CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Berlijnse Muur - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"9f7b954a-9070-44d9-9b7e-a5dd32c49111","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Berlijnse_Muur","wgTitle":"Berlijnse Muur","wgCurRevisionId":66249313,"wgRevisionId":66249313,"wgArticleId":703336,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Bouwwerk in Berlijn","Geschiedenis van Berlijn","Grens","Koude Oorlog","Muur","Scheidingsbarrière","Opdeling van Duitsland"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Berlijnse_Muur","wgRelevantArticleId":703336,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false,"wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["autoconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia", "wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":30000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q5086","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready", "user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init", "ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.6"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg/1200px-East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="924"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg/800px-East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="616"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg/640px-East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="493"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Berlijnse Muur - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Berlijnse_Muur"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Berlijnse_Muur"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-Berlijnse_Muur rootpage-Berlijnse_Muur skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/18_december"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Berlijnse+Muur" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Berlijnse+Muur" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Berlijnse+Muur" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Berlijnse+Muur" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Voorgeschiedenis" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Voorgeschiedenis"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Voorgeschiedenis</span> </div> </a> <ul id="toc-Voorgeschiedenis-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bouw" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bouw"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Bouw</span> </div> </a> <ul id="toc-Bouw-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Loop_van_de_Muur" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Loop_van_de_Muur"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Loop van de Muur</span> </div> </a> <ul id="toc-Loop_van_de_Muur-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Val_van_de_Muur_in_1989" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Val_van_de_Muur_in_1989"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Val van de Muur in 1989</span> </div> </a> <ul id="toc-Val_van_de_Muur_in_1989-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Slachtoffers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Slachtoffers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Slachtoffers</span> </div> </a> <ul id="toc-Slachtoffers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Restanten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Restanten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Restanten</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Restanten-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Restanten-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Restanten-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Overblijfselen_van_de_Berlijnse_Muur_in_de_stad" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Overblijfselen_van_de_Berlijnse_Muur_in_de_stad"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Overblijfselen van de Berlijnse Muur in de stad</span> </div> </a> <ul id="toc-Overblijfselen_van_de_Berlijnse_Muur_in_de_stad-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Berliner_Mauerweg" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Berliner_Mauerweg"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Berliner Mauerweg</span> </div> </a> <ul id="toc-Berliner_Mauerweg-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monumenten" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Monumenten"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Monumenten</span> </div> </a> <ul id="toc-Monumenten-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Muurmuseum_in_het_Haus_am_Checkpoint_Charlie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Muurmuseum_in_het_Haus_am_Checkpoint_Charlie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.1</span> <span>Muurmuseum in het Haus am Checkpoint Charlie</span> </div> </a> <ul id="toc-Muurmuseum_in_het_Haus_am_Checkpoint_Charlie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Muurmonumenten_in_de_Bernauer_Straße" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Muurmonumenten_in_de_Bernauer_Straße"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.2</span> <span>Muurmonumenten in de Bernauer Straße</span> </div> </a> <ul id="toc-Muurmonumenten_in_de_Bernauer_Straße-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Overblijfselen_elders" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Overblijfselen_elders"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4</span> <span>Overblijfselen elders</span> </div> </a> <ul id="toc-Overblijfselen_elders-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Literatuur_(o.a.)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Literatuur_(o.a.)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Literatuur (o.a.)</span> </div> </a> <ul id="toc-Literatuur_(o.a.)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zie_ook" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zie_ook"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Zie ook</span> </div> </a> <ul id="toc-Zie_ook-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Externe_links" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Externe_links"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Externe links</span> </div> </a> <ul id="toc-Externe_links-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Berlijnse Muur</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 123 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-123" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">123 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Berlynse_Muur" title="Berlynse Muur – Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Berlynse Muur" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Berliner_Mauer" title="Berliner Mauer – Zwitserduits" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Berliner Mauer" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Zwitserduits" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%89%A0%E1%88%AD%E1%88%8A%E1%8A%95_%E1%8C%8D%E1%8B%B5%E1%8C%8D%E1%8B%B3" title="የበርሊን ግድግዳ – Amhaars" lang="am" hreflang="am" data-title="የበርሊን ግድግዳ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Amhaars" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berl%C3%ADn" title="Muro de Berlín – Aragonees" lang="an" hreflang="an" data-title="Muro de Berlín" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Aragonees" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%8A%D9%86" title="جدار برلين – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="جدار برلين" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%88%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%8A%D9%86" title="سور برلين – Egyptisch Arabisch" lang="arz" hreflang="arz" data-title="سور برلين" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptisch Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Muriu_de_Berl%C3%ADn" title="Muriu de Berlín – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Muriu de Berlín" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Berlin_divar%C4%B1" title="Berlin divarı – Azerbeidzjaans" lang="az" hreflang="az" data-title="Berlin divarı" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Azerbeidzjaans" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D1%83%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Берлин диуары – Basjkiers" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Берлин диуары" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Basjkiers" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0" title="Берлінская сцяна – Belarussisch" lang="be" hreflang="be" data-title="Берлінская сцяна" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Belarussisch" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%8D%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%BC%D1%83%D1%80" title="Бэрлінскі мур – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Бэрлінскі мур" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Берлинска стена – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Берлинска стена" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%A8_%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9A%E0%A7%80%E0%A6%B0" title="বার্লিন প্রাচীর – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="বার্লিন প্রাচীর" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%94%E0%BD%BA%E0%BD%A2%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BD%B2%E0%BD%93%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BE%95%E0%BD%82%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BD%B2%E0%BC%8D" title="པེར་ལིན་ལྕགས་རི། – Tibetaans" lang="bo" hreflang="bo" data-title="པེར་ལིན་ལྕགས་རི།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="Tibetaans" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Moger_Berlin" title="Moger Berlin – Bretons" lang="br" hreflang="br" data-title="Moger Berlin" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Bretons" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – Bosnisch" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Bosnisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berl%C3%ADn" title="Mur de Berlín – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Mur de Berlín" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%DB%95%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86" title="دیواری بەرلین – Soranî" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="دیواری بەرلین" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Soranî" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Berl%C3%ADnsk%C3%A1_ze%C4%8F" title="Berlínská zeď – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Berlínská zeď" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Mur_Berlin" title="Mur Berlin – Welsh" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Mur Berlin" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Welsh" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – Deens" lang="da" hreflang="da" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Deens" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Mauer" title="Berliner Mauer – Duits" lang="de" hreflang="de" data-title="Berliner Mauer" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/D%C3%AAs%C3%AA_Berlini" title="Dêsê Berlini – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Dêsê Berlini" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B5%CE%AF%CF%87%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%92%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%85" title="Τείχος του Βερολίνου – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="Τείχος του Βερολίνου" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Berlin_Wall" title="Berlin Wall – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="Berlin Wall" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Berlina_muro" title="Berlina muro – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Berlina muro" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berl%C3%ADn" title="Muro de Berlín – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Muro de Berlín" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Berliini_m%C3%BC%C3%BCr" title="Berliini müür – Estisch" lang="et" hreflang="et" data-title="Berliini müür" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Estisch" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Berlingo_harresia" title="Berlingo harresia – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Berlingo harresia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86" title="دیوار برلین – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="دیوار برلین" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Berliinin_muuri" title="Berliinin muuri – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Berliinin muuri" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Berlinm%C3%BArurin" title="Berlinmúrurin – Faeröers" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Berlinmúrurin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Faeröers" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Berlynske_Muorre" title="Berlynske Muorre – Fries" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Berlynske Muorre" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Balla_Bheirl%C3%ADn" title="Balla Bheirlín – Iers" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Balla Bheirlín" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Iers" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berl%C3%ADn" title="Muro de Berlín – Galicisch" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Muro de Berlín" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Galicisch" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Berlin_mongoraha" title="Berlin mongoraha – Guaraní" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Berlin mongoraha" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Guaraní" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Boalley_Verleen" title="Boalley Verleen – Manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Boalley Verleen" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="Manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%97%D7%95%D7%9E%D7%AA_%D7%91%D7%A8%D7%9C%D7%99%D7%9F" title="חומת ברלין – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="חומת ברלין" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0" title="बर्लिन की दीवार – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="बर्लिन की दीवार" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Berlini_fal" title="Berlini fal – Hongaars" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Berlini fal" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Hongaars" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%A5%D5%BC%D5%AC%D5%AB%D5%B6%D5%AB_%D5%BA%D5%A1%D5%BF" title="Բեռլինի պատ – Armeens" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Բեռլինի պատ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Armeens" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berlin" title="Muro de Berlin – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Muro de Berlin" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Tembok_Berlin" title="Tembok Berlin – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Tembok Berlin" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – Interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="Interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Muro_di_Berlin" title="Muro di Berlin – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Muro di Berlin" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Berl%C3%ADnarm%C3%BArinn" title="Berlínarmúrinn – IJslands" lang="is" hreflang="is" data-title="Berlínarmúrinn" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="IJslands" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Muro_di_Berlino" title="Muro di Berlino – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="Muro di Berlino" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%99%E3%83%AB%E3%83%AA%E3%83%B3%E3%81%AE%E5%A3%81" title="ベルリンの壁 – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ベルリンの壁" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/T%C3%A9mbok_Berlin" title="Témbok Berlin – Javaans" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Témbok Berlin" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Javaans" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%99%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98" title="ბერლინის კედელი – Georgisch" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ბერლინის კედელი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Georgisch" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/A%C9%A3%E1%B9%9Bab_n_Berlin" title="Aɣṛab n Berlin – Kabylisch" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Aɣṛab n Berlin" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="Kabylisch" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Берлин қабырғасы – Kazachs" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Берлин қабырғасы" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Kazachs" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%87%E1%9E%89%E1%9F%92%E1%9E%87%E1%9E%B6%E1%9F%86%E1%9E%84_%E1%9E%94%E1%9F%8A%E1%9F%82%E1%9E%9A%E1%9E%A1%E1%9E%B6%E1%9F%86%E1%9E%84" title="ជញ្ជាំង ប៊ែរឡាំង – Khmer" lang="km" hreflang="km" data-title="ជញ្ជាំង ប៊ែរឡាំង" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="Khmer" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AC%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%B2%E0%B2%BF%E0%B2%A8%E0%B3%8D_%E0%B2%97%E0%B3%8B%E0%B2%A1%E0%B3%86" title="ಬರ್ಲಿನ್ ಗೋಡೆ – Kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಬರ್ಲಿನ್ ಗೋಡೆ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="Kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%B2%A0%EB%A5%BC%EB%A6%B0_%EC%9E%A5%EB%B2%BD" title="베를린 장벽 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="베를린 장벽" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/D%C3%AEwar%C3%AA_Berl%C3%AEn%C3%AA" title="Dîwarê Berlînê – Koerdisch" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Dîwarê Berlînê" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Koerdisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Murus_Berolinensis" title="Murus Berolinensis – Latijn" lang="la" hreflang="la" data-title="Murus Berolinensis" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Latijn" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Berliner_Mauer" title="Berliner Mauer – Luxemburgs" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Berliner Mauer" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Luxemburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Moe%C3%ABr_(Berlien)" title="Moeër (Berlien) – Limburgs" lang="li" hreflang="li" data-title="Moeër (Berlien)" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Limburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Mi%C3%A2gia_de_Berlin" title="Miâgia de Berlin – Ligurisch" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Miâgia de Berlin" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCr_de_Berlin" title="Mür de Berlin – Lombardisch" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Mür de Berlin" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Berlyno_siena" title="Berlyno siena – Litouws" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Berlyno siena" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Litouws" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Berl%C4%ABnes_m%C5%ABris" title="Berlīnes mūris – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Berlīnes mūris" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Rindrin%27i_Berlin" title="Rindrin'i Berlin – Malagassisch" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Rindrin'i Berlin" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Malagassisch" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%95%D0%B8%D0%B4" title="Берлински ѕид – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Берлински ѕид" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AC%E0%B5%86%E0%B5%BC%E0%B4%B2%E0%B4%BF%E0%B5%BB_%E0%B4%AE%E0%B4%A4%E0%B4%BF%E0%B5%BD" title="ബെർലിൻ മതിൽ – Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ബെർലിൻ മതിൽ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0" title="Берлиний хана – Mongools" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Берлиний хана" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Mongools" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%9A%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A4" title="बर्लिनची भिंत – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="बर्लिनची भिंत" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Tembok_Berlin" title="Tembok Berlin – Maleis" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Tembok Berlin" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Maleis" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%98%E1%80%AC%E1%80%9C%E1%80%84%E1%80%BA_%E1%80%90%E1%80%B6%E1%80%90%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%B8" title="ဘာလင် တံတိုင်း – Birmaans" lang="my" hreflang="my" data-title="ဘာလင် တံတိုင်း" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="Birmaans" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86_%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1" title="برلین دیوار – Mazanderani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="برلین دیوار" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="Mazanderani" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Muro_%27e_Berlino" title="Muro 'e Berlino – Napolitaans" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Muro 'e Berlino" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="Napolitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%8B_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%B2" title="बर्लिनको पर्खाल – Nepalees" lang="ne" hreflang="ne" data-title="बर्लिनको पर्खाल" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="Nepalees" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – Noors - Nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Noors - Nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – Noors - Bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Noors - Bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – Occitaans" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Occitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%B0%E0%A8%B2%E0%A8%BF%E0%A8%A8_%E0%A8%A6%E0%A9%80_%E0%A8%95%E0%A9%B0%E0%A8%A7" title="ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਕੰਧ – Punjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਕੰਧ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Muraya_di_Berlin" title="Muraya di Berlin – Papiaments" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Muraya di Berlin" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="Papiaments" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mur_Berli%C5%84ski" title="Mur Berliński – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Mur Berliński" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Mur_%C3%ABd_Berlin" title="Mur ëd Berlin – Piëmontees" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Mur ëd Berlin" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piëmontees" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%86_%DA%A9%D9%86%D8%AF%DA%BE" title="برلن کندھ – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="برلن کندھ" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D8%A8%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%86_%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%84" title="د برلین دیوال – Pasjtoe" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د برلین دیوال" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Pasjtoe" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Muro_de_Berlim" title="Muro de Berlim – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Muro de Berlim" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Berlin_pirqa" title="Berlin pirqa – Quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Berlin pirqa" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="Quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Zidul_Berlinului" title="Zidul Berlinului – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Zidul Berlinului" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Берлинская стена – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Берлинская стена" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Muru_de_Berlinu" title="Muru de Berlinu – Sardijns" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Muru de Berlinu" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="Sardijns" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Muru_di_Birlinu" title="Muru di Birlinu – Siciliaans" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Muru di Birlinu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Siciliaans" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Berlin_Waw" title="Berlin Waw – Schots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Berlin Waw" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Schots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Berlinmuvra" title="Berlinmuvra – Noord-Samisch" lang="se" hreflang="se" data-title="Berlinmuvra" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="Noord-Samisch" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – Servo-Kroatisch" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Servo-Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B6%E0%B6%BB%E0%B7%8A%E0%B6%BD%E0%B7%92%E0%B6%B1%E0%B7%8A_%E0%B6%AD%E0%B7%8F%E0%B6%B4%E0%B7%8A%E0%B6%B4%E0%B6%BA" title="බර්ලින් තාප්පය – Singalees" lang="si" hreflang="si" data-title="බර්ලින් තාප්පය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Singalees" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Berlin_Wall" title="Berlin Wall – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Berlin Wall" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Berl%C3%ADnsky_m%C3%BAr" title="Berlínsky múr – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Berlínsky múr" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%86" title="دیوار برلن – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="دیوار برلن" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target"><span>سرائیکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Berlinski_zid" title="Berlinski zid – Sloveens" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Berlinski zid" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Sloveens" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Muri_i_Berlinit" title="Muri i Berlinit – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Muri i Berlinit" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%B7%D0%B8%D0%B4" title="Берлински зид – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Берлински зид" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Berliner_Muure" title="Berliner Muure – Saterfries" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Berliner Muure" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterfries" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Berlinmuren" title="Berlinmuren – Zweeds" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Berlinmuren" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Zweeds" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Ukuta_wa_Berlin" title="Ukuta wa Berlin – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Ukuta wa Berlin" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Berli%C5%84ski_mur" title="Berliński mur – Silezisch" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Berliński mur" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silezisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AF%86%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%B2%E0%AE%BF%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%9A%E0%AF%81%E0%AE%B5%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="பெர்லின் சுவர் – Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="பெர்லின் சுவர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AC%E0%B1%86%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%B2%E0%B0%BF%E0%B0%A8%E0%B1%8D_%E0%B0%97%E0%B1%8B%E0%B0%A1" title="బెర్లిన్ గోడ – Telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="బెర్లిన్ గోడ" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="Telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%81%E0%B8%B3%E0%B9%81%E0%B8%9E%E0%B8%87%E0%B9%80%E0%B8%9A%E0%B8%AD%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%A5%E0%B8%B4%E0%B8%99" title="กำแพงเบอร์ลิน – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="กำแพงเบอร์ลิน" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Pader_ng_Berlin" title="Pader ng Berlin – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Pader ng Berlin" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_Duvar%C4%B1" title="Berlin Duvarı – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Berlin Duvarı" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Берлин дивары – Tataars" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Берлин дивары" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BD%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BC%D1%83%D1%80" title="Берлінський мур – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Берлінський мур" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B1%D9%84%D9%86" title="دیوار برلن – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="دیوار برلن" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Berlin_devori" title="Berlin devori – Oezbeeks" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Berlin devori" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Oezbeeks" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Mur_de_Berlin" title="Mur de Berlin – Venetiaans" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Mur de Berlin" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_t%C6%B0%E1%BB%9Dng_Berlin" title="Bức tường Berlin – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Bức tường Berlin" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Bungbong_han_Berlin" title="Bungbong han Berlin – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Bungbong han Berlin" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%A2%99" title="柏林墙 – Wuyu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="柏林墙" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Wuyu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A8_%E1%83%99%E1%83%98%E1%83%93%E1%83%90" title="ბერლინიშ კიდა – Mingreels" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ბერლინიშ კიდა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingreels" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%91%D7%A2%D7%A8%D7%9C%D7%99%D7%A0%D7%A2%D7%A8_%D7%95%D7%95%D7%90%D7%A0%D7%98" title="בערלינער וואנט – Jiddisch" lang="yi" hreflang="yi" data-title="בערלינער וואנט" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Jiddisch" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%9C%8D%E7%89%86" title="柏林圍牆 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="柏林圍牆" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%9C%8D%E7%89%86" title="柏林圍牆 – Klassiek Chinees" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="柏林圍牆" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Klassiek Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Pek-l%C3%AEm_Chhi%C3%BB%E2%81%BF-%C3%BBi" title="Pek-lîm Chhiûⁿ-ûi – Minnanyu" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Pek-lîm Chhiûⁿ-ûi" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnanyu" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%9F%8F%E6%9E%97%E5%9C%8D%E7%89%86" title="柏林圍牆 – Kantonees" lang="yue" hreflang="yue" data-title="柏林圍牆" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Kantonees" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5086#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Berlijnse_Muur" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Berlijnse_Muur" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Berlijnse_Muur"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&action=edit" title="Deze pagina is beveiligd.
U kunt wel de broncode bekijken. [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bekijken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Berlijnse_Muur"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&action=edit"><span>Brontekst bekijken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Berlijnse_Muur" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Berlijnse_Muur" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&oldid=66249313" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Berlijnse_Muur&id=66249313&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlQ%C4%B1sald%C4%B1c%C4%B1s%C4%B1&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FBerlijnse_Muur"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrKodu&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FBerlijnse_Muur"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Berlijnse+Muur"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Berlijnse_Muur&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Berlin_Wall" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5086" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg/260px-East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg" decoding="async" width="260" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg/390px-East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg/520px-East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg 2x" data-file-width="1392" data-file-height="1072" /></a><figcaption>Versterking van de Muur in 1961</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg/260px-Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg" decoding="async" width="260" height="176" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg/390px-Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg/520px-Berlin_Potsdamer_Platz_Ebertstra%C3%9Fe_078736a.jpg 2x" data-file-width="590" data-file-height="400" /></a><figcaption>De Muur aan de <a href="/wiki/Ebertstra%C3%9Fe" title="Ebertstraße">Ebertstraße</a> in 1965</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_Wall_(June_1989).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Berlin_Wall_%28June_1989%29.jpg/260px-Berlin_Wall_%28June_1989%29.jpg" decoding="async" width="260" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Berlin_Wall_%28June_1989%29.jpg/390px-Berlin_Wall_%28June_1989%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Berlin_Wall_%28June_1989%29.jpg/520px-Berlin_Wall_%28June_1989%29.jpg 2x" data-file-width="974" data-file-height="649" /></a><figcaption>De Muur in juni 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg/260px-Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg" decoding="async" width="260" height="233" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg/390px-Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg/520px-Berlin_satellite_image_with_Berlin_wall.jpg 2x" data-file-width="1506" data-file-height="1347" /></a><figcaption>Ligging van de Berlijnse Muur op een satellietfoto</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_Wall,_Niederkirchnerstra%C3%9Fe,_Berlin_1988.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Berlin_Wall%2C_Niederkirchnerstra%C3%9Fe%2C_Berlin_1988.JPG/260px-Berlin_Wall%2C_Niederkirchnerstra%C3%9Fe%2C_Berlin_1988.JPG" decoding="async" width="260" height="164" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Berlin_Wall%2C_Niederkirchnerstra%C3%9Fe%2C_Berlin_1988.JPG/390px-Berlin_Wall%2C_Niederkirchnerstra%C3%9Fe%2C_Berlin_1988.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Berlin_Wall%2C_Niederkirchnerstra%C3%9Fe%2C_Berlin_1988.JPG/520px-Berlin_Wall%2C_Niederkirchnerstra%C3%9Fe%2C_Berlin_1988.JPG 2x" data-file-width="2380" data-file-height="1502" /></a><figcaption>De muur aan de Niederkirchnerstraße in 1988</figcaption></figure> <p>Onder de <b>Berlijnse Muur</b> (<a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a>: <i>Berliner Mauer</i>) verstaat men de tot 100 meter brede constructie van opeenvolgende obstakels die van <a href="/wiki/13_augustus" title="13 augustus">13 augustus</a> <a href="/wiki/1961" title="1961">1961</a> tot <a href="/wiki/9_november" title="9 november">9 november</a> <a href="/wiki/1989" title="1989">1989</a> <a href="/wiki/West-Berlijn" title="West-Berlijn">West-Berlijn</a> geheel omringde. Hiermee was dit deel van de stad geheel gescheiden van <a href="/wiki/Oost-Berlijn" title="Oost-Berlijn">Oost-Berlijn</a> en de rest van Oost-Duitsland. De totale grens rond West-Berlijn was een onderdeel van de <a href="/wiki/Duits-Duitse_grens" title="Duits-Duitse grens">Duits-Duitse grens</a> en was 167,8 km lang, waarvan 45,1 km werd gevormd door de Berlijnse Muur. De Berlijnse Muur was het bekendste symbool van de <a href="/wiki/Koude_Oorlog" title="Koude Oorlog">Koude Oorlog</a> en de <a href="/wiki/Duitse_deling" title="Duitse deling">deling van Duitsland</a>. Tijdens vluchtacties bij de Berlijnse Muur zijn minstens 138 mensen om het leven gekomen. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Voorgeschiedenis">Voorgeschiedenis</h2></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Occupied_Germany_and_Berlin.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Occupied_Germany_and_Berlin.png/260px-Occupied_Germany_and_Berlin.png" decoding="async" width="260" height="235" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Occupied_Germany_and_Berlin.png/390px-Occupied_Germany_and_Berlin.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/af/Occupied_Germany_and_Berlin.png 2x" data-file-width="452" data-file-height="409" /></a><figcaption>Verdeling van Duitsland en Berlijn in bezettingszones</figcaption></figure> <p>Na het einde van de <a href="/wiki/Tweede_Wereldoorlog" title="Tweede Wereldoorlog">Tweede Wereldoorlog</a> in 1945 werd Duitsland, volgens afspraken gemaakt tijdens de <a href="/wiki/Conferentie_van_Jalta" title="Conferentie van Jalta">Conferentie van Jalta</a>, opgedeeld in vier <a href="/wiki/Geallieerde_bezettingszones_in_Duitsland" title="Geallieerde bezettingszones in Duitsland">bezettingszones</a>. De <a href="/wiki/Geallieerden_(Tweede_Wereldoorlog)" title="Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)">geallieerde machten</a> (de <a href="/wiki/Verenigde_Staten" title="Verenigde Staten">Verenigde Staten</a>, de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a>, het <a href="/wiki/Verenigd_Koninkrijk" title="Verenigd Koninkrijk">Verenigd Koninkrijk</a> en <a href="/wiki/Frankrijk" title="Frankrijk">Frankrijk</a>) kregen elk een deel van het land toegewezen dat zij bezetten en voorlopig zouden besturen. Analoog hieraan werd ook de voormalige hoofdstad van het <a href="/wiki/Nazi-Duitsland" title="Nazi-Duitsland">Derde Rijk</a> verdeeld in vier sectoren. Het gebied dat Berlijn omringde behoorde evenwel in zijn geheel tot de <a href="/wiki/Sovjet-bezettingszone_in_Duitsland" title="Sovjet-bezettingszone in Duitsland">Sovjet-zone</a>, waardoor de Berlijnse sectoren van de overige geallieerde staten een <a href="/wiki/Enclave" title="Enclave">enclave</a> in door de Sovjet-Unie bezet gebied vormden. </p><p>Het einde van de Tweede Wereldoorlog had intussen het begin van de <a href="/wiki/Koude_Oorlog" title="Koude Oorlog">Koude Oorlog</a> tussen "het Westen" en "het Oosten" ingeluid. Berlijn ging door de bijzondere politiek-territoriale verhoudingen een centrale plaats innemen in de strijd tussen de oostelijke en westelijke <a href="/wiki/Veiligheidsdienst" class="mw-redirect" title="Veiligheidsdienst">inlichtingendiensten</a>. In 1948 kwam de Koude Oorlog met de <a href="/wiki/Blokkade_van_Berlijn" title="Blokkade van Berlijn">Blokkade van West-Berlijn</a> door de Sovjet-Unie tot een eerste hoogtepunt. Op 23 mei 1949 gingen de westelijke bezettingszones op in de <a href="/wiki/Bondsrepubliek_Duitsland_(1949-1990)" title="Bondsrepubliek Duitsland (1949-1990)">Bondsrepubliek Duitsland</a> (West-Duitsland); op 7 oktober van hetzelfde jaar werd de <a href="/wiki/Duitse_Democratische_Republiek" title="Duitse Democratische Republiek">Duitse Democratische Republiek</a> (Oost-Duitsland) gesticht op het grondgebied van de Sovjet- zone. Formeel bleef Berlijn een aparte status houden als van Duitse zijde gedemilitariseerde <i>viersectorenstad</i>, onafhankelijk van de twee Duitse staten. In de praktijk functioneerde <a href="/wiki/West-Berlijn" title="West-Berlijn">West-Berlijn</a> echter steeds meer als een <a href="/wiki/Deelstaten_van_Duitsland" title="Deelstaten van Duitsland">deelstaat</a> van de Bondsrepubliek en werd <a href="/wiki/Oost-Berlijn" title="Oost-Berlijn">Oost-Berlijn</a> zelfs tot <i>Hoofdstad van de DDR</i> uitgeroepen. </p><p>Reeds in de zomer van 1945 werd de grens tussen de bezettingszones in Berlijn afgebakend. Op sommige plekken plaatste men slagbomen en wit-gele houten palen, daarnaast werden felle kleurmarkeringen op bomen gebruikt. Om de zonegrens te overschrijden had men toestemming nodig; alleen voor pendelaars en boeren werd een zogenaamd <i>klein grensverkeer</i> ingevoerd. Op bevel van het Sovjet- militaire bewind werd een grenspolitiemacht opgebouwd, die op 1 december 1946 voor het eerst in actie kwam. Voor de grenspolitie werden er richtlijnen voor het gebruik van vuurwapens ingesteld. Voor reizen tussen de oostelijke en de westelijke sectoren moest men voortaan over een <i>interzonepas</i> beschikken. De eerste grensafzettingen werden aangelegd: in bosgebieden betrof dit vooral prikkeldraadbarrières, op wegen en straten werden barricades opgeworpen. </p><p>Sinds de oprichting van de DDR nam een steeds groter aantal burgers uit het oosten zijn toevlucht tot de Bondsrepubliek. In juli 1952 bereikte dit het voorlopig hoogtepunt van 10.000 vluchtelingen binnen een maand en in februari 1955 van 1000 per dag, uiteindelijk zelfs 200.000 in zes maanden. In 1956 werd bekendgemaakt dat ruim een kwart miljoen burgers de DDR had verlaten. Terwijl deze vluchtelingenstroom op gang kwam, begon men de <a href="/wiki/Duits-Duitse_grens" title="Duits-Duitse grens">Duits-Duitse grens</a> van DDR-zijde af te sluiten met hekken, bewakingsposten en alarminstallaties. Langs de grens werd een vijf kilometer brede "verboden zone" ingericht, die men alleen mocht betreden met speciale toestemming, die vooral aan lokale bewoners werd verleend. Aan de grenszijde werd dit gebied afgesloten met een 500 meter brede bufferzone, gevolgd door een tien meter brede zwaarbewaakte strook direct aan de grens. </p><p>De dwars door dichtbevolkt gebied lopende sectorgrens tussen Oost- en West-Berlijn bleef echter relatief open, aangezien deze nauwelijks te bewaken was. Via de lekkende grens verlieten tussen 1949 en 1961 zo'n 2,6 miljoen mensen de DDR en Oost-Berlijn; van hen vluchtten er 47.433 nog in de laatste twee weken voor de bouw van de Muur. Ook voor vele <a href="/wiki/Polen_(volk)" title="Polen (volk)">Polen</a> en <a href="/wiki/Tsjechen" title="Tsjechen">Tsjechen</a> was (West-)Berlijn een poort tot het <a href="/wiki/Westerse_wereld" title="Westerse wereld">Westen</a>. Aangezien het daarbij grotendeels hoogopgeleide jonge mensen betrof, vormde deze uittocht een serieuze bedreiging voor de economie van de DDR en zou uiteindelijk zelfs het voortbestaan van het land in gevaar kunnen komen. Ongeveer 50.000 Oost-Berlijners werkten in West-Berlijn, terwijl ze onder financieel gunstige voorwaarden in Oost-Berlijn of de voorsteden in de DDR woonden. Op 4 augustus 1961 verplichtte het Oost-Berlijnse stadsbestuur de sectorforensen zich te registreren en hun huur voortaan in <a href="/wiki/Duitse_mark" title="Duitse mark">West-Duitse marken</a> te betalen. </p><p>Reeds voor de bouw van de Muur controleerde de Oost-Duitse <a href="/wiki/Deutsche_Volkspolizei" title="Deutsche Volkspolizei">Volkspolizei</a> de naar het westen van de stad lopende straten intensief op verdachte <i>republiekvluchtelingen</i> en smokkelaars. Veel West-Berlijners en in West-Berlijn werkende Oost-Berlijners konden in Oost-Berlijn goedkoop inkopen doen met de op de zwarte markt gunstig om te wisselen <a href="/wiki/Oost-Duitse_Mark" class="mw-redirect" title="Oost-Duitse Mark">Oost-Duitse mark</a>. Dit betekende een verdere verzwakking van de <a href="/wiki/Centraal_geleide_economie" title="Centraal geleide economie">planeconomie</a> van de DDR. De afgrendeling van de grens door middel van de Muur moest ervoor zorgen dat de leegloop van zowel middelen als personen uit de <i>socialistische arbeiders- en boerenstaat</i> definitief een halt toe werd geroepen. </p><p>De toenemende verwijdering tussen het Oosten en het Westen uitte zich op politiek gebied met een verscherping van de Koude Oorlog (<a href="/wiki/Wapenwedloop" title="Wapenwedloop">wapenwedloop</a>) en een constante <a href="/wiki/Diplomatie" title="Diplomatie">diplomatieke</a> strijd; op economisch gebied stelde het Westen een <a href="/wiki/Embargo" title="Embargo">embargo</a> op technologisch hoogwaardige producten (<a href="/w/index.php?title=CoCom&action=edit&redlink=1" class="new" title="CoCom (de pagina bestaat niet)">CoCom</a>) tegen het <a href="/wiki/Oostblok" title="Oostblok">Oostblok</a> in. De grens was hierdoor meer dan een territoriale scheiding, hij was verworden tot een grens tussen tegenover elkaar staande politiek-ideologische, economische en culturele machtsblokken en invloedssferen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bouw">Bouw</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_Wall_1961-11-20.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Berlin_Wall_1961-11-20.jpg/260px-Berlin_Wall_1961-11-20.jpg" decoding="async" width="260" height="183" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Berlin_Wall_1961-11-20.jpg/390px-Berlin_Wall_1961-11-20.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/80/Berlin_Wall_1961-11-20.jpg 2x" data-file-width="500" data-file-height="352" /></a><figcaption>De bouw van de muur</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Checkpoint_Charlie_1977.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Checkpoint_Charlie_1977.jpg/260px-Checkpoint_Charlie_1977.jpg" decoding="async" width="260" height="208" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Checkpoint_Charlie_1977.jpg/390px-Checkpoint_Charlie_1977.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Checkpoint_Charlie_1977.jpg/520px-Checkpoint_Charlie_1977.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2400" /></a><figcaption><a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a> in 1977</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_leaving.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Berlin_leaving.jpg/260px-Berlin_leaving.jpg" decoding="async" width="260" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Berlin_leaving.jpg/390px-Berlin_leaving.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Berlin_leaving.jpg/520px-Berlin_leaving.jpg 2x" data-file-width="700" data-file-height="466" /></a><figcaption>Het bord bij een checkpoint</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001,_Berlin,_Mauerbau,_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg/260px-Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="260" height="178" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg/390px-Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg/520px-Bundesarchiv_Bild_183-88832-0001%2C_Berlin%2C_Mauerbau%2C_Friedrichstra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="784" data-file-height="536" /></a><figcaption>Slagboom en propaganda bij de toegang tot Oost-Berlijn</figcaption></figure> <p>In 1961 besloten <a href="/wiki/Walter_Ulbricht" title="Walter Ulbricht">Walter Ulbricht</a> en de Sovjetleider <a href="/wiki/Nikita_Chroesjtsjov" title="Nikita Chroesjtsjov">Nikita Chroesjtsjov</a> een einde te maken aan de leegloop. In de nacht van 12 op 13 augustus werd begonnen met de bouw van de Berlijnse Muur. In enkele weken tijd werd een zwaarbewaakte betonnen hindernis met prikkeldraad opgeworpen rondom West-Berlijn. Er werden op zeven plaatsen doorgangsposten opengelaten. De Muur werd door de Oost-Duitse grenspolitie zwaar bewaakt. De strenge bewakers maakten van elke beweging een foto, soms zelfs van elkaar. De grenswachten hadden <a href="/wiki/Schie%C3%9Fbefehl" title="Schießbefehl">bevel om te schieten</a> op mensen die probeerden de grens over te steken. Dit betekende overigens niet dat niemand meer probeerde te vluchten. Gedurende de bijna dertig jaar dat de Berlijnse Muur bestond, zijn talrijke pogingen ondernomen om uit de DDR te ontsnappen. Hierbij zijn naar schatting ongeveer tweehonderd doden gevallen. De eerste tweeënhalf jaar bleef de Muur potdicht, daarna ging hij langzamerhand op een kier voor bezoekers uit het Westen. </p><p>In de eerste paar jaren van zijn bestaan was de Muur nog lang niet perfect. Er zaten nog veel gaten en zwakke plekken, die snel door vindingrijke Oost-Berlijners werden gevonden. Aanvankelijk kon men eenvoudig naar het Westen vluchten via de ramen van de huizen die net op de grens stonden, met toestemming van de bewoners. Er werden in de loop der jaren vaak spectaculaire pogingen gedaan om over de Muur te klimmen, te vliegen en eronderdoor te graven. De creativiteit groeide, zoals kisten onder, en onzichtbare bergruimtes in auto's. Zo reed bijvoorbeeld een Oost-Berlijner met een <a href="/wiki/Shovel" title="Shovel">shovel</a> dwars door de Muur heen, en ook werden tunnels onder de Muur door gegraven. Toen de Muur steeds afschrikwekkender werd, konden sommige mensen het gevoel opgesloten te zijn moeilijk verdragen en kregen last van een syndroom dat <i>Mauersyndrom</i>, muurziekte, werd genoemd. </p><p>Als propaganda-instrument wist het Westen de Muur echter op waarde te schatten; uiteraard maakten de West-Duitse media er het meeste werk van. In het zicht van de DDR-grenswachten werd een grote foto opgesteld van een van hun collega's die de benen nam naar West-Berlijn. Aan de Muur werd een monument opgericht voor degenen die omkwamen bij hun vluchtpogingen, als <i>Opfer des Stalinismus</i>. Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog bezocht de Amerikaanse president <a href="/wiki/John_F._Kennedy" title="John F. Kennedy">John F. Kennedy</a> West-Berlijn op 26 juni 1963, waar hij zijn solidariteit met de inwoners van Berlijn betuigde door zijn beroemde woorden “<a href="/wiki/Ich_bin_ein_Berliner" title="Ich bin ein Berliner">Ich bin ein Berliner</a>”. Later, op 12 juni 1987, riep president <a href="/wiki/Ronald_Reagan" title="Ronald Reagan">Ronald Reagan</a> vanaf een platform met uitzicht op de Muur de Sovjet-president <a href="/wiki/Michail_Gorbatsjov" title="Michail Gorbatsjov">Michail Gorbatsjov</a> op om de Muur neer te halen: "<a href="/wiki/Tear_down_this_wall!" title="Tear down this wall!">Tear down this wall!</a>". Binnen tweeënhalf jaar zou het inderdaad zo ver zijn. </p><p>In de DDR-propaganda werd de Muur (net als trouwens de hele bewaking van de grens met de Bondsrepubliek) de <i>antifaschistischer Schutzwall</i> (<i>antifascistische beschermingsmuur</i>) genoemd. Die beschermingsmuur moest de DDR beschermen tegen “wegtrekken, infiltratie, spionage, sabotage, smokkel, uitverkoop en agressie uit het Westen”. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Loop_van_de_Muur">Loop van de Muur</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Karte_berliner_mauer_de.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Karte_berliner_mauer_de.jpg/260px-Karte_berliner_mauer_de.jpg" decoding="async" width="260" height="209" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Karte_berliner_mauer_de.jpg/390px-Karte_berliner_mauer_de.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Karte_berliner_mauer_de.jpg/520px-Karte_berliner_mauer_de.jpg 2x" data-file-width="748" data-file-height="600" /></a><figcaption>Kaart met het verloop van de Muur</figcaption></figure> <p>De Berlijnse Muur stond in zijn geheel op grondgebied van de DDR. De arbeiders die de Muur bouwden, mochten immers niet op West-Berlijns grondgebied komen. Dit betekende in de praktijk dat als men vanuit het Westen naar de Muur liep, men feitelijk gezien al in de DDR was. Westerlingen trokken zich hier weinig van aan, getuige bijvoorbeeld de graffiti op de Muur. Een andere "liefhebberij" was het gooien van blikjes en ander afval over de Muur heen. Maar geheel zonder risico was het niet. Oost-Duitse grenswachten konden via poortjes in de Muur aan de westzijde van de Muur komen en de westerlingen weren of oppakken. Voor zover bekend is dit echter slechts sporadisch gebeurd. Het gebied <a href="/wiki/Lenn%C3%A9-Dreieck" title="Lenné-Dreieck">Lenné-Dreieck</a> behoorde tot de DDR, maar was alleen vanuit West-Berlijn toegankelijk, omdat de Muur via de <a href="/wiki/Ebertstra%C3%9Fe" title="Ebertstraße">Ebertstraße</a> om dit stukje grond heen gebouwd was. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Val_van_de_Muur_in_1989">Val van de Muur in 1989</h2></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie ook de artikelen <a href="/wiki/Die_Wende" title="Die Wende">Wende</a>, <a href="/wiki/Duitse_hereniging" title="Duitse hereniging">Duitse hereniging</a> en <a href="/wiki/Val_van_het_communisme" title="Val van het communisme">val van het communisme</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin-wall.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Berlin-wall.jpg/260px-Berlin-wall.jpg" decoding="async" width="260" height="176" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Berlin-wall.jpg/390px-Berlin-wall.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Berlin-wall.jpg/520px-Berlin-wall.jpg 2x" data-file-width="1736" data-file-height="1172" /></a><figcaption>De Muur op 16 november 1989, daarachter de <a href="/wiki/Brandenburger_Tor_(Berlijn)" title="Brandenburger Tor (Berlijn)">Brandenburger Tor</a>: Twee symbolen van stadsdeling</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:BrandenburgerTorDezember1989.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/BrandenburgerTorDezember1989.jpg/260px-BrandenburgerTorDezember1989.jpg" decoding="async" width="260" height="175" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/BrandenburgerTorDezember1989.jpg/390px-BrandenburgerTorDezember1989.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/BrandenburgerTorDezember1989.jpg/520px-BrandenburgerTorDezember1989.jpg 2x" data-file-width="2780" data-file-height="1870" /></a><figcaption>De Muur bij de Brandenburger Tor op 1 december 1989</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg/260px-Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg" decoding="async" width="260" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg/390px-Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg/520px-Volkspolizei_at_the_official_opening_of_the_Brandenburg_Gate.jpg 2x" data-file-width="2790" data-file-height="1860" /></a><figcaption>Politiemensen bij de opening van de Brandenburger Tor op 22 december 1989</figcaption></figure> <p>Het duurde ruim 28 jaar voor de inwoners van Oost-Duitsland zich door de Muur niet meer lieten tegenhouden. In mei <a href="/wiki/1989" title="1989">1989</a> werd in <a href="/wiki/Hongarije" title="Hongarije">Hongarije</a> het IJzeren Gordijn aan de grens met <a href="/wiki/Oostenrijk" title="Oostenrijk">Oostenrijk</a> geopend.<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De open grens daar zorgde in korte tijd voor een uitstroom van duizenden 'permanente vakantiegangers'. Er ontstond een ware volksverhuizing via Hongarije, even later ook via de <a href="/wiki/Duitse_ambassade_in_Praag" class="mw-redirect" title="Duitse ambassade in Praag">West-Duitse ambassade</a> in het <a href="/wiki/Tsjechi%C3%AB" title="Tsjechië">Tsjechische</a> <a href="/wiki/Praag" title="Praag">Praag</a>, en daarna ook via andere 'gaten' in het <a href="/wiki/IJzeren_Gordijn" title="IJzeren Gordijn">IJzeren Gordijn</a>. Ook de leiding van de DDR, die kort daarvoor nog trots het veertigjarig bestaan van de 'socialistische heilstaat' hadden gevierd, moest de grenzen openen. Het einde van de Muur, en daarmee van de DDR, was onafwendbaar. </p><p>De Berlijnse Muur viel op <a href="/wiki/9_november" title="9 november">9 november</a> <a href="/wiki/1989" title="1989">1989</a>. <a href="/wiki/G%C3%BCnter_Schabowski" title="Günter Schabowski">Günter Schabowski</a>, een van de hoogste partijleiders in de DDR, hield aan het begin van de avond een bijzondere persconferentie. Het was een unieke gebeurtenis, omdat hij bereid was zonder voorwaarden vooraf vragen van journalisten te beantwoorden. Dit was niet gebruikelijk in de DDR: journalisten kregen altijd van tevoren van de communistische partij te horen wat ze moesten vragen. Zelf vragen bedenken was verboden. In enigszins gebroken Duits stelde een Italiaanse journalist een vraag over een nieuwe reisregeling voor DDR-burgers, waar veel kritiek op was gekomen. Schabowski gaf een ingewikkeld antwoord waarin hij het beleid van de partij verdedigde. Maar toen zei hij plotseling: <i>"Maar vandaag is, voor zover ik weet, een beslissing genomen... We hebben besloten dat iedere DDR-burger de grens over mag."</i> Onmiddellijk volgde de vraag wanneer deze regel in werking zou treden. Schabowski bladerde in zijn papieren, keek op, en zei toen: <i>"Dat geldt - voor zover ik weet - ... vanaf nu.".</i><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het was 18.57 uur. </p><p>De verwarring over deze mededeling was groot. En onduidelijk was wat precies de bedoeling was: werd de grens tussen Oost- en West-Duitsland geopend voor alle Oost-Duitsers of gold het hier een regeling voor personen die de DDR voorgoed wilden verlaten? Het laatste bleek het geval, maar de maatregel had pas de volgende dag in werking mogen treden. Hoe groot de verwarring was, bleek op de West-Duitse televisie; in de uitzending van het nieuws van zeven uur die avond verschenen de beelden van Schabowski's mededeling pas als zesde item in de uitzending. Pas om acht uur werd duidelijk wat de gevolgen waren: <i>"De DDR opent de grens!"</i> meldde de nieuwslezer van de <a href="/wiki/Tagesschau" title="Tagesschau">Tagesschau</a>. Een televisieverslaggever stond voor een nog steeds hermetisch afgesloten Muur en zei enigszins verbouwereerd: <i>"Dus - als ik het goed begrijp - moet de Muur vannacht open gaan ..."</i>. Massaal trokken de Oost-Duitsers naar de Muur om te kijken of ze inderdaad naar West-Berlijn konden. De grenswachten bleken net zo overdonderd als alle anderen, richtlijnen ontbraken. Ze wisten niet wat ze moesten doen, net zomin als het leger en de geheime dienst, de <a href="/wiki/Stasi" title="Stasi">Stasi</a>. Zoals veel van zijn collega's, had de bevelhebber van grensovergang <a href="/wiki/Bornholmer_Stra%C3%9Fe" title="Bornholmer Straße">Bornholmer Straße</a> drommen mensen voor zijn hekken staan. Om 23.52 uur nam hij het besluit: “<i>Ze (zijn leidinggevenden) bekijken het maar ... Ik gooi de grens open ... De DDR-burgers zijn vrij</i>.” Kort hierop belde hij met een collega die zijn grensovergang eveneens opende, en al snel volgden er meer. Verbijsterd liepen de Oost-Berlijners naar de andere kant van de grens, waar ze veelal met applaus werden ontvangen.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Het leger (<a href="/wiki/Nationale_Volksarmee" title="Nationale Volksarmee">NVA</a>) had gevraagd om toestemming om de grens te verdedigen, maar het enige waar men toestemming voor kreeg was het bewaken van de eigen basis, die het vervolgens dag en nacht bewaakte. </p><p>Te midden van een grandioos volksfeest hakten velen een stuk beton uit het bouwwerk. De volgende dag sprak de West-Duitse bondskanselier <a href="/wiki/Helmut_Kohl" title="Helmut Kohl">Helmut Kohl</a> de verenigde Berlijnse bevolking toe. Hij riep op tot kalmte. De oproep was niet alleen gericht aan DDR-burgers, maar ook aan Sovjetleider <a href="/wiki/Gorbatsjov" class="mw-redirect" title="Gorbatsjov">Gorbatsjov</a>. Het was maar de vraag hoe de <a href="/wiki/Sovjet-Unie" title="Sovjet-Unie">Sovjet-Unie</a> zou reageren op de val van de Muur. Maar Moskou liet al snel blijken niet te zullen ingrijpen. De grens was definitief open en de Muur was gevallen. </p><p>De val werd tijdens de kerst van 1989 gevierd met een concert onder leiding van <a href="/wiki/Leonard_Bernstein" title="Leonard Bernstein">Leonard Bernstein</a>. 11 maanden later was de <a href="/wiki/Duitse_hereniging" title="Duitse hereniging">hereniging van Duitsland</a> een feit. In 1991 werden nagenoeg alle fysieke resten van de Muur afgebroken en werden brokken als <a href="/wiki/Souvenir_(aandenken)" title="Souvenir (aandenken)">souvenir</a> verkocht. Enkele restanten staan er vandaag de dag nog, waaronder de "Gedenkstätte Berliner Mauer" en de "<a href="/wiki/East_Side_Gallery" title="East Side Gallery">East Side Gallery</a>". </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Slachtoffers">Slachtoffers</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_(4472293054).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_%284472293054%29.jpg/260px-Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_%284472293054%29.jpg" decoding="async" width="260" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_%284472293054%29.jpg/390px-Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_%284472293054%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_%284472293054%29.jpg/520px-Lascar_Memorial_to_the_victims_of_the_Berlin_Wall_%284472293054%29.jpg 2x" data-file-width="3216" data-file-height="2136" /></a><figcaption>Gedenkteken voor de slachtoffers aan de <a href="/wiki/Ebertstra%C3%9Fe" title="Ebertstraße">Ebertstraße</a></figcaption></figure> <p>Het aantal dodelijke slachtoffers aan de Berlijnse Muur is niet exact bekend. Een studie uit 2006 kwam tot een aantal van 125 identificeerbare slachtoffers en 81 gevallen waarover twijfel bestond. Volgens de laatste berekeningen van eind 2013 zijn er 138 slachtoffers gevallen aan de Muur.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Zij zijn omgekomen bij een poging het vrije Westelijke deel van Berlijn te bereiken. Aan de kant van het Oost-Duitse regime vielen 8 dodelijke slachtoffers door vuurgevechten met (helpers van) vluchtelingen. Daarnaast heeft een aantal militairen van het Oost-Duitse regime bij de Muur zelfmoord gepleegd. Dit aantal is niet verwerkt in de eerder genoemde 138 slachtoffers. Buiten de vluchtelingen maakte de Muur nog andere slachtoffers: 5 West-Berlijnse kinderen tussen 5 en 8 jaar kwamen in de loop van de jaren in het water van de <a href="/wiki/Spree" title="Spree">Spree</a> terecht en konden door de West-Berlijnse reddingswerkers niet geholpen worden omdat de rivier ter plekke tot Oost-Berlijn hoorde. West-Berlijnse reddingswerkers liepen daar het risico te worden beschoten. Voordat Oost-Berlijnse hulp ter plaatse was waren de kinderen verdronken. Pas in <a href="/wiki/1976" title="1976">1976</a> kon na jarenlange onderhandelingen een overeenkomst worden bereikt tussen West- en Oost-Berlijn en konden West-Berlijnse hulpverleners in dergelijke situaties in actie komen. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Restanten">Restanten</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg/260px-Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg/390px-Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg/520px-Berlin_mauerrest_niederkirchner_str.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1200" /></a><figcaption>Restant van de Muur aan de Niederkirchnerstraße</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Grenzturm-hdf.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Grenzturm-hdf.jpg/260px-Grenzturm-hdf.jpg" decoding="async" width="260" height="347" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Grenzturm-hdf.jpg/390px-Grenzturm-hdf.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Grenzturm-hdf.jpg/520px-Grenzturm-hdf.jpg 2x" data-file-width="1704" data-file-height="2272" /></a><figcaption>Grenswachttoren in Nieder Neuendorf</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berliner_Mauerweg_20080907.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Berliner_Mauerweg_20080907.jpg/260px-Berliner_Mauerweg_20080907.jpg" decoding="async" width="260" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Berliner_Mauerweg_20080907.jpg/390px-Berliner_Mauerweg_20080907.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Berliner_Mauerweg_20080907.jpg/520px-Berliner_Mauerweg_20080907.jpg 2x" data-file-width="2560" data-file-height="1714" /></a><figcaption>Routeborden van de Berliner Mauerweg</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg/260px-Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg" decoding="async" width="260" height="109" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg/390px-Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg/520px-Gedenkst%C3%A4tte_Berliner_Mauer.jpg 2x" data-file-width="1270" data-file-height="530" /></a><figcaption>Gedenkstätte Bernauer Straße</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Berlijnse_Muur_Soest.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Berlijnse_Muur_Soest.JPG/260px-Berlijnse_Muur_Soest.JPG" decoding="async" width="260" height="347" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Berlijnse_Muur_Soest.JPG/390px-Berlijnse_Muur_Soest.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Berlijnse_Muur_Soest.JPG/520px-Berlijnse_Muur_Soest.JPG 2x" data-file-width="2448" data-file-height="3264" /></a><figcaption>Segment van de Muur in het <a href="/wiki/Nationaal_Militair_Museum" title="Nationaal Militair Museum">Nationaal Militair Museum</a> in <a href="/wiki/Soest_(Nederland)" title="Soest (Nederland)">Soest</a></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Overblijfselen_van_de_Berlijnse_Muur_in_de_stad">Overblijfselen van de Berlijnse Muur in de stad</h3></div> <p>Tegenwoordig is zelfs op plaatsen waar delen van de Muur behouden zijn weinig meer te merken van de impact die deze scheiding had. Door het samengroeien van de stad is het verloop van de vroegere grens vrijwel onzichtbaar geworden. </p><p>Het bekendste en langste (1316 meter) overgebleven fragment van de Muur staat langs de oever van Spree aan de Mühlenstraße in <a href="/wiki/Berlin-Friedrichshain" title="Berlin-Friedrichshain">Friedrichshain</a>, tussen het <a href="/wiki/Berlin_Ostbahnhof" title="Berlin Ostbahnhof">Ostbahnhof</a> en de <a href="/wiki/Oberbaumbr%C3%BCcke" title="Oberbaumbrücke">Oberbaumbrücke</a>. Omdat de grens zich hier op de andere oever van de rivier bevond, was dit muurdeel geen onderdeel van de <i>buitenmuur</i>, maar van de zogenaamde <i>Hinterland-Mauer</i>, die het grensgebied aan de Oost-Berlijnse zijde afsloot. Een buitenmuur (aan de West-Berlijnse zijde) was er op deze plaats niet, aangezien de Spree een natuurlijke barrière vormde. In 1990 werd het muurfragment door kunstenaars uit meerdere landen beschilderd en kreeg het de naam <a href="/wiki/East_Side_Gallery" title="East Side Gallery">East Side Gallery</a>. In 1991 kreeg het de <a href="/wiki/Monument_(erfgoed)" title="Monument (erfgoed)">monumentenstatus</a>.<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Een ander restant van de Muur, in dit geval wel van de buitenmuur, is te vinden aan de Niederkirchnerstraße in <a href="/wiki/Berlin-Mitte" title="Berlin-Mitte">Berlin-Mitte</a>, nabij de zetel van het <a href="/wiki/Abgeordnetenhaus_von_Berlin" class="mw-redirect" title="Abgeordnetenhaus von Berlin">Abgeordnetenhaus</a>, het Berlijnse parlement. Ook dit deel van de Muur staat op de monumentenlijst.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> De grensbouwwerken bij het <a href="#Monumenten">Muurmonument in de Bernauer Straße</a> zijn daarentegen niet authentiek, maar werden ter bezichtiging opnieuw gebouwd. </p><p>Van de 302 vroegere wachttorens zijn er vijf behouden: </p> <ul><li>Bij het Schlesischer Busch in <a href="/wiki/Berlin-Treptow" class="mw-redirect" title="Berlin-Treptow">Treptow</a>, nabij de Puschkinallee, staat een toren in de voormalige grenszone achter de Muur, die ter plaatse tot park is omgevormd. De wachttoren is ingericht als <i>museum van verboden kunst</i>.</li> <li>In de Kieler Straße in <a href="/wiki/Berlin-Mitte" title="Berlin-Mitte">Berlin-Mitte</a> is een voormalige wachttoren inmiddels aan drie zijden omgeven door nieuwbouw.</li> <li>In de Stresemannstraße, nabij de <a href="/wiki/Potsdamer_Platz" title="Potsdamer Platz">Potsdamer Platz</a>, staat de enige overgebleven bewakingstoren van het slankere type. Deze toren staat echter niet meer op zijn oorspronkelijke plaats, aangezien hij in verband met bouwwerkzaamheden in de omgeving een aantal meter werd verplaatst.</li> <li>Iets ten zuiden van Nieder Neuendorf, in de <a href="/wiki/Brandenburg_(deelstaat)" title="Brandenburg (deelstaat)">Brandenburgse</a> stad <a href="/wiki/Hennigsdorf" title="Hennigsdorf">Hennigsdorf</a>, bevindt zich in een voormalige wachttoren een permanente tentoonstelling over de geschiedenis van de grenswerken tussen de beide Duitse staten.</li> <li>Bij <a href="/wiki/Hohen_Neuendorf" title="Hohen Neuendorf">Hohen Neuendorf</a> bevindt zich een toren in een heraangeplant bosgebied, dat ooit tot de grenszone behoorde. De toren en het omringende gebied worden gebruikt door de <i><a href="/w/index.php?title=Deutsche_Waldjugend&action=edit&redlink=1" class="new" title="Deutsche Waldjugend (de pagina bestaat niet)">Deutsche Waldjugend</a></i>.</li></ul> <p>In de jaren 1990 ontwikkelde de Berlijnse politiek een aantal plannen om het verloop van de Muur in het stadsbeeld zichtbaar te maken. Tot de ideeën die de revue passeerden behoorden rijen <a href="/wiki/Kinderkopje" class="mw-redirect" title="Kinderkopje">kinderkopjes</a> in het plaveisel, <a href="/wiki/Brons" title="Brons">bronzen</a> banden en veelkleurige strepen, die de locatie van zowel de echte Muur als de <i>Hinterland-Mauer</i> zouden markeren. Het Berlijnse parlement besloot alle drie de varianten op proef uit te voeren op korte stukken. De kinderkopjes kregen uiteindelijk de voorkeur, waarna met name in het centrum van de stad ongeveer acht kilometer van de voormalige Muur door een dubbele rij stenen werd gemarkeerd. </p> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Mauermarkierung,_Kapelleufer.jpg" class="mw-file-description" title="Kapelleufer"><img alt="Kapelleufer" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Mauermarkierung%2C_Kapelleufer.jpg/120px-Mauermarkierung%2C_Kapelleufer.jpg" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Mauermarkierung%2C_Kapelleufer.jpg/180px-Mauermarkierung%2C_Kapelleufer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Mauermarkierung%2C_Kapelleufer.jpg/240px-Mauermarkierung%2C_Kapelleufer.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2304" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Kapelleufer</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz,_2015.JPG" class="mw-file-description" title="Potsdamer Platz"><img alt="Potsdamer Platz" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz%2C_2015.JPG/120px-Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz%2C_2015.JPG" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz%2C_2015.JPG/180px-Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz%2C_2015.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz%2C_2015.JPG/240px-Trac%C3%A9_du_Mur_de_Berlin_pr%C3%A8s_de_Potsdamer_Platz%2C_2015.JPG 2x" data-file-width="4000" data-file-height="3000" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Potsdamer Platz</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg" class="mw-file-description" title="Stresemannstraße-Köthener Straße"><img alt="Stresemannstraße-Köthener Straße" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg/120px-Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg" decoding="async" width="120" height="90" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg/180px-Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg/240px-Berlin_Wall_Stresemannstra%C3%9Fe-K%C3%B6thener_Stra%C3%9Fe.jpg 2x" data-file-width="2560" data-file-height="1920" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Stresemannstraße-Köthener Straße</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Berliner_Mauerweg">Berliner Mauerweg</h3></div> <p>De <i>Berliner Mauerweg</i> is een fiets- en wandelroute in <a href="/wiki/Berlijn" title="Berlijn">Berlijn</a>. De weg geeft aan waar vroeger de Muur is geweest. De route is in 2005 afgewerkt en heeft een lengte van 160 km. De Berliner Mauerweg is tegenwoordig een bezienswaardigheid voor vele toeristen van over de hele wereld. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Monumenten">Monumenten</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Muurmuseum_in_het_Haus_am_Checkpoint_Charlie">Muurmuseum in het Haus am Checkpoint Charlie</h4></div> <div class="hatnote" style="margin-bottom:0.5em; padding:0.5em 0 0.5em 1.6em; font-size:95%;" role="note"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/15px-1rightarrow_blue.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/23px-1rightarrow_blue.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/1rightarrow_blue.svg/30px-1rightarrow_blue.svg.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="480" /></span></span> <i>Zie <a href="/wiki/Museum_Haus_am_Checkpoint_Charlie" title="Museum Haus am Checkpoint Charlie">Museum Haus am Checkpoint Charlie</a> voor het hoofdartikel over dit onderwerp.</i></div> <p>Het <a href="/wiki/Museum_Haus_am_Checkpoint_Charlie" title="Museum Haus am Checkpoint Charlie">Muurmuseum</a> bij <a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a> werd in 1963 direct aan de toenmalige grens gestart door de historicus <a href="/w/index.php?title=Rainer_Hildebrandt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rainer Hildebrandt (de pagina bestaat niet)">Rainer Hildebrandt</a>. Het wordt door de <i>Arbeitsgemeinschaft 13. August</i> geëxploiteerd en behoort tot de meestbezochte musea in Berlijn. Het museum maakt het systeem van de grensbeveiliging aan de Berlijnse Muur aanschouwelijk en documenteert geslaagde vluchtpogingen en de gebruikte middelen, zoals heteluchtballonnen, vluchtauto's, kabelbanen en een mini-onderzeeër. De huidige leidinggevende van het museum is <a href="/w/index.php?title=Alexandra_Hildebrandt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Alexandra Hildebrandt (de pagina bestaat niet)">Alexandra Hildebrandt</a>, de weduwe van de oprichter. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Muurmonumenten_in_de_Bernauer_Straße"><span id="Muurmonumenten_in_de_Bernauer_Stra.C3.9Fe"></span>Muurmonumenten in de Bernauer Straße</h4></div> <p>Sinds het einde van de <a href="/wiki/1990-1999" title="1990-1999">jaren negentig</a> staat aan de <a href="/wiki/Bernauer_Stra%C3%9Fe_(straat)" title="Bernauer Straße (straat)">Bernauer Straße</a> tussen de voormalige districten <a href="/wiki/Berlin-Wedding" title="Berlin-Wedding">Wedding</a> en <a href="/wiki/Berlin-Mitte" title="Berlin-Mitte">Mitte</a> een ensemble van monumenten ter herinnering aan de Berlijnse Muur. Het omvat de <i>Gedenkstätte Berliner Mauer</i>, het documentatiecentrum Berlijnse Muur, alsmede de <i>Kapelle der Versöhnung</i> ('Verzoeningskapel'). Ook is er een kleine tentoonstelling in het nabijgelegen metrostation. Dit station was ten tijde van de Berlijnse Muur een <a href="/wiki/Spookstation" title="Spookstation">spookstation</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Overblijfselen_elders">Overblijfselen elders</h3></div> <p>Een fragment van de Berlijnse muur, deel 28/40 van de Potsdamer Platz, werd door Berlijn geschonken aan de Albanese hoofdstad <a href="/wiki/Tirana_(stad)" title="Tirana (stad)">Tirana</a>. In 2013 werd het fragment in Tirana neergezet, aan de Rruga Ismael Qemali, als onderdeel van de gedenkplaats <a href="/wiki/Post-bllok" title="Post-bllok">Post-bllok</a>, die herinnert aan de isolatie van Albanië van de rest van de wereld, ten tijde van het communistisch regime in de 20ste eeuw. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Literatuur_(o.a.)"><span id="Literatuur_.28o.a..29"></span>Literatuur (o.a.)</h2></div> <ul><li><span style="font-variant:small-caps;">Kim Bouvy</span>, <i>Niemandsland : Berlijn zonder muur</i>, 2002</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Renatus Deckert (red.)</span> <i>Die Nacht, in der die Mauer fiel - Schriftsteller erzählen vom 9. November 1989</i>, uitg. Suhrkamp, Frankfurt am Main, 2009</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Frederick Taylor</span>, <i>De Berlijnse muur, 13 augustus 1961 - 9 november 1989</i>, 2013. <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9789000326457" title="Speciaal:Boekbronnen/9789000326457">ISBN 9789000326457</a></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zie_ook">Zie ook</h2></div> <ul><li><a href="/wiki/Checkpoint_Charlie" title="Checkpoint Charlie">Checkpoint Charlie</a></li> <li><a href="/wiki/Duits-Duitse_grens" title="Duits-Duitse grens">Duits-Duitse grens</a></li> <li><a href="/wiki/Duitse_hereniging" title="Duitse hereniging">Duitse hereniging</a></li> <li><a href="/wiki/East_Side_Gallery" title="East Side Gallery">East Side Gallery</a></li> <li><a href="/wiki/Grensovergang_Helmstedt-Marienborn" title="Grensovergang Helmstedt-Marienborn">Grensovergang Helmstedt-Marienborn</a></li> <li><a href="/wiki/Ich_bin_ein_Berliner" title="Ich bin ein Berliner">Ich bin ein Berliner</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Externe_links">Externe links</h2></div> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Berlin_Wall#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:Berlin Wall">Mediabestanden</a></div> <div class="interProjectTemplate interProject-klein toccolours noprint" style="box-sizing:border-box; display:flex; gap:1em; align-items:center; font-size:85%; clear:right; float:right; margin: 0 0 1em 1em; padding:0.5em; width:270px;"> <div style="min-width:fit-content;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/25px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="34" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/38px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/50px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></div> <div><a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Commons</a> heeft mediabestanden in de categorie <i><b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Berlin_Wall#mw-subcategories" class="extiw" title="commons:Category:Berlin Wall">Berlin Wall</a></b></i>.</div> </div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141007174243/http://www.duitslandweb.nl/dossiers/overzicht/25-jaar-na-de-val-van-de-muur">Dossier 25 jaar na de val van de Berlijnse Muur (1989)</a> van het <a href="/wiki/Duitsland_Instituut_Amsterdam" title="Duitsland Instituut Amsterdam">Duitsland Instituut Amsterdam</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://anderetijden.nl/programma/1/Andere-Tijden/aflevering/724/Tunnel-onder-de-muur">Tunnel onder de muur</a>, Uitzending <a href="/wiki/Andere_Tijden" title="Andere Tijden">Andere Tijden</a> 4 november 2017</li></ul> <div class="toccolours appendix" role="presentation" style="font-size:90%; margin:1em 0 -0.5em; clear:both;"> <div><span style="font-weight:bold">Bronnen, noten en/of referenties</span></div> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091027034128/http://www.reisreporter.be/2009/03/26/het-ijzeren-gordijn-in-gent/">Vermelding op website reisreporter.be</a></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67679320">.mw-parser-output .taalaanduiding{font-family:sans-serif;font-size:85%;cursor:help;color:var(--color-subtle,#555)}.mw-parser-output .taalaanduiding span{border-bottom:1px dotted var(--color-subtle,#555)}</style><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.chronikderwende.de/english/historicaldata_jsp/key=ehd9.11.1989.html">chronikderwende.de</a></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/6531519/Berlin-Wall-East-German-spokesman-admits-triggering-collapse-of-Wall.html">Telegraph.co.uk Berlin Wall: East German spokesman admits triggering collapse of Wall</a></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Duits">(<span>de</span>) </span> ZDF-documentaire Eine nacht im November</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://nos.nl/video/2265313-1989-val-berlijnse-muur.html">Interview met Oostberlijners</a> door <a href="/wiki/Pauline_Broekema" title="Pauline Broekema">Pauline Broekema</a></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.parool.nl/parool/nl/225/BUITENLAND/article/detail/3545386/2013/11/15/Onderzoekers-nog-een-dode-bij-Berlijnse-Muur.dhtml">Onderzoekers: nog een dode bij Berlijnse Muur</a>, ANP/<i>Het Parool</i>, 15 november 2013</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Duits">(<span>de</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070929142347/http://www.stadtentwicklung.berlin.de/cgi-bin/hidaweb/getdoc.pl?LIST_TPL=lda_list.tpl;DOK_TPL=lda_doc.tpl;&KEY=obj%2009040271,T">Vermelding op de monumentenlijst</a></span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Duits">(<span>de</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070929152529/http://www.stadtentwicklung.berlin.de/cgi-bin/hidaweb/getdoc.pl?LIST_TPL=lda_list.tpl;DOK_TPL=lda_doc.tpl;&KEY=obj%2009040270,T">Vermelding op de monumentenlijst</a></span> </li> </ol></div></div> </div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&oldid=66249313">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&oldid=66249313</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorieën</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Bouwwerk_in_Berlijn" title="Categorie:Bouwwerk in Berlijn">Bouwwerk in Berlijn</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Geschiedenis_van_Berlijn" title="Categorie:Geschiedenis van Berlijn">Geschiedenis van Berlijn</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Grens" title="Categorie:Grens">Grens</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Koude_Oorlog" title="Categorie:Koude Oorlog">Koude Oorlog</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Muur" title="Categorie:Muur">Muur</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Scheidingsbarri%C3%A8re" title="Categorie:Scheidingsbarrière">Scheidingsbarrière</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Opdeling_van_Duitsland" title="Categorie:Opdeling van Duitsland">Opdeling van Duitsland</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 4 nov 2023 om 11:18.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Berlijnse_Muur&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-55db797859-wcxsh","wgBackendResponseTime":174,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.139","walltime":"0.227","ppvisitednodes":{"value":598,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":4618,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":853,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":9,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":9279,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 139.833 1 -total"," 49.16% 68.747 1 Sjabloon:Commonscatklein"," 26.06% 36.437 1 Sjabloon:Appendix"," 24.04% 33.615 1 Sjabloon:References"," 20.42% 28.547 1 Sjabloon:Zusterproject_box_klein"," 14.55% 20.348 2 Sjabloon:First_non_empty"," 10.19% 14.246 2 Sjabloon:En"," 7.33% 10.248 2 Sjabloon:Taalaanduiding"," 5.21% 7.281 2 Sjabloon:Zie_hoofdartikel"," 4.05% 5.661 1 Sjabloon:Zie_ook"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.006","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":627092,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-6b68c86545-dsw5l","timestamp":"20241202114120","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Berlijnse Muur","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Berlijnse_Muur","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5086","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5086","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-04-07T11:47:18Z","dateModified":"2023-11-04T10:18:21Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/05\/East_Germans_Fortify_Border_-_Flickr_-_The_Central_Intelligence_Agency.jpg","headline":"muur tussen West- en Oost-Berlijn"}</script> </body> </html>