatie politiek"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/nl:Overleg_sjabloon:Navigatie_politiek" title="Overleg sjabloon"><img alt="Overleg sjabloon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_politiek&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Politieke_stromingen" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Politiek" title="Politiek">Politieke stromingen</a></div> <div class="navigatie-inhoud"> <p><a href="/wiki/Extreemlinks" title="Extreemlinks">extreemlinks</a> · <a href="/wiki/Radicaal-links" class="mw-redirect" title="Radicaal-links">radicaal-links</a> · <a href="/wiki/Links_(politiek)" title="Links (politiek)">links</a> · <a href="/wiki/Politiek_centrum" title="Politiek centrum">centrum</a> · <a href="/wiki/Rechts_(politiek)" title="Rechts (politiek)">rechts</a> · <a href="/wiki/Radicaal-rechts" class="mw-redirect" title="Radicaal-rechts">radicaal-rechts</a> · <a href="/wiki/Extreemrechts" title="Extreemrechts">extreemrechts</a> <br /> <a href="/wiki/Confessionalisme" title="Confessionalisme">confessionalisme</a> · <a href="/wiki/Christendemocratie" title="Christendemocratie">christendemocratie</a> · <a href="/wiki/Conservatisme" title="Conservatisme">conservatisme</a> · <a href="/wiki/Neoconservatisme" title="Neoconservatisme">neoconservatisme</a> · <a href="/wiki/Paleoconservatisme" title="Paleoconservatisme">paleoconservatisme</a> · <a href="/wiki/Islamisme" title="Islamisme">islamisme</a><br /> <a href="/wiki/Liberalisme" title="Liberalisme">liberalisme</a> · <a href="/wiki/Klassiek_liberalisme" title="Klassiek liberalisme">klassiek liberalisme</a> · <a href="/wiki/Economisch_liberalisme" title="Economisch liberalisme">economisch liberalisme</a> · <a href="/wiki/Conservatief-liberalisme" title="Conservatief-liberalisme">conservatief-liberalisme</a> · <a href="/wiki/Progressief_liberalisme" class="mw-redirect" title="Progressief liberalisme">progressief liberalisme</a> · <a href="/wiki/Ordoliberalisme" title="Ordoliberalisme">neoliberalisme</a> · <a href="/wiki/Libertarisme" title="Libertarisme">libertarisme</a> · <a href="/wiki/Groenliberalisme" title="Groenliberalisme">groenliberalisme</a> · <a href="/wiki/Geo%C3%AFsme" title="Geoïsme">geoïsme</a><br /> <a href="/wiki/Anarchisme" title="Anarchisme">anarchisme</a> · <a href="/wiki/Syndicalisme" title="Syndicalisme">syndicalisme</a> · <a href="/wiki/Feminisme" title="Feminisme">feminisme</a> · <a href="/wiki/Ecologisme" title="Ecologisme">ecologisme</a> · <a href="/wiki/Ecofascisme" title="Ecofascisme">ecofascisme</a> · <a href="/wiki/Agrarisme" title="Agrarisme">agrarisme</a> · <a href="/wiki/Progressivisme" title="Progressivisme">progressivisme</a> <br /> <a class="mw-selflink selflink">marxisme</a> · <a href="/wiki/Communisme" title="Communisme">communisme</a> · <a href="/wiki/Trotskisme" title="Trotskisme">trotskisme</a> · <a href="/wiki/Leninisme" title="Leninisme">leninisme</a> · <a href="/wiki/Stalinisme" title="Stalinisme">stalinisme</a> · <a href="/wiki/Mao%C3%AFsme" title="Maoïsme">maoïsme</a> · <a href="/wiki/Socialisme" title="Socialisme">socialisme</a> · <a href="/wiki/Sociaaldemocratie" title="Sociaaldemocratie">sociaaldemocratie</a> · <a href="/wiki/Communitarisme" title="Communitarisme">communitarisme</a><br /> <a href="/wiki/Populisme" title="Populisme">populisme</a> · <a href="/wiki/Fortuynisme" title="Fortuynisme">fortuynisme</a> · <a href="/wiki/Solidarisme" title="Solidarisme">solidarisme</a> · <a href="/wiki/Nationalisme" title="Nationalisme">nationalisme</a> · <a href="/wiki/Linksnationalisme" title="Linksnationalisme">linksnationalisme</a> · <a href="/wiki/Fascisme" title="Fascisme">fascisme</a> · <a href="/wiki/Nationaalsocialisme" title="Nationaalsocialisme">nationaalsocialisme</a><br /> </p> </div></div> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Marxism#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:Marxism">Mediabestanden</a></div> <div class="interProjectTemplate interProject-groot toccolours" style="display:flex; gap:1em; align-items:center; clear:both; margin:1em 0 -0.5em 0;"> <div style="min-width:max-content;"><span class="noviewer noresize" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/25px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="34" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/38px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/50px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></div> <div>Zie de categorie <i><b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Marxism#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:Marxism">Marxism</a></b></i> van <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a> voor mediabestanden over dit onderwerp.</div> </div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marxisme&oldid=68368564">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marxisme&oldid=68368564</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorieën</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Marxisme" title="Categorie:Marxisme">Marxisme</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Economische_theorie" title="Categorie:Economische theorie">Economische theorie</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Eponiem" title="Categorie:Eponiem">Eponiem</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Geschiedkundige_theorie" title="Categorie:Geschiedkundige theorie">Geschiedkundige theorie</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Verborgen categorieën: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Artikel_mist_referentie_sinds_maart_2022" title="Categorie:Wikipedia:Artikel mist referentie sinds maart 2022">Wikipedia:Artikel mist referentie sinds maart 2022</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Alle_artikelen_die_een_referentie_missen" title="Categorie:Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen">Wikipedia:Alle artikelen die een referentie missen</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 11 nov 2024 om 21:15.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Marxisme&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-2ms4s","wgBackendResponseTime":172,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.240","walltime":"0.456","ppvisitednodes":{"value":1721,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":19942,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":3850,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":9709,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 183.392 1 -total"," 33.81% 62.013 1 Sjabloon:References"," 31.34% 57.468 1 Sjabloon:Navigatie_politiek"," 19.73% 36.189 1 Sjabloon:Commonscat"," 17.69% 32.440 1 Sjabloon:Zusterproject_box"," 10.63% 19.486 1 Sjabloon:Navigatie"," 8.81% 16.151 1 Sjabloon:Citeer_web"," 7.77% 14.250 1 Sjabloon:En"," 5.43% 9.959 1 Sjabloon:Taalaanduiding"," 4.84% 8.878 2 Sjabloon:First_non_empty"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.008","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":742975,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-8745688f8-vbv9n","timestamp":"20241121115908","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Marxisme","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Marxisme","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q7264","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q7264","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-09-14T17:00:26Z","dateModified":"2024-11-11T20:15:38Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/d\/d4\/Karl_Marx_001.jpg","headline":"historisch-materialistische theorie van Karl Marx"}</script> </body> </html>