CINXE.COM

Apoptose – Wikipédia, a enciclopédia livre

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="pt" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Apoptose – Wikipédia, a enciclopédia livre</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )ptwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","janeiro","fevereiro","março","abril","maio","junho","julho","agosto","setembro","outubro","novembro","dezembro"],"wgRequestId":"f8ee1c72-6155-407b-9f8d-1150624395d2","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Apoptose","wgTitle":"Apoptose","wgCurRevisionId":69538953,"wgRevisionId":69538953,"wgArticleId":111892,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["!Artigos com ligações inativas","!Predefinição Webarchive wayback links","!Páginas que usam referências com parâmetros obsoletas","Biologia celular","Imunologia","Morte celular programada"],"wgPageViewLanguage":"pt","wgPageContentLanguage":"pt","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Apoptose","wgRelevantArticleId":111892,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pt","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pt"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":40000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q14599311","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":true,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.30"}; RLSTATE={"ext.gadget.FeedbackHighlight-base":"ready","ext.gadget.keepPDU":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Topicon","ext.gadget.Metacaixa","ext.gadget.TitleRewrite","ext.gadget.ElementosOcultaveis","ext.gadget.FeedbackHighlight","ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.NewVillagePump","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.requestForAdminship","ext.gadget.WikiMiniAtlas","ext.gadget.PagesForDeletion","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","oojs-ui.styles.icons-media","oojs-ui-core.icons","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pt&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pt&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pt&amp;modules=ext.gadget.FeedbackHighlight-base%2CkeepPDU&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pt&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.19"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Apoptose.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="2142"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Apoptose.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1428"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="1142"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Apoptose – Wikipédia, a enciclopédia livre"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pt.m.wikipedia.org/wiki/Apoptose"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Editar" href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (pt)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pt.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Apoptose"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pt"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="&#039;&#039;Feed&#039;&#039; Atom Wikipédia" href="/w/index.php?title=Especial:Mudan%C3%A7as_recentes&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Apoptose rootpage-Apoptose skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Saltar para o conteúdo</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="&#039;&#039;Site&#039;&#039;"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">mover para a barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ocultar</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navegação </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:P%C3%A1gina_principal" title="Visitar a página principal [z]" accesskey="z"><span>Página principal</span></a></li><li id="n-featuredcontent" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Conte%C3%BAdo_destacado"><span>Conteúdo destacado</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Eventos_atuais" title="Informação temática sobre eventos atuais"><span>Eventos atuais</span></a></li><li id="n-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Esplanada"><span>Esplanada</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Aleat%C3%B3ria" title="Carregar página aleatória [x]" accesskey="x"><span>Página aleatória</span></a></li><li id="n-portals" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:%C3%8Dndice"><span>Portais</span></a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Informe_um_erro"><span>Informar um erro</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1ginas_especiais"><span>Páginas especiais</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-interaction" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-interaction" > <div class="vector-menu-heading"> Colaboração </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-welcome" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Boas-vindas"><span>Boas-vindas</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ajuda:P%C3%A1gina_principal" title="Um local reservado para auxílio."><span>Ajuda</span></a></li><li id="n-Páginas-de-testes-públicas" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ajuda:P%C3%A1gina_de_testes"><span>Páginas de testes públicas</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Portal_comunit%C3%A1rio" title="Sobre o projeto"><span>Portal comunitário</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Mudan%C3%A7as_recentes" title="Uma lista de mudanças recentes nesta wiki [r]" accesskey="r"><span>Mudanças recentes</span></a></li><li id="n-maintenance" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Manuten%C3%A7%C3%A3o"><span>Manutenção</span></a></li><li id="n-createpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ajuda:Guia_de_edi%C3%A7%C3%A3o/Como_come%C3%A7ar_uma_p%C3%A1gina"><span>Criar página</span></a></li><li id="n-newpages-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1ginas_novas"><span>Páginas novas</span></a></li><li id="n-contact-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contato"><span>Contato</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:P%C3%A1gina_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pt.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Especial:Pesquisar" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Pesquisar na Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Busca</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Pesquisar na Wikipédia" aria-label="Pesquisar na Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Pesquisar na Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Especial:Pesquisar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Pesquisar</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Ferramentas pessoais"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspeto"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page&#039;s font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aspeto" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Aspeto</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=pt.wikipedia.org&amp;uselang=pt" class=""><span>Donativos</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Especial:Criar_conta&amp;returnto=Apoptose" title="É encorajado a criar uma conta e iniciar sessão; no entanto, não é obrigatório" class=""><span>Criar uma conta</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Especial:Entrar&amp;returnto=Apoptose" title="Aconselhamos-lhe a criar uma conta na Wikipédia, embora tal não seja obrigatório. [o]" accesskey="o" class=""><span>Entrar</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Mais opções" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ferramentas pessoais" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ferramentas pessoais</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu do utilizador" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=pt.wikipedia.org&amp;uselang=pt"><span>Donativos</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Criar_conta&amp;returnto=Apoptose" title="É encorajado a criar uma conta e iniciar sessão; no entanto, não é obrigatório"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Criar uma conta</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Entrar&amp;returnto=Apoptose" title="Aconselhamos-lhe a criar uma conta na Wikipédia, embora tal não seja obrigatório. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Entrar</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Páginas para editores sem sessão iniciada <a href="/wiki/Ajuda:Introduction" aria-label="Saiba mais sobre edição"><span>saber mais</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Minhas_contribui%C3%A7%C3%B5es" title="Uma lista de edições feitas a partir deste endereço IP [y]" accesskey="y"><span>Contribuições</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Minha_discuss%C3%A3o" title="Discussão sobre edições feitas a partir deste endereço IP [n]" accesskey="n"><span>Discussão</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eocultar\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"anonnotice\" lang=\"pt\" dir=\"ltr\"\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="&#039;&#039;Site&#039;&#039;"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Conteúdo" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Conteúdo</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">mover para a barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ocultar</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Início</div> </a> </li> <li id="toc-Mecanismos_Apoptóticos" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Mecanismos_Apoptóticos"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Mecanismos Apoptóticos</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Mecanismos_Apoptóticos-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Alternar a subsecção Mecanismos Apoptóticos</span> </button> <ul id="toc-Mecanismos_Apoptóticos-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Via_Extrínseca" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Via_Extrínseca"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Via Extrínseca</span> </div> </a> <ul id="toc-Via_Extrínseca-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Via_Intrínseca" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Via_Intrínseca"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Via Intrínseca</span> </div> </a> <ul id="toc-Via_Intrínseca-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Via_perforina-granzima" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Via_perforina-granzima"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Via perforina-granzima</span> </div> </a> <ul id="toc-Via_perforina-granzima-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Via_de_Execução" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Via_de_Execução"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Via de Execução</span> </div> </a> <ul id="toc-Via_de_Execução-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Mecanismos_Inibidores_da_Apoptose" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Mecanismos_Inibidores_da_Apoptose"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Mecanismos Inibidores da Apoptose</span> </div> </a> <ul id="toc-Mecanismos_Inibidores_da_Apoptose-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Causas_da_Apoptose" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Causas_da_Apoptose"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Causas da Apoptose</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Causas_da_Apoptose-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Alternar a subsecção Causas da Apoptose</span> </button> <ul id="toc-Causas_da_Apoptose-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Apoptose_por_Estímulos_Fisiológicos" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Apoptose_por_Estímulos_Fisiológicos"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Apoptose por Estímulos Fisiológicos</span> </div> </a> <ul id="toc-Apoptose_por_Estímulos_Fisiológicos-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Apoptose_por_Causas_Patológicas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Apoptose_por_Causas_Patológicas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Apoptose por Causas Patológicas</span> </div> </a> <ul id="toc-Apoptose_por_Causas_Patológicas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Mudanças_Morfológicas_na_Célula_Apoptótica" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Mudanças_Morfológicas_na_Célula_Apoptótica"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Mudanças Morfológicas na Célula Apoptótica</span> </div> </a> <ul id="toc-Mudanças_Morfológicas_na_Célula_Apoptótica-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Funções" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Funções"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Funções</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Funções-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Alternar a subsecção Funções</span> </button> <ul id="toc-Funções-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Esculpir_estruturas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Esculpir_estruturas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Esculpir estruturas</span> </div> </a> <ul id="toc-Esculpir_estruturas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Eliminação_de_estruturas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Eliminação_de_estruturas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Eliminação de estruturas</span> </div> </a> <ul id="toc-Eliminação_de_estruturas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Regulação_da_quantidade_de_células" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Regulação_da_quantidade_de_células"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Regulação da quantidade de células</span> </div> </a> <ul id="toc-Regulação_da_quantidade_de_células-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Eliminação_de_células_defeituosas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Eliminação_de_células_defeituosas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Eliminação de células defeituosas</span> </div> </a> <ul id="toc-Eliminação_de_células_defeituosas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Consequências_na_Desregulação_da_Taxa_de_Apoptose" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Consequências_na_Desregulação_da_Taxa_de_Apoptose"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Consequências na Desregulação da Taxa de Apoptose</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Consequências_na_Desregulação_da_Taxa_de_Apoptose-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Alternar a subsecção Consequências na Desregulação da Taxa de Apoptose</span> </button> <ul id="toc-Consequências_na_Desregulação_da_Taxa_de_Apoptose-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-A_apoptose_excessiva" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#A_apoptose_excessiva"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>A apoptose excessiva</span> </div> </a> <ul id="toc-A_apoptose_excessiva-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Apoptose_reduzida" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Apoptose_reduzida"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Apoptose reduzida</span> </div> </a> <ul id="toc-Apoptose_reduzida-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Possíveis_Aplicações" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Possíveis_Aplicações"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Possíveis Aplicações</span> </div> </a> <ul id="toc-Possíveis_Aplicações-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Referências" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Referências"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Referências</span> </div> </a> <ul id="toc-Referências-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Conteúdo" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Índice" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Alternar o índice" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Alternar o índice</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Apoptose</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ir para um artigo noutra língua. Disponível em 63 línguas" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-63" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">63 línguas</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — africanês" lang="af" hreflang="af" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="africanês" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%AA%D8%A9_(%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A3%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A1)" title="استماتة (علم أحياء) — árabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="استماتة (علم أحياء)" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="árabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D8%AA_%D8%AE%D9%84%D9%88%D9%8A_%D9%85%D8%A8%D8%B1%D9%85%D8%AC" title="موت خلوي مبرمج — Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="موت خلوي مبرمج" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Apoptoz" title="Apoptoz — azerbaijano" lang="az" hreflang="az" data-title="Apoptoz" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaijano" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7" title="Апаптоз — bielorrusso" lang="be" hreflang="be" data-title="Апаптоз" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="bielorrusso" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7" title="Апаптоз — Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Апаптоз" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7%D0%B0" title="Апоптоза — búlgaro" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Апоптоза" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="búlgaro" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%95%E0%A7%8B%E0%A6%B7%E0%A6%AA%E0%A6%A4%E0%A6%A8" title="কোষপতন — bengalês" lang="bn" hreflang="bn" data-title="কোষপতন" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalês" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Apoptoza" title="Apoptoza — bósnio" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Apoptoza" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bósnio" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Apoptosi" title="Apoptosi — catalão" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Apoptosi" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalão" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Apopt%C3%B3za" title="Apoptóza — checo" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Apoptóza" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="checo" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — dinamarquês" lang="da" hreflang="da" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="dinamarquês" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — alemão" lang="de" hreflang="de" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alemão" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%80%CF%8C%CF%80%CF%84%CF%89%CF%83%CE%B7" title="Απόπτωση — grego" lang="el" hreflang="el" data-title="Απόπτωση" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grego" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — inglês" lang="en" hreflang="en" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="English" data-language-local-name="inglês" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — espanhol" lang="es" hreflang="es" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="espanhol" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Apoptoos" title="Apoptoos — estónio" lang="et" hreflang="et" data-title="Apoptoos" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estónio" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Apoptosi" title="Apoptosi — basco" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Apoptosi" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basco" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — Extremaduran" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremaduran" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%BE%D9%88%D9%BE%D8%AA%D9%88%D8%B2" title="آپوپتوز — persa" lang="fa" hreflang="fa" data-title="آپوپتوز" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persa" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Apoptoosi" title="Apoptoosi — finlandês" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Apoptoosi" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finlandês" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — francês" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francês" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Apapt%C3%B3is" title="Apaptóis — irlandês" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Apaptóis" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandês" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — galego" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galego" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%A4%D7%95%D7%A4%D7%98%D7%95%D7%96%D7%94" title="אפופטוזה — hebraico" lang="he" hreflang="he" data-title="אפופטוזה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebraico" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Apopt%C3%B3zis" title="Apoptózis — húngaro" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Apoptózis" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="húngaro" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%BA%D5%B8%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%A6" title="Ապոպտոզ — arménio" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ապոպտոզ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="arménio" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — indonésio" lang="id" hreflang="id" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonésio" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Apoptozo" title="Apoptozo — ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Apoptozo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Apoptosi" title="Apoptosi — italiano" lang="it" hreflang="it" data-title="Apoptosi" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italiano" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%A2%E3%83%9D%E3%83%88%E3%83%BC%E3%82%B7%E3%82%B9" title="アポトーシス — japonês" lang="ja" hreflang="ja" data-title="アポトーシス" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonês" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%9E%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%96%E1%83%98" title="აპოპტოზი — georgiano" lang="ka" hreflang="ka" data-title="აპოპტოზი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="georgiano" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%85%E0%B2%AA%E0%B3%8A%E0%B2%AA%E0%B3%8D%E0%B2%9F%E0%B3%8B%E0%B2%B8%E0%B2%BF%E0%B2%B8%E0%B3%8D" title="ಅಪೊಪ್ಟೋಸಿಸ್ — canarim" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಅಪೊಪ್ಟೋಸಿಸ್" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="canarim" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%84%B8%ED%8F%AC%EC%9E%90%EC%82%B4" title="세포자살 — coreano" lang="ko" hreflang="ko" data-title="세포자살" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coreano" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%BE%D0%B7_(%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F)" title="Апопеоз (биология) — quirguiz" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Апопеоз (биология)" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="quirguiz" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — latim" lang="la" hreflang="la" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latim" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Apoptoz%C4%97" title="Apoptozė — lituano" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Apoptozė" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituano" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7%D0%B0" title="Апоптоза — macedónio" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Апоптоза" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedónio" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%95%E0%B5%8B%E0%B4%B6%E0%B4%BE%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%AE%E0%B4%B9%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%AF" title="കോശാത്മഹത്യ — malaiala" lang="ml" hreflang="ml" data-title="കോശാത്മഹത്യ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malaiala" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — neerlandês" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="neerlandês" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — norueguês nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norueguês nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Apoptose" title="Apoptose — norueguês bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Apoptose" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norueguês bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Apopt%C3%B2si" title="Apoptòsi — occitano" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Apoptòsi" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitano" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Apoptoza" title="Apoptoza — polaco" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Apoptoza" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polaco" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Apoptoz%C4%83" title="Apoptoză — romeno" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Apoptoză" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="romeno" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7" title="Апоптоз — russo" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Апоптоз" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russo" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Apoptoza" title="Apoptoza — servo-croata" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Apoptoza" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="servo-croata" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Apopt%C3%B3za" title="Apoptóza — eslovaco" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Apoptóza" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="eslovaco" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="artigo destacado"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Apoptoza" title="Apoptoza — esloveno" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Apoptoza" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="esloveno" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7%D0%B0" title="Апоптоза — sérvio" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Апоптоза" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="sérvio" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — sundanês" lang="su" hreflang="su" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="sundanês" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Apoptos" title="Apoptos — sueco" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Apoptos" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="sueco" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%89%E0%AE%AF%E0%AE%BF%E0%AE%B0%E0%AE%A3%E0%AF%81_%E0%AE%A4%E0%AE%A9%E0%AF%8D%E0%AE%AE%E0%AE%9F%E0%AE%BF%E0%AE%B5%E0%AF%81" title="உயிரணு தன்மடிவு — tâmil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="உயிரணு தன்மடிவு" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tâmil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AD%E0%B8%B0%E0%B8%9E%E0%B8%AD%E0%B8%9E%E0%B9%82%E0%B8%97%E0%B8%8B%E0%B8%B4%E0%B8%AA" title="อะพอพโทซิส — tailandês" lang="th" hreflang="th" data-title="อะพอพโทซิส" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tailandês" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Apoptosis" title="Apoptosis — tagalo" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Apoptosis" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalo" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Apoptoz" title="Apoptoz — turco" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Apoptoz" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turco" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%B7" title="Апоптоз — ucraniano" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Апоптоз" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ucraniano" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%AA%D8%AA" title="استماتت — urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="استماتت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Apoptoz" title="Apoptoz — usbeque" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Apoptoz" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="usbeque" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BFt_t%E1%BA%BF_b%C3%A0o_theo_ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh" title="Chết tế bào theo chương trình — vietnamita" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Chết tế bào theo chương trình" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamita" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%BB%86%E8%83%9E%E5%87%8B%E4%BA%A1" title="细胞凋亡 — wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="细胞凋亡" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%BB%86%E8%83%9E%E5%87%8B%E4%BA%A1" title="细胞凋亡 — chinês" lang="zh" hreflang="zh" data-title="细胞凋亡" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinês" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q14599311#sitelinks-wikipedia" title="Editar hiperligações interlínguas" class="wbc-editpage">Editar hiperligações</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaços nominais"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Apoptose" title="Ver a página de conteúdo [c]" accesskey="c"><span>Artigo</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discuss%C3%A3o:Apoptose" rel="discussion" title="Discussão sobre o conteúdo da página [t]" accesskey="t"><span>Discussão</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mudar a variante da língua" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">português</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Vistas"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Apoptose"><span>Ler</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit" title="Editar esta página [v]" accesskey="v"><span>Editar</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit" title="Editar o código-fonte desta página [e]" accesskey="e"><span>Editar código-fonte</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=history" title="Edições anteriores desta página. [h]" accesskey="h"><span>Ver histórico</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ferramentas de página"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ferramentas" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Ferramentas</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Ferramentas</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">mover para a barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ocultar</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Mais opções" > <div class="vector-menu-heading"> Operações </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Apoptose"><span>Ler</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit" title="Editar esta página [v]" accesskey="v"><span>Editar</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit" title="Editar o código-fonte desta página [e]" accesskey="e"><span>Editar código-fonte</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=history"><span>Ver histórico</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Geral </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1ginas_afluentes/Apoptose" title="Lista de todas as páginas que contêm hiperligações para esta [j]" accesskey="j"><span>Páginas afluentes</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Altera%C3%A7%C3%B5es_relacionadas/Apoptose" rel="nofollow" title="Mudanças recentes nas páginas para as quais esta contém hiperligações [k]" accesskey="k"><span>Alterações relacionadas</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pt.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Carregar_ficheiro" title="Carregar ficheiros [u]" accesskey="u"><span>Carregar ficheiro</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;oldid=69538953" title="Hiperligação permanente para esta revisão desta página"><span>Hiperligação permanente</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=info" title="Mais informações sobre esta página"><span>Informações da página</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Citar&amp;page=Apoptose&amp;id=69538953&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informação sobre como citar esta página"><span>Citar esta página</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Fpt.wikipedia.org%2Fwiki%2FApoptose"><span>Obter URL encurtado</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Fpt.wikipedia.org%2Fwiki%2FApoptose"><span>Descarregar código QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimir/exportar </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Livro&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Apoptose"><span>Criar um livro</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:DownloadAsPdf&amp;page=Apoptose&amp;action=show-download-screen"><span>Descarregar como PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;printable=yes" title="Versão para impressão desta página [p]" accesskey="p"><span>Versão para impressão</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Noutros projetos </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Apoptosis" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q14599311" title="Hiperligação para o elemento do repositório de dados [g]" accesskey="g"><span>Elemento Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ferramentas de página"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aspeto"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Aspeto</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">mover para a barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ocultar</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pt" dir="ltr"><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Apoptose.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Apoptose.png/279px-Apoptose.png" decoding="async" width="279" height="499" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Apoptose.png 1.5x" data-file-width="404" data-file-height="721" /></a><figcaption>Etapas do processo de Apoptose</figcaption></figure> <p>A <b>morte celular programada</b> ou <b>apoptose celular</b> (do grego <i>apoptosis</i>, de <i>apo -</i> “de, desde” - e <i>ptosis -</i> “queda” -, numa referência à queda das folhas das árvores<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span>[</span>1<span>]</span></a></sup>) é imprescindível para o desenvolvimento dos animais. Nos tecidos de um ser humano saudável, a cada dia, bilhões de <a href="/wiki/C%C3%A9lula" title="Célula">células</a> (de um total de aproximadamente 37 trilhões e 200 bilhões de células) ativam um programa de morte intracelular, por mecanismos celulares complexos e variados. Esse processo mata as próprias células que o iniciam, ocorrendo de maneira controlada e ordenada - processo conhecido como <a href="/wiki/Morte_celular_programada" title="Morte celular programada">morte celular programada</a>. Nos <a href="/wiki/D%C3%A9cada_de_1970" title="Década de 1970">anos de 1970</a>, foi proposta a ideia de que existia um programa de morte embutido nas células animais. Tal proposta teve aceitação geral após 20 anos e dependeu de estudos genéticos que identificaram os primeiros genes envolvidos na morte celular programada - estudos realizados no <a href="/wiki/Nemat%C3%B3deo" class="mw-redirect" title="Nematódeo">nematodo</a> <i><a href="/wiki/Caenorhabditis_elegans" title="Caenorhabditis elegans">Caenorhabditis elegans</a>.</i> </p><p>Em geral, a morte celular em animais ocorre por apoptose, sendo um dentre vários mecanismos de controle celular. Após modificações morfológicas características – como condensação e encolhimento, colapso do citoesqueleto, dissolução do envelope nuclear e fragmentação da cromatina –, células morrem por apoptose. Como a superfície da célula ou de seus pedaços – corpos apoptóticos – são alterados, os macrófagos rapidamente fagocitam tais estruturas. Entre as funções da apoptose, destaca-se a eliminação de células desnecessárias (ex.: degradação das membranas interdigitais) e/ou defeituosas. </p><p>Nem todas as células morrem por apoptose; portanto, o processo de apoptose não é sinônimo de morte celular. A morte celular pode ocorrer de várias maneiras, e uma delas é a apoptose, que é uma morte programada, também tratada como suicídio celular. Outra maneira muito frequente de morte celular é a <a href="/wiki/Necrose" title="Necrose">necrose</a>. Esta é uma morte acidental de células animais – processo chamado de necrose celular – , desencadeada após trauma, falta de suprimento sanguíneo, injúria aguda, dentre outras. As células necrosadas se expandem e sofrem lise, espalhando, assim, seu conteúdo nas vizinhas e acarretando uma <a href="/wiki/Inflama%C3%A7%C3%A3o" title="Inflamação">resposta inflamatória</a>, diferentemente da apoptose. </p><p>Processos fisiológicos e morfológicos similares à apoptose animal também ocorrem em plantas, durante o desenvolvimento (nas células do <a href="/wiki/Xilema" title="Xilema">xilema</a>) e na senescência de folhas e flores, bem como em interações com patógenos e parasitas e sob estresse ambiental, mas nas plantas não há <a href="/wiki/Fagocitose" title="Fagocitose">fagocitose</a> (o vacúolo em geral cumpre tal função) e nem caspases (proteínas exclusivas dos animais, explicadas a seguir nos Mecanismos Apoptóticos), e ainda não há consenso se os processos genéticos são os mesmos, já que os genes causadores podem ser outros; os genes se conservaram dos nematódeos aos humanos, entre os animais, mas parecem diferentes nos vegetais, que só produzem proteases distintas das caspases. Processos fisiológicos similares à apoptose animal ainda acontecem em organismos unicelulares, incluindo leveduras e bactérias. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mecanismos_Apoptóticos"><span id="Mecanismos_Apopt.C3.B3ticos"></span>Mecanismos Apoptóticos</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Editar secção: Mecanismos Apoptóticos" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=1" title="Editar código-fonte da secção: Mecanismos Apoptóticos"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png/220px-Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png" decoding="async" width="220" height="204" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png/330px-Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png/440px-Mecanismos_apopt%C3%B3ticos.png 2x" data-file-width="2917" data-file-height="2708" /></a><figcaption>Principais vias da apoptose. Traduzido e adaptado de Elmore, S. (2007).</figcaption></figure> <p>Os mecanismos da apoptose são extremamente complexos e sofisticados, envolvendo cascatas de eventos moleculares dependentes de energia. Há duas principais vias de sinalização da apoptose: a <b>via extrínseca</b> (ou via dos receptores de morte celular) e a <b>via intrínseca</b> (ou via da <a href="/wiki/Mitoc%C3%B4ndria" title="Mitocôndria">mitocôndria</a>), e evidências recentes apontam que essas duas vias estão ligadas e que moléculas de uma delas podem influenciar na outra. Outra via mais recentemente descrita é a <b>via <a href="/wiki/Perforina" title="Perforina">perforina</a>-<a href="/wiki/Granzima" title="Granzima">granzima</a></b>, que envolve <a href="/wiki/Linf%C3%B3cito_T" title="Linfócito T">células T</a> citotóxicas. As vias de sinalização desencadeiam, então, a <b>via de execução</b>. Para melhor entender essas vias, algumas características bioquímicas da apoptose devem ser esclarecidas.<sup id="cite_ref-:3_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-:3-2"><span>[</span>2<span>]</span></a></sup><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span>[</span>3<span>]</span></a></sup> </p><p>Células em apoptose exibem muitas modificações bioquímicas, como clivagem de proteínas, degradação do DNA e reconhecimento fagocítico, por exemplo. Um dos principais conjuntos proteicos&#160;responsável pela apoptose&#160;é composto por&#160;<a href="/wiki/Caspases" class="mw-redirect" title="Caspases">caspases</a> , que são proteases&#160;que têm uma&#160;<a href="/wiki/Ciste%C3%ADna" title="Cisteína">cisteína</a>&#160;em seu sítio ativo&#160;e clivam suas proteínas-alvo em ácidos&#160;aspárticos&#160;específicos, por&#160;isso têm esse nome (c&#160;para&#160;cisteína&#160;e asp para ácido&#160;aspártico). </p><p>As&#160;caspases&#160;são sintetizadas com precursores inativos, ou&#160;procaspases, que são ativadas por clivagem&#160;proteolítica. Algumas procaspases podem se agregar e autoativar. Uma vez ativadas, as caspases podem ativar outras procaspases, de forma que essa cascata proteolítica amplifica a via de sinalização da apoptose e leva a uma rápida morte celular. Uma vez que as caspases são inicialmente ativadas, o processo de morte celular programada parece se tornar irreversível. </p><p>As&#160;procaspases&#160;que atuam no início da cascata&#160;proteolítica&#160;são as&#160;iniciadoras (caspase-2,-8,-9,-10), que quando&#160;ativadas, clivam e ativam as&#160;executoras&#160;(caspase-3,-6,-7) e outras proteínas-alvo&#160;na célula.&#160;As&#160;caspases&#160;executoras&#160;atuam, por exemplo, na clivagem de lâminas nucleares, um processo&#160;irreversível. Ademais, essas proteínas&#160;ativam, de maneira indireta,&#160;endonucleases, que&#160;digerem o DNA no núcleo da célula.&#160;Outros alvos&#160;são os componentes&#160;do&#160;citoesqueleto&#160;e proteínas de adesão célula-célula.&#160;&#160;A cascata de&#160;caspases&#160;é um processo&#160;irreversível, destrutivo,&#160;autoamplificador&#160;e que apresenta duas vias&#160;principais de sinalização: via extrínseca e intrínseca, mas também pode ser ativada pela via perforina-granzima. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Via_Extrínseca"><span id="Via_Extr.C3.ADnseca"></span>Via Extrínseca</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Editar secção: Via Extrínseca" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=2" title="Editar código-fonte da secção: Via Extrínseca"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>O mecanismo da via extrínseca consiste na indução externa por associação de outra célula àquela que sofrerá apoptose. Essa interação ocorre por meio de receptores localizados na membrana celular e proteínas sinalizadoras (ou ligantes). Tais receptores são homotrímeros pertencentes à superfamília dos receptores de necrose tumoral (rTNF). Eles são compostos por um domínio extracelular rico em cisteína, que se associa ao ligante; um domínio transmembrana; e um "domínio de morte" intracelular, que tem o papel crucial de transmitir a sinalização de morte para as vias intracelulares. Os ligantes referidos também são homotrímeros e pertencentes à família <a href="/wiki/Factor_de_necrose_tumoral" title="Factor de necrose tumoral">TNF</a> de proteínas sinalizadoras. </p><p>Um exemplo que ilustra esse mecanismo é a ativação de FasR pelo seu ligante FasL (similar também ao modelo TNF-α/TNFR1), que estimula os domínios de morte a recrutar proteínas adaptadoras intracelulares (FADD, no caso da ligação Fas, e TRADD no caso da ligação TNF) que, uma vez recrutadas, reúnem procaspases iniciadoras (procaspase-8, no caso da ligação Fas), formando o complexo de sinalização indutor de morte (DISC, <i>death-inducing signaling complex</i>). A partir desse complexo, os domínios “pro” das procaspases iniciadoras são clivados e essas proteínas, então, são dimerizadas, tornando-se ativas. Após esse processo, as caspases iniciadoras podem ativar as procaspases executoras ao clivar o domínio “pro” destas. A célula pode acionar ainda mecanismos intrínsecos a fim de amplificar a cascata de caspases e, assim, tornar a apoptose mais efetiva. </p><p>Algumas células apresentam maneiras de inibição e controle da via extrínseca. Ela pode ser inibida pela proteína c-FLIP, que se liga ao FADD e à caspase-8, intativando-as e impedindo que a cascata siga para a via de execução. Outra proteína, chamada Toso, também bloqueia a apoptose induzida por Fas em células T ao inibir a caspase-8. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Via_Intrínseca"><span id="Via_Intr.C3.ADnseca"></span>Via Intrínseca</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Editar secção: Via Intrínseca" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=3" title="Editar código-fonte da secção: Via Intrínseca"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>As vias intrínsecas de sinalização da apoptose envolvem diversos estímulos que produzem sinais intracelulares iniciados na mitocôndria que irão agir diretamente em alvos na célula. Esses estímulos podem ser separados em duas principais categorias: sinais positivos e sinais negativos. Sinais negativos são aqueles que estão relacionados com a perda da supressão da apoptose e subsequente ativação deste processo, como a ausência de certos fatores de crescimento, hormônios ou citocinas. Os sinais positivos são aqueles que induzem a apoptose, como radiação, toxinas, hipóxia, infecções virais, radicais livres, erros no material genético, etc. </p><p>Todos esses estímulos causam mudanças na membrana interna da mitocôndria, resultando na transição da permeabilidade mitocondrial (MPT - <i>mitochondrial permeability transition</i>) pela formação de um poro que leva à perda do potencial de transmembrana da mitocôndria e liberação de dois principais grupos de proteínas pro-apoptóticas intermembranais no citosol. </p><p>O primeiro grupo consiste de <b><a href="/wiki/Citocromo_c" title="Citocromo c">citocromo c</a></b>, Smac/DIABLO e a protease HtrA2/Omi. Essas proteínas ativam as vias dependentes de caspases: o <b>citocromo c</b> se liga à e ativa Apaf-1 e a procaspase-9, formando um complexo chamado <b>apoptossomo</b>, que resulta na ativação da caspase-9; já as outras duas promovem a apoptose ao inibir a atividade de inibidores de proteínas da apoptose (<b>IAP</b> - <i>Inhibitors of apoptosis proteins)</i>. </p><p>O segundo grupo de proteínas proapoptóticas <b>AIF</b>, <b>endonuclease G</b>, e <b>CAD</b>, são liberadas pela mitocôndria durante a apoptose somente após o processo se tornar irreversível (ou seja, quando a célula já está fadada a morrer) e estão relacionadas com processos de gramentação e condensação da cromatina. </p><p>Essa via é regulada pelas proteínas da família Bcl2 (extremamente conservada ao longo do caminho evolutivo humano), que a controla rigidamente para evitar que o processo apoptótico se inicie por acaso e o organismo perca uma célula saudável. As proteínas da família Bcl-2 controlam a permeabilidade da membrana mitocondrial e é composta por duas subfamílias: as proapoptóticas (que inclui Bcl-10, Bax, Bak, Bid, Bad, Bim, Bik e Blke) as antiapoptóticas (que inclui Bcl-2, Bcl-x, Bcl-XL, Bcl-XS, Bcl-w e BAG). A primeira subfamília é responsável por estimular o processo apoptótico permitindo a saída mais fácil do citocromo c para o citoplasma, além de outras proteínas mitocondriais intermembranares. Já a segunda família tem ação contrária, impedindo que as proteínas intermembranares sejam expulsas para o citosol. </p><p>O balanço entre as duas subfamílias proteicas é crucial para que o processo de apoptose não se inicie ao acaso, já que elas tem a capacidade de se auto-anular, interagindo entre elas mesmas, formando heterodímeros (proapoptótica + antiapoptótica = inatividade). </p><p>As proapoptóticas são subdivididas em duas subfamílias (BH123 e BH3-apenas). As proteínas BH3-apenas, sendo a maior subfamília da família Bcl2, são responsáveis pela inibição das antiapoptóticas e, algumas vezes, pela polimerização das Bak e Bax (proteínas proapoptóticas). São elas as primeiras proteínas ativadas com o sinal apoptótico, sendo que proporcionam a ativação e inativação das outras proteínas, de acordo com a necessidade celular de vida ou de morte. Elas, também, são responsáveis por fazer a conexão entre o sinal apoptótico e a via intrínseca da apoptose celular. No caso, por exemplo, de dano irreparável no DNA, o gene p53 (gene supressor de tumor codificador de uma proteína de 53kDa) produz uma proteína que se acumula e ativa as BH3-apenas <i>Puma</i> e <i>Noxa</i>, que disparam a via intrínseca da apoptose, impedindo a propagação do erro no material genético </p><p>Além disso, as BH3-apenas são as responsáveis por ligar o processo extrínseco com o intrínseco, já que, em alguns casos, o processo apoptótico extrínseco recruta o intrínseco para potencializar a cascata de ativação das caspases. A BH3-apenas responsável por esse link é a <i>Bid.</i> </p><p>Com a ativação dos receptores apoptóticos da superfície da membrana plasmática, ocorre a ativação da caspase 8 (caspase iniciadora), ela cliva a BH3-apenas <i>Bid</i> que adquire a forma <i>tBid</i>; esta forma vai em direção à membrana externa da mitocôndria e passa a realizar a inativação de proteínas Bcl2 antiapoptóticas, permitindo a oligomerização das proteínas BH123 e a consequente liberação do citocromo C para o citosol. </p><p>Quando, então, estímulos proapoptóticos são recebidos, as BH3-apenas estimulam as proteínas BH123 a formarem conglomerados proteicos na membrana externa da mitocôndria, permitindo a saída do citocromo C. As duas principais proteínas da subfamília BH123 são a <b>Bax e Bak</b>. Enquanto, na maior parte do tempo, a Bax fica dispersa no citosol e só se insere na membrana mitocondrial em casos de disparo apoptótico, a Bak está continuamente inserida nessa membrana (na face citosólica), de forma que, com o sinal, precisa apenas polimerizar-se e formar os poros para a passagem do citocromo. Algumas vezes, as Bak e Bax têm sua polimerização catalisada pelas BH3-apenas. </p><p>Já as antiapoptóticas (Bcl2 e Bcl-XL) estão localizadas na superfície citosólica da membrana mitocondrial externa e garantem a integridade da membrana, impedindo a formação de poros. Elas realizam sua função a partir da inativação de proteínas proapoptóticas, tanto na membrana mitocondrial, quanto no citosol. Assim, ao inativar as BH123, elas impedem a formação de poros e a saída do citocromo C, impedindo, consequentemente, o início da cascata apoptótica de ativação das caspases. </p><p>Não são apenas as proteínas Bcl2 que são responsáveis pela regulação intracelular da apoptose, sendo que proteínas inibidoras de apoptose (<b>IAP</b>s) também desempenham papel crucial nesse mecanismo. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Via_perforina-granzima">Via perforina-granzima</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Editar secção: Via perforina-granzima" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=4" title="Editar código-fonte da secção: Via perforina-granzima"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Embora linfócitos T citotóxicos (CTLs) sejam capazes de matar células-alvo ativando a <b>via extrínseca</b> e a interação FasL/FasR seja o principal método de apoptose induzida por CTLs, existe uma outra via que permite que a apoptose seja ativada. Essa via envolve a secreção da molécula perforina, que forma poros na membrana celular, e a subsequente liberação exofítica de grânulos citoplasmáticos presentes nessas células T para o interior das células-alvo pelo poro criado. Esses grânulos são compostos principalmente de <a href="/wiki/Granzima" title="Granzima">granzima A</a> e <a href="/wiki/Granzima_B" title="Granzima B">granzima B</a>. </p><p>A granzima B cliva proteínas a resíduos de aspartato e, dessa maneira, ativa a procaspase-10 e cliva fatores como ICAD (Inibidor da DNAse Ativada por Caspase). A caspase-10 então é capaz de ativar a caspase-3, iniciando a via de execução. No entanto, a granzima B também pode ativar diretamente a caspase-3. Desta forma, há indução direta da via de execução da apoptose. Esta via se mostra extremamente importante para o controle da expansão de células Th2, enquanto a típica interação FasL/FasR está relacionada com a regulação de células Th1. </p><p>A granzima A também é importante para esse processo e ativa uma via independente de caspases. Uma vez na célula, a granzima A cliva o complexo SET, que normalmente inibe o gene NM23-H1, um gene supressor de tumor. Sem o complexo SET, NM23-HI deixa de ser inibido, o que resulta em degradação apoptótica do DNA. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Via_de_Execução"><span id="Via_de_Execu.C3.A7.C3.A3o"></span>Via de Execução</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Editar secção: Via de Execução" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=5" title="Editar código-fonte da secção: Via de Execução"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Tanto as vias extrínseca, intrínseca e parte da via perforina-granzina levam à via de execução, considerada a via final da apoptose. Essa fase é iniciada com a ativação das caspases executoras (caspase-3,-6,-7), que ativam endonucleases citoplasmáticas, degradando o material nuclear, e proteases que degradam proteínas nucleares e citoplasmáticas. </p><p>A caspase-3 é considerada a mais importante caspase executora, sendo iniciada por diversas caspases iniciadoras (caspase-8,-9,-10). Essa caspase ativa a endonuclease CAD, que em células normais é associada ao seu inibidor ICAD, a caspase-3 cliva ICAD, de forma que CAD passa a degradar o DNA cromossomal dentro do núcleo e condensa a cromatina. Ela também induz reorganização do citoesqueleto e desintegração da célula em corpos apoptóticos. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mecanismos_Inibidores_da_Apoptose">Mecanismos Inibidores da Apoptose</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Editar secção: Mecanismos Inibidores da Apoptose" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=6" title="Editar código-fonte da secção: Mecanismos Inibidores da Apoptose"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>IAPs, primeiramente identificadas em vírus de insetos (baculovírus) — animais nos quais a atuação de IAPs é bem observada e descrita —, possuem um ou mais domínios BIR, que permitem a ligação delas em caspases ativadas e suas consequentes inibições. Algumas IAPs também fazem a poliubiquitinação das caspases, marcando-as para destruição pelos proteossomos. Assim, pode-se dizer que as IAPs determinam um limiar de inibição que deve ser cruzado por caspases ativadas para disparar a apoptose.<sup id="cite_ref-:3_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-:3-2"><span>[</span>2<span>]</span></a></sup> </p><p>Em <i>Drosophila</i>, a barreira inibitória criada pelas IAPs pode ser neutralizada por proteínas antiIAP, produzidas em resposta a estímulos apoptóticos. Em moscas, existem cinco antiIAPs, nos quais estão inclusos: <i>Reaper, Grim</i> e <i>Hid</i>. Possuem similaridade estrutural em seus motivos N-terminais de ligação a IAP, que se ligam ao domínio BIR e impedem sua ligação a uma caspase. A deleção dos genes codificantes de <i>Reaper, Grim</i> e <i>Hid</i> bloqueia a apoptose em moscas. Entretanto, a inativação de um dos dois genes que codificam IAPs em <i>Drosophila</i> faz com que todas as células do embrião da mosca em desenvolvimento entrem em apoptose. Por isso, o balanço entre IAPs e antiIAPs é firmemente regulado e crucial para o controle da apoptose em moscas. </p><p>Em mamíferos, a função de proteínas antiIAP, na apoptose, é controverso. Quando a via intrínseca da apoptose é ativada, antiIAPs são liberadas do espaço intermembranas da mitocôndria para o citosol quando a via intrínseca da apoptose é ativada, bloqueando IAPs e promovendo a apoptose. Contudo, quando os genes que codificam duas antiIAPs conhecidas de mamíferos (chamadas de <i>Smac</i> ou <i>DIABLO</i> e <i>Omi</i>) são inativadas em células de camundongos, a apoptose aparentemente não é afetada - por isso a controvérsia sobre seus papéis em sua regulação. </p><p>Assim, as atividades combinadas de proteínas Bcl2, IAPs e antiIAPs determinam como uma célula animal reage aos estímulos indutores de apoptose — com a predominância de IAPs e antiIAPs em moscas e de proteínas Bcl2 em mamíferos.&#160; </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Causas_da_Apoptose">Causas da Apoptose</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Editar secção: Causas da Apoptose" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=7" title="Editar código-fonte da secção: Causas da Apoptose"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Apoptose_por_Estímulos_Fisiológicos"><span id="Apoptose_por_Est.C3.ADmulos_Fisiol.C3.B3gicos"></span>Apoptose por Estímulos Fisiológicos</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Editar secção: Apoptose por Estímulos Fisiológicos" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=8" title="Editar código-fonte da secção: Apoptose por Estímulos Fisiológicos"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A apoptose é um mecanismo útil para manter o equilíbrio interno dos organismos multicelulares e pode ocorrer fisiologicamente em humanos em alguns casos, como: </p> <ul><li>No <b><a href="/wiki/Desenvolvimento_embrion%C3%A1rio" class="mw-redirect" title="Desenvolvimento embrionário">desenvolvimento embrionário</a></b>, várias estruturas do feto (como o ducto tireoglosso e a notocorda) sofrem involução ao longo do período gestacional. Esta involução deve-se à morte programada das células que compõem estas estruturas.<sup id="cite_ref-mec_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-mec-4"><span>[</span>4<span>]</span></a></sup></li></ul> <ul><li>Em casos de <b>corte no suprimento de hormônios estimulatórios.</b> Ocorre fisiologicamente durante a menopausa, período no qual os tecidos endometrial e mamário sofrem atrofia devido à queda nos níveis séricos dos hormônios sexuais femininos. Caso o estímulo hormonal não seja retomado, a atrofia não será reversível e as células destes tecidos entrarão em apoptose.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span>[</span>5<span>]</span></a></sup></li></ul> <ul><li><b>Renovação de células lábeis</b> localizadas em tecidos cujas células se renovam constantemente. Este é o caso do <a href="/wiki/Epit%C3%A9lio" title="Epitélio">epitélio</a> que reveste a <a href="/wiki/Pele" title="Pele">pele</a>. As células basais multiplicam-se constantemente com o objetivo de substituir as células envelhecidas que estão nos extratos apicais do tecido. As células mais velhas, por sua vez, sofrem apoptose para que o número celular no tecido continue constante.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span>[</span>6<span>]</span></a></sup></li></ul> <ul><li><b>Apoptose estimulada pelo <a href="/wiki/Linf%C3%B3cito" title="Linfócito">linfócito</a> T citotóxico</b>. Nestes casos a apoptose ocorre quando uma célula do organismo é infectada por um vírus e passa a apresentar antígenos dele em sua membrana (via <a href="/wiki/Complexo_principal_de_histocompatibilidade" title="Complexo principal de histocompatibilidade">complexo de histocompatibilidade</a> tipo 1, ou <i>MHC-1</i>). As células T citotóxicas reconhecerão este antígeno e induzirão a apoptose na célula infectada, sendo este processo muito importante na eliminação de vírus do organismo e também na geração de sintomas em várias patologias.<sup id="cite_ref-miniweb_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-miniweb-7"><span>[</span>7<span>]</span></a></sup></li></ul> <ul><li><b>Após uma <a href="/wiki/Imunologia" title="Imunologia">resposta imunológica</a> do indivíduo a um agente biológico</b>, é preciso que haja eliminação da superpopulação de leucócitos que foram usados na defesa do organismo. O mecanismo para essa eliminação é a apoptose.</li></ul> <ul><li><b>Nas células fibrosas que darão origem ao <a href="/wiki/Cristalino" title="Cristalino">cristalino</a>.</b> Essas células sofrerão apoptose nuclear (apenas o núcleo é destruído), enquanto o citoplasma permanece intacto.<sup id="cite_ref-mec_4-1" class="reference"><a href="#cite_note-mec-4"><span>[</span>4<span>]</span></a></sup></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Apoptose_por_Causas_Patológicas"><span id="Apoptose_por_Causas_Patol.C3.B3gicas"></span>Apoptose por Causas Patológicas</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=9" title="Editar secção: Apoptose por Causas Patológicas" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=9" title="Editar código-fonte da secção: Apoptose por Causas Patológicas"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Indução à apoptose por <b>lesão do material genético celular</b>,<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span>[</span>8<span>]</span></a></sup> que pode ser causada por estímulos radioativos, químicos ou virais. Quando a lesão causada ao <a href="/wiki/DNA" class="mw-redirect" title="DNA">DNA</a> é maior que a capacidade da célula de revertê-la, é mais seguro para o organismo que o programa de morte celular seja ativado, já que a multiplicação de uma célula mutante pode dar origem a neoplasias.</li></ul> <ul><li>Lesão por isquemia ou hipóxia moderadas podem levar as células de determinado tecido, tanto à necrose, quanto à apoptose. Muitos estímulos à morte celular por necrose também desencadeiam morte celular por apoptose.<sup id="cite_ref-miniweb_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-miniweb-7"><span>[</span>7<span>]</span></a></sup></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mudanças_Morfológicas_na_Célula_Apoptótica"><span id="Mudan.C3.A7as_Morfol.C3.B3gicas_na_C.C3.A9lula_Apopt.C3.B3tica"></span>Mudanças Morfológicas na Célula Apoptótica</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=10" title="Editar secção: Mudanças Morfológicas na Célula Apoptótica" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=10" title="Editar código-fonte da secção: Mudanças Morfológicas na Célula Apoptótica"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Morfologia_apoptose.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Morfologia_apoptose.png/450px-Morfologia_apoptose.png" decoding="async" width="450" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4b/Morfologia_apoptose.png 1.5x" data-file-width="634" data-file-height="286" /></a><figcaption>Alterações morfológicas encontradas em um célula apoptótica.</figcaption></figure> <p>Algumas mudanças só podem ser vistas quando a célula é analisada em microscopia eletrônica, mas, de maneira geral, os fenômenos que culminam com a morte celular programada são: </p> <ol><li>Diminuição da célula com agregação dos componentes celulares, deixando a célula bastante <a href="/wiki/Eosina" title="Eosina">eosinofílica</a>;</li> <li>O núcleo celular muda de aspecto, a <a href="/wiki/Cromatina" title="Cromatina">cromatina</a> se prende à <a href="/wiki/Carioteca" class="mw-redirect" title="Carioteca">carioteca</a> e toma um aspecto mais denso<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span>[</span>9<span>]</span></a></sup> (condensação). Além disso pode ocorrer a fragmentação do núcleo (cariorréxis);</li> <li>Formam-se bolhas de citoplasma partindo da membrana plasmática celular, que se desprendem e formam corpos apoptóticos. Eles serão, então, reconhecidos e fagocitados por macrófagos. Alguns destes corpos apoptóticos podem conter fragmentos de material genético.<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span>[</span>10<span>]</span></a></sup></li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Funções"><span id="Fun.C3.A7.C3.B5es"></span>Funções</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=11" title="Editar secção: Funções" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=11" title="Editar código-fonte da secção: Funções"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A apoptose é responsável, por exemplo, por delinear nosso desenho anatômico durante o desenvolvimento intrauterino. Especialmente nesse caso é interessante o fato de não haver resposta inflamatória, pois como o corpo da mãe está trabalhando sob condições de imunossupressão – a fim de não expulsar o corpo estranho que se instalou no endométrio –, gerar a ação do sistema imune para responder a fatores pró-inflamatórios poderia acarretar em perda do embrião ou feto.<sup id="cite_ref-:3_2-2" class="reference"><a href="#cite_note-:3-2"><span>[</span>2<span>]</span></a></sup><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span>[</span>11<span>]</span></a></sup> </p><p>O tamanho de órgãos também pode ser assim controlado. O equilíbrio entre a taxa de divisão celular e a de apoptose atuam de maneira bastante precisa nesses casos, como quando a ingestão de uma droga promove divisão celular e o fígado aumentado retorna ao seu tamanho original por apoptose, fato já observado em ratos. Ela também ocorre frequentemente na medula óssea humana em que é necessário manter um estoque de células prontas para serem utilizadas a qualquer momento, fato esse que acontece, a saber, com os neutrófilos. Também está relacionada à destruição do endométrio durante a menstruação e à degradação das criptas nas células do epitélio intestinal. </p><p>A apoptose também pode ocorrer quando há identificação de organelas que não estejam funcionando de forma adequada. A célula optará em realizar apoptose para eliminar problemas de acordo com sua extensão e gravidade, já que, em alguns contextos, é possível que uma autofagia específica resolva a situação. Um caso clássico está relacionado ao fato de surgirem mutações desfavoráveis no material genético que podem culminar em câncer. </p><p>Nesse contexto, dentre vários mecanismos, pode haver o envio de sinalização para o citoplasma a partir do gene p53, o qual participa do controle da divisão celular. Assim, uma molécula inativa a proteína Bcl2, que está situada e ativa na membrana das mitocôndrias, dando início à indução de apoptose por meio da via intrínseca. </p><p>Durante o desenvolvimento, a apoptose pode realizar algumas funções básicas, como: esculpir e eliminar estruturas, regular a quantidade de células e eliminar células defeituosas.<sup id="cite_ref-:0_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Esculpir_estruturas">Esculpir estruturas</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=12" title="Editar secção: Esculpir estruturas" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=12" title="Editar código-fonte da secção: Esculpir estruturas"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A apoptose tem papel fundamental na organogênese e no remodelamento de tecidos.<sup id="cite_ref-:0_12-1" class="reference"><a href="#cite_note-:0-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup> Abaixo estão alguns exemplos desta função da apoptose: </p> <dl><dt>Formação de dígitos</dt> <dd>Durante o desenvolvimento de camundongos, os dígitos já começam a se formar unidos por meio de membranas interdigitais. Essas membranas são, então, gradualmente eliminadas ao longo dos estágios seguintes.<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span>[</span>13<span>]</span></a></sup> Contudo, em camundongos knock-out para o gene da proteína Bak, as membranas interdigitais foram mantidas em todas as patas na fase adulta,<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span>[</span>14<span>]</span></a></sup> revelando a necessidade da apoptose no processo de formação dos dígitos livres.</dd></dl> <dl><dt>Formação de tubos e cavidades</dt> <dd>A formação de tubos e cavidades durante o desenvolvimento, geralmente se dá, ou pelo enrolamento de uma camada epitelial já estabelecida, ou pela criação de uma cavidade em um estroma celular.<sup id="cite_ref-:1_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-:1-15"><span>[</span>15<span>]</span></a></sup> No último caso, o processo se da por meio de apoptose. Algumas evidências comprovam presença da apoptose, nestes processos, como: a presença de células apoptóticas, tanto durante a formação de cavidades em corpos embrióides, quanto durante a formação da cavidade pré-amniótica em embriões de camundongos e ratos no desenvolvimento;<sup id="cite_ref-:1_15-1" class="reference"><a href="#cite_note-:1-15"><span>[</span>15<span>]</span></a></sup> e o não fechamento do tubo neural em embriões de galinha quando estes são tratados com inibidores de caspases.<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span>[</span>16<span>]</span></a></sup></dd></dl> <dl><dt>Modelamento de órgãos</dt> <dd>A apoptose também auxilia no modelamento de outros órgãos durante o desenvolvimento, como a orelha interna e o coração, por exemplo. No caso do desenvolvimento da orelha interna de galinha, é sugerido que a apoptose ajuda, não somente na formação do padrão celular de células ciliadas e de células de suporte, como também na formação do labirinto, durante os estágios iniciais do desenvolvimento <sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span>[</span>17<span>]</span></a></sup>. Quanto ao coração, a apoptose auxilia na regulação do tamanho e da forma da almofada cardíaca no embrião, sendo importante, junto com os processos de proliferação e diferenciação celular, para a formação das câmaras do coração.<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span>[</span>18<span>]</span></a></sup></dd></dl> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Eliminação_de_estruturas"><span id="Elimina.C3.A7.C3.A3o_de_estruturas"></span>Eliminação de estruturas</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=13" title="Editar secção: Eliminação de estruturas" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=13" title="Editar código-fonte da secção: Eliminação de estruturas"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ao longo do desenvolvimento, várias estruturas temporárias são formadas e depois eliminadas por meio de apoptose quando não mais necessárias, como estruturas juvenis ou estruturas restritas a apenas um dos sexos.<sup id="cite_ref-:0_12-2" class="reference"><a href="#cite_note-:0-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup> Um exemplo clássico desse processo ocorre durante a metamorfose de sapos, evento em que há aumento na taxa do hormônio tiroxina (T3), estimulando a apoptose nas células da cauda e, consequentemente, ajudando na reabsorção da estrutura.<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span>[</span>19<span>]</span></a></sup> Pode-se citar também a metamorfose em insetos, evento em que há eliminação de grande parte dos tecidos larvais – como as glândulas salivares, o trato digestivo e o sistema nervoso<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span>[</span>20<span>]</span></a></sup> –, por meio de apoptose regulada por esteroides, para dar lugar aos tecidos adultos.<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span>[</span>21<span>]</span></a></sup> Outro exemplo da apoptose sendo empregada na eliminação de estruturas envolve os ductos de Müller e os ductos de Wolff. O primeiro é responsável pela formação dos ovidutos e do útero em fêmeas, sendo, portanto, eliminados em machos, enquanto que o segundo forma o ducto deferente, o epidídimo e a vesícula seminal em machos, sendo, portanto, degenerados em fêmeas.<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span>[</span>22<span>]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Regulação_da_quantidade_de_células"><span id="Regula.C3.A7.C3.A3o_da_quantidade_de_c.C3.A9lulas"></span>Regulação da quantidade de células</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=14" title="Editar secção: Regulação da quantidade de células" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=14" title="Editar código-fonte da secção: Regulação da quantidade de células"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A quantidade de células no organismo é resultado de um balanço entre a <a href="/wiki/Prolifera%C3%A7%C3%A3o_celular" title="Proliferação celular">proliferação celular</a> e a morte celular.<sup id="cite_ref-:0_12-3" class="reference"><a href="#cite_note-:0-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup>. Alguns órgãos, como os do sistema nervoso e do sistema reprodutivo, possuem um excesso de células que é, posteriormente, eliminado. No caso de ovários em fetos, existem cerca de 250.000 células germinativas durante o 5º mês de gravidez, antes de começar a oogênese <sup id="cite_ref-:2_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-:2-23"><span>[</span>23<span>]</span></a></sup>. Contudo, eventos de apoptose durante o paquíteno da meiose I e a formação dos folículos primordiais<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span>[</span>24<span>]</span></a></sup> acabam por reduzir este número a menos de 20% antes do nascimento<sup id="cite_ref-:2_23-1" class="reference"><a href="#cite_note-:2-23"><span>[</span>23<span>]</span></a></sup>. Já no caso do sistema nervoso, pode-se citar o nervo óptico, em que mais da metade dos oligodendrócitos formados sofrem apoptose de dois a três dias após a sua formação<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span>[</span>25<span>]</span></a></sup>, ajudando a balancear o número de oligodendrócitos com o número de axônios com os quais podem interagir<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span>[</span>26<span>]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Eliminação_de_células_defeituosas"><span id="Elimina.C3.A7.C3.A3o_de_c.C3.A9lulas_defeituosas"></span>Eliminação de células defeituosas</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=15" title="Editar secção: Eliminação de células defeituosas" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=15" title="Editar código-fonte da secção: Eliminação de células defeituosas"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Células anormais podem ser potencialmente perigosas para o organismo, independentemente do estágio do desenvolvimento.<sup id="cite_ref-:0_12-4" class="reference"><a href="#cite_note-:0-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup> Entre os mecanismos básicos de proteção, está a apoptose. </p><p>Um exemplo clássico da proteção oferecida pela apoptose está na seleção de linfócitos B e T funcionais. Durante a seleção positiva, linfócitos B e T que não expressam receptores de células B e receptores de células B funcionais, respectivamente, não recebem os sinais necessários para evitar a apoptose <sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span>[</span>27<span>]</span></a></sup>. Passando para a seleção negativa, linfócitos cujos receptores de antígenos interagem contra autoantígenos (oferecendo, portanto, o risco de desencadear uma resposta autoimune) são estimulados a entrar em apoptose<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span>[</span>28<span>]</span></a></sup>. Outro exemplo importante de proteção por apoptose consiste na eliminação de células com danos ao DNA que, por algum motivo (seja pelo número excessivo de danos ao DNA, por defeitos nos sistema de reparo ou por outras razões), não foram reparados e que apresentam o potencial risco de se tornarem células cancerosas <sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span>[</span>29<span>]</span></a></sup><sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span>[</span>30<span>]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Consequências_na_Desregulação_da_Taxa_de_Apoptose"><span id="Consequ.C3.AAncias_na_Desregula.C3.A7.C3.A3o_da_Taxa_de_Apoptose"></span>Consequências na Desregulação da Taxa de Apoptose</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=16" title="Editar secção: Consequências na Desregulação da Taxa de Apoptose" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=16" title="Editar código-fonte da secção: Consequências na Desregulação da Taxa de Apoptose"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="A_apoptose_excessiva">A apoptose excessiva</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=17" title="Editar secção: A apoptose excessiva" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=17" title="Editar código-fonte da secção: A apoptose excessiva"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>O excesso de atividade apoptótica, causado por diferentes adversidades que atingem os mecanismos regulatórios, causa danos severos em alguns tecidos devido à morte em demasia de células. Por exemplo, em casos de derrame e ataque do coração, um grande número de células morre por necrose devido à isquemia (diminuição da irrigação sanguínea). Nestes casos, é desencadeada reação inflamatória e há liberação do conteúdo celular, apesar de uma pequena parte das células morrer por apoptose (no caso, aquelas menos afetadas pela limitação de suprimento sanguíneo). Assim, acredita-se no desenvolvimento futuro de alguns fármacos que bloqueiem a apoptose e, dessa forma, possam preservar estas células (como inibidores de caspases).<sup id="cite_ref-:3_2-3" class="reference"><a href="#cite_note-:3-2"><span>[</span>2<span>]</span></a></sup> </p><p>Outra enfermidade associada à apoptose excessiva é a AIDS (síndrome da imunodeficiência adquirida). Acredita-se que o vírus HIV (vírus da imunodeficiência humana), causador desta doença, possa induzir a apoptose de linfócitos T auxiliadores, ou CD4 (relacionados a respostas imunes). Contudo, essa indução não se dá somente nas células infectadas diretamente, isso ocorre devido a um produto viral solúvel (gp120) capaz de se ligar ao domínio CD4 das células não infectadas. Esse mecanismo indireto potencializa ainda mais a derrocada do sistema imune. É justamente a diminuição do número de linfócitos T que provoca danos na resposta imunológica dos soropositivos, tornando-os extremamente susceptíveis a complicações. </p><p>Há também as doenças neurodegenerativas, nas quais a apoptose é induzida em neurônios ou células neuronais. Na esclerose lateral amiotrófica (ELA), a enzima superóxido-dismutase, de efeito antioxidante, tem sua produção comprometida devido a mutações no gene que a codifica. Assim, os radicais livres não são metabolizados pelos neurônios motores e seu acúmulo induz a apoptose neuronal, devido à agressão química provocada por estas substâncias nas células. Na doença de Alzheimer, há o acúmulo de peptídio-β-amilóide, que influencia os processos metabólicos celulares e também induz a morte celular programada. Já nas atrofias musculares espinhais, o problema decorre de mutações no gene que codifica as IAPs, logo, o processo torna-se facilitado, uma vez que elas não se ligarão às caspases, que estarão ativas, promovendo a apoptose. </p><p>Por fim, a apoptose exagerada também causa distúrbios na produção de células sanguíneas. Isso ocorre pois, normalmente, o processo de morte celular é inibido nestas células para que possa ocorrer a sua diferenciação. Dessa forma, o acúmulo de toxinas ou mutações que ativem genes indutores de apoptose levam a doenças hematológicas, como neutropenia crônica (baixa produção de neutrófilos), anemia aplástica (redução da fabricação de células sanguíneas em geral) ou β-talassemia (problemas na produção de hemoglobina). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Apoptose_reduzida">Apoptose reduzida</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=18" title="Editar secção: Apoptose reduzida" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=18" title="Editar código-fonte da secção: Apoptose reduzida"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>O processo de morte celular controlada é importante para eliminar células velhas, danificadas ou que apresentem riscos ao sistema corporal como um todo. Apesar de seus malefícios quando acionado demasiadamente, a falta deste mecanismo biológico também traz sérias consequências. </p><p>Uma das mais importantes consequências é a contribuição no desenvolvimento do câncer. Assim, neste tipo de doença, somado ao fato de haver um incremento da multiplicação celular, há também uma inibição da apoptose em células cancerígenas de tumores malignos, que podem se espalhar pelo corpo e desfrutar de uma vantagem seletiva, já que não sofrem apoptose. Isso decorre do fato de alguns oncogenes (aqueles cujo ganho de função leva à proliferação celular) e genes supressores de tumor (a perda de função induz a multiplicação das células) estarem intimamente relacionados ao processo de morte celular programada. Um exemplo são os oncogenes do Bcl2 e Bcl-XL, que participam do bloqueio da apoptose. Mutações no gene que codifica a <i>p53</i> (um supressor de tumor) estão associadas a cerca de 50% dos casos de câncer, já que esta proteína é um regulador do ciclo celular que induz a morte celular em casos de erros. Dessa forma, a inibição da apoptose influi no processo de proteção celular contra falhas ocasionais, contribuindo para o surgimento de tumores malignos. As doenças autoimunes também se enquadram neste quesito. </p><p>O sistema imunológico precisa ser bastante dinâmico e diversificado para poder atuar contra diferentes antígenos recebidos ao longo da vida. Assim, rearranjos no DNA são frequentemente necessários. Contudo, este processo pode desencadear falhas, como células que combatem antígenos do próprio organismo. Para que o quadro de doença autoimune não se instale, a apoptose é necessária para eliminar estes linfócitos que atacam o próprio sistema. Todavia, caso haja intercorrências na morte celular, os linfócitos defeituosos passarão por um amadurecimento inadequado no timo, já que não serão eliminados e, consequentemente, trarão injúrias ao organismo. O mecanismo de apoptose inibida, neste caso, relaciona-se com mutações em genes que codificam a proteína <i>Fas</i> ou o ligante <i>Fas.</i> </p><p>Por fim, alguns tipos de vírus desenvolveram estratégias para evitar a apoptose nas células infectadas. Por exemplo, o vírus da varíola bovina consegue inibir a <i>ICE</i> (enzima conversora de interleucina-1), que é um tipo de caspase. Há patógenos que codificam proteínas semelhantes ao Bcl2 ou que elevam a sua expressão como inibidores de apoptose (vírus Epstein-Barr e o da peste suína africana). Os baculovírus agem por meio de IAPs, que se ligam às caspases impedindo-as de desencadear a morte celular programada. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Possíveis_Aplicações"><span id="Poss.C3.ADveis_Aplica.C3.A7.C3.B5es"></span>Possíveis Aplicações</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;veaction=edit&amp;section=19" title="Editar secção: Possíveis Aplicações" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Apoptose&amp;action=edit&amp;section=19" title="Editar código-fonte da secção: Possíveis Aplicações"><span>editar código-fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A apoptose possui potencial uso terapêutico, pois sua modulação pode ser utilizada para tratamento de doenças. Diversos estudos nesse sentido buscam alternativas para atuar em problemas como o câncer, usando também outras ferramentas biológicas como micro-RNAs. No estudo “Role of micro-RNAs in drug resistance of multiple myeloma”, há uma série de observações que embasam essa aplicação. Neste contexto, os micro-RNAs mais estudados são: miR-137/197, miR-21 e miR-221/222. Acredita-se que eles estejam relacionados com uma modulação negativa da sensibilidade às drogas pelas células de mieloma múltiplo. </p><p>Micro-RNAs (miRNAs) são pequenas moléculas de RNA não codificantes que têm papel na regulação pós-transcricional de alguns genes humanos, como oncogenes e supressores de tumor (essa regulação pode ter caráter positivo ou negativo). Eles também podem regular a resposta de células tumorais a drogas através da modulação dos processos de apoptose, anti-apoptose ou de vias proliferativas. Contudo, o estudo destas modulações é desafiador, visto que o processo de resistência ao tratamento é bastante complicado, somando-se ao fato de que alguns miRNAs têm a capacidade de atingir, pelo menos, 200 genes diferentes. </p> <h2 id="Referências" style="cursor: help;" title="Esta seção foi configurada para não ser editável diretamente. Edite a página toda ou a seção anterior em vez disso."><span id="Refer.C3.AAncias"></span>Referências</h2> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20161202100946/http://origemdapalavra.com.br/site/palavras/apoptose/">«apoptose | Palavras | Origem Da Palavra»</a>. <i>origemdapalavra.com.br</i><span class="reference-accessdate">. Consultado em 1 de dezembro de 2016</span>. Arquivado do <a rel="nofollow" class="external text" href="http://origemdapalavra.com.br/site/palavras/apoptose/">original</a> em 2 de dezembro de 2016</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=apoptose+%7C+Palavras+%7C+Origem+Da+Palavra&amp;rft.genre=unknown&amp;rft.jtitle=origemdapalavra.com.br&amp;rft_id=http%3A%2F%2Forigemdapalavra.com.br%2Fsite%2Fpalavras%2Fapoptose%2F&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-:3-2"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><i><b><a href="#cite_ref-:3_2-0">a</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:3_2-1">b</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:3_2-2">c</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:3_2-3">d</a></b></i></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Alberts, Bruce (2010). <i>Biologia Molecular da Célula</i>. [S.l.]: Artmed. pp.&#160;1115–1127</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.aufirst=Bruce&amp;rft.aulast=Alberts&amp;rft.btitle=Biologia+Molecular+da+C%C3%A9lula&amp;rft.date=2010&amp;rft.genre=book&amp;rft.pages=1115-1127&amp;rft.pub=Artmed&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Elmore, Susan (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2117903/">«Apoptosis: A Review of Programmed Cell Death»</a>. <i>Toxicologic pathology</i>. <b>35</b> (4): 495–516. <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0192-6233">0192-6233</a>. <a href="/wiki/PubMed_Central" title="PubMed Central">PMC</a>&#160;<span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2117903">2117903</a><span style="margin-left:0.1em"><span typeof="mw:File"><span title="Acessível livremente"><img alt="Acessível livremente" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png" decoding="async" width="9" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/14px-Lock-green.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/18px-Lock-green.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="813" /></span></span></span></span>. <a href="/wiki/PubMed_Identifier" class="mw-redirect" title="PubMed Identifier">PMID</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17562483">17562483</a>. <a href="/wiki/Digital_object_identifier" title="Digital object identifier">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1080%2F01926230701320337">10.1080/01926230701320337</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Apoptosis%3A+A+Review+of+Programmed+Cell+Death&amp;rft.aufirst=Susan&amp;rft.aulast=Elmore&amp;rft.date=2007&amp;rft.genre=article&amp;rft.issn=0192-6233&amp;rft.issue=4&amp;rft.jtitle=Toxicologic+pathology&amp;rft.pages=495-516&amp;rft.volume=35&amp;rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2117903&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2117903%2F&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1080%2F01926230701320337&amp;rft_id=info%3Apmid%2F17562483&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-mec-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><i><b><a href="#cite_ref-mec_4-0">a</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-mec_4-1">b</a></b></i></sup></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://objetoseducacionais2.mec.gov.br/bitstream/handle/mec/2654/apoptose.swf?sequence=1">Apoptose 1: papel no desenvolvimento embrionário</a><sup><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Liga%C3%A7%C3%A3o_inativa" title="Wikipédia:Ligação inativa"><i>[ligação inativa]</i></a></sup> Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.medcenter.com">2. Fisiopatologia</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081119140655/http://www.medcenter.com/">Arquivado em</a> 19 de novembro de 2008, no <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://boasaude.uol.com.br/realce/emailorprint.cfm?id=15476&amp;type=lib">Neoplasias epiteliais de preenchimento</a><sup><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Liga%C3%A7%C3%A3o_inativa" title="Wikipédia:Ligação inativa"><i>[ligação inativa]</i></a></sup> Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-miniweb-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><i><b><a href="#cite_ref-miniweb_7-0">a</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-miniweb_7-1">b</a></b></i></sup></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.miniweb.com.br/ciencias/artigos/Apoptose3.html">Apoptose</a> Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.teses.usp.br/teses/disponiveis/42/42132/tde-22092008-170922/">Mecanismos de indução de apoptose pela presença de danos ao DNA: um estudo sobre...</a> Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://anatpat.unicamp.br/nptependimoblastoma1c.html">Neupatimagem-UNICAMP</a> Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S0004-28032001000200011&amp;script=sci_arttext">Arquivos de Gastroenterologia - Apoptosis as a mechanism of tissue injury in hepatobiliary diseases</a> Obtido em 15 de agosto de 2009 (em português)</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Abdi, Jahangir; Hou (2 de agosto de 2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.oncotarget.com/abstract/11032">«Role of micro-RNAs in drug resistance of multiple myeloma»</a>. <i>Oncotarget</i>. <b>7</b> (37). <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1949-2553">1949-2553</a>. <a href="/wiki/Digital_object_identifier" title="Digital object identifier">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.18632%2Foncotarget.11032">10.18632/oncotarget.11032</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Role+of+micro-RNAs+in+drug+resistance+of+multiple+myeloma&amp;rft.aufirst=Jahangir&amp;rft.aulast=Abdi&amp;rft.date=2016-08-02&amp;rft.genre=article&amp;rft.issn=1949-2553&amp;rft.issue=37&amp;rft.jtitle=Oncotarget&amp;rft.volume=7&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.oncotarget.com%2Fabstract%2F11032&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.18632%2Foncotarget.11032&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-:0-12"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><i><b><a href="#cite_ref-:0_12-0">a</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:0_12-1">b</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:0_12-2">c</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:0_12-3">d</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:0_12-4">e</a></b></i></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Yaron Fuchs; Hermann Steller (11 de novembro de 2011). «Programmed Cell Death in Animal Development and Disease». <i>Cell</i>. <b>147</b> (4): 742-758. <a href="/wiki/Digital_object_identifier" title="Digital object identifier">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1016%2Fj.cell.2011.10.033">10.1016/j.cell.2011.10.033</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Programmed+Cell+Death+in+Animal+Development+and+Disease&amp;rft.au=Yaron+Fuchs&amp;rft.date=2011-11-11&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=4&amp;rft.jtitle=Cell&amp;rft.pages=742-758&amp;rft.volume=147&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.cell.2011.10.033&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.emouseatlas.org">«emouseatlas»</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.btitle=emouseatlas&amp;rft.genre=unknown&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.emouseatlas.org&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Tullia Lindsten; Tullia Lindsten, Wei-Xing Zong, Helena A. Shiels, Patryce Mahar, Michael Wei, Andrea J. Ross, Jeffrey C. Rathmell, Eugen Ulrich, Kenneth Frauwirth, Vicki M. Eng, M. Celeste Simon, Averil Ma, Ayala King, Katrina G. Waymire, Yifeng Chen, David M. Adelman, Jeffrey A. Golden, Gerard Evan, Stanley J., Korsmeyer, Grant R. MacGregor,Craig B. Thompson (dezembro de 2000). «The Combined Functions of Proapoptotic Bcl-2 Family Members Bak and Bax Are Essential for Normal Development of Multiple Tissues». <i>Molecular Cell</i>. <b>6</b> (6): 1389-1399</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=The+Combined+Functions+of+Proapoptotic+Bcl-2+Family+Members+Bak+and+Bax+Are+Essential+for+Normal+Development+of+Multiple+Tissues&amp;rft.au=Tullia+Lindsten&amp;rft.date=2000-12&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=6&amp;rft.jtitle=Molecular+Cell&amp;rft.pages=1389-1399&amp;rft.volume=6&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-:1-15"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><i><b><a href="#cite_ref-:1_15-0">a</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:1_15-1">b</a></b></i></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Electra Coucouvanis; Gail R. Martin (20 de outubro de 1995). «Signals for Death and Survival: A Two-Step Mechanism for Cavitation in the Vertebrate Embryo». <i>Cell</i>. <b>83</b> (2): 279-287</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Signals+for+Death+and+Survival%3A+A+Two-Step+Mechanism+for+Cavitation+in+the+Vertebrate+Embryo&amp;rft.au=Electra+Coucouvanis&amp;rft.date=1995-10-20&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=2&amp;rft.jtitle=Cell&amp;rft.pages=279-287&amp;rft.volume=83&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Miguel Weil; Michael D. Jacobson and Martin C. Raff (fevereiro de 1997). «Is programmed cell death required for neural tube closure?». <i>Current Biology</i>. <b>7</b> (4): 281-284</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Is+programmed+cell+death+required+for+neural+tube+closure%3F&amp;rft.au=Miguel+Weil&amp;rft.date=1997-02&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=4&amp;rft.jtitle=Current+Biology&amp;rft.pages=281-284&amp;rft.volume=7&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">B. Avallone; G. Balsamo, S. Trapani, and F. Marmo (2002). «Apoptosis during chick inner ear development: some observations by TEM and TUNEL techniques». <i>European Journal of Histochemistry</i>. <b>46</b> (1): 53-59</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Apoptosis+during+chick+inner+ear+development%3A+some+observations+by+TEM+and+TUNEL+techniques&amp;rft.au=B.+Avallone&amp;rft.date=2002&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=1&amp;rft.jtitle=European+Journal+of+Histochemistry&amp;rft.pages=53-59&amp;rft.volume=46&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">ELTYEB ABDELWAHID; LAURI J. PELLINIEMI, EERO JOKINEN (2002). «Cell Death and Differentiation in the Development of the Endocardial Cushion of the Embryonic Heart». <i>MICROSCOPY RESEARCH AND TECHNIQUE</i>. <b>58</b> (5): 395–403</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Cell+Death+and+Differentiation+in+the+Development+of+the+Endocardial+Cushion+of+the+Embryonic+Heart&amp;rft.au=ELTYEB+ABDELWAHID&amp;rft.date=2002&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=5&amp;rft.jtitle=MICROSCOPY+RESEARCH+AND+TECHNIQUE&amp;rft.pages=395-403&amp;rft.volume=58&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">J. F. R. KERR; B. HARMON, J. SEARLE (1974). «AN ELECTRON-MICROSCOPE STUDY OF CELL DELETION IN THE ANURAN TADPOLE TAIL DURING SPONTANEOUS METAMORPHOSIS WITH SPECIAL REFERENCE TO APOPTOSIS OF STRIATED MUSCLE FIBRES». <i>Journal of Cell Science</i>. <b>16</b> (3): 571-585</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=AN+ELECTRON-MICROSCOPE+STUDY+OF+CELL+DELETION+IN+THE+ANURAN+TADPOLE+TAIL+DURING+SPONTANEOUS+METAMORPHOSIS+WITH+SPECIAL+REFERENCE+TO+APOPTOSIS+OF+STRIATED+MUSCLE+FIBRES&amp;rft.au=J.+F.+R.+KERR&amp;rft.date=1974&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=3&amp;rft.jtitle=Journal+of+Cell+Science&amp;rft.pages=571-585&amp;rft.volume=16&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Restifo, L. L.; White, K. (1992). «Mutations in a steroid hormone-regulated gene disrupt the metamorphosis of internal tissues in Drosophila: salivary glands, muscle, and gut». <i>Developmental Biology</i>. <b>201</b> (4): 221-234</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Mutations+in+a+steroid+hormone-regulated+gene+disrupt+the+metamorphosis+of+internal+tissues+in+Drosophila%3A+salivary+glands%2C+muscle%2C+and+gut&amp;rft.au=Restifo%2C+L.+L.&amp;rft.date=1992&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=4&amp;rft.jtitle=Developmental+Biology&amp;rft.pages=221-234&amp;rft.volume=201&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Baehrecke, E. H. (2000). «Steroid regulation of programmed cell death during Drosophila development». <i>Cell Death and Differentiation</i>. <b>7</b>: 1057-1062</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Steroid+regulation+of+programmed+cell+death+during+Drosophila+development&amp;rft.aufirst=E.+H.&amp;rft.aulast=Baehrecke&amp;rft.date=2000&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Cell+Death+and+Differentiation&amp;rft.pages=1057-1062&amp;rft.volume=7&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Pascal Meier; Andrew Finch, Gerard Evan (2000). «Apoptosis in development». <i>Nature</i>. <b>407</b>: 796-801</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Apoptosis+in+development&amp;rft.au=Pascal+Meier&amp;rft.date=2000&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Nature&amp;rft.pages=796-801&amp;rft.volume=407&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-:2-23"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><i><b><a href="#cite_ref-:2_23-0">a</a></b></i></sup> <sup><i><b><a href="#cite_ref-:2_23-1">b</a></b></i></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Baker, T.G. (1963). «A quantitative and cytological study of germ cells in human ovaries». <i>Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences</i>. <b>158</b>: 417-433</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=A+quantitative+and+cytological+study+of+germ+cells+in+human+ovaries&amp;rft.aufirst=T.G.&amp;rft.aulast=Baker&amp;rft.date=1963&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Proceedings+of+the+Royal+Society+B%3A+Biological+Sciences&amp;rft.pages=417-433&amp;rft.volume=158&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Gondos, B. (1978). <i>The vertebrate ovary (Oogonia and oocytes in mammals)</i> 1 ed. New York: Plenum Press. p.&#160;653-663</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.aufirst=B.&amp;rft.aulast=Gondos&amp;rft.btitle=The+vertebrate+ovary+%28Oogonia+and+oocytes+in+mammals%29&amp;rft.date=1978&amp;rft.edition=1&amp;rft.genre=book&amp;rft.pages=653-663&amp;rft.place=New+York&amp;rft.pub=Plenum+Press&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Martin C. Raff; Barbara A. Barres, Julia F. Burne, Harriet S. Coles, Ysuki Ishizaki, Michael D. Jacobson (1993). «Programmed Cell Death and the Control of Cell Survival: Lessons from the Nervous System». <i>Science</i>. <b>262</b>: 695-700</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Programmed+Cell+Death+and+the+Control+of+Cell+Survival%3A+Lessons+from+the+Nervous+System&amp;rft.au=Martin+C.+Raff&amp;rft.date=1993&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Science&amp;rft.pages=695-700&amp;rft.volume=262&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Ben A. Barres; Martin C. Raff (1999). «Axonal Control of Oligodendrocyte Development». <i>The Journal of Cell Biology</i>. <b>147</b> (6): 1123–1128</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Axonal+Control+of+Oligodendrocyte+Development&amp;rft.au=Ben+A.+Barres&amp;rft.date=1999&amp;rft.genre=article&amp;rft.issue=6&amp;rft.jtitle=The+Journal+of+Cell+Biology&amp;rft.pages=1123-1128&amp;rft.volume=147&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Jameson, S.C.; Hogquist, K.A. &amp; Bevan (1995). «Positive selection of thymocytes». <i>Annual Review of Immunology</i>. <b>13</b>: 93–126</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Positive+selection+of+thymocytes&amp;rft.au=Jameson%2C+S.C.&amp;rft.date=1995&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Annual+Review+of+Immunology&amp;rft.pages=93-126&amp;rft.volume=13&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Ashton-Rickardt, P.G; Tonegawa, S. A (1994). «A differential-avidity model for T-cell selection». <i>ImmunologyToday</i>. <b>15</b>: 362–366</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=A+differential-avidity+model+for+T-cell+selection&amp;rft.au=Ashton-Rickardt%2C+P.G&amp;rft.date=1994&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=ImmunologyToday&amp;rft.pages=362-366&amp;rft.volume=15&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Kastan, M. B.; Bartek, J. (2004). «Cell-cycle checkpoints and cancer». <i>Nature</i>. <b>432</b>: 316–323</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Cell-cycle+checkpoints+and+cancer&amp;rft.au=Kastan%2C+M.+B.&amp;rft.date=2004&amp;rft.genre=article&amp;rft.jtitle=Nature&amp;rft.pages=316-323&amp;rft.volume=432&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Marcos Malumbres; Mariano Barbacid (2009). «Cell cycle, CDKs and cancer: a changing paradigm». <b>9</b>: 153-166</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rfr_id=info%3Asid%2Fpt.wikipedia.org%3AApoptose&amp;rft.atitle=Cell+cycle%2C+CDKs+and+cancer%3A+a+changing+paradigm&amp;rft.au=Marcos+Malumbres&amp;rft.date=2009&amp;rft.genre=article&amp;rft.pages=153-166&amp;rft.volume=9&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;">&#160;</span></span> <span style="display:none;font-size:100%" class="error citation-comment">A referência emprega parâmetros obsoletos <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#124;coautores=</code> (<a href="/wiki/Ajuda:Erros_nas_refer%C3%AAncias#deprecated_params" title="Ajuda:Erros nas referências">ajuda</a>)</span></span> </li> </ol></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r69328899">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:0 auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox-image img{max-width:none!important}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .navbox{display:none!important}}</style><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Ciclo_celular" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-ver"><a href="/wiki/Predefini%C3%A7%C3%A3o:Ciclo_celular" title="Predefinição:Ciclo celular"><abbr title="Ver esta predefinição" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">v</abbr></a></li><li class="nv-discutir"><a href="/w/index.php?title=Predefini%C3%A7%C3%A3o_Discuss%C3%A3o:Ciclo_celular&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Predefinição Discussão:Ciclo celular (página não existe)"><abbr title="Discutir esta predefinição" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">d</abbr></a></li><li class="nv-editar"><a class="external text" href="https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Predefini%C3%A7%C3%A3o:Ciclo_celular&amp;action=edit"><abbr title="Editar esta predefinição" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">e</abbr></a></li></ul></div><div id="Ciclo_celular" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/Ciclo_celular" title="Ciclo celular">Ciclo celular</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Int%C3%A9rfase" title="Intérfase">Interfase</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Fase_G1" title="Fase G1">Fase G1</a> - <a href="/wiki/Fase_S" title="Fase S">Fase S</a> - <a href="/wiki/Fase_G2" title="Fase G2">Fase G2</a> - <a href="/wiki/Fase_G0" title="Fase G0">Fase G0</a></div></td><td class="navbox-image" rowspan="4" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Cell_Cycle_2.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Cell_Cycle_2.svg/100px-Cell_Cycle_2.svg.png" decoding="async" width="100" height="104" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Cell_Cycle_2.svg/150px-Cell_Cycle_2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Cell_Cycle_2.svg/200px-Cell_Cycle_2.svg.png 2x" data-file-width="482" data-file-height="502" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Divis%C3%A3o_celular" title="Divisão celular">Fase M</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Mitose" title="Mitose">Mitose</a> (<a href="/wiki/Pr%C3%B3fase" title="Prófase">Prófase</a>, <a href="/wiki/Promet%C3%A1fase" title="Prometáfase">Prometáfase</a>, <a href="/wiki/Met%C3%A1fase" title="Metáfase">Metáfase</a>, <a href="/wiki/An%C3%A1fase" title="Anáfase">Anáfase</a>, <a href="/wiki/Tel%C3%B3fase" title="Telófase">Telófase</a>) - <a href="/wiki/Citocinese" title="Citocinese">Citocinese</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=Ponto_de_controle_do_ciclo_celular&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ponto de controle do ciclo celular (página não existe)">Pontos de controle do ciclo celular</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ponto_de_restri%C3%A7%C3%A3o&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ponto de restrição (página não existe)">Ponto de restrição</a> - <a href="/w/index.php?title=Ponto_de_controle_p%C3%B3s-replica%C3%A7%C3%A3o&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ponto de controle pós-replicação (página não existe)">Ponto de controle pós-replicação</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Outras fases celulares</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a class="mw-selflink selflink">Apoptose</a></div></td></tr></tbody></table></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r69328899" /><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Morte" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-ver"><a href="/wiki/Predefini%C3%A7%C3%A3o:Morte_navecaixa" title="Predefinição:Morte navecaixa"><abbr title="Ver esta predefinição" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">v</abbr></a></li><li class="nv-discutir"><a href="/w/index.php?title=Predefini%C3%A7%C3%A3o_Discuss%C3%A3o:Morte_navecaixa&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Predefinição Discussão:Morte navecaixa (página não existe)"><abbr title="Discutir esta predefinição" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">d</abbr></a></li><li class="nv-editar"><a class="external text" href="https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Predefini%C3%A7%C3%A3o:Morte_navecaixa&amp;action=edit"><abbr title="Editar esta predefinição" style=";;background:none transparent;border:none;-moz-box-shadow:none;-webkit-box-shadow:none;box-shadow:none; padding:0;">e</abbr></a></li></ul></div><div id="Morte" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/Morte" title="Morte">Morte</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Na medicina</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r69328899" /></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th id="Morte_celular" scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Morte celular</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Necrose" title="Necrose">Necrose</a> <ul><li><a href="/wiki/Necrose_avascular" title="Necrose avascular">Necrose avascular</a></li> <li><a href="/wiki/Necrose_de_liquefa%C3%A7%C3%A3o" title="Necrose de liquefação">Necrose de liquefação</a></li> <li><a href="/wiki/Gangrena" title="Gangrena">Necrose gangrenosa</a></li> <li><a href="/wiki/Necrose_caseosa" title="Necrose caseosa">Necrose caseosa</a></li> <li><a href="/wiki/Esteatonecrose" title="Esteatonecrose">Esteatonecrose</a></li> <li><a href="/wiki/Necrose_fibrinoide" title="Necrose fibrinoide">Necrose fibrinoide</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Morte_celular_programada" title="Morte celular programada">Morte celular programada</a> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Apoptose</a></li> <li><a href="/wiki/Autofagia" title="Autofagia">Autofagia</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Aut%C3%B3lise" title="Autólise">Autólise</a></li> <li><a href="/wiki/Cariorrexe" title="Cariorrexe">Cariorrexe</a></li> <li><a href="/wiki/Cari%C3%B3lise" title="Cariólise">Cariólise</a></li> <li><a href="/wiki/Gene_suicida" title="Gene suicida">Gene suicida</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Aborto" title="Aborto">Aborto</a></li> <li><a href="/wiki/Morte_acidental" title="Morte acidental">Morte acidental</a></li> <li><a href="/wiki/Aut%C3%B3psia" title="Autópsia">Autópsia</a></li> <li><a href="/wiki/Morte_encef%C3%A1lica" title="Morte encefálica">Morte encefálica</a></li> <li><a href="/wiki/Distan%C3%A1sia" title="Distanásia">Distanásia</a></li> <li><a href="/wiki/Eutan%C3%A1sia" title="Eutanásia">Eutanásia</a></li> <li><a href="/wiki/Sinal_de_L%C3%A1zaro" title="Sinal de Lázaro">Sinal de Lázaro</a></li> <li><a href="/wiki/S%C3%ADndrome_de_L%C3%A1zaro" title="Síndrome de Lázaro">Síndrome de Lázaro</a></li> <li><a href="/wiki/Doa%C3%A7%C3%A3o_de_%C3%B3rg%C3%A3os_e_tecidos" title="Doação de órgãos e tecidos">Doação de órgãos e tecidos</a></li> <li><a href="/wiki/Doen%C3%A7a_terminal" title="Doença terminal">Doença terminal</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Categoria:Listas_sobre_a_morte" title="Categoria:Listas sobre a morte">Listas</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Lista_de_desastres_naturais_por_n%C3%BAmero_de_%C3%B3bitos" title="Lista de desastres naturais por número de óbitos">Desastres naturais</a></li> <li><a href="/wiki/Lista_de_obitu%C3%A1rios_prematuros" title="Lista de obituários prematuros">Obituários prematuros</a></li> <li><a href="/wiki/Lista_de_mortes_incomuns" title="Lista de mortes incomuns">Mortes incomuns</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Mortalidade</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Efeito_anivers%C3%A1rio" title="Efeito aniversário">Efeito aniversário</a></li> <li><a href="/wiki/Lei_de_Gompertz-Makeham" title="Lei de Gompertz-Makeham">Lei de Gompertz-Makeham</a></li> <li><a href="/wiki/Mortalidade_infantil" title="Mortalidade infantil">Mortalidade infantil</a></li> <li><a href="/wiki/Karoshi" title="Karoshi">Karoshi</a></li> <li><a href="/wiki/Morte_materna" title="Morte materna">Morte materna</a></li> <li><i><a href="/wiki/Memento_mori" title="Memento mori">Memento mori</a></i></li> <li><a href="/wiki/Taxa_de_mortalidade" title="Taxa de mortalidade">Taxa de mortalidade</a></li> <li><a href="/wiki/Mortalidade_perinatal" title="Mortalidade perinatal">Mortalidade perinatal</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Após a morte</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r69328899" /></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a href="/wiki/Cad%C3%A1ver" title="Cadáver">Corpo</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r69328899" /></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Etapas</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Pallor_mortis" title="Pallor mortis">Pallor mortis</a></li> <li><a href="/wiki/Algor_mortis" title="Algor mortis">Algor mortis</a></li> <li><a href="/wiki/Rigor_mortis" title="Rigor mortis">Rigor mortis</a></li> <li><a href="/wiki/Livor_mortis" title="Livor mortis">Livor mortis</a></li> <li><a href="/wiki/Putrefa%C3%A7%C3%A3o" title="Putrefação">Putrefação</a></li> <li><a href="/wiki/Decomposi%C3%A7%C3%A3o" title="Decomposição">Decomposição</a></li> <li><a href="/wiki/Esqueletiza%C3%A7%C3%A3o" title="Esqueletização">Esqueletização</a></li> <li><a href="/wiki/F%C3%B3ssil" title="Fóssil">Fossilização</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Preservação</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Criopreserva%C3%A7%C3%A3o" title="Criopreservação">Criopreservação</a> <ul><li><a href="/wiki/Cri%C3%B4nica" title="Criônica">Criônica</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Embalsamamento" title="Embalsamamento">Embalsamamento</a></li> <li><a href="/wiki/Macera%C3%A7%C3%A3o_(osso)" title="Maceração (osso)">Maceração</a></li> <li><a href="/wiki/M%C3%BAmia" title="Múmia">Mumificação</a></li> <li><a href="/wiki/Plastina%C3%A7%C3%A3o" title="Plastinação">Plastinação</a></li> <li><a href="/wiki/Taxidermia" title="Taxidermia">Taxidermia</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Disposição</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Sepultamento" title="Sepultamento">Sepultamento</a></li> <li><a href="/wiki/Crema%C3%A7%C3%A3o" title="Cremação">Cremação</a></li> <li><a href="/wiki/Hidr%C3%B3lise_alcalina" title="Hidrólise alcalina">Hidrólise alcalina</a></li> <li><a href="/wiki/Desmembramento" title="Desmembramento">Desmembramento</a></li> <li><a href="/wiki/Promession" title="Promession">Promession</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Espasmo_cadav%C3%A9rico" title="Espasmo cadavérico">Espasmo cadavérico</a></li> <li><a href="/wiki/Nascimento_de_caix%C3%A3o" title="Nascimento de caixão">Nascimento de caixão</a></li> <li><a href="/wiki/Ere%C3%A7%C3%A3o_post_mortem" title="Ereção post mortem">Ereção <i>post mortem</i></a></li> <li><a href="/wiki/Disseca%C3%A7%C3%A3o" title="Dissecação">Dissecação</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;">Outros aspectos</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Vida_ap%C3%B3s_a_morte" title="Vida após a morte">Vida após a morte</a></li> <li><a href="/wiki/Obl%C3%ADvio_eterno" title="Oblívio eterno">Oblívio eterno</a></li> <li><a href="/wiki/Cemit%C3%A9rio" title="Cemitério">Cemitério</a></li> <li><a href="/wiki/Categoria:Ritos_funer%C3%A1rios" title="Categoria:Ritos funerários">Ritos</a></li> <li><a href="/wiki/Forno_cremat%C3%B3rio" title="Forno crematório">Crematório</a></li> <li><a href="/wiki/Legista" title="Legista">Exame</a></li> <li><a href="/wiki/Funeral" title="Funeral">Funeral</a></li> <li><a href="/wiki/Estado_intermedi%C3%A1rio" title="Estado intermediário">Estado intermediário</a></li> <li><a href="/wiki/Luto" title="Luto">Luto</a></li> <li><a href="/wiki/Obitu%C3%A1rio" title="Obituário">Obituário</a></li> <li><a href="/wiki/Vig%C3%ADlia" title="Vigília">Vigília</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Paranormal</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Fantasma" title="Fantasma">Fantasmas</a></li> <li><a href="/wiki/Experi%C3%AAncia_de_quase-morte" title="Experiência de quase-morte">Experiência de quase-morte</a></li> <li><a href="/wiki/Necromancia" title="Necromancia">Necromancia</a></li> <li><a href="/wiki/Sess%C3%A3o_esp%C3%ADrita" title="Sessão espírita">Sessão espírita</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Legal</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Legisla%C3%A7%C3%A3o_sobre_o_aborto" title="Legislação sobre o aborto">Legislação sobre o aborto</a></li> <li><a href="/wiki/Pena_de_morte" title="Pena de morte">Pena de morte</a></li> <li><a href="/wiki/Morte_civil" title="Morte civil">Morte civil</a></li> <li><a href="/wiki/Certid%C3%A3o_de_%C3%B3bito" title="Certidão de óbito">Certidão de óbito</a></li> <li><a href="/wiki/Atestado_de_%C3%B3bito" title="Atestado de óbito">Morte declarada <i>in absentia</i></a></li> <li><a href="/wiki/Corredor_da_morte" title="Corredor da morte">Corredor da morte</a></li> <li><a href="/wiki/Assass%C3%ADnio" title="Assassínio">Assassínio</a></li> <li><a href="/wiki/Necropol%C3%ADtica" title="Necropolítica">Necropolítica</a></li> <li><a href="/wiki/Proibi%C3%A7%C3%A3o_de_morte" title="Proibição de morte">Proibição de morte</a></li> <li><a href="/wiki/Direito_de_morrer" title="Direito de morrer">Direito de morrer</a></li> <li><a href="/wiki/Fid%C3%BAcia" title="Fidúcia">Fidúcia</a></li> <li><a href="/wiki/Testamento" title="Testamento">Testamento</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Áreas</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Patologia_forense" title="Patologia forense">Patologia forense</a></li> <li><a href="/wiki/Fotografia_p%C3%B3s-morte" title="Fotografia pós-morte">Fotografia pós-morte</a></li> <li><a href="/wiki/Tafonomia" title="Tafonomia">Tafonomia</a> <ul><li><a href="/wiki/Bioestratinomia" title="Bioestratinomia">Bioestratinomia</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Tanatologia" title="Tanatologia">Tanatologia</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Outros</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Tanatose" title="Tanatose">Tanatose</a></li> <li><a href="/wiki/Pr%C3%A9mios_Darwin" title="Prémios Darwin">Prémios Darwin</a></li> <li><a href="/wiki/Anivers%C3%A1rio_de_morte" title="Aniversário de morte">Aniversário de morte</a></li> <li>Divindade da morte <ul><li><a href="/wiki/Morte_(personifica%C3%A7%C3%A3o)" title="Morte (personificação)">Personificação da morte</a></li> <li><a href="/wiki/Deidade_de_vida,_morte_e_ressurrei%C3%A7%C3%A3o" title="Deidade de vida, morte e ressurreição">Deidade de vida, morte e ressurreição</a></li> <li><a href="/wiki/Psicopompo" title="Psicopompo">Psicopompo</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Campo_de_exterm%C3%ADnio" title="Campo de extermínio">Campo de extermínio</a></li> <li><a href="/wiki/Puls%C3%A3o_de_morte" title="Pulsão de morte">Pulsão de morte</a></li> <li><a href="/wiki/Hilaridade_fatal" title="Hilaridade fatal">Hilaridade fatal</a></li> <li><a href="/wiki/Marcha_da_morte" title="Marcha da morte">Marcha da morte</a></li> <li><a href="/wiki/Poema_de_morte" title="Poema de morte">Poema de morte</a></li> <li><a href="/wiki/Esquadr%C3%A3o_da_morte" title="Esquadrão da morte">Esquadrão da morte</a></li> <li><a href="/wiki/Amea%C3%A7a_de_morte" title="Ameaça de morte">Ameaça de morte</a></li> <li><a href="/wiki/Morte_digna" title="Morte digna">Morte digna</a></li> <li><a href="/wiki/Extin%C3%A7%C3%A3o" title="Extinção">Extinção</a></li> <li><a href="/wiki/Homic%C3%ADdio" title="Homicídio">Homicídio</a></li> <li><a href="/wiki/M%C3%A1rtir" title="Mártir">Mártir</a></li> <li><a href="/wiki/Megadeth" title="Megadeth">Megadeth</a></li> <li><a href="/wiki/Necron%C3%ADmia" title="Necronímia">Necronímia</a></li> <li><a href="/wiki/Necrofilia" title="Necrofilia">Necrofilia</a></li> <li><a href="/wiki/Necrofobia" title="Necrofobia">Necrofobia</a></li> <li><a href="/wiki/Preda%C3%A7%C3%A3o" title="Predação">Predação</a></li> <li><a href="/wiki/Sacrif%C3%ADcio" title="Sacrifício">Sacrifício</a> <ul><li><a href="/wiki/Sacrif%C3%ADcio_humano" title="Sacrifício humano">humano</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Suic%C3%ADdio" title="Suicídio">Suicídio</a> <ul><li><a href="/wiki/Suic%C3%ADdio_assistido" title="Suicídio assistido">Suicídio assistido</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div> <ul><li><span typeof="mw:File"><span title="Página de categoria"><img alt="Página de categoria" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/16px-Symbol_category_class.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/24px-Symbol_category_class.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/32px-Symbol_category_class.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></span></span> <a href="/wiki/Categoria:Morte" title="Categoria:Morte">Categoria</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐api‐int.codfw.main‐5ddfd8d688‐n774n Cached time: 20250304210347 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 0.290 seconds Real time usage: 0.353 seconds Preprocessor visited node count: 2097/1000000 Post‐expand include size: 88144/2097152 bytes Template argument size: 127/2097152 bytes Highest expansion depth: 14/100 Expensive parser function count: 0/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 45720/5000000 bytes Lua time usage: 0.093/10.000 seconds Lua memory usage: 3383862/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 0/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 244.685 1 -total 74.57% 182.463 1 Predefinição:Referências 26.50% 64.841 5 Predefinição:Navbox 22.70% 55.548 19 Predefinição:Citar_periódico 19.99% 48.913 2 Predefinição:Citar_web 18.50% 45.265 1 Predefinição:Ciclo_celular 8.94% 21.882 7 Predefinição:Pt 7.43% 18.186 1 Predefinição:(())-meta1 6.83% 16.714 1 Predefinição:Morte_navecaixa 6.71% 16.428 1 Predefinição:Língua-meta --> <!-- Saved in parser cache with key ptwiki:pcache:111892:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250304210347 and revision id 69538953. Rendering was triggered because: api-parse --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Obtida de "<a dir="ltr" href="https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Apoptose&amp;oldid=69538953">https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Apoptose&amp;oldid=69538953</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Especial:Categorias" title="Especial:Categorias">Categorias</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categoria:Biologia_celular" title="Categoria:Biologia celular">Biologia celular</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Imunologia" title="Categoria:Imunologia">Imunologia</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:Morte_celular_programada" title="Categoria:Morte celular programada">Morte celular programada</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Categorias ocultas: <ul><li><a href="/wiki/Categoria:!Artigos_com_liga%C3%A7%C3%B5es_inativas" title="Categoria:!Artigos com ligações inativas">!Artigos com ligações inativas</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:!Predefini%C3%A7%C3%A3o_Webarchive_wayback_links" title="Categoria:!Predefinição Webarchive wayback links">!Predefinição Webarchive wayback links</a></li><li><a href="/wiki/Categoria:!P%C3%A1ginas_que_usam_refer%C3%AAncias_com_par%C3%A2metros_obsoletas" title="Categoria:!Páginas que usam referências com parâmetros obsoletas">!Páginas que usam referências com parâmetros obsoletas</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Esta página foi editada pela última vez às 22h56min de 10 de fevereiro de 2025.</li> <li id="footer-info-copyright">Este texto é disponibilizado nos termos da licença <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pt">Atribuição-CompartilhaIgual 4.0 Internacional (CC BY-SA 4.0) da Creative Commons</a>; pode estar sujeito a condições adicionais. Para mais detalhes, consulte as <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">condições de utilização</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/pt-br">Política de privacidade</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Sobre">Sobre a Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Aviso_geral">Avisos gerais</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Código de conduta</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Programadores</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pt.wikipedia.org">Estatísticas</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Declaração sobre ''cookies''</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pt.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Apoptose&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Versão móvel</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Busca</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Pesquisar na Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Especial:Pesquisar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Pesquisar</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Conteúdo" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Alternar o índice" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Alternar o índice</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Apoptose</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>63 línguas</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Adicionar tópico</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-657b46f875-5pvnb","wgBackendResponseTime":178,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.290","walltime":"0.353","ppvisitednodes":{"value":2097,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":88144,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":127,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":14,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":45720,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 244.685 1 -total"," 74.57% 182.463 1 Predefinição:Referências"," 26.50% 64.841 5 Predefinição:Navbox"," 22.70% 55.548 19 Predefinição:Citar_periódico"," 19.99% 48.913 2 Predefinição:Citar_web"," 18.50% 45.265 1 Predefinição:Ciclo_celular"," 8.94% 21.882 7 Predefinição:Pt"," 7.43% 18.186 1 Predefinição:(())-meta1"," 6.83% 16.714 1 Predefinição:Morte_navecaixa"," 6.71% 16.428 1 Predefinição:Língua-meta"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.093","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3383862,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-api-int.codfw.main-5ddfd8d688-n774n","timestamp":"20250304210347","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Apoptose","url":"https:\/\/pt.wikipedia.org\/wiki\/Apoptose","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q14599311","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q14599311","author":{"@type":"Organization","name":"Contribuidores dos projetos da Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Funda\u00e7\u00e3o Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2005-06-29T17:53:38Z","dateModified":"2025-02-10T22:56:17Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/d\/d7\/Apoptose.png","headline":"Morte Celular Programada"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10