CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available" lang="eu" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Antzinaro Berantiarra-en iturria ikusi - Wikipedia, entziklopedia askea.</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )euwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":true,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","urtarrila","otsaila","martxoa","apirila","maiatza","ekaina","uztaila","abuztua","iraila","urria","azaroa","abendua"],"wgRequestId":"55787779-539d-4000-b4ce-4e65a3f2651d","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Antzinaro_Berantiarra","wgTitle":"Antzinaro Berantiarra","wgCurRevisionId":9826187,"wgRevisionId":0,"wgArticleId":67422,"wgIsArticle":false,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"edit","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[],"wgPageViewLanguage":"eu","wgPageContentLanguage":"eu","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Antzinaro_Berantiarra","wgRelevantArticleId":67422,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{ "pageLanguageCode":"eu","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"eu"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready", "skins.vector.icons":"ready","ext.charinsert.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.edit.collapsibleFooter","site","mediawiki.page.ready","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.charinsert","ext.gadget.ErrefAurrebista","ext.gadget.UkensKonkurranse","ext.gadget.TxikipediaTab","ext.gadget.ArtikuluenKalitatea","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eu&modules=ext.charinsert.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=eu&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eu&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="noindex,nofollow,max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Roman_empire_395.jpg/1200px-Roman_empire_395.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="964"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Roman_empire_395.jpg/800px-Roman_empire_395.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="643"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Roman_empire_395.jpg/640px-Roman_empire_395.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="514"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Antzinaro Berantiarra-en iturria ikusi - Wikipedia, entziklopedia askea."> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//eu.m.wikipedia.org/wiki/Antzinaro_Berantiarra"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Aldatu" href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (eu)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//eu.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Antzinaro_Berantiarra"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.eu"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom Jarioa" href="/w/index.php?title=Berezi:AzkenAldaketak&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Antzinaro_Berantiarra rootpage-Antzinaro_Berantiarra skin-vector-2022 action-edit"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Edukira joan</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Gunea"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu nagusia" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu nagusia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu nagusia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">mugitu alboko barrara</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ezkutatu</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nabigazioa </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Azala" title="Azala bisitatu [z]" accesskey="z"><span>Azala</span></a></li><li id="n-Txikipedia" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Txikipedia:Azala"><span>Txikipedia</span></a></li><li id="n-Ikusgela" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela"><span>Ikusgela</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Txokoa" title="Proiektuaren inguruan, zer egin dezakezu, non aurkitu nahi duzuna"><span>Txokoa</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:AzkenAldaketak" title="Wikiko azken aldaketen zerrenda. [r]" accesskey="r"><span>Aldaketa berriak</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:Ausazkoa" title="Ausazko orrialde bat kargatu [x]" accesskey="x"><span>Ausazko orria</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Laguntza:Sarrera" title="Aurkitzeko lekua."><span>Laguntza</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Azala" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Entziklopedia askea" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-eu.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Berezi:Bilatu" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Wikipedia(e)n bilatu [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Bilatu</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Wikipedia wikian bilatu" aria-label="Wikipedia wikian bilatu" autocapitalize="sentences" title="Wikipedia(e)n bilatu [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Berezi:Bilatu"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Bilatu</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Tresna pertsonalak"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Itxura"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Itxura" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Itxura</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eu.wikipedia.org&uselang=eu" class=""><span>Dohaintza egin</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Berezi:KontuaSortu&returnto=Antzinaro+Berantiarra&returntoquery=action%3Dedit" title="Kontu bat sortu eta horrekin saioa hastea eskatu nahi genizuke; ez da ezinbestekoa, ordea." class=""><span>Sortu kontua</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Berezi:SaioaHasi&returnto=Antzinaro+Berantiarra&returntoquery=action%3Dedit" title="Izen ematera gonbidatzen zaitugu. [o]" accesskey="o" class=""><span>Hasi saioa</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Aukera gehiago" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Tresna pertsonalak" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Tresna pertsonalak</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eu.wikipedia.org&uselang=eu"><span>Dohaintza egin</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:KontuaSortu&returnto=Antzinaro+Berantiarra&returntoquery=action%3Dedit" title="Kontu bat sortu eta horrekin saioa hastea eskatu nahi genizuke; ez da ezinbestekoa, ordea."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Sortu kontua</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:SaioaHasi&returnto=Antzinaro+Berantiarra&returntoquery=action%3Dedit" title="Izen ematera gonbidatzen zaitugu. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Hasi saioa</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Izena eman gabeko erabiltzaileentzako orrialdeak <a href="/wiki/Laguntza:Sarrera" aria-label="Artikuluak aldatzeari buruz gehiago ikasi"><span>gehiago ikasi</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:NireEkarpenak" title="IP helbide honetatik egindako aldaketen zerrenda [y]" accesskey="y"><span>Ekarpenak</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:NireEztabaida" title="Zure IParen eztabaida [n]" accesskey="n"><span>Eztabaida</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Gunea"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Antzinaro Berantiarra-en iturria ikusi</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Artikulua soilik hizkuntza honetan existitzen da. Gehitu artikulua beste hizkuntza batean" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hizkuntzak gehitu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Izen-tarteak"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Antzinaro_Berantiarra" title="Eduki orrialdea ikusi [c]" accesskey="c"><span>Artikulua</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Eztabaida:Antzinaro_Berantiarra" rel="discussion" title="Artikuluari buruzko eztabaida [t]" accesskey="t"><span>Eztabaida</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aldatu hizkuntza aldaera" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">euskara</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Ikusketak"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Antzinaro_Berantiarra"><span>Irakurri</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&veaction=edit" title="Orri hau aldatu [v]" accesskey="v"><span>Aldatu</span></a></li><li id="ca-edit" class="selected collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=edit" title="Idatzi orri honen iturburu kodea"><span>Aldatu iturburu kodea</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=history" title="Artikulu honen aurreko bertsioak. [h]" accesskey="h"><span>Ikusi historia</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Tresnak" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Tresnak</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Tresnak</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">mugitu alboko barrara</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ezkutatu</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> Ekintzak </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Antzinaro_Berantiarra"><span>Irakurri</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&veaction=edit" title="Orri hau aldatu [v]" accesskey="v"><span>Aldatu</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="selected collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=edit" title="Idatzi orri honen iturburu kodea [e]" accesskey="e"><span>Aldatu iturburu kodea</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=history"><span>Ikusi historia</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Orokorra </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:ZerkLotzenDuHona/Antzinaro_Berantiarra" title="Orri honetaranzko esteka duten wiki orri guztien zerrenda [j]" accesskey="j"><span>Honanzko esteka duten orriak</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:RecentChangesLinked/Antzinaro_Berantiarra" rel="nofollow" title="Orri honetatik esteka duten orrietako azken aldaketak [k]" accesskey="k"><span>Lotutako orrietako aldaketak</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=eu" title="Irudiak edo media fitxategiak igo [u]" accesskey="u"><span>Fitxategia igo</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:OrrialdeBereziak" title="Orri berezi guztien zerrenda [q]" accesskey="q"><span>Orri bereziak</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=info" title="Orrialde honi buruzko informazio gehiago"><span>Orri honen datuak</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Feu.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DAntzinaro_Berantiarra%26action%3Dedit"><span>URL laburra lortu</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:QrCode&url=https%3A%2F%2Feu.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DAntzinaro_Berantiarra%26action%3Dedit"><span>QR kodea jaitsi</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Beste proiektuetan </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q217050" title="Datuen biltegi elementu batera lotuta [g]" accesskey="g"><span>Wikidata itema</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Itxura"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Itxura</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">mugitu alboko barrara</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ezkutatu</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">← <a href="/wiki/Antzinaro_Berantiarra" title="Antzinaro Berantiarra">Antzinaro Berantiarra</a></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><p>Ezin duzu orri hau aldatu, ondorengo arrazoi hau dela eta: </p> <div class="permissions-errors"><div class="mw-permissionerror-globalblocking-blockedtext-range"><b>Your IP address is in a range that has been <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Global_blocks" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Global blocks">blocked on all Wikimedia Foundation wikis</a>.</b> <p>The block was made by <a href="/wiki/Lankide:Jon_Kolbert" title="Lankide:Jon Kolbert">‪Jon Kolbert‬</a>. The reason given is <i><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/NOP" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/NOP">Open proxy/Webhost</a>: See the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/WM:OP/H" class="extiw" title="m:WM:OP/H">help page</a> if you are affected </i>. </p> <ul><li>Start of block: 16:12, 27 abuztua 2023</li> <li>Expiry of block: 16:12, 27 abuztua 2028</li></ul> <p>Your current IP address is 8.222.208.146. The blocked range is 8.222.128.0/17. </p><p>Mesedez, sartu goiko xehetasun guztiak egiten dituzun kontsultetan. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/No_open_proxies" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/No open proxies">No open proxies</a> global policy. </p> Otherwise, to discuss the block please <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Global" class="extiw" title="m:Steward requests/Global">post a request for review on Meta-Wiki</a>. You could also send an email to the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Stewards" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Stewards">stewards</a> <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/VRT" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/VRT">VRT</a> queue at <kbd>stewards@wikimedia.org</kbd> including all above details.</div></div><hr /> <p>Orrialde honen testua ikusi eta kopiatu dezakezu: </p><textarea readonly="" accesskey="," id="wpTextbox1" cols="80" rows="25" style="" class="mw-editfont-monospace" lang="eu" dir="ltr" name="wpTextbox1">[[Fitxategi:Roman empire 395.jpg|thumb|250px|[[Erromatar Inperioa]] 395 urtean.]] '''Antzinaro Berantiar'''ra, '''Antzinaro Berant'''a, '''Antzinate Berant'''a edo '''Antzinate''' '''Berantiar'''ra<ref>''Berant Antzinaroa'' izena ere erabili izan da, baina gaizki sortua da; Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuak dio ''berant'' izenondoa dela (izenaren eskuinean jartzekoa, beraz). ''Berant'' hitz elkarketan erabiltzearen desegokitasunaren arrazoiak, besteak beste, Ibon Sarasolak azaldu ditu [http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1138712128 «Goiz Erdi Aroa, Berant Erdi Aroa»]{{Apurtutako esteka|date=abendua 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} artikuluan.</ref> [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisialdi]]<nowiki/>tik, [[Erdi Aroa]]ren hasiera, [[VIII. mendea|VIII. mendera]] arteko iragapen aroa da. Antzinate berantiarra [[Europa]]<nowiki/>ko eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo]]<nowiki/>ko historiaren aldi bat adierazteko erabiltzen den esamoldea da, [[III. mendea]]<nowiki/>ren amaieran hasten dena, baina amaiera askoz ere lausoagoa duena. [[Erromatar Inperioko probintziak|Erromatar munduaren parte izan diren lurralde]]<nowiki/>ei egiten die erreferentzia: [[Mendebaldeko Europa|Europa mendebaldea]], [[Ekialdeko Europa|ekialdea]] eta [[Hegoaldeko Europa|hegoaldea]], Mediterraneoko arroaren inguruan dauden [[Ekialde Hurbila|Asia]]<nowiki/>ko eta [[Iparraldeko Afrika|Afrika]]<nowiki/>ko eskualdeak, baina [[476|476 urte]]<nowiki/>ko [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren amaieratik harago luzatzen da. Antzinate berantiarrak antzinako tradizioen nahasketa du ezaugarri, historialariek "erromanitatea" esaten diotena, [[kristau]] ekarpenak eta eragin "[[Barbaro|barbaroak]]". Eztabaida teologikoak, enperadorearen eta [[Eliza]]<nowiki/>ren arteko harreman zailak eta [[Arkitektura paleokristau|arkitektura paleokristaua]]<nowiki/>ren garapena dira aldi honen ezaugarri. Antzinate berantiarra funtsezko aldia da kultura, zientzia eta antzinako zibilizazioek metaturiko ezagutza guztiak transmititzeko. Antzinate berantiarra [[Diokleziano]]<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Bertrand|abizena=Lançon|urtea=1997|izenburua=L’Antiquité tardive|argitaletxea=PUF, coll. Que sais-je ?, (no 1455)|orrialdea=|ISBN=ISBN 2-13-048125-6}}</ref> enperadore denean hasten da ([[284]]-[[305]]), [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>k, bere batasuna gorde arren, lau enperadorek gidatzen dutenean ("[[Tetrarkia]]") inbasio-mehatxuei hobeto aurre egin ahal izateko. Izan ere, orduan bi [[Augusto (titulua)|Augusto]]<nowiki/>k gobernatzen dute Inperioa, horietako bat ''Pars Occidentalis'' edo [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren buru da, eta bestea, berriz, ''Pars Orientalis'' edo [[Ekialdeko Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren buru, eta bi [[Zesar (titulua)|Zesar]]<nowiki/>retako bakoitzak bere Augustoa laguntzen zuen eta haren ondorengoa zen. [[V. mendea]]<nowiki/>ren hasieran, germaniar inbasioek erraztu zuten Inperioaren antzinako ''Pars Occidentalis''ean [[erresuma barbaro]] iragankorrak sortzea, baina egitura ekonomiko eta sozial zaharrek iraun egiten dute. Ekialdean, ''Pars Orientalis''en kultur, erlijio, politika eta militar erreforma sakonekin mantentzen da, antzinate berantiarrari pixkanaka amaiera emango diotenak. Erreforma horiek diskrezioz hasten dira [[Justiniano I.a|Justiniano Handia]]<nowiki/>ren agintaldian ([[527]]-[[565]]). [[Heraklio]]<nowiki/>ren erregealditik ([[610]]-[[641]]) bizkortu ziren, eta [[Leon Isauriarra|Leon III.a Isauriarra]]<nowiki/>ren ([[717]] – [[741]]) erregealdiaren hasieran amaitu ziren, [[Bizantzioko eztabaida ikonoklasta|lehen krisi ikonoklasta]] [[723]]<nowiki/>an lehertu eta gero. ''Pars Orientalis'' horrek greko-ekialdeko izaera hartzen du, eta [[Ekialdeko Kristautasuna|Ekialde kristaua]] Erdi Aroan sartarazten du: "[[Bizantziar Inperioa]]"<ref>"[[Bizantziar Inperioa]]" atzera begirako terminoa [[Jérôme Wolf]] historialariak aipatzen du ''Corpus historiæ byzantinæ'' liburuan: cf. Georges Ostrogorsky, ''Histoire de l’État byzantin'', 1996, p.27</ref> deituko zaio [[1557]]<nowiki/>tik aurrera. == Historiografia == Historiaren banaketa tradizionalean, antzinaroa amaitzen zen inbasio germaniarrekin eta [[Romulo Augustulo]]<nowiki/>ren, Mendebaldeko azken enperadorearen, kargugabetzearekin, [[476]]<nowiki/>an. [[Erromatar goi-Inperioa|Goi-Inperioa]]<nowiki/>ren ondoren, erromatar zibilizazioaren une gorenatzat hartua, IV. mendearen ondoren [[Erromatar behe-Inperioa|Behe-Inperioa]] etorri zen, XVIII. mendearen erdialdetik XX. mendera gainbehera alditzat izan dutena<ref>Erromatar zibilizazioaren gainbeheraren ideia bi liburu ospetsuetan agertzen da: 1734ko [[Montesquieu]]<nowiki/>ren ''Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence'' eta 1776ko [[Edward Gibbon]]<nowiki/>en ''[[The History of the Decline and Fall of the Roman Empire|Decline and Fall of the Roman Empire]].''</ref>. Ikuspuntu honetatik, IV. eta V. mendeetako germaniar inbasioek aldaketa erabakigarria eragin zuten, gizarte erromatarra kendu eta sistema sozial berri bat ezartzen. [[XIX. mendea]]<nowiki/>ren erdialdean, [[Numa Denis Fustel de Coulanges|Fustel de Coulanges]] [[historialari]] frantsesa lehena izan zen ikusten V. mendearen eta ondorengo mendeen artean jarraitasuna zegoela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fustel de Coulanges : la Cité antique : introduction|url=http://remacle.org/bloodwolf/livres/Fustel/intro.htm|aldizkaria=remacle.org|sartze-data=2022-01-03}}</ref>. [[1901]]<nowiki/>ean, Erromatar Inperio berantiarreko artisautza<ref>''Die spätrömische Kunstindustrie nach den Funden in Österreich''</ref> gaitzat zuen liburu batean, [[Alois Riegl]] artearen historialari austriarrak aroa birgaitu zuen esanez aro osoa ez zela dekadentea eta bere batasun propioa zuela; ''Spätantike'' hitza, [[euskara]]z ''Antzinaro Berantiarra'', [[Alois Riegl|Riegl]]ek erabiltzen duenetik [[alemania]]r [[historia]]lariek erabili zuten. XX. mendean historialariek antzinate klasikotik Erdi Arora igarotzea markatzen duten mendeak bisitatzen jarraitzen dute. [[1937]]<nowiki/>an agertu zen liburu batean, [[Henri Pirenne]]<nowiki/>k (1862-1935), [[Erdi Aroa]]<nowiki/>n aditua den belgikarrak, defendatzen du, IV. mendetik VII.era Mediterraneoan jarraitutasun bat dagoenaren tesia<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Henri PIRENNE (1862-1935), historien belge, Mahomet et Charlemagne|argitaletxea=Jean-Marie Tremblayren liburutegi digitalean|data=|url=http://classiques.uqac.ca/classiques/pirenne_henri/mahomet_et_charlemagne/mahomet.html|aldizkaria=texte|sartze-data=2022-01-03}}</ref>. Tesi hau antzinako Erromako historialarien gehiengoak kritikatzen du hasieran. Izan ere, gehienak[[Erromatar Inperioaren gainbehera]]<nowiki/>ra atxikiak diraute, eta Goi-Inperioan ere ikusten dute aro ideal bat, IV. mendearen absolutismo inperialak, [[kristautasun]]<nowiki/>ak eta [[Migrazioen Garaia|inbasio barbaroek]] hondatua. [[Henri-Iréné Marrou]]<nowiki/>ren (1904-1977) ibilbideak, hala ere, historialariek gai horretan izan zuten bilakaera nabarmentzen du: [[1937]]<nowiki/>an, antzinako kulturaren dekadentzia baten ideiari eusten dio, bere garaiko eskemetan txertatuz<ref>''Saint Augustin et la fin de la culture antique'', Paris, De Boccard, 1937 (azken argitaraoena De Boccard, 2003).</ref>; [[Bigarren Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren, bere tesiaren edizio berri batean, antzinako kulturaren dekadentzia eta amaiera nozioak zalantzan jartzen ditu. Bere hilondoko liburuak, ''Décadence romaine ou Antiquité tardive?''<ref>Henri-Irénée Marrou (1977), ''Décadence romaine ou Antiquité tardive?. IIIe-IVe siècle'', Ed.Points, Col. Points Histoire.</ref>'','' erromatar munduaren gainbeheren eta jarraitutasunen berri ematen du. Gaur egun, antzinate berantiarra aztertzeak diziplina ezberdinak birlotzea eskatzen du, haren osagaiak hobeto ulertzeko: [[Teodosioren Kodea]] eta [[Justinianoren Kodea]] bezalako kode juridiko handiak ezartzea, antzinako kulturaren iraunkortasuna eta [[Kristautasun|kristautasuna]] estatuko erlijio gisa garatzea<ref name=":0" />. [[Perry Anderson]] bezalako [[historia]]lari materialistentzat, aroa ekoizbide [[esklabotza|esklabotik]] ekoizbide [[feudalismo|feudalera]] iragapenekoa litzateke. Kulturalistek [[politika|politikoki]] [[VI. mendea|VI.]] eta [[VII. mendea|VII. mendeetara]] luzatzen badute ere, aldakuntza [[eskola]] [[frantzia]]rrak [[IX. mendea|IX.]] eta [[XI. mendea|XI. mendeetara]] hedatzen du: [[feudalismo]]<nowiki/>a sortu zenerako<ref>Perry Anderson (1979), ''Transiciones de la antigüedad al feudalismo'' Siglo XXI Editores</ref>. Historialariak gehienak Antzinate Berantiarra III. mendeko krisialdiaren amaierarekin eta Dioklezianoren etorrerarekin<ref>[[Pierre Grimal]]<nowiki/>ek honela dio: « L’Empire subsiste matériellement, mais Constantin crée une seconde capitale : Constantinople (330), installée au centre de l’Orient où s’est formée et d'où rayonne la pensée chrétienne, nourrie de l’hellénisme et du judaïsme. La civilisation romaine n’est pas morte, mais elle donne naissance à autre chose qu’elle-même, appelé à assurer sa survie », ''La Civilisation romaine'', Flammarion, Paris, 1981,1998an berrargitaratua, <small>(<nowiki>ISBN 2-08-081101-0</nowiki>)</small>, <abbr>p.</abbr> 63.</ref> hasten dela esatean bat datozen arren. tesi ezberdinak lehiatu dira haren amaieraren datari buruz. Historialariak ados daude baieztatzean germaniar inbasioak ez zirela izan askok uste izan zuten haustura erradikala. [[Peter Brown]] historialariak adierazi zuen bezala, kultura zaharreko ezaugarri batzuk bizi dira V. mendearen haraindian. Italiaren [[Lombardiar|lonbardiar inbasioa]], [[568]]<nowiki/>an, gelditu egiten da. Bat dator [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>ren erregealdiaren amaierarekin ([[565]]), bizantziar historiako espezialisten artean [[Ekialdeko Erromatar Inperioa|Erromatar Inperiotik (ekialdekoa)]] Bizantziar Inperiora igarotzea markatu zuena. Hala ere, Ekialdeko greko-erromatarrek ez zuten inoiz beren burua "bizantziar" bezala identifikatu (hitz hori [[Hieronymus Wolf]]<nowiki/>ek 1557an sarturiko neologismo bat da), baizik eta "erromatar" bezala (Βασιλεία Ῥωμαίων = erromatarren inperioa), eta hori [[turkiar]]<nowiki/>rek [[Konstantinoplaren erorialdia|Konstantinoplaren hartze]]<nowiki/>tik harantzago ere, [[1453]]<nowiki/>an, izan ere, [[Otomandar Inperioa]]<nowiki/>n, beraiek "rum"en [[Millet (Otomandar Inperioa)|Milliyet]]<nowiki/>a osatzen zuten, hau da, erromatarrak [[1923]]<nowiki/>ra arte. Gaur egungo espezialisten arabera, erromatarren tradizioak nahiko ondo iraun zuen Ekialdeko Inperioan VII. mendera arte. Garai hartan, lonbardiarren, eslaviarren, bulgariarren eta, batez ere, arabiarren inbasioen ondoren lurraldearen zati handi bat galdu zen. VII. mendearen ondoren, tokiko egoerak izugarri aldatzen dira Erromatar Inperioan: Ekialdean, [[Helade]]<nowiki/>an eta [[Anatolia]]<nowiki/>n baitaratua Inperioa Erdi Aroko Estatu greko bihurtzen da: [[bizantziar Inperioa]]; Mendebaldean, antzinako zibilizazioaren oinarriak antzinako Inperioaren alde kontinentalean daude, eta [[Britainiar uharteak]], berriz, IV. mendetik "Aro Ilunetan" ("dark ages" ingelesez) murgiltzen dira. Obra [[geonomiko]]<nowiki/>ek<ref>Monica Rotaru, Michel Steinberg et al., ''Les climats passés de la Terre'' Vuibert, Paris 2007, <small>(<nowiki>ISBN 978-2-7117-5394-9</nowiki>)</small></ref> frogatu dute [[Klima aldaketa (kontzeptua)|klima-aldakete]]<nowiki/>k eragin handia izan dutela eboluzio horietan, Europako iparraldeko nekazaritza-produktibitatea kaltetzen eta populazio ugari Mediterraneoko arrora bultzatuz. Iparraldeko [[Galia]]<nowiki/>n eta Britainiar uharteetan, [[baso]]<nowiki/>ak lurra berreskuratzen du jenderik gabe geratu ondoren, eta mila urteko hobekuntzaren zain egon beharko da errepideak eta ureztatze-kanalak, garia, mahatsondoa eta abarrak itzultzen ikusteko (askotan, monasterioen bultzadapean). == Erromatar Behe-Inperioko enperadoreak (284-717): mundu batutik erromatartasun lehertura. == === Diokleziano: Dominatua, Behe-Inperioa eta Tetrarkia ezartzea (284-324) === [[Fitxategi:Estàtues dels Tetrarques, Venècia.JPG|ezkerrera|thumb|[[Tetrarkia|Tetrarkak]], IV. mendeko [[porfiro]]<nowiki/>zko eskultura, [[Konstantinopla]]<nowiki/>ko jauregi inperialetik datorrena, gaur egun [[Venezia]]<nowiki/>ko [[San Marko basilika]]<nowiki/>ren angeluan.]] Historialariek Behe-Inperioa [[Diokleziano]]<nowiki/>ren agintearekin ([[284]]-[[305]]) hasi ohi dute. Haren ekintza II. mendeko [[Aureliano]] eta [[Probo]] enperadoreen ildotik doa, baina [[Konstantino]]<nowiki/>rekin aginte sendo baten oinarriak jarri zituen («[[Dominatua]]»), garai hartako ezaugarria. Boterera iritsi eta hilabete batzuetara, Dioklezianok ikusten du ezin duela Inperioa bakarrik zuzendu, eta [[Maximiano]]<nowiki/>ri Mendebaldeaz arduratzeko ardura ematen dio, lehen [[Zesar (titulua)|Zesar]], gero [[Augusto (titulua)|Augusto]] gisa. 293. urtean, Maximianori, [[Konstantzio Kloro]] izeneko albokoa eman zion, Zesar karguarekin, eta beste bat aukeratu zuen berarentzat, [[Galerio]]. Hala, Inperioaren beharrek [[tetrarkia]] sorrarazten dute, hau da, lauko boterea, non Dioklezianok, Ekialdeko lehen enperadoreak, eutsi egiten baitio gailentasunari<ref>Michel Christol et Daniel Nony, ''Des Origines de Rome aux invasions barbares'', Hachette, 1974, <abbr>p.</abbr> 206.</ref>. Talde honek hogei urtez duen egonkortasunari esker, Inperioa berreskuratu eta goitik behera berritzen dute. Ez dago Erromatar Inperioaren lurralde-banaketarik, baina lau gizonek tropen agintea eta esku hartzeko sektoreak banatzen dituzte. [[Erroma]] uzten dute hiriburu gisa, zenbait egoitza inperialen mesedetan, babestu beharreko mugetatik hurbilago. Hala, tetrarkiaren azpian, hauek dira egoitza inperial tradizionalak: [[Nikomedia]] eta [[Antiokia]] Diokleziano ekialdeko Augustoarentzat, [[Sirmium|Sirmio]] Galerio ekialdeko Zesarrarentzat, [[Milan]] Mendebalde Maximiano mendebaldeko Augustoarentzat eta [[Treveris]] Konstantzio Kloro mendebaldeko Zesarrarentzat. Antolamendu berri horrek aukera ematen du Galian nahasmendua sortzen zuten usurpatzaileak kentzeko, baita [[Galia]]<nowiki/>n ere [[frankoak]] eta [[Alaman|alamanak]], Afrikako [[mairu]]<nowiki/>ak, [[Iazyge]]<nowiki/>ak eta karpeak [[Danubio|Danubioa]]<nowiki/>n eta ekialdean [[Persiar|pertsiar]]<nowiki/>rak arbuiatzeko. [[Sasandar Inperioa|Sasanide]]<nowiki/>n gaineko garaipenak indartu egiten du erromatarrek [[Mesopotamia]]<nowiki/>n zuten presentzia, bost [[Erromatar Inperioko probintziak|probintzia]] berri eratuz<ref name=":7">Paul Petit et Yann Le Bohec, « L’Antiquité tardive », ''Encyclopædia universalis'', DVD 2007.</ref>. [[Diokleziano]]<nowiki/>ren barne-politika III. mendeko enperadoreen ildoan dago. [[Aureliano]]<nowiki/>k bezala, funtzio inperialaren jainkotzea indartzen du. [[Valeriano]]<nowiki/>k bezala, [[Politeismo|erlijio politeista]] tradizionaletara itzultzea bultzatu nahi du, haien jainkoek beti babestu baitute Inperioa, nahiz eta pertsonalki [[Mitra (jainkoa)|Mitra]]<nowiki/>ren gurtzearen adeptua izan<ref>[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.memo.fr%2Farticle.asp%3FID%3DTHE_REL_025#federation=archive.wikiwix.com Memo. Le site de l'Histoire, ''Les religions à mystères'']; [https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.educnet.education.fr%2Fmusagora%2Freligion%2Freligionfr%2Fmithra.htm#federation=archive.wikiwix.com Religions orientales à Rome. ''Mithra à Rome'']</ref>. Agintaldiaren amaieran, [[297]]. urtean, [[Manikeismo|manikeo]]<nowiki/>en aurkako jazarpena piztu zuen, eta [[303]]. urtean, [[Dioklezianoren jazarpena|kristauen aurkako azken jazarpen handia]] eragin zuen<ref name=":1">Petit, ''Histoire générale de l’Empire romain'', Seuil, 1974, 554-556 or.</ref>. [[305]]<nowiki/>ean, [[Augusto (titulua)|Augusto]] biek egun bera hartu zuten beren [[Zesar (titulua)|Zesarr]]<nowiki/>ei, [[Galerio]] eta [[Konstantzio Kloro]]<nowiki/>ri lekua uzteko, eta Augusto bihurtu ziren. [[Split]]<nowiki/>en zuen [[Dioklezianoren jauregia|jauregi]]<nowiki/>ra joan aurretik, Dioklezianok beste bi Zesar aukeratu zituen: [[Maximino Daia|Maximino II Daïa]] (edo Daza) eta [[Severo II.a|Severo]]. Hala, Maximianoren eta Konstantzio Klororen semeak kendu egin zituen, nahita, segidatik. Hori egitean, [[Antoniar leinu|Antonino]]<nowiki/>en jardunarekin jarraitzen du: onenak oinordeko gisa aukeratzen ditu, baina, logika hereditarioaren aurka joateagatik, sistemaren porrota eragiten du<ref name=":1">Petit, ''Histoire générale de l’Empire romain'', Seuil, 1974, 554-556 or.</ref>. Bigarren [[tetrarkia]]<nowiki/>k talka egiten du [[Maxentzio]] eta [[Konstantino]]<nowiki/>ren nahiekin, [[Maximiano]]<nowiki/>ren eta [[Konstantzio Kloro]]<nowiki/>ren semeekin. Orduan ezegonkortasun garaia gertatu zen, zazpi [[Augusto (titulua)|Augusto]] aldi berean zirela. [[313]]<nowiki/>an, bi enperadore daude lehian, [[Konstantino]] eta [[Lizinio]]. Azken hori [[316]]<nowiki/>an garaitu zuten lehen aldiz. Bi gizonen artean dago konpromiso bat, eta badirudi tetrarkia berri bat sortu dela, bi Augusto eta hiru Zesar dituena. Baina Zesarrak bi Augustoen semeak dira, eta horrek bizkortzen du [[Diokleziano]]<nowiki/>k saihestu nahi zuen herentzia-printzipioa. Augusto biak erlijio-auziaren aurka daude. Konstantino kristautasunaren aldeko lehen enperadore irekia da; Liziniok, berriz, jazarpenei berriro ekin gabe, erlijio tradizionala defendatzen du. Betiko erabakitzen da hori [[324]]<nowiki/>an. Konstantino da orduan subirano bakarra. === Konstantinoren dinastia: Tetrarkia arrazonamendu dinastiko batera egokitzea (324-363) === [[Fitxategi:0 Constantinus I - Palazzo dei Conservatori (1).JPG|thumb|267x267px|[[Konstantino I.a Handia|Konstantino I]].aren estatua erraldoiaren burua, [[Museo Kapitolinoak|Kapitolioko Museoak]], [[Erroma]]. [[Marmol|Marmola]], arte erromatarreko lana, 313–324.]] [[324|324.]] urtean, [[Konstantino I.a Handia|Konstantino Handia]]<nowiki/>k [[Bosforo]] itsasartearen europar ertzean dagoen [[Bizantzio]]<nowiki/>ko antzinako kolonia grekoa aukeratu zuen [[Konstantinopla]] izena izango zuen hiriburu berri bat sortzeko. Erromako ereduaren arabera antolatuta, [[330]]. urtean inauguratu zen. Konstantino [[337]]. urtean hiltzen denean, ez du oinordetzarik ezarri. Haren hiru semeek [[Augusto (titulua)|Augusto titulua]] aldarrikatzen dute, lehiakide izan zitezkeen osabak hil ondoren. Inperioa banatzen dute, baina azkenean tirabirak sortzen dira. Azkenik, Konstantinoren bigarren semearen, [[Konstantzio II.a]]<nowiki/>ren (337-361), agintaritzapean biltzen da Inperioa eta oso botere txikiak dituzten bi Zesar izendatzen ditu. Enperadore horren erregealdi luzeak aitaren politika iraunarazten du. Bere lehengusu [[Juliano Apostata|Juliano]], Galiako Zesar, [[360]]. urtean enperadore izendatzen dute. Hurrengo urtean [[Konstantzio II.a|Konstantzio II]].aren heriotzak gerra zibila ekiditen du. Juliano [[kristautasun]]<nowiki/>etik aldendu zen pentsamendu grekoarekiko maitasunagatik, hortik [[Apostasia|apostata]] ezizena, eta antzinako erlijioak berreskuratzen saiatzen da. Agintaldian 18 hilabete eman ondoren hil zen, [[363]]. urtean. === Valentiniar dinastia: migrazio baketsuetatik inbasioetara (363-378) === Haren ondorengoak, [[Joviano]] ([[363]]-[[364]]), konstantiniarren azken ordezkaria, gero [[Valentiniano I.a|Valentiniano I]] Mendebaldean (364-375) eta [[Valente]] Ekialdean (364-378), denak kristauak, erlijio-neutraltasunera itzultzen dira. Valentiniano I.ak Inperioaren mugetako arazoei egin behar die aurre: [[Alaman|alamanak]] Renaniako eskualdeetan, [[kuado]]<nowiki/>ak eta [[Sarmaziar|sarmaziarr]]<nowiki/>ak Danubioren ''[[limes]]''etan<ref>[[Amiano Martzelino]], ''Res gestæ'', 28, 2 ; 28, 5 ; 29, 4 ; 29, 6 et 30, 3</ref>. [[Persiar Inperioa|Persia]] ere mehatxua da, [[Juliano Apostata|Juliano]] eta [[Joviano]] enperadoreek gerra ugari egin arren. Gainera, agintearen hasieratik, Ekialdeko enperadore [[Valente]]<nowiki/>k, [[Valentiniano I.a|Valentiniano I.]]<nowiki/>aren anaiak, aurre egin behar die Danubiotik haratago [[Godo|godoek]] sortutako zailtasunei, kristautasun [[arianismo]]<nowiki/>ra<ref>[[Filostorgio]], ''Histoire ecclésiastique'', 2 ; Catherine Lheureux-Godbille, « Barbarie et hérésie dans l’œuvre de saint Ambroise de Milan (374-397) », ''Le Moyen Âge'', 2003/3-4.</ref> bihurtuta. [[Valentiniano I.a|Valentiniano I]].aren hiltzean, boterea [[Graziano]] (367-383) eta [[Valentiniano II.a]] (375-392) semeei dagokie. Gazteegiak benetan gobernatzeko, bere ingurunearen, familia inperialaren eta Estatuko pertsonaia handien esku uzten dute boterea. Gobernatzeko adinean, Grazianok [[pagano]]<nowiki/>en oso kontrako politika egin zuen<ref>''Paganus'' hitzak, pagano bati erreferentzia egiteko, problema bat planteatzen du: «nola jatorriz integrazioa adierazten duen hitz batek (''pagus'' bateko kidea) ez-kristauaren bazterketa adierazten duen. Zenbait tesi aurka daude. "''Paganus'' = zibila" izanez gero, kristauak Kristoren soldadutzat hartuko ziren; paganoak, orduan, armada horretatik kanpo geratuko ziren. Bigarren kasuan, "''paganus'' = nekazaria", kristauak herritarrekin identifikatuko ziren. Egia da kristautasuna hirian zabaldu dela lehenik. Pagano IV. mendearen amaieran agertu zen literatura-hizkuntzan, eta [[Mario Viktorino]] erabili zuen lehen autorea izan zen. [https://journals.openedition.org/crm/268 B. Ribémont, « Impies et païens entre Antiquité et Moyen Âge », ''Cahiers de recherches médiévales'', Comptes rendus]</ref>. Besteak beste, eragin politeista oro bizitza publikotik askatzen saiatzen da. Hala, kultura paganoentzako laguntza publiko oro kentzen du, baina erlijio tradizionalari lotutako Erromako ''[[nobilitas]]''aren etsaitasunari aurre egin behar dio. ==== Godoen integrazioaren porrota ==== [[376]]. urtean, [[huno]]<nowiki/>ak, [[erdialdeko Asia]]<nowiki/>tik lehorteak eta negu oso gogorrak egotzita, Erromako Inperioari babesa eskatzen dioten [[godo]]<nowiki/>ak bultzatu zituzten. Horietatik berrehun mila [[Danubio]] hegoaldean, [[Mesia]]<nowiki/>n<ref name=":3">[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.mediterranee-antique.info%2FAuteurs%2FFichiers%2FDEF%2FDiehl%2FHistoire_Byzance%2FHB_001.htm#federation=archive.wikiwix.com Charles Diehl, ''Histoire de l’Empire Byzantin'', P., Picard, 1920,1;2.]</ref>, esartzen dira bakean, soldadu-erreklutatzearen truke. Funtzionario erromatarrek ustiatutako immigrazio horren integrazioaren porrotak godoak [[Trazia]] matxinatu eta suntsitzera bultzatu zituen. Ordena armen bidez berrezarri nahian, Ekialdeko [[Valente|Valente enperadorea]] godoek garaitzen dute [[Hadrianopolisko gudua]]<nowiki/>n, eta [[378]]. urtean hiltzen da. Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaieraren ikuspegi klasikoa zalantzan jartzen dute gaur egungo historialari batzuek. Danubio eskualdeko «inbasio» horiek arrazoi klimatikoek eragindako migrazio masiboak dira: [[godo]]<nowiki/>ak, [[huno]]<nowiki/>ek bultzatuta, gehiegi eta azkarregi iristen dira, Inperioak integratu ahal izateko. Hala ere, Galian eta Afrikan ere, herri germaniarren migrazioa eta instalazioa hasieran baino ez ziren izan suntsitzaileak. Bertrand Lançonek, Hego Afrikako [[Boer]]<nowiki/>ren historian inspiratuta, "trek"az hitz egiten du, eta [[godo]]<nowiki/>en integraziorako borondatea azpimarratzen du<ref name=":0" />. Hain zuzen, [[IV. mendea|IV. mende]]<nowiki/>tik erabiltzen den printzipio erromatar baten gainean ezartzen dira barbaroak: bi nazio - erromatarrak eta herri germaniar bat - lurzoru berean ezarriak, herri bakoitzarentzat aplikatutako lege desberdinekin. === Teodosiar dinastia: Mendebaldearen ahultzea eta Ekialdearen indartzea (378-454) === ==== Teodosio Handiaren agintaldia ==== [[Fitxategi:Roman Empire with dioceses in 300 AD.png|thumb|Erromatar inperioaren [[Diozesi (Erromatar Inperioa)|diozesi]]<nowiki/>ak 300 urtean]] Ekialdeko enperadore [[Valente]] [[378|378.]] urtean hil ondoren, [[Graziano]]<nowiki/>k, Inperioa berak bakarrik administratu ezin duenez, Ekialderako beste lankide bat aukeratu du, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio Handia]] (379-395). Horrek godoekin ''[[fœdus]]'' berri bat osatzea lortu zuen 382an<ref>Hydace, ''Chronique'', an. 382 ; É. Demougeot, ''De l’unité à la division de l’Empire romain, 395-410. Essais sur le gouvernement impérial'', Paris, 1951, 22-24 or.</ref>, berriztatuz Inperioko bakea aldi baterako. [[Fœdus|F''œdus'']] horren arabera, godoek eskubidea dute [[Trazia]]<nowiki/>n kokatzeko, beren legeak mantenduz, beren buruzagiak izanik eta zerga erromatarren menpe egon gabe. Beraz, ia independenteak dira, baina erromatar armadan federatu izateko konpromisoa hartzen dute, hau da, beren buruzagien agintepean<ref>Christol eta Nony, 248. or. Bakea 389 edo 390ean amaitu zen.</ref>. Hain zuzen, muga godoen mesedetan aldatu zen, baina itunak errealitatea ezkutatzen du. [[Graziano]] [[Maximo]]<nowiki/>k hil zuen 383an. Maximo horri Mendebaldeko [[Augusto (titulua)|Augusto]] deitzen diote, baina [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>k garaitu egin zuen [[Valentiniano II.a|Valentiniano II.]]<nowiki/>a, [[Graziano]]<nowiki/>ren anaia gazteena, suntsitu ondoren Italian. Orduan, gaztea Mendebaldeko Augusto bakar bezala geratzen da, [[Arbogasto]] jeneral [[Frankoak|franko]]<nowiki/>aren babespean, Teodosiok ezarritako ''[[magister militum]]''. [[Valentiniano II.a]] 392. urtean estututa dago eta Arbogastok [[Flavio Eugenio|Eugen]]<nowiki/>io [[Erretorika|erretoriko]] [[pagano]]<nowiki/>a izendatzen du enperadore. [[394|394.]] urtean, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>k menderatu egin zuen usurpatzaile hori [[ibai hotzeko edo Frigidus ibaiko bataila]]<nowiki/>n<ref>Vipava ibaiaren antzinako izena, Isonzo ibaiaren adarra. Gaur egun Vipacco da italieraz eta Wipbach alemanez.</ref>, non bi armadek beren indar gehienak galdu baitzituzten. Arrisku barbaroa gero eta arriskutsuagoa den bitartean, gerra zibil horiek ahuldu egiten dituzte Inperioaren defentsak. ==== 395. urtea, trantsizio urtea? ==== ===== Erromatar Inperioaren banaketa... ===== 395. urtean, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio Handia]], Erromatar Inperioaren gainean bakarrik gobernatu zuen azken enperadorea, Inperioa bere bi semeen artean banatu ondoren hil zen<ref>Banaketa hau, tradizioz, Inperioa bi zatitan behin betiko banantzea izan da, baina, berez, bereizketa zaharragoa da; izan ere, 364. urtean, Valentiniano enperadorea bere anaia Valenterekin elkartu zen, soldaduen presiopean. Une horretatik aurrera, Inperioa ez da inoiz gehiago elkartuko Teodosioren erregealdiaren amaierako hiru hilabeteak salbu, 394. urteko irailetik 395. urteko urtarrilera.</ref>. [[Arkadio]], nagusiena, Ekialdeko Augusto (395-408) bihurtzen da eta [[Honorio]], gazteena, Mendebaldekoa (395-423). Baina ''[[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|Pars Occidentalis]]''ek "agonia-aro"<ref>Henri-Irénée Marrou, "La décadence de l'antiquité classique", Publications de l'École française de Rome, 1978, 31-47 or.</ref> luze bat ezagutzen du, eta militarki eta ekonomikoki ahulduta dago [[Migrazioen Garaia|barbaroen inbasio]]<nowiki/>ek<ref>Barbaroen inbasioei buruzko eztabaida garrantzitsua izan zen Bigarren Mundu Gerraren ondoren, eta asko izan dira horretan interesa izan duten historialariak. Aipa daiteke Pierre Riché, ''Les invasions barbares'', P.U.F., 1952. Demougeot-en lana ere aipatu behar da: ''La formation de l'Europe et les invasions barbares'', Aubier, 1969.</ref> eragindako usurpazio eta desordenengatik; [[Bizantziar Inperioa|''Pars Orientalis'']]<nowiki/>ek, berriz, ekonomia loretsua du eta lagunduko dio, [[VII. mendea]]<nowiki/>ren hasieran, erreforma sakonen bidez [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar inperio]] bihurtuko denera arte biziraun ahal izateko<ref>Louis Bréhier, ''Le monde byzantin : vie et mort de Byzance'', Albin Michel, 1946 [1969].</ref>. Horrek azaltzen du, hein batean, zergatik iraun zuen 395. urteak [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperio]]<nowiki/>aren zatiketaren urtea sinbolikoki. Hala ere, 408. urtearen inguruan datatu daiteke Inperioko behin betiko «''partitio''»: urte hartan, [[Flavius Stilicho|Estilikonek]], bi enperadore gazteen tutoreak, [[Honorio]]<nowiki/>ri, [[Arkadio]] anaiaren heriotzaren ondoren, Inperioko ekialdeko zatiko buruzagitza ez hartzea aholkatu zion, eta Arkadioren semea izan zen, [[Teodosio II.a]], 408tik 450ra Ekialdeko zatian agindu zuena<ref name=":0" />. Batasun inperialaren amaiera azaltzeko, [[Paul Petit]] historialariak, bere ''Précis d'histoire ancienne l''anaren ondorioetan, bi joera historiografiko aipatzen ditu. Lehenengo joerak, [[Ferdinand Lot]]<nowiki/>ekin batera<ref>Ferdinand Lot, ''Les invasions barbares'' (1937) ''La fin du monde antique et le début du Moyen Âge'' (1927)</ref>, adierazten du Inperioa epe laburrean hilgo zela, baita inbasio barbarorik gabe ere. Bigarren joerak, [[André Piganiol]]<nowiki/>ekin batera<ref>André Piganiol, ''Histoire de Rome'' (1934)</ref>, Inperioaren amaiera bortitz baten tesia defendatzen du, barbaroen inbasioen ondorio zuzen gisa. Inperioaren mugako herri barbaroen garrantzi horrek Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeheran inbasioek zuten pisu errealaren arazo orokorra planteatzen du. Hala, inbasio handien papera ukaezina bada Paul Petitentzat, ez da nahikoa ''Pars Occidentalis''en desagerpena azaltzeko. [[395]]. urtean, enperadorearen semeen arteko banaketa ez zen berria<ref>William Seston, ''Dioclétien et la Tétrarchie'', 1946.</ref>, eta [[410]]. urtean, [[Alariko I.a]]<nowiki/>k Erroma hartzea ge rtakizun ospetsua<ref>Erromako arpilaketaren gainean San Agustinen ''Jainkoaren Hiria'' irakurri behar da</ref> izan zen benetan, baina ez zituen [[Honorio]]<nowiki/>ren agintaldiaren amaiera eta Inperioaren erorketa eragin. Paul Petiten aburuz, benetako haustura 408. urtean gertatu zen, [[Flavius Stilicho|Estiliko]] hil zenean, horrek fenomeno berri bat ekarri baitzuen: ''partitio imperii''<ref>Emilienne Demougeot, De l'unité à la division de l'Empire romain (395-410), 1951</ref>''.'' Hala, "Inperioaren zatiketa" hori, Demougeoten aburuz, [[V. mendeko historia]] irekitzen duten zenbait elementu garrantzitsuren bidez azaltzen da. Lehenik eta behin, 395eko banaketa dago, [[Tetrarkia|Tetrarkiar]]<nowiki/>en azpian egindako konpartimentuen oroigarri bat; IV. mendearen jarraipena da. Bigarrenik, Mendebaldeko eta Ekialdeko erromatar inperioa deiturikoen barruko erakundeak dibergitzen hasiko dira, eta hala iragarri zuten V. mendea eta, batez ere, Goi Erdi Aroa. Hirugarrenik, Estiliko pertsonaia birgaitu egin da, Italiako eliteek enperadoreari zioten leialtasuna erakutsi zuen, baina gorteko kideen eta Italiako patrizio erromatarren eta probintzietako jatorrizkoen arteko harremanen konplexutasuna ere erakutsi zuen. Azkenik, laugarrenik, historialari gehienek aldeztutako aldaketa 406-410 urteetakoa izan zen, [[Rhin]] godoek izoztuta igaro baitzuten, eta Alarikoren eta Honorioren arteko gatazka, Erromako arpilaketan amaitu baitzen. Inbasio Handien fenomenoa, bereziki Hunoena, aldi iragankor horrekin hasten da. ===== ... edo Erromatar Inperioaren jarraipena? ===== Inperio Erromatarra bi inperio erromatarretan (Mendebaldea eta Ekialdea) zatitzea erabakitzen duten arren, Teodosioren bi semeen arteko zatiketa hori ez da zatiketa bat, aurreko agintaldien jarraipena baizik. Zatiketa hori erabat administratiboa da, eta Inperioaren batasun teoriko, juridiko eta politikoa gordetzen da. Adibide gisa, Erromatar Inperioko lege-egintza orok bi enperadoreen sinadura eskatzen zuen, eta Erromatar Inperio osoan sartzen zen indarrean, ez zati bakar batean. Hala, aurreko zatiketetan bezala eta [[Justiniano I.a|Justiniano]] enperadoreraino (527-565), honek ere ez dirudi konponezina, enperadore bat Erromatar Inperioaren osotasunaren buru bakarra bihur daiteke. ==== Godoen altxamendua ==== 395. urtean, [[Alariko I.a]]<nowiki/>ren [[bisigodo]]<nowiki/>ek, ez baitzeuden Teodosioren pertsonarekin lotuta, [[Mazedonia (erromatar probintzia)|Mazedonia]],[[Tesalia]] eta [[Grezia]] arpilatu zituzten. Hura kentzeko, Ekialdeko enperadore [[Arkadio]]<nowiki/>k urrezko prezioan negoziatzen du mendebalderantz erretiratzea, eta [[Flavius Stilicho|Estiliko]]<nowiki/>k ezin die aurre egin. 402. urtean, [[ostrogodo]]<nowiki/>ek [[Danubio]] inguruko probintziak inbaditu zituztenean, bisigodoak [[Italia]]<nowiki/>n sartu ziren. 410. urtean Erroma suntsitu zuten. Erromatarrek hondamendi handi bezala sentitzen da gertakari hau. Politeista batzuek jainko tradizionalak uztearen ondorioa ikusten dute, kristauek, [[Jeronimo Estridongoa|Jeronimo Estridongoak]] bezala, gizonen bekatuen zigorra<ref>Saint Jérôme, ''Lettres'', 60, 17.</ref>. Bestalde, [[Agustin Hiponakoa]]<nowiki/>k dio ez dagoela inolako loturarik salbazioaren eta Inperioaren artean, salbazioa Kristorengandik baino ezin dela etorri<ref>Saint Augustin, ''Sermons'', 81, B.</ref>. [[Bisigodoen Erresuma|''Aquitania secunda''n eta ''Hispania'']]<nowiki/>n bisigodoak behin betiko ezartzeak amaiera ematen die haien erasoei. ==== Barbaroen inbasioak ==== Baina, bien bitartean, [[406]]. urteko [[abenduaren 31]]<nowiki/>n, [[bandalo]]<nowiki/>ek, [[sarmaziar]]<nowiki/>rek, [[suebo]]<nowiki/>ek, [[alano]]<nowiki/>ek eta [[alaman]]<nowiki/>ek [[Rhin]]<nowiki/>a gurutzatzen dute, eta, ondoren, [[burgundiar]]<nowiki/>rek. [[Galia]] suntsitu eta [[Britania]]<nowiki/>ko uhartea mehatxatzen dute. [[410]]<nowiki/>ean, Galia defendatzera abiatzen diren tropa erromatarrek behin betiko utzi zuten Britania. Gorte inperialean dagoen barbaroen aurkako alderdi boteretsuak Italiako armadaren eta administrazioaren arazketa lortzen du, eta defentsari eraginkor eta leialak kentzen dizkio, besteak beste, [[Flavius Stilicho|Estilikon]]<ref>Christol et Nony, <abbr>p.</abbr> 251.</ref>. Mendebaldeko [[Honorio]] enperadorea [[Ravenna]]<nowiki/>n dago, eta Galian «erresuma barbaro federatu» berriak jartzea onartu behar izan du. [[429]]<nowiki/>an, bandaloek [[Afrika erromatarra|Afrika]] inbaditu zuten, 10 urtean konkistatu zutena. Italiari gari-aletegi bat kendu diote, bere tropek [[Mendebaldeko Mediterraneoa|mendebaldeko Mediterraneo]]<nowiki/>a kontrolatzen dute. Halaber, [[Arianismo|arianista]] fanatikoak dira, eta erromatar ortodoxoen atzetik dabiltza<ref name="#1">Ducellier, Kaplan et Martin, 19 or.</ref>. [[435]]. urtean, bandaloek, aldi berean,ekialdeko Afrikan federatuen estatusa jasotzen dute<ref>Balard, Genêt et Rouche, 17 or.</ref>. [[Ermeriko]] errege sueboak benetako erresuma sortu zuen [[Braga]] hiriburuaren inguruan. 437-438 bitarteko ''fœdus'' bat lortu zuen. Mendebalde erromatarrean, kaos horretan, ''Pars Occidentalis'' Italiara, [[Dalmazia]]<nowiki/>ra, Galiaren zati batera eta [[Hispania Tarraconensis|Tarraconense]]<nowiki/>ra murrizten da orain. Danubio inguruko probintziak, denak Inperioaren leial zirenak, [[Konstantinopla]]<nowiki/>ren agintaritzapean igarotzen dira. Aldi berean, V. mendean, [[Bizantziar Inperioa|Erromako Ekialdea]]<nowiki/>k oparotasun ekonomikoko aldi luze bat ezagutu zuen. Altxor inperiala [[Nomisma|urrezko txanpon]]<nowiki/>ez beteta dago<ref>Lançon (1997), 39 or.</ref>. Ekialdeko enperadore [[Teodosio II.a|Teodosio II]].aren aren agintean (408-450), [[Konstantinopla]] hiriak hazten jarraitzen du eta beste harresi bat jasotzen du, [[Konstantinoplako harresiak|Teodosioren harresia]]. Kode juridiko bat argitaratzen da, [[Teodosioren Kodea]], [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperio]]<nowiki/>aren alde guztietan aplikatzekoa. Hala ere, ''Pars Orientalis'' ezegonkortuta dago [[Nizeako I. kontzilioa|ortodoxo]]<nowiki/>en eta [[Arianismo|arianisten]] arteko gatazka erlijioso bortitzengatik, eta, [[430]]<nowiki/>etik aurrera, [[Nizeako I. kontzilioa|ortodoxo]]<nowiki/>en, [[Nestorianismo|nestoriano]]<nowiki/>en eta [[Monofisismo|monofisiste]]<nowiki/>n artean. Gainera, [[440ko hamarkada|440]]<nowiki/>tik aurrera, hunoek zuzenean mehatxatzen dute ''Pars Orientalis''a. [[Atila]]<nowiki/>ri zerga eta duintasun erromatarra emateak arriskua urruntzen du. ==== ''Pars Orientalis''en altxamendu iragankorra ==== [[Flavio Aezio|Aezio]]<nowiki/>k, [[Valentiniano III.a|Valentiniano III]].aren jeneralak, barbaroen aurka borrokatzen jarraitzen du. [[Franko]]<nowiki/>ak iparralderantz, [[bisigodo]]<nowiki/>ak Galiako hegoalderantz eta Hispaniarantz bultzatzen ditu. [[Burgundiar]]<nowiki/>rak garaitu zituen hunoen kontingenteei esker<ref>Aezio umetan hunoek bahitu egin zuten. [[Atila]] gaztearen lagun bihurtu zen.</ref>, eta [[Sapaudia]]<nowiki/>ra eraman zituen, non, [[443]]<nowiki/>an, [[Valentiniano III.a|Valentiniano III.ak]] herri federatua izateko baimena eman zien. [[451]]<nowiki/>n, erromatarra baino barbaroagoa den armada bati esker — bisigodoen, frankoen eta alanoen kontingente handia barne hartzen du —, [[Atila]] [[Troyes]]<nowiki/>etik gertu dagoen [[Katalauniako Zelaietako Gudua|Katalauniako Zelaietako Gudu]]<nowiki/>ra baztertzea lortu zuen. ==== Mendebaldeko azken enperadoreak eta Ekialdeko traziar dinastia: Mendebalde erromatarraren amaiera eta Ekialde Erromatarraren izenezko nagusitasuna (454-518) ==== Arrakasta izan arren, [[Valentiniano III.a]]<nowiki/>k [[Aezio]]<nowiki/>ri 454an lepoa moztu zion arrakasta horiregatik jeloskor. Baina enperadorea Aezioren ofizial ohiek hil zuten, eta, hala, desagertu egin zen Mendebaldeko Teodosioren dinastia. Une horretatik aurrera, formalki zatiezina izanik ere, Erromatar Inperioaren batasuna hondatu egin zen Teodosioren azken bi ordezkariak, Valentiniano III.a Mendebaldeko enperadorea (425-455) eta [[Martziano]] Ekialdeko enperadorea (450-457) desagertu zirelako. Baina gertaera horrek Inperioaren bi zatien arteko behin betiko urruntzea eragiten du, eta aurreko bilakaera ekonomiko eta demografikoaren aldeak berresten ditu, batez ere bi gorte inperialen arteko desadostasun etengabearen ondorio da. Hala, Erromako Ekialdean, traziarren dinastia [[Leon I.a Bizantziokoa|Leon I. traziarra]]<nowiki/>ren koroatzearen ondorioz iritsi zen (457-474), eta Konstantinoplako patriarkak koroatutako Ekialdeko lehen enperadore bihurtu zen; ''Pars Occidentalis''ek , berriz, ezegonkortasun politikoa izan zuen, enperadore ezgaiekin barbaroen presioei, usurpazioei eta desordenei aurre egiteko. Testuinguru horretan, Erroma 455. urtean hilabete bat baino gehiagoan arpilatu zuten [[Genseriko]]<nowiki/>ren bandaloek, eta barbaroak, berriz, Galiara hedatu ziren, nahiz eta [[Egidio]]<nowiki/>k defendatu, eta, gero, haren seme [[Siagrio]]<nowiki/>k<ref>Balard, Genêt et Rouche, 19 or.</ref> ([[486]] arte jasango du). Krisi-testuinguru horretan, ko-enperadorearen onarpenean oinarritutako duintasun inperialaren legezkotasuna, Ekialdeko enperadoreek ez diete Augusto titulua aitortzen "Mendebaldeko azken enperadoreei", horiek guztiak usurpatzaileak baitira. Egitatezko egoera horrek Ekialde [[Leon I.a Bizantziokoa|Leon I.a]] eta [[Zenon I.a|Zenon]] enperadoreak (474-491) ''Mendebaldeko Par''seko arazoetan zuzenean esku hartzera bultzatu zituen, beren hautagaiei Mendebaldeko Augusto tituluan laguntzeko, hurrenez hurren [[Antemio]] (467-472 Mendebaldeko enperadorea) eta [[Julio Nepote]] ( 474-480 Mendebaldeko enperadorea). 476. urtean, [[Odoakro]] [[herulo]]<nowiki/>ak [[Ravenna]] hartu eta [[Romulo Augustulo]] enperadorea (475-476) sartu zuen han, eta, ondoren, intsignia inperialak Konstantinoplara bidali zituen, sumisio-zeinu gisa. Urte horretan bertan, [[Siagrio]]<nowiki/>k eta [[Odoakro]]<nowiki/>k ordezkaritzak bidali zituzten Konstantinoplara, Italiako patrizio izateko. Azkenik, Zenonek Odoakrori lagunduko dio. Hala, [[Herulo|heruloen]] erregea Italiako patrizio bihurtzen da, hau da, Mendebaldeko autoritate inperialaren ordezkari gisa aitortzen da, eta Ekialdeko enperadore Zenonen mendeko erregeorde gisa. Baina, ordainetan, leialtasun bikoitzeko egoeran dago Odoakro, ez bakarrik Zenonenganako, baita Julio Nepostenganako, mendebaldeko enperadorearenganako ere ([[Salone]]<nowiki/>n, [[Dalmazia]]<nowiki/>n, errefuxiatua 475etik). Odoakro Italiako patrizio gisa onartzeak bi erreakzio eragin zituen. Lehena, herri barbaro federatuetatik (adib.: [[Txilderiko I.a]] [[franko saliar]]<nowiki/>ra) beraien ''fœdusa'' Odoakrorengana transferitzen da, Erromatar Inperioaren batasun teorikoa zaintzeko; bigarrena, [[Soissonseko Erresuma|Erromako Estatu autonomo]] bat eratzen da (hala ere, mendebaldeko autoritate inperialaren ordezkaria da), baina Julio Nepote Mendebaldeko enperadorearen agintea aitortuz, eta, orain, Ipar Galiako agintea. 480. urtean, [[Julio Nepote]] Mendebaldeko azken enperadorearen hilketaren ondoren, [[Zenon I.a|Zenon]] Ekialdeko enperadorea mundu erromatarreko azken enperadore eta enperadore bakarra bihurtu zen, eta halaxe aitortu zuten haren mendekoek, hau da, Odoakro Italiako patrizioak, subirano barbaro federatuek eta mendebaldeko agintari erromatarrek, batez bereber-erromatarrak, brito-erromatarrak eta eta [[Siagrio]]<nowiki/>ren galo-erromatarrak. Mendebaldeko azken enperadorea desagertzeak, ordea, Mendebaldeko agintaritza absolutua gauzatzeko aukera ematen dio Odoakrori, nahiz eta autoritate inperialaren ordezkari hutsa izan. Horrek aukera ematen dio antzinako Dalmazia zaharra eransteko, Julio Nepostek aurrez gobernatua. 476. urtean Odoakroren Italiarekin hautsi ondoren, Siagrio kuasiindependentzia-egoeran dago orain, eta Ipar Galiako agintari erromatar eraginkor gisa jokatzen jarraitzen du. Konstantinopla geroztik "sezesio" gisa ikusten dena 486an ebatziko da, [[Klovis I.a]] franko saliarrak, Odoakro eta Zenonen basailu teorikoak, [[Soissonsko bataila|Soissonsko batail]]<nowiki/>an (486) zapaldu eta Konstantinoplak baiezten duenean. Laburbilduz, Mendebaldearen gaineko agintaritza erromatarra teorikoa baino ez da<ref name=":2">Ducellier, Kaplan et Martin, 20 or.</ref>, eta batez ere Italia Odoakro Italiako patrizioaren bidez gauzatzen da, Mendebaldeko agintaritza inperiala ordezkatzen baitu, erromatar agintari iraunkorren nahigaberako. Baina Odoakrok Italian duen indarra berehala bihurtzen da mehatxu potentzial Erromatar Ekialderako. Beraz, 488. urtean, [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] ostrogodoen erregeak Odoakroren Italia konkistatu zuen Zenonen aginduarekin<ref name=":2">Ducellier, Kaplan et Martin, 20 or.</ref>, Inperioaren buru bakartzat jotzen baita. 493. urtean [[Ravenna]] hartu ondoren, ostrogodoen boterea Italiara, [[Sizilia]]<nowiki/>ra eta [[Dalmazia]]<nowiki/>ra hedatu zen. Mendebaldeko botere inperialaren ordezkari berri gisa, Teodoriko bere boterea beste erreinu barbaroen gainean zabaltzen saiatzen da, bera bezalako erresuma [[Arianismo|ariano]]<nowiki/>en gainean. Teodorikoren aburuz, godoak dira erromatarren babesleak. Administrazio erromatar batek, beraz, iraun egiten du, baina menderatuta. Erromatarren kulturak eta bizimoduak eragin handia dute godoengan. Enperadore erromatarrak errege titulua eman zion Teodorikori. Italiako erresuma ostrogodoa [[Konstantinopla]]<nowiki/>ko enperadorearen eta errege barbaroen arteko harremanen adibide bikaina da: fikziozko agintaldia eta benetako independentzia. Hala, barbaroek efigie inperialdun [[Solido (txanpona)|solidus]] txanpona egiten dute, baina urrezko edukia bere gustura manipulatzen da. [[Persiar]]<nowiki/>ren aurkako gerra berriro hasi zen [[Anastasio I.a|Anastasio]]<nowiki/>ren agintaldian (491-518). ==== Justiniar dinastia: Ekialde erromatarra Mendebaldekoaren errekonkistara (518-602) ==== Senatuak [[Justino II.a|Justino]] (518-527) ofizial mazedoniarra aukeratu zuen. Haren iloba [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>k karrera administratiboaren maila guztiak igo zituen. Hemendik aurrera Augusto, [[Justiniano I.a|Justiniano Handia]]<nowiki/>k (527-565) agintaldiaren zati handi bat barbaroei erromanitatearen lurrak berreskuratzeko erabiltzen du (Italia, Dalmazia, Afrika, Korsika, Sizilia, Sardinia, Balearrak eta Betika). Uste du erromatar izan zen lur oro era besterezinean erromatar irauten duela<ref name=":2" />, Erromatar Inperioaren batasunari eta zatiezintasunari jarraikiz. Mendebaldea da Justinianoren lehen helburua. Lehenik, hilabete gutxiren buruan Afrika konkistatu zien [[bandalo]]<nowiki/>ei (533-534). Gero, Italiako [[ostrogodo]]<nowiki/>en ahultzea baliatu zuen, [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] basailua hil ondoren, 535. urtean penintsulan esku hartzeko. Konkista uste baino zailagoa da, eta 552 eta 554 arteko gerra suntsitzailearen amaieran baino ez da behin betikoa. Gerra horretan, Proventzak ihes egin zion [[Frankoak|franko]]<nowiki/>ekiko aliantzaren baitan, kristau ortodoxiaren aldekoak<ref>Katoliko eta ortodoxoen terminoak trukagarriak dira orduan</ref>, eta Galiako aginte erromatarraren ordezkari. Azkenik, 554. urtean, erromatarrek [[Bisigodoen Erresuma|Hispania bisigodoa]]<nowiki/>ren zati bat konkistatu zuten [[Kordoba]]<nowiki/>raino. Justinianoren konkistak oso garestiak dira, eta, horren ondorioz, alde batera uzten dituzte mehatxu [[persiar]]<nowiki/>rak (une batez alboratzen ditu zerga baten truke) eta [[eslaviar]]<nowiki/>rak (Danubion agertzen da). Horrela, Erromatar Inperioarentzat (laster bizantziarra) ezinbestekoak diren eskualdeen etorkizuna sakrifikatzen du, inperio unibertsal baten ametsa betetzeko. Gainera, ortodoxiaren eta [[Monofisismo|monofisiste]]<nowiki/>n aldekoak ezin ditu adiskidetu. Errekonkista horrek Inperioa agortzen du eta ez da iraunkorra izango: Italian, [[Lombardiar|lonbardiarrak]] penintsularen bi herenen jabe dira, eta [[568]]. urtean, uharteak, [[Ravenna]], [[Erroma]] eta [[Venezia]] eskualdeak eta penintsularen hegoaldeko muturra erromatarren esku daude oraindik. Italiako gainerakoa lonbardiar printzerrietan banatuta dago, eta Italia mila urtez baino gehiagoz dago banatuta. Mendebaldeko azken lurralde erromatarrak bi [[exarkatu]]<nowiki/>tan antolatzen dira: [[Ravenna]] (Italia eta Sizilia) eta [[Kartago]] (Afrika, Sardinia, Korsika eta Balearrak). Aldi berean, Mendebaldean, egitura politiko eta administratibo erromatarrak ahuldu egiten dira egitura kristauak, apezpikuak nahiz monarkikoak, finkatu ahala. VI. mendean, [[Apezpiku|gotzain]]<nowiki/>ek, aurretik magistratu laikoek zituzten botere administratibo, finantzario eta politikoak, gerora beraiek erabili zituzten. Hiriaren eraldaketa hori, gotzaina buru dela, Erdi Aroko hiriaren jatorria da<ref>Lançon (1997), 107 or.</ref>. ==== Dinastia heriklida: Ekialde Erromatarraren ''bizantinizazioa'' ==== Justinianoren mende diskretuki hasitako prozesua, Erromatar Inperioaren "bizantinizazioa" VII. mendearen hasieratik hazi zen. Prozesu horretan, Erromatar Inperioaren izaera latinoa galtzen da pixkanaka, izaera greko-ekialdekoaren mesedetan. Hala, agintaldiaren hasieratik, [[Heraklio]]<nowiki/>k (610-641) [[Augusto (titulua)|Augusto titulu]]<nowiki/>aren ordez [[Basileus]] titulua hartu, grekoa hizkuntza ofiziala bihurtu eta probintziak [[thema]] bihurtu zituen. Azkenik, agintaldiaren amaieran, «bizantinizazioa» azkartu egiten da arabiar musulmanen konkisten presiopean, Inperioko ekialdeko probintzia aberatsak hasten baitira: [[636|636.]] urteko [[Yarmoukeko bataila]]<nowiki/>ren ondoren, [[Siria]], [[Jerusalem]], [[Egipto]] eta [[Mesopotamia]] behin betiko galtzen dira sei mendetako erromanitatearen ondoren. [[698]]. urtean [[Kartago]] erori ondoren, Afrika erromatarraren garaia zen arabiar musulmanen mende igarotzeko. Harrezkero, Erromatar Inperioak bere Inperioko lurralde latin hiztun gehienak galdu zituen, eta tradizioz helenofonoak izan diren lurraldeetan jarriko du arreta, batez ere [[Grezia]]<nowiki/>n eta [[Anatolia]]<nowiki/>n bezala, baina baita Italiako eta Siziliako hegoaldean ere. [[723]]<nowiki/>ko [[Ikonoklasmo|lehen krisi ikonoklasta]]<nowiki/>ren leherketaren bezperan, [[Leon III.a|Leon III]].aren boterera iristeak (717-741) mende bateko trantsizioaren gailurra markatzen du. Orain, Ekialdean, erromatartasuna jada ez dago irudikatuta [[Ekialdeko hizkuntza erromanikoak|ekialdeko hizkuntza erromanikoek]]<nowiki/>in: mundu greko[[Ortodoxia kristau|ortodoxo]]<nowiki/>ak ("bizantziar" deitua, erromatarren herentzia jarraitu eta garatuko duena), hizkuntza [[Eslaviar hizkuntzak|hego-eslaviarrak]] eta [[Arabiera|arabiar]] musulmanek, mundu erromatarra behin betiko ordezkatzen dute. [[Bizantziar Inperioa]], Erdi Arokoa, jaioa zen. == Boterearen tresnak == === Ideologia eta boterea === [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisia]]<nowiki/>k botere inperiala eraldatu zuen, eta erabateko bihurtu zen. Senatuak ez du inolako eraginik. [[Printzipatu (Antzinako Erroma)|Printzipatu]]<nowiki/>tik [[Dominatua|Dominatu]]<nowiki/>ra igarotzen dira. Antzinate berantiarreko enperadoreek eraikuntza ideologikoaz ere onura ateratzen dute, zeinak, pixkanaka-pixkanaka, enperadoreak jainko biziekin parekatzen baititu, eta, hala, haien botere absolutua justifikatzen baitu. Bai [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>arentzat, bai [[Diokleziano]]<nowiki/>rentzat, autoritate inperialaren izaera jainkotiarra <ref>Christol et Nony, 212 or.</ref> da. [[Diokleziano]] eta [[Galerio]], bere seme adoptatua, [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]]<nowiki/>ren ondorengoak dira. ''Joviar'' ezizena hartzen dute, bere kide [[Maximiano]] eta [[Konstantzio Kloro]], ''Herkulear'' ezizena hartzen duten bezala. Botere inperialaren sakralizazio horren xedea da, halaber, balizko usurpatzaileei zilegitasun guztia kentzea, enperadorea baizik ez baita jainkoen aukeratua eta haren ondorengoa baino ez baita zilegi. Ideologia horrek ez du galarazten [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k eta gero [[Maxentzio]]<nowiki/>k, Augustoen semeak, baina boteretik urrun, tetrarkia berria inpugnatzea [[Konstantzio Kloro|Konstantzio]] [[306|306.]] urtean hil ondoren. [[Fitxategi:Constantin 1er multiple d'or 39,79 g.jpg|alt=|ezkerrera|thumb|Konstantinoren ''solidu''sa, Ticinum (gaur egungo Pavía), 313, Dominen Kabinetea (Beistegui 233)]] [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k, tetrarken leinu herkuliarrera afiliatua izan arren, [[Maximiano]] 310. urtean kendu bezain laster, alde batera egiten du, [[Apolo]] eta ''[[Sol Invictus]]''en [[teologia]]<nowiki/>ren mesedetan. Honek berarekin dakar botere bakarra eta gorena eta mendebaldeko armadaren laguntzarekin, eta horrek anbizioak areagotzen ditu. Konstantinoren txanponek eguzki-ideologia hori irudikatzen dute zenbait urtez (ikus ''solidus''aren irudia). 312. urtean, Konstantinok [[Kristautasun|kristautasuna]] bere ideologian integratzen du, eta eguzkiaren eta kristautasunaren bi printzipio monoteistak 324 arte elkarrekin bizi dira, Konstantino Inperioko buru bakarra bihurtzen denean. [[Paul Petit]]<nowiki/>en arabera, Konstantinoren txanponetan eguzki-sinboloek irauteak eta 313 eta 321eko panegiriko paganoen hiztegi neutro baina monoteistak, kristauen aldeko jarrera inperiala alde batera utzita, fakzio guztiak zaintzeko kezkari erantzuten zioten, [[Lizinio]]<nowiki/>ren garaipena lortzen ez zen bitartean. 324ko garaipenaren ondoren, [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k INVICTUS tituluaren ordez, eguzkiaren konnotazioa zuena, VIKTOR hartzen du, garai horretako txanpon batek bera irudikatzen duen bitartean sugea zeharkatzen duen Kristoren enblemarekin<ref name=":4">Petit, ''Histoire générale de l’Empire romain'', Seuil, 1974, 575-579 eta 582 or.</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>ren konbertsioa dela eta<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://aphgcaen.free.fr/conferences/moderan.htm#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-14}}</ref>, ez du jainkozko filiaziorik nahi. Ahalegintzen da azaltzen kristauen Jainkoak eman diola agintea Inperioa gobernatzeko. 330eko txanponek zerutik irteten den eskua erakusten dute, koroa ematen diona<ref name=":4">Petit, ''Histoire générale de l’Empire romain'', Seuil, 1974, 575-579 eta 582 or.</ref>. Konstantinoren konbertsioak [[zesaropapismoa]]<nowiki/>ren arazoa ere planteatzen du, hau da, pertsona bakar batean bateratzea, normalean enperadorengan, botere politikoa eta botere erlijiosoa; enperadoreak apaiz gisa jokatzen du botere jardunetan. [[Konstantinopla]]<nowiki/>n, eliza baten antzeko jauregia eraikitzen du; [[Jesus Nazaretekoa|Kristo]]<nowiki/>ren ikuskaria jaso duela dio [[apostolu]]<nowiki/>a balitz bezala, eta, gainera, haren ondorengo enperadoreek eramango duten bezala, ''isopostol'' (apostoluen berdina) titulua daramana<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne|abizena=Fraïsse|izenburua=Pouvoir de la religion et politique religieuse dans les premiers siècles du christianisme, l’exemple de deux empereurs : Constantin et Justinien|hizkuntza=fr|data=2007-12-01|url=https://journals.openedition.org/cerri/501|aldizkaria=Cahiers d’études du religieux. Recherches interdisciplinaires|issn=1760-5776|doi=10.4000/cerri.501|sartze-data=2022-01-14}}</ref>; «kanpokoen [[Apezpiku|gotzain]]» gisa aurkezten du bere burua (hau da, elizgizonak ez direnak) [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Kontzilioa]]<nowiki/>n, bera gotzain ez izan arren<ref name=":5">Gilbert Dagron, ''Empereur et prêtre, étude sur le césaropapisme byzantin'', Gallimard, 1996.</ref>. Konstantinok dio bera dela Jainkoak Lurrean duen ordezkaria. Ber adimenean goi adimena islatzen da<ref name=":3" />. Funtzio inperialaren handitasuna goraipatzeko, sekulako handinahia du inguruan. Orain, erromanitatea eta erlijio kristaua lotuta daude. [[Eusebio Zesareakoa]]<nowiki/>k, [[Meliton Sardeskoa]]<nowiki/>ren tesiei berriro helduz, kristau-inperioaren [[teologia]] hainbat lanetan landu zuen, besteak beste, 335ko panegirikoan<ref name=":5">Gilbert Dagron, ''Empereur et prêtre, étude sur le césaropapisme byzantin'', Gallimard, 1996.</ref>. Haren aburuz, batasun politikoak erlijioa bateratzea ahalbidetu zuen. Enperadorea, esparru horretan, Jainkoaren zerbitzaria da, eta Jainkoaren seme bezala, unibertsoaren buru<ref>Eusèbe de Césarée, ''La théologie politique de l’empire chrétien'', Cerf, 2001.</ref>. Enperadoreak salbaziorako eta kristau-federako gida-lana ere jasotzen du. Gai erlijiosoetan gero eta gehiago esku hartzea legitimatuta dago, baita zesaropapismoa ere. Mendebaldean, botere espiritualak botere politikoaren aurrean autonomia handiagoa izateko konpromisoa hartzen du. [[Anbrosio Milangoa|Anbrosio]]<nowiki/>k bi botereak bereiztearen Erdi Aroko teoriaren oinarriak jartzen ditu, botere politikoa botere espiritualaren mende egotearen ideia ere zirriborratuz. Hala, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]] penitentzia egitera eta errautsean oinutsik ibiltzera behartu zuen, [[Tesalonika]]<nowiki/>ko matxinadan (390) hamar mila pertsona hiltzearen bekatua garbitzeko. Ekialdean, enperadoreak zesaropapismoaren eta botere espiritualaren mende egotearen artean dabiltza. Hala, 450. urtean, Konstantinopla ''Anatolius''eko gotzainak enperadore koroatu zuen [[Martziano]] enperadorea. Haren ondorengoak, [[Leon]]<nowiki/>ek, gauza bera egiten du. Beraz, gotzainak egiten du Jainkoaren izenean subiranoa. Ideologia horren ondorioetako bat erregea Elizaren [[Dogma|dogme]]<nowiki/>n mende egotea da. Hala ere, enperadoreek ez diote uko egiten Elizaren gaietan esku hartzeari. [[Zenon I.a|Zenon]]<nowiki/>ek 482an argitaratu zuen [[Henotikon]]-eko ediktua, doktrinala, [[Jesus Nazaretekoa|Kristo]]<nowiki/>ren izaerari buruzko erlijio-gatazkak asetzeko. Dogma esateko subiranoaren borondate horrek oposizio bat planteatzen du bai Ekialdean bai Mendebaldean. [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>k, VI. mendean, zazpi urtez [[Vigilio]] Aita Santua hartu eta bahitu zuen, [[Konstantinoplako II. kontzilioa]]<nowiki/>k [[monofisismo]]<nowiki/>a gaitzetsiz defendatutako jarrerak sinatzera behartzeagatik. 653. urtean [[Konstante II.a]]<nowiki/>k [[Martin I.a|Martin I]].a Aita Santua atxilotu eta epaitu zuen, eta [[Justiniano II.a]]<nowiki/>k gauza bera egin zuen [[Sergio I.a|Sergio I.]]<nowiki/>aren aurka 692. urtean, [[Trulloko Kontzilioa|Trulloko Kontzilio]]<nowiki/>ko kanonak ezartzeko. Baina oraingoan milizia erromatarrek Aita Santua defendatu zuten. Konstantinok ezarritako printzipio dinastikoak botere inperiala ahultzen du. Izan ere, behin baino gehiagotan, haurrak boterera iritsi ziren aitaren heriotzaren ondoren. Horren adibide dira [[Graziano]] eta [[Valentiniano II.a|Valentiniano II.]]<nowiki/>a, [[Arkadio]] eta [[Honorio]], [[Teodosio II.a|Teodosio II]].a eta [[Valentiniano III.a|Valentiniano III]].a, 423. urtean. Garai hartan, enperadore gazte horien amek zeregin politiko garrantzitsua zuten, baita ''praefectus praetorio'' batzuk ere. === Armada === Legio bakoitzeko soldaduen kopurua 6.000tik 5.000ra jaitsi zen [[Erromatar Goi Inperioa|Goi Inperio]]<nowiki/>an, eta seguruenik 2.000 [[Diokleziano]]<nowiki/>ren agintaldiaren hasieran. Horrek unitate kopurua handitzen du. IV. mendeko armada erromatarrak 250.000 eta 300.000 gizon artean zituela uste da. Berrikuntza garrantzitsu bat jatorri barbaroko soldaduak biltzea da, [[limes]]<nowiki/>ak, Inperioaren mugak, mantentzeko. Maniobra-armada osatzen dute. Maniobra-legioak txikiagoak dira —1.000 legionario—, baina aurreko aldian baino ugariagoak dira. 39tik 60ra ugalduko dira. Gero eta gotortuagoa den muga bat zeharkatzea lortu duten barbaroak harrapatu behar dituzte. Inperioa defendatzeko beharrak justifikatzen du [[Erroma]] egoitza inperial gisa uztea, mugetatik hurbilago dauden hirien mesedetan: [[Treveris]], [[Milan]], [[Sirmium|Sirmio]], [[Nikomedia]]. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k gudarostearen eraldaketa amaitu eta ''[[comitatus]]''a ezarri zuen, kanpainako armada. ''Magister peditum'' bat jarri zuten infanteriaren buru eta ''magister equitum'' bat zalditeriarena<ref>Christol et Nony, 214 or.</ref>. Behar izanez gero, ''magister militum'' berriak sor daitezke eskualde jakin baterako , [[Iliria]]<nowiki/>n bezala. Probintzia eta [[Diozesi (Erromatar Inperioa)|diozesi]] arriskutsuetan, tropak ''[[Comes (Antzinako Erroma)|comes]]'' edo ''[[dux]]'' batek zuzendu ditzake. Enperadoreek bereziki zaintzen dute armada hori. Erreklutatzeko zailtasunak arintzeko, Dioklezianok arau berriak ezartzen ditu. Jabeek armada erromatarrari errekrutak eman behar dizkiote. IV. mendean, errekruten ordez urre kopuru bat, ''aurum tironicum''<ref>Lançon (1997), 41 or.</ref>, eman zezaketen. Sistema hori 375. urtean ezabatzen da, baina Ekialderako bakarrik. Herritar asko armadako errekrutamendutik ihes egiten saiatzen da basamortura sartuz, erpurua moztuz edo apaiz bihurtuz. Desertoren aurkako zigor handiek, soldadu-lanbidearen herentziak eta abarrek ez ditu errekrutatzeko zailtasunak galarazten; enperadoreek barbaroak deitzen dituzte. Maniobra-armadako soldaduez gain, [[Diokleziano]]<nowiki/>k eta [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I.a]]<nowiki/>k jatorri barbaroko [[Tropa laguntzaileak (auxilia)|tropa laguntzaileak]] errekrutatzen dituzte ''limes''-ak zaintzeko, ''limitanei-''ak. Ez dute zerikusirik espiritu erromatarrarekin. ''Comitatus''en eta ''limitanei''ren arteko bereizketak [[Erromatar Behe Inperio|Behe Inperio]]<nowiki/>ko armada erromatarraren hasiera ekarri zuen. [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>ren agintean, barbaroen presentzia indartu egiten da, baita goi-aginteko postuetan ere, [[Arbogasto]], [[Flavius Stilicho|Estiliko]], [[Gaïnas]] eta antzeko barbaro erromanizatuek jarduten baitute. V. mendearen hasieran, Mendebaldeko armadak, teorian, 200 000 gizon ditu mugetan, gehienak barbaroak, eta 50 000 gizon ''comitatus''etan. Mugak, orduan, Inperioa inbaditu nahi duten herrietako soldaduek defendatzen dituzte<ref>Balard, Genêt et Rouche, 16 or.</ref>. V. mendean, Ekialdeko Erromatar Inperioak zenbait erreakzio antigermaniko izan zituen, eta, horien ondorioz, buruzagi barbaroak desagertu ziren ([[Gaïnas]] 400, Asparren hilketa 471. urtean) eta germaniarrak armadako koadroetatik kanporatu zituzten. Aldi berean, 466. urtean, Ekialdeko enperadoreek indigenen erreklutamendu-iturri bat ordezkatzen dute, Inperioaren mendeko menditar [[Isauria|isauriar]]<nowiki/>rekin, [[Zenon I.a|Zenon]]<nowiki/>ek zuzenduta, [[Leon I]] enperadorearen suhi izango zena eta ordezkatu zuena<ref>Ostrogorsky, ''op. cit.'', 91 or.</ref>. Ekialdeko azken federatuak, [[Teodoriko Handia|Teodoriko]]<nowiki/>ren zuzendaritzapean, Italiara bidali dituzte 489an, eta horrek Ekialdea bere presiotik askatzen du. Hala ere, germaniarrek armada inperialaren elementu garrantzitsu izaten jarraitzen dute, VII. mendera arte, baina banaka errekrutatzen dira mertzenario gisa, eta ofizial inperialen mendean<ref>Ostrogorsky, ''op. cit.'', 82 or.</ref>. Federatuen sistema bertan behera uzteak eta indar armatuen kontrola berriro hasteak Ekialdeko Inperioaren biziraupena ahalbidetzen du. VII. mendearen hasieran, Ekialdeko Inperioko finantza-krisiak eta [[Balkanak]] [[eslaviar]]<nowiki/>rek okupatzeak eta Ekialdeko [[Anatolia]] [[persiar]]<nowiki/>rek mertzenarioak biltzeko ahalmena atzeratzen zuten. [[Heraklio]]<nowiki/>k, orduan, ''nekazari-soldadu'' erakundearen erreklutamendua berrantolatu zuen. Menderatze inperialaren mende dauden lurraldeak pixkanaka barruti militarretan antolatzen dira, estratega batek kontrolatuta, eta [[thema]] izena jasotzen dute, han ezartzen den unitatearen izen grekotik (thema). Ondasun militarrak sortzen dira, herentziaz eta besterenezinez familiei esleituak, herentziazko zerbitzu militar baten kontra. Erakunde honek garai bateko mugetako ''limitanei''ak gogorarazten eta orokortzen ditu, azkenean armada indigena ahaltsu baten bitartekoak ematen ditu, atzerriko mertzenarioak, garestiak eta ez oso seguruak, biltzeko salbuesten. Nekazari-soldadua bera ekipatzen da eta zaldi batez hornitzen da, eta gutxieneko soldata bat baino ez du jasotzen; horrek armadaren kargak arintzen ditu. Armadak ez du soldadu faltarik, Bizantzioren erresistentzia bermatuta dago datozen mendeetarako<ref>Ostrogorsky, op. cit., 121. eta 124-127. or. Hala ere, Paul Lemerlek ikuspegi horren kritikak adierazi ditu, bere ustez ez baitago ebidentzia erabakigarririk ondasun militarren sistema VII. mendetik horrela zabaldu dela frogatzeko. Paul Lemerle, ''Histoire de Byzance'', coll. Que sais-je ?, 107, 4. edizioa, 1960, 73. or.</ref>. === Administrazioa === [[Diokleziano]]<nowiki/>ren agintean, [[Erromatar Inperioko probintziak|probintzia senatorial]]<nowiki/>en eta [[Erromatar Inperioko probintziak|probintzia inperial]]<nowiki/>en arteko bereizketak ezabatu egiten dira. [[297]]<nowiki/>an, enperadoreak entitate txikiagoetan banatzen ditu, eta 47tik 100era pasatzen ditu. Probintzia berri horiek 12 [[Diozesi (Erromatar Inperioa)|diozesi]]<nowiki/>tan biltzen dira, enperadoreei zuzenean men egiten dieten zaldun-[[Bikario (Antzinako Erroma)|bikario]]<nowiki/>ek zuzenduak. Administrazio-barrutien eta administrazio-mailen ugalketa hori Inperioko gaitzei aurre egiteko eraginkorrena dela uste da. [[312]] 108 probintzia zeuden, 116 [[425]]<nowiki/>ean<ref>Lançon (1997), 32 or.</ref>. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k petrorioaren prefektura berritzen du, eta jada ez da administrazio zentralaz arduratzen. Inperioa barruti handietan banatzen du, muga gorabeheratsuak dituztenak: eskualdeko prefekturak, bere buruan [[pretorioaren prefektu]] bat dutenak. Prefektuek prerrogatiba zibil eta judizial handiak dituzte<ref>Christol et Nony, 213 or.</ref>. Administrazio-maila bakoitzak —eskualdeko prefektura, diozesi, probintzia— bere hiriburua, bulegoak eta funtzionarioak ditu. Botere inperiala agerikoagoa da maila bakoitzean, baina funtzionarioen soldata masa laukoiztu egiten da eta botere handiak autonomia eta ustelkeria faktoreak dira<ref>Lançon (1997), 33 or.</ref>. Konstantinok [[Erromatar Goi Inperio|Goi Inperio]] garaitik berdin jarraitzen zuen botere zentralaren antolaketa ere eraldatu zuen. Pretorioaren prefektuaren ordez Jauregi sakratuko kuestorea (''quaestor sacri palatii)'' jarriko da, dekretuak idazten dituena. Honek konsistorio sakratua zuzentzen du, enperadorearen kontseiluaren ordezkoa. ''[[Magister officiorum]]''ak administrazioko langileak, arma-fabrikak eta palatinoko guardiak edo ''[[Scholae palatinae|scholae]]''ak zuzentzen ditu; ''[[magister militum]]''ek, infanteria eta zalditeria; dohain sakratuen kondea (''comes sacrarum largitionum)'', fiskoa; gai pribatuetako kondea (''comes rerum privatarum), res privata''ren ''edo'' enperadorearen ondasunen administrazioaren arduraduna, hau da, enperadorearen kutxa pribatua, enperadorearen diru-sarrera pertsonalak, batez ere bere domeinu erraldoien diru-sarreretatik datozenak. Berrikuntza nagusia, ordea, bulego zentraletan lan egiten duten funtzionarioen kopurua handitzea da. Hainbat notariok, misio-arduradunek eta agente sekretuek (''in rebus'' agenteak, ''curiosi'' ere deituak), 1.000 funtzionario inguruk VI. mendean<ref>Ducellier, Kaplan et Martin, 22 or.</ref>, eta hainbat langilek Erromatar Inperioa benetako burokrazia bihurtu dute. Gehiegizko langileak dituen administrazio zentral horrek enperadorea gizartearen gainerakotik isolatzen laguntzen du. Lanbideen salgarritasunak, [[evergetismo]]<nowiki/>aren praktikarekin batera, gaur egun «fikziozko lan» deituko geniokeenarekin, eta administrazioak antolatutako benetako «xantaia»-arekin batera, aldi berean, administratuekiko eta haren barnealdearekiko (goikoetatik behekoetara), [[Paul Veyne]] historialariak baztertu egiten du Inperio baten irudia, «antolamendu-, zuzenbide- eta ordena-estatu miresgarri» gisa, «eroskeriaren eta [[Klientelismo (politika)|klientelismo]]<nowiki/>aren» inperioa gogora ekartzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Sarah|abizena=Rey|izenburua=Le curieux Monsieur Veyne|hizkuntza=fr|data=2015-06-02|url=https://laviedesidees.fr/Le-curieux-Monsieur-Veyne.html|aldizkaria=La Vie des idées|sartze-data=2022-01-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Veyne|izenburua=Clientèle et corruption au service de l'État : la vénalité des offices dans le Bas-Empire romain|orrialdeak=339–360|data=1981|url=https://www.persee.fr/doc/ahess_0395-2649_1981_num_36_3_282742|aldizkaria=Annales|alea=3|zenbakia=36|doi=10.3406/ahess.1981.282742|sartze-data=2022-01-16}}</ref>. Erakunde horiek guztiek ia berdinak izaten jarraitzen dute VII. mendearen hasiera arte. Denbora luzez, enperadoreak botere zibilen banaketari eusten saiatzen dira, gobernadore baten esku utzita, eta botere militarrak, berriz, hainbat probintziaz arduratzen den ''[[comes]]'' edo ''[[dux]]'' baten esku. Baina [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>ren garaian, erreformek botere zibil eta militarren bilera ekarri zuten, bizantziar garaiko [[themes]] edo [[exarkatu]]<nowiki/>etan. Justinianok hamabost urtez baino ez ditu biltzen probintziak, egia da, prokontsulen edo propretoreen eskuetan, botere militarrak, zibilak eta batzuetan fiskalak emanez. Nobleziaren botere gero eta handiagoa geldiaraztea du helburu. === Fiskalitatea === Finantzak, nagusiki, armadari laguntzeko dira. [[Annona (Antzinako Erroma)|Annona]] militarra pixkanaka sartu zen [[Severar leinu|Severar dinastia]]<nowiki/>tik hasita. Gero eta handiagoak diren gastuei aurre egiteko, enperadoreak 298. urtean Inperioko baliabide guztiak, gizakiak, ganaduak eta beste aberastasun batzuk, erregistratzeko agindu zuen<ref>Roger Remondon, ''La crise de l’Empire romain'', PUF, collection « Nouvelle Clio – l’histoire et ses problèmes », Paris, 1964 (<abbr>2e</abbr> édition 1970), 129-130 or.</ref>. Bost urtero egiten zen errolda horrek zerga berri baten oinarria ezartzeko balio zuen: ''[[căpĭtātĭo]]''. Lurreko ondasunen gaineko ''jugatio''a ere ordaindu behar zen, higiezinen gaineko zerga. Ordainketa gauzaz edo eskudirutan egiten da, prezio eskala baten bidez lurraldeka ezarritako korrespondentzia baten arabera. Lurraren jabetzari buruz ezarritako fiskalitate horrek, funtsean, landa-eremuko biztanleei eragiten die. Nekazaritza-erreformarekin osatzen da, abandonatutako lurrak partikularrei nahitaez esleituz, horiek kolono zergagarri bihurtzen baitira. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k handitu egin ditu Estatuaren gastuak, bere administrazio ugariagatik, bere eraikuntza ugariengatik, bere babestuei eta Elizari doazkienengatik, gortearen luxuzko gastuengatik. Behar den urrea lortzeko, ''capitatio''tik libratzen zirenak behartzen ditu: ''chrysargyrum zerga'' bost urtean behin biltzen zaie merkatariei eta artisauei, ''[[ordo decurionum]]''ekoek bost urtean behin eman behar zituzten urrezko koroak, senatariek ordaindu behar zuten ''aurum oblaticium'', inperioko urteurren bakoitzean eskainitako urrea, eta ''collatio glebalis'' lau urtero<ref>Petit, 589-590 or.</ref>. Erreforma horiek finantza publikoak urrearen zirkulazioarekin lerrokatzen dituzte, eta IV. mende osorako ezartzen dituzte, gastuak nabarmen handitu arren, boterearen eta goi-mailako klaseen arteko sekretuzko hitzarmen eta beheko klaseen porrotaren kontura<ref>Petit, 591 or.</ref>. [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>ren agintaldian, fiskalitatea gogortu egin zen, matxinadak ere eraginez ([[Antiokia]], 387). Teorian, ''res privata'' edo enperadorearen ondasunen diru-sarrerek gortearentzat eta familia inperialarentzat izan behar zuten, baina kopuru horretako zati gero eta handiagoa Estatuaren behar izugarrietara bideratutzen da. [[Anastasio I.a|Anastasio]]<nowiki/>k bere ''res privataren'' zati bat askatzen du, eta horri fiskoaren diru-sarrerak batzen zaizkio. Hirietako merkataritza eta industria kolpatzen zuen ''chrysargyrum'' zerga indargabetu zuen, eta hirien gaineko zerga jasotzea funtzionarioei eman zien, dirugabetutako ''ordo decurionum''eko partaideak arinduz. Moneta-zirkulazioa nabarmen jaisten da Mendebaldean, [[Migrazioen Garaia|inbasio handiak]] direla eta, eta Ekialdean, berriz, handitu egiten da<ref>Ducellier, Kaplan et Martin, 23 or.</ref>: Anastasiok behin betiko ezartzen die landetakoei ''[[Annona (Antzinako Erroma)|annona]]''ren (''[[Căpĭtātĭo|capitatio]]'' eta ''[[jugatio]]'') ordainketa gauzetan, eta Estatuarentzat beharrezkoak diren hornidurak erosten ditu gobernuak ezarritako prezioetan. Zerga-gogortasunak matxinada herrikoiak eragin zituen, baina Anastasio hil zenean, kutxa inperialek 320.000 urrezko librako erreserba nabarmena zuten<ref>Georges Ostrogorsky, J. Gouillarden itzulpena frantsesera, ''Histoire de l’état byzantin'', Payot, 1977, <abbr>p.</abbr> 94-95</ref>. [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>ren konkisten kostuak estutze fiskala eragiten dute, 550 arte. Nahigabea handia zen. Izan ere, enperadoreak [[izurrite]]<nowiki/>aren hondamendiek ahuldutako ekialdeko kanpainetatik oso zerga itogarriak atera zituen<ref name="#1"/>. Errekonkistatu berri diren probintziek zerga astunak ordaintzeko ohitura galdu dute barbaroen administrazioaren pean, eta ez dira gai haiek aldian-aldian jasotzeko. Berriro ere obligazio hori bete behar dute konkista-gerretatik erabat irtenez gero. 550. urtearen ondoren, Justinianoren Inperioko biztanleriaren hazkundearen ondorioz, zerga-kargak gutxitu egiten dira<ref>Ducellier, Kaplan et Martin, 24 or.</ref>. == Kristautasuna erromatarren munduan == === Erromatar Inperioaren kristautasunak proposatzen dituen galderak === [[Kristautasun|Kristautasuna]]<nowiki/>k Inperioan izandako garapena eztabaida berrien mende dago. Hain zuzen, historialarien eskura dauden iturriek zaildu egiten dute garapenaren kuantifikazioa<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain|url=http://aphgcaen.free.fr/conferences/moderan.htm|aldizkaria=aphgcaen.free.fr|sartze-data=2022-01-17}}</ref>. Luzaroan, IV. mendearen hasieran Ekialdeko probintziak kristautasunera bilduak zirenaren ideia nagusitu da. Mendebaldean, Mediterraneo inguruko probintziek erlijio berriaren eragin handiagoa dute besteek baino. Baina Erromako Inperioaren alde honetan, landa eremuak politeistak izaten jarraitzen dute<ref>Christol eta Nony, 233. or. Aline Roussellek dioe, “kristauak gutxiengo boteretsua ziren leku eta posizio nagusietan (312 urtean)” in ''Nouvelle histoire de l’Antiquité'', tome 9, Seuil, 1999.</ref>. Ikuspuntu horretatik, [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]] 312an kristautasunera aldatzea koroatze bat baino ez zatekeen izango, eta ez Inperioaren historia aldatzea<ref>Besteak beste, [[Daniélou kardinala]]<nowiki/>k 1963an Seuil argitaletxeak argitaratutako ''Nouvelle histoire de l’Église'' liburuan garatzen duen ikuspuntua da. Honela idazten du: «IV. mendearen hasieran, Inperioko indar biziak kristauak ziren hein handi batean… Inperioa [[paganismo]]<nowiki/>arekin zituen loturetatik askatzean, Konstantino ez zen iraultzailea izan. Egitateetan jadanik bazen egoera bat legez aitortuko du bakarrik".</ref>. Gaur egun, Inperioaren kristautasunaren hedadura zalantzan jartzen da<ref>Besteak beste Alan Cameron eta Robin Lane Fox Estatu Batuetan, eta Pierre Chuvin et Claude Lepelley Frantzian; Ramsay MacMullen, ''Christianisme et Paganisme : du <abbr>IV</abbr> au <abbr>VIII</abbr> siècle'', Les Belles Lettres, 1998 (Perrin, 2011)</ref>. Robin Lane Fox-ek uste du paganismoa oraindik oso errotuta zegoela IV. mendearen hasieran, eta kristautasunak oso fenomeno txikia izaten jarraitzen zuela<ref>Robin Lane Fox, ''Païens et chrétiens : La religion et la vie religieuse dans l’Empire romain de la mort de Commode au Concile de Nicée'', Presses Universitaires du Mirail, 1997.</ref>. Haren arabera, kristauak 312an Inperioko populazio osoaren %4-5 baino ez dira. Eztabaida delikatuagoa da, zifren atzean erronka ideologiko sendoa baitago. Hala ere, badirudi zenbait puntu finkatuta daudela. Denek onartzen dute kristautasun maila eskualdeen arabera desberdina zela; Galian ezarpena bereziki atzeratua izan zen; neurri txikiagoan, egoera bera da Hispanian eta Italian, baina alde handiak daude eskualde batetik bestera. Uste da Erroman, Italiako hiririk kristautuena, biztanleen %10 baino zertxobait gutxiago direla kristauak 312an. Egiptoko papiroen azterketari esker jakin da kristauak %20 zirela Egipton 312an<ref>Roger S. Bagnall, ''Egypt in Late Antiquity'', Princeton, Princeton University Press, 1993.</ref>. Asia Txikian posible da kristauen 1/3, eta Afrikan % 10-20 inguru. 312an, kristauak gutxiengo bat besterik ez ziren orduan Inperioan<ref name=":6" />. Kristautasunaren garapenaren auzia denbora luzez planteatu izan da antzinako kulturari aurre eginez. Perspektiba horretatik, Behe Inperioa fede berriaren garaipen-aldi gisa ikusten da erlijio tradizionalen edo [[Erlijio misterikoak|erlijio misteriko]]<nowiki/>en aurrean. Gaur egun, iturrien azterketak ikuspuntu hori aldatzen du. Kristautasuna antzinako kulturaz elikatu da eta kultura horretaz baliatu da garatzeko: ez du kultura primitiboa suntsitu<ref>Lançon (1997), 60 or.</ref>. G. Stroumsak Erromatar Inperioko paganismotik kristautasunera igarotzea azaltzen du, gurtza barneratzeko prozesu baten bidez. Inperioko biztanleen zati handi bat ez da ezagutzen erlijio erritualistetan, eta pertsonalagoa den sinesmena bilatzen du. ''Liburudun erlijioe''n gorakadak, kodizearen (''[[Kodex|codex]]'') orokortzeari esker, nor bere buruarekiko kezka berria dakar aszesi eta irakurketaren bitartez, hiriko erlijioa izatetik gizarte-erlijio edo komunitate-erlijio izatera igarotzen da<ref>G. Stroumsa, ''La Fin du sacrifice. Les mutations religieuses de l’Antiquité tardive'', Odile Jacob, 2005, 182 or.</ref>. Tesi honek ez du historialari guztien arteko adostasunik<ref>Irakurri Bruno Delormek G. Stroumsaren laneko 3. eta 4. orrialdeetan idatzitakoa « Guy G. Stroumsa - La fin du sacrifice : Les mutations religieuses de l'antiquité tardive », Lille 3ko Unibertsitateko Liburutegia.</ref>. Kristautasunak, Inperio erromatarraren erlijio bihurtzean IV. mendean, Jainkoaren izenean gauzatzen den ordena politiko autoritarioa justifikatzeko balio du. Halaber, enperadoreen ikuspegitik, Inperioaren kohesioa bermatzen du. Antzinate berantiarreko zibilizazioaren funtsezko elementu bihurtu zen. Ondorioa gainerako erlijio-sinesmen guztiak baztertzea da. Kristauak ez zirenak jadanik desolidarizatu egin ziren ideal erromatarraretatik<ref>A. Momigliano, ''The Disadvantages of monotheism for an universal state'', Classical Philology, t. 81, 1986, 285-297 or.</ref>. Elizarentzat erromanitatea eta kristautasuna hain dira banaezinak ezen gotzainek normaltzat jotzen baitute Inperioa defendatzea barbaroen aurka<ref>Balard, Genêt, Rouche.</ref>. === Jazarpen handia === IV. mendearen hasieran, [[Tetrarkia]]<nowiki/>rekin, zabaltzen ari zen baina oraindik oso gutxitua zen kristauen erlijioaren kontrako borrokak azken jazarpen orokorturako bidea eman zuen<ref name=":6" />. [[303]]<nowiki/>an, [[Diokleziano]]<nowiki/>k eta haren kideek zenbait ediktu kaleratu zituzten kristauen aurka, eta «[[Dioklezianoren jazarpena|Jazarpen handia]]» antolatu zuten, [[Galieno]]<nowiki/>ren agintaldiaren (260-268) ondorengo [[Elizaren bake txikia|berrogei urteko lasaitasun erlatiboa]]<nowiki/>ren eta bere [[Galienoren ediktua|260ko tolerantzia-ediktua]]<nowiki/>ren ondoren<ref>Sotinel 2019, 138-141 or.</ref>, agintari erromatarrek kristautasuna ofizialki lehen aldiz legitimatu zutenekoa<ref>Timothy David Barnes, , Mohr Siebeck, 2018 <small>(<nowiki>ISBN 978-3-16-150226-2</nowiki>)</small>, <abbr>chap.</abbr> III (« The 'Great Persecution' (303-313) »), 97 or.</ref>. Udal gobernadore eta magistratuek altzariak eta kultu-liburuak enbargatu eta erre behar dituzte. 304. urtearen hasieran, ediktu batek Inperioarentzat sakrifizio orokor bat egiteko agintzen die herritar guztiei, heriotza-zigorrarekin edo meategietako lan behartuetarako kondenarekin mehatzatuz betetzen ez bazuten. Jazarpena oso modu desberdinean aplikatzen da Inperioan, 305. urtearen ondoren Mendebaldean bertan behera utzia, eta Ekialdean epe luzeagoan eta gogorragoan<ref>Petit, ''Histoire générale de l’Empire romain'', Seuil, 1974, 575-579 eta 582 or.</ref>. 311. urtean, hil baino lehentxeago, [[Galerio]]<nowiki/>k agindu zuen jazarpena bertan behera uztea, eta kristauei eskatu zien bere osasunaren eta Inperioaren alde otoitz egin zezatela<ref>[[Laktantzio]], ''[https://www.thelatinlibrary.com/lactantius/demort.shtml De la mort des persécuteurs]'', XXXIII, 1.</ref>. Dei hori Erromako erlijio-tradizioaren haria da, eta kristauen gizarte-onura onartzen du<ref>Robert Turcan, ''Constantin en son temps'', Édition Faton, 2006, <small>(<nowiki>ISBN 2-87844-085-4</nowiki>)</small>, 138 or.</ref>. [[Dioklezianoren jazarpena|Jazarpen handia]]<nowiki/>k mundu kristauan izan zuen ondorioetako bat [[Donatismo|zisma donatista]] da, 307tik aurrera. [[Diokleziano]]<nowiki/>ren jazarpenetan huts egin zuten [[Apezpiku|gotzain]]<nowiki/>ek emandako sakramentuen baliozkotasuna errefusatzen dute donatistek; Erromako Kontzilioan 313. urtean kondenatutako postura zen. Zismak Afrika erromatarrean jarraitzen du mende bukaera arte. Azken jazarpen horrek besteek baino gehiago markatzen du ekialdeko kristau-tradizioa: [[hagiografia]]<nowiki/>k, Dioklezianoren eta haren ondorengoen jazarpenean, gezurrezko santuen martirioak hartzen ditu<ref>Adibidez, [[Katalina Alexandriakoa|Santa Katalina]], [[Jurgi Kapadoziakoa|San Jurgi]] edo [[Tebasko Legioa|Tebasko legioa]].</ref>. Kristau-oroimenean duen eragin adierazgarriaren beste arrasto bat Diokleziano iristen den egunean hasten den «[[Koptoen egutegia|koptoen aroa]]» edo «martirien aroa» aukeratzea da. === Enperadore kristauak === [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]], hasieran ''[[Sol Invictus|Sol invictus]]''en ("Garaitu gabeko Eguzkia") jarraitzailea, [[kristautasun]]<nowiki/>era bihur zitekeen [[Maxentzio]]<nowiki/>ren aurkako kanpainan, 312an. Hala ere, historialari batzuek uste dute Konstantino, 312 eta 320. urteen artean, bere uste pertsonaletan tarteko fase batetik igaro zela, eta kristautasuna jainko guztiek sortuko zuten jainko baten sinesmenarekin bateratzen saiatu zela, '''''Jainkotasuna''''', [[III. mendea]]<nowiki/>ren erdialdetik aurrera Eguzkiarekin identifikatua. Izan ere, 312-325 aldian, txanponek Eguzkia irudikatzen dute, enperadorearen laguna, edo haren irudia eta berea nahasten dituzte. Txanpon gutxik erakusten dituzte sinbolo kristauak ([[monograma]], ''[[Labaru|labarum]]''a) denbora-esparru honen amaieran<ref name=":6" />. Ez dago argi zergatik bihurtzen den Konstantino artean Inperioan gutxiengoa duen erlijio batera: arrazoi pertsonalengatik<ref>Hori da André Piganiolek 1932an Riederren argitaratutako ''L’empereur Constantin'' liburuan idatzitako tesia.</ref> edo arrazoi ideologikoengatik. [[313]]<nowiki/>an, [[Milango Ediktua|Milango ediktua]]<nowiki/>k gurtza-askatasuna aldarrikatzen du, eta [[Dioklezianoren jazarpena|Dioklezianoren jazarpen handia]]<nowiki/>n kristauei konfiskatu zizkieten ondasunak itzultzea aurreikusten du. Aldaketa horrek Elizaren eta boterearen arteko harremanen arazoa planteatzen du<ref name=":5" />. Afrikako gotzainek [[Donatismo|donatismoaren eztabaida]]<nowiki/>ri buruz eskatuta, Konstantinok lehen kontzilioa antolatu zuen 313an (edo 314an) apezpikuek beraien artean erabaki zezaten. 325. urtean Konstantinok [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako Kontzilioa]] antolatu zuen<ref>[[Eusebio Zesareakoa]], ''Konstantinoren bizitza'', III, 6-7.</ref>, eta bertan [[Kristo]] Jainko eta gizon batera zela onartu zuen, aho batez, eta [[Arrio]] bera ere ados egon zen dotrina honekin<ref>{{Erreferentzia|izenburua=X Passion - Christianisme et stoïcisme|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.polytechnique.fr/eleves/binets/xpassion/article.php?id=42&page=3#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-18}}</ref>. Baina azken horrek berre predikuarekin aurrera segitzen du, eta eskumikatu egiten dute. Konstantinok erbesteratu egiten du, gero urte batzuk geroago berriro deitzen du. Botere inperialaren aldeko jarrerak hartzen dituzte [[Arianismo|arriano]]<nowiki/>ek, eta erlijio-agintaritzako gaiak erabakitzeko eskubidea aitortzen diete. Konstantino kristautasun mota horretara hurbiltzen da, eta heriotza-ohean Eusebio Nikomediako gotzain arrianoak bataiatuko du<ref name=":7" />. Gaur egun, Eliza Katolikoak eta historialari batzuek kritikatu egiten dute arrianismorako aldaketa hori. Haren semea, [[Konstantzio II.a|Konstantzio II]]. a, arriano konbentzitua da. [[Eliza Ortodoxoa|Kristau ortodoxo]]<nowiki/>en atzetik ibiliko da [[Politeismo|politeiste]]<nowiki/>n atzetik baino gehiago. [[Kontzilio]] ugaritan parte hartu arren, ez du lortzen [[Arianismo|arriano]]<nowiki/>ak eta ortodoxoak asetzen dituen [[kredo]]<nowiki/>a batzea. [[Valente]]<nowiki/>k izan ezik, haren ondorengoek, bake zibilaz kezkaturik, arrianoen eta ortodoxoen arteko neutraltasun erlijioso hertsia gorde zuten. [[Hadrianopolisko gudua]]<nowiki/>k, [[378]]. urtean [[bisigodo]] arrianoen aurrean izandako porrotak, ortodoxoei erasora pasatzea ahalbidetzen die. [[Anbrosio Milangoa]]<nowiki/>k, [[Nizeako kredoa]] arrianoen aurka defendatu nahian, [[arianismo]]<nowiki/>a «heresia» eta «traizio bikoitza» gisa kalifikatzen ditu, Elizarekiko eta Inperioarekiko<ref>[[Anbrosio Milangoa|Anbrosio]], ''Gutunak'', 10, 9-10.</ref>. [[Graziano]], azkenik, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I]]. a kidearen eta [[Anbrosio Milangoa|Anbrosio]]<nowiki/>ren eragin konbinatuaren pean [[Arianismo|arrianismo]]<nowiki/>a gaitzestera bideratu zen<ref>Ekialdeko enperadoreak Nizeako fedearen aurka dauden doktrinak debekatzen dituzten legeak aldarrikatzen ditu: Teodosioren Kodea, 16, 1, 2 eta 16, 5, 4.</ref>. ''Pars orientalis''ko enperadoreak, Teodosio I.ak, 380. urtean, [[Tesalonikako Ediktua|Tesalonikako ediktua]]<nowiki/>n, kristautasuna Estatu erlijio bihurtu zuen. Lankideak bezala, herejien aurkako legeak aldarrikatzen ditu<ref>Teodosioren kodea, 16, 5, 5.</ref>. 381ean [[Akileako Kontzilioa]] deitu zuen, Anbrosiok zuzendu zuena. Une horretan, Eliza hirukoiztarra edo trinitarioa gorte inperiala jasateko bezain indartsua bihurtu da. Graziano hil ondoren, arianistek gorteko eragina berreskuratu zuten. 386ko urtarrilaren 23an, lege bat aldarrikatu zen, eta heriotza-zigorra aurreikusten zuen kontzientzien eta kulturen askatasunaren aurka joango zen pertsona ororentzat<ref>Teodosioren kodea, 16, 1, 4.</ref>. Anbrosiok, herriaren eta Milango goi-esferen laguntzarekin, ez die ''extra muros'' dagoen basilikarik eman nahi arrianoei. Gorte inperiala lagatzera behartuta dago. Anbrosio bezalako gizakiei esker, Eliza babes inperialetik emantzipatu daiteke, batez ere Mendebaldean, eta botere espiritualak denborazkoaren gainetik duen lehentasuna aldarrikatu ere egin dezake, enperadoreari kristau-betebeharrak gogoratuz. Baina kristauek ere indar publikoa behar dute beren ikuspuntua nagusitzeko. Hala, [[Porfirio Gazakoa]]<nowiki/>k [[Eudoxia|Eudoxia enperatriz]]<nowiki/>arengandikk lortu zuen, [[Arkadio|Flavio Arkadio]] bere senarrak [[Gaza (hiria)|Gaza]]<nowiki/>ko tenplu politeistak itxi zitzan. Politeistak eta “herejeak” bigarren mailako herritar bihurtzen dira, ezgaitasun juridiko eta juridikoz kargatuta<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histoire du droit|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.balde.net/formations/droit.cours/hist-droit1.3.1.html#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-18}}</ref><ref name=":8">Esther Benbassa, A''ntisémitisme'', Encyclopaedia Universalis, DVD, 2007.</ref>. Lege batean, Teodosiok honako hau zehazten du: «Bizitzeko ahalmena bera kenduko diegu erromatar zuzenbidearen arabera»<ref>Teodosioren kodea, XVI, V, 7 et XVI, VII, 2</ref>. Judaismoa da [[380]]. urtean zilegia izaten jarraitzen duen erlijio ez-kristau bakarra<ref name=":8">Esther Benbassa, A''ntisémitisme'', Encyclopaedia Universalis, DVD, 2007.</ref>, baina, iritzian, noizbehinkako judeofobia grekoerromatarra<ref>Maurice Sartre, « Des rites abominables et des mœurs effrénées », ''L’Histoire'', <abbr>no</abbr> 269 (octobre 2002), 32-35 or.</ref> antijudaismo sistematiko bihurtzen da, kristaua, juduei «jainkoaren hiltzaile» izatea eta mezu ebanjelikoa errefusatzea egozten diena. Horrek ez du galarazten [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>k [[Mesopotamia]]<nowiki/>ko [[Ar-Raqqa|Kalliniko]]<nowiki/>neko apezpikuari bere leialek suntsitu zuten [[sinagoga]] berreraikitzeko inposatu nahi izatea, [[Anbrosio Milangoa]]<nowiki/>ren haserre handiarekin<ref>Giovani Miccoli, « Ils ont tué le Christ… », ''L’Histoire'' <abbr>no</abbr> 269 (octobre 2002), 36 or.</ref>. === Kristautasuna eta erromanitatea === [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>ren [[Konbertsio (erlijioa)|konbertsio]]<nowiki/>aren ondoren, kristautasunak bizkor egiten du aurrera Erromatar Inperioan, baina beti modu desberdinean probintzien arabera. Kasu askotan, azaleko kristautasuna ere izaten da, eta praktika pagano ugari nahasten dira. Egipto V. mendearen amaieran baino ez da kristautzat hartzen. Mendebaldeko kanpainen [[ebanjelizazio]]<nowiki/>ak oso mantso baino ez du aurrera egiten. Galian, misiolari jakin batzuen ekintzak garrantzi handia du Kristoren erlijioa hartzeko orduan. [[Martin Tourskoa]]<nowiki/>k [[Galia]]<nowiki/>ko ebanjelizazioaren branka izaten jarraitzen du. [[Latin|Latina]]<nowiki/>k greziera ordezten du garai bereko liturgia-hizkuntza gisa, eta horrek adierazten du grekoaren erabilera galdu egin zela mendebaldeko Elizan, etorkizunean [[Erromatar Eliza Katolikoa|erromatar eliza katolikoa]] izango denean. Erromanitatea (eta barbaroen erromanizazioa) harrezkero, Mendebaldean, Elizarekin nahasten da; Ekialdean, berriz, liturgiatik ([[Greziako Eliza Ortodoxoa|ortodoxoa]], [[Eliza apostoliko armeniarra|armeniar]]<nowiki/>ra, [[Eliza Ortodoxo Koptoa|egiptoar]]<nowiki/>ra edo [[Eliza Ortodoxoa|eslaviar]]<nowiki/>ra) eta erakundeetatik (orain bizantziarrak) desagertzen da, eta [[ekialdeko hizkuntza erromantze]]<nowiki/>en bidez bakarrik irauten du, [[Herri-hizkuntza|herri-hizkuntze]]<nowiki/>tan. ==== Elizaren antolaketa ==== Eliza Inperioaren administrazio-ereduari jarraituz antolatzen da. [[Elizbarruti|Elizbarrutia]] edo [[diozesi]]<nowiki/>a (Inperioaren administrazioan [[Diozesi (Erromatar Inperioa)|diozesi]]) [[apezpiku]] (Inperio garaian ''vicarius'', "bikario") baten ardurapean dagoen barrutia da. Komunitateko kideek eta aldameneko gotzainek izendatzen dute hori. Aristokrazia kristautuak gotzain lanak betetzen ditu maiz, eta gotzain patrizio horiek hiriko lehen pertsonaiak bihurtzen dira V. eta VI. mendeetan. Ekialdean, botere inperialaren kide bihurtzen dira. [[Dekurioi]]<nowiki/>en [[evergetismo]]<nowiki/>aren zati bat berreskuratu zuten Elizarentzat, pobreei eta gaixoei laguntzeko. Behar izanez gero, barbaroen aurka mehatxatuta dagoen hiriaren alde eginten zuten. Erroman hiri-prefektuak gailentzen zituzten. Egipton, ordea, monjeen artean maizago aukeratzen dituzte apezpikuak. Batzuk apezpiku eta monasterioko nagusi dira, hala nola [[Hermontisko Abraham]], 600. urte inguruan. Aita Santu koplo asko [[Wadi El-Natroun]]<nowiki/>go [[San Makario monasterio]]<nowiki/>tik datoz. Gaur egun, [[Eliza Ortodoxo Koptoa|Eliza Kopto]]<nowiki/>aren hierarkia monjeen artean aukeratzen da beti<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Monde de la Bible, magazine d'histoire des religions - Religion monothéiste, monothéisme|data=2007-09-28|url=https://web.archive.org/web/20070928200733/http://www.mondedelabible.com/article/index.jsp?docId=2300670|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-01-26}}</ref>. IV. mendetik aurrera, pertsonaia berri bat apezpikuarengandik bereizten da: [[Apaiz katoliko|apaiza]]. Pixkanaka bataiatzeko, predikatzeko eta irakasteko eskubidea lortzen du. Mendebaldeko hiriek populazioa galtzen duten bitartean hornikuntza-zailtasunen eta segurtasunik ezaren ondorioz, landa-eremuetan talde berriak garatzen hasten dira mende honetan, [[Parrokia (erlijioa)|parrokiak]], non apaizek ematen duten meza. Parrokiek Erdi Aroko oinarrizko sare administratiboa osatzen dute. Apaiza, orduan, gizon ezkondua eta familiako aita izan zitekeen, monjea ez bazen behintzat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CHAP 7... L'Europe corolingienne, culture et religion|data=2004-03-28|url=https://web.archive.org/web/20040328042607/http://www.cliohist.net/medievale/europe/hmed/cours/chap7.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-01-26}}</ref>. Apezpikuen gainetik [[metropoliko apezpikua]] dago, probintziako hiriburuan egoitza duena eta bere agintea haien multzoari dagokio. 381. urteko [[Konstantinoplako I. kontzilioa|Konstantinoplako kontzilio]]<nowiki/>tik aurrera, bere agintepean hainbat probintzia elkartzen dituzten [[primatu]]<nowiki/>ak agertzen dira: Mendebaldean, [[Erroma]] eta [[Kartago]]; Ekialdean, [[Konstantinopla]], [[Alexandria]] eta [[Antiokia]]. IV. mendearen zehar, Erromako egoitza lehentasuna hartzen doa Inperio osoaren gainetik, baina oraindik ez da ohorezko primatua besterik, ez du aldi baterako ahalmenik eta ez du autoritate gehiago beste primatu batek baino. [[Valentiniano I.a|Valentiniano I enperadorea]]<nowiki/>k "ezeztaezin" deklaratu zituen [[370]]<nowiki/>ean [[aita santu]]<nowiki/>ak Erroman hartutako erabakiak. [[Damaso I.a|Damaso]] (366-384) aita santu erromatarra izan zen elizbarrutia egoitza apostoliko izendatu zuen lehen prelatua, [[Petri (apostolua)|Petri apostolu]]<nowiki/>ak sortua zelako, apostoluen buruak. Hala ere, Erromako apezpikuen agintaritza pontifizioa ez da benetan subiranoa izatera iristen [[Leon I.a (aita santua)|Leon Handia]]<nowiki/>ren garaitik aurrera baino, 450 aldera, eta horrek ez du eragotziko enperadoreek (orain Ekialdekoak) beren agintaritza politikoa erabiltzea Erromako aita santu batzuk teologia ortodoxora itzultzeko (ez duena onartzen ez [[Purgatorio]]<nowiki/>a, ez eta [[Filioque eztabaida|Espiritu Santua Jainkoa bera ez den beste batengandik ere etor daiteke]]<nowiki/>enik). Antzinate berantiarrean, Eliza ez da multzo homogeneoa. Hiri bakoitzak bere errituak, santuak, liturgia-hizkuntza, Inperioaren aniztasunaren isla, eta [[Jerusalem]], [[Erroma]], [[Akilea]], [[Kartago]], [[Antiokia]], [[Alexandria]] edo [[Konstantinopla]]<nowiki/>ko Aita Santuek (edo Patriarkek) gidatzen dute elkargoan. Enperadoreek pribilegio ugari ematen diete apaizei. Ez dituzte jasaten herritarrei ezarritako betebehar fiskalak. Apezpikuei jurisdikzio zibileko botereak aitortzen zaizkie. Botereak jazarritakoek [[Asilo eskubide|asilo eskubidea]] dute, eta horrek justizia inperiala saihestea ahalbidetzen die. Azkenik, elizgizonek, apurka-apurka, jurisdikzio arruntetatik ihes egiten dute eta horrela kokatzen dira zuzenbide erkidearen gainean. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k nortasun juridikoa ematen dio Elizari, dohaintza eta legatuak jasotzeko. Horri esker, bere ahalmen materiala handitzen du. V. mendean sekulako domeinuak ditu, eta horietako batzuk Elizaren karitatezko erakundeen mende daude. Bere erakundeen garatzeak birbanaketa politeistek utzitako hutsunea betetzeko aukera ematen dio, eta pobreekiko interesa pizten du pobre diren aldetik, ez herritar edo kliente diren aldetik. Ekialdean, Mendebaldean bezala, Eliza paradoxa baten aurrean dago; pobrezia idealtzat jotzen du, baina aberatsa da, elizgizonak aristokratak dira maiz, eta elizak urrez, zilarrez, egur preziatuez, oihal distiratsuez eta lurrinez gainezka daude. ==== Monakismoa ==== Antzinate berantiarrean, III. mendean jaiotako [[monakismo]]<nowiki/>ak lehen gorakada izan zuen. Lehen monjeak Egipton agertzen dira, [[Alexandria]]<nowiki/>ren hegoaldean. Lehen [[eremutar]]<nowiki/>rek, [[Anton abadea|Anton]]<nowiki/>ek<ref>Kondairak dioenez, Antonek Egiptoko basamortura erretiratu eremutar gisa, Maximianoren jazarpenean, 312an. Haren ospeak ikasle asko erakarri zizkion, eta bere aszetismoa imitatzen dute maisuaren santutasunera hurbiltzeko. Zenbat eta eskualde urrunagoetara eta basatietara joan, orduan eta ikasle gehiago joaten zaizkio. Aita espiritualaren inguruan eraikitzen dituzte txabolak, eta, hala, hautsi egiten dute haien isolamendua. Horrela sortu zen lehen komunitate monastikoa, bakoitza bere etxean bizi zen anakoretaz osatua.</ref> eta [[Pakomio]]<nowiki/>k, proposatzen duten mundutik erabateko ateratzea, hiriaren ideal grekoerromatarrarekin benetako haustura politiko eta soziala da. Horrek ez ditu galarazten eremutarren eta zenobiten mugimenduak Ekialdeko basamortuetan garatzea. Hala ere, badirudi [[Pakomio]] dela [[Mugimendu zenobitiko|bizimodu zenobitiko]]<nowiki/>aren benetako sortzailea. IV. mendearen hasieran, lehen komunitate bat ezarri zuen [[Tabennisi]] herrian, [[Nilo]]<nowiki/>ko uharte bat, [[Kairo]] eta [[Alexandria]] artean. Beste zortzi [[monasterio]] fundatu zituen eskualdean, 3.000 monjerekin. Ekialdera doazen Mendebaldeko elizgizonek monakismoaren edo monje lanbidearen ideala zabaltzen dute itzuleran. Lehen establezimendu erlijiosoak IV. mendearen amaieratik aurrera agertu ziren Inperioko mendebaldean: [[Marmoutier]]<nowiki/>reko [[Martin Tourskoa|San Martinen]] abadia, [[Lérins uharteak|Lérins]]<nowiki/>go abadia eta VI. mendetik aurrera hainbat fundazio. Lehen esperientzietatik abiatuta [[arau monastiko]] ugari egiten dira. Haien artean, [[San Benediktoren erregela|San Benitoren erregela]]<nowiki/>k Mendebaldean etorkizun arraskatatsua izango du. [[Justiniano I.a|Justiniano I.]]<nowiki/>aren laguntzarekin, monakismoak garrantzi handia hartzen du Ekialdean. Babes morala, erakarpen-boterea Inperioko indarren zati bat zergatik eta funtzio publikoetatik desbideratu eta [[Ikonoklasmo|ikonoklasia]]<nowiki/>ren krisian azaleratuko den kontrabotere bihurtzen da. Mendebaldean, monakismoak bultzada erabakigarria jasoko du [[Karolingioak|dinastia karolingioa]]<nowiki/>ren menpean. Eskualde erromatar guztietan, monasterioek antzinateko kulturaren kontserbatzaileen zeregin baliotsua izango dute. ==== Pentsamoldeak eta praktika erlijiosoak ==== Antzinatasun berantiarrean egutegi kristauaren antolaketa ezartzen da. Konstantinok Kristoren jaiotza, [[Eguberriak|Gabonak]], abenduaren 25ean, ''[[Sol Invictus]]'' jainkoaren ospakizunaren egunean. [[Pazkoa]] jai mugikorra da oraindik ere, [[Pessah]] bezala. Haren ospakizun-data ezberdina da komunitate kristau batetik bestera. Aurreko [[Garizuma]]<nowiki/>ko [[baraualdi]]<nowiki/>an, katekumenoak, helduak, Pazko gaueko [[bataio]]<nowiki/>rako prestatzen dira. Konstantinok jarduera ugari debekatzen ditu igandean, kultu kristauari eskainitako egunean. Egutegi kristauak<ref>Ez dakigu kristauak noiztik hasten diren jaietako egutegia finkatzen. [[354ko Kronografoa|354teko Kronografoa]]<nowiki/>n, Filokaloren Egutegia edo 354. urteko Egutegia ere deituan, [[Pazkoa]]<nowiki/>k, [[Eguberriak]] eta [[San Pedro]]<nowiki/>ren jaiotzaren egunak bat egiten dute erromatar festa tradizionalekin. Ikus Loup Lemonnerren, [https://web.archive.org/web/20051012214345/http://aedilis.irht.cnrs.fr/liturgie/01_2.htm «Martyrologes et calendriers dans les manuscrits latins»], in AEDILIS, 2003ko azaroaren 13a.</ref>, bere jai jai kristauekin, astearen denbora murrizteak, egutegi erromatarra behin betiko ordeztuko du V. mendearen amaieran. Aitzitik, Antzinate berantiar osoan, urteen kontaketa antzinako irizpide batetik abiatuta egiten da: Erromaren sorrera ([[K.a. 753]]), lehen [[Olinpiar Jokoak|Joko Olinpikoak]] ([[K.a. 776]]) edo [[Diokleziano]]<nowiki/>ren aroa. VI. mendean, [[Dionisio Txikia]]<nowiki/>k kristoren jaiotza-urtetik aurrera egiten du zenbaketa kristaua. Kontaketa berri hau VII. mendean bakarrik jarri zen martxan. Pentsaeren planoan, [[Kristautasun|kristautasunak]] aldaketa handi bat sartzen du Jainkoaren munduaren ikuspegian. Erromatarrek beti onartu izan zuten erromatar ez ziren jainkoekiko erresistentzia handirik gabe. Kristautasuna, erlijio [[Monoteismo|monoteista]], benetako Jainko bakarra duen benetako fede bakarra da. Beste jainko eta erlijioak idoloen mailara jaisten dira. Jarrera horrek ondorio gisa du IV. mendean kristau-intolerantzia areagotu izana, kristau-komunitate batzuen diskurtso [[Apokalipsia|apokaliptiko]]<nowiki/>ei eta haien itxaropen [[Eskatologia|eskatologiko]]<nowiki/>ei zor zaiena, baita botere politiko inperialari ere. Elizak adjektiboak biderkatzen ditu bere burua definitzeko: ''katholikos'', hau da, unibertsala, ''orthodoxos'', hau da, egiazko fede bakarra dutenak<ref>Zalantzarik gabe, Platonen filosofiak eta pentsalari grekoaren borondateak politikan Egia filosofikoa arau absolutu gisa ikusten du, kristautasunak eta teologiak hartuko duten ideia.</ref>. Horrela, Eliza kristaua, [[Paganismo|pagano]]<nowiki/>en kontra ez ezik, kontzilioen baieztapenen kontrako fedea duten kristaueen kontra ere borrokatzen da, V. mendetik aurrera herejetzat hartzen direnak. Kristautasunak eragindako aldaketa moralen auzia planteatzen dute historialariek. Antzinate berantiarreko kristau-moralak sexualitatean eta karitatean jartzen du arreta batez ere, eta ez du zalantzan jartzen familiaren hierarkia, eta azpimarratzen du beharrezkoa dela ''pater familias''en autoritatea errespetatzea. Diskurtso erlijiosoa, beraz, kontserbadorea da oro har. [[Gregorio Nisakoa]] da esklabotza kondenatu zuen autore kristau bakarra, baina ez esklaboen zorte tristeagatik. Izan ere, kezkatuta zegoen esklaboen jabeak salbatzeaz, haren ustez harrotasun-bekatuaren errudunak baitira. [[Agustin Hiponakoa|Agustin]]<nowiki/>ek tortura salatzen du, eraginkortasun eta gizatasun ezagatik. ==== Gatazka kristologikoak ==== Kristautasunaren lehen mendeetan eratzen da kristau-doktrina. Elaborazio hau ez da gertatzen zatiketa eta gatazkarik gabe. Primatutza-gatazkez gain, gatazka dogmatikoak ugariak dira. Afrikar [[donatismo]]<nowiki/>a, [[Arianismo|arrianismo]]<nowiki/>a, [[priszilianismo]]<nowiki/>a, [[pelagianismo]]<nowiki/>a, [[nestorianismo]]<nowiki/>a eta [[monofisismo]]<nowiki/>a lehen [[kontzilio]] ekumenikoek [[heresia]] gisa kondenatutako doktrinak dira. Arrianismoaren aurka, bi kontzilio izan ziren. 325. urtean, [[Nizeako I. kontzilioa|Nizeako lehen kontzilioa]]<nowiki/>ren amaieran, [[Nizeako kredoa|Nizeako sinboloa]] idatzi zen, latindarrek ''credo'' deitzen dutena<ref>Gaur egun, kredo hori, hurbileko ñabardurekin, hiru kristau-konfesioek partekatzen dute oraindik.</ref>. Ortodoxiaren lehen adierazpen ospetsua izan zen. Jainkoa izaki bakar gisa definitzen du, betiereko hiru pertsonatan: Aita, Semea eta Espiritu Santua. Hirutasunaren dogma da, 381. urteko [[Konstantinoplako I. kontzilioa|Konstantinoplako Kontzilioa]]<nowiki/>n berriro onartua. Jesukristo honela definitzen da: «Jainkoaren Seme bakar, mende guziak baino lehen Aitagandik sortua. Jainkoagandik Jainko, argitik argi, egiazko Jainkoagandik, egiazko Jainko. Sortua, ez egina, Aitaren izate (''homoousios'') berekoa»<ref>{{erreferentzia|izena=Patxi|abizena=URIBARREN|izenburua=Eliz liturgia eta euskara batua|argitaletxea=Euskaltzaindia}}</ref><ref>325eko Nizeako ikurra. 381. urteko Konstantinoplako kontzilioak dioenez, Kristo «Aitarengandik sortu zen mende guztiak baino lehen, sortugabea dela erakusteko».</ref>. Arrianoek uste dute aita Semearen eta Espiritu Santuaren aurrekoa dela eta, beraz, bera dela haien sortzailea. Arrianismoak jarraitzaile asko ditu, bai Ekialdean bai Mendebaldean. Misiolari arriskutsuek [[Godo|godoak]] eta [[Bandalo|bandaloak]] bihurtzen dituzte. Horrek erlijio-bizikidetzako arazoak sortzen ditu batez ere nizeoak diren herri erromanizatuekin. Horregatik, Eliza Katolikoak halako garrantzia eman zion [[Klovis I.a|Klovis]] frankoen erregearen konbertsioari eta bataioari, V. mendearen amaieran. Fede katolikoa besarkatzen duen lehen errege barbaroa da, eta, hartara, Eliza erromatarraren laguntzari etekina ateratzen dio. V. mendean, teologia-eztabaidak Kristoren izaerari buruzkoak dira, izaera gizatiarra edo jainkotiarra. Nestorianismoak, [[Konstantinoplako patriarka ekumeniko|Konstantinoplako patriarka]] [[Nestorio]]<nowiki/>k aldeztuta, Kristoren giza izaera lehenesten du. 431ko [[Efesoko kontzilioa]]<nowiki/>k kondenatu zuen, [[Alexandriako patriarka]] [[Zirilo Alexandriakoa|Zirilo]]<nowiki/>k eskatuta. [[Antiokia]]<nowiki/>n azpimarratzen da Jesus Jainko perfektua dela, baina baita gizon perfektua ere. Gogoan izan behar da haren haragitzea, naturaren dualtasunari eusten diona, giza generoaren salbazioaren baldintza dela, eta Jainkoaren hitza (Kristo) gizon egin zelako dela, [[Maria]] Jainkoaren ama dela esan daitekeelako<ref name=":9">{{Erreferentzia|izena=Jacques-Noël|abizena=Pérès|izenburua=Historia Thématique|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.historia.presse.fr/data/thematique/82/08205601.html#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-28}}</ref>. Eutikio monjearen ideiei jarraituz, [[Monofisismo|monofisitek]] Kristoren giza izaera ukatzen dute. Eutikiok uste du ezen, Jesukristoren batasunean, jainkozko naturak nolabait xurgatzen duela giza izaera<ref name=":9" />. [[Dioskuro I. Alexandriakoa]]<nowiki/>k, Ziriloren iloba eta ondorengoak, babesten du. [[Leon I Handia|Leon Handia]] aita santuaren ekimenez 451ean bildutako [[Kaltzedoniako kontzilioa|Kaltzedoniako Kontzilioak]] kondenatzen ditu monofisitak. Horrek Nizeako Kontzilioak Kristoren izaera bikoitzaz aldeztutako tesia hartzen du berriro, erabat gizakia eta erabat Jainkoa. Kontzilioaren kanonean, Kristo «nahasterik gabeko, mutaziorik gabeko, zatiketarik gabeko eta bereizketarik gabeko bi naturetan, elkartzeak ez du kentzen naturen arteko aldea»<ref>''Dictionnaire universel et complet des conciles du chanoine'' Adolphe-Charles Peltier, in ''L’Encyclopédie théologique'' de l’abbé Jacques-Paul Migne (1847), 13 eta14 tomoak.</ref>. Aita santuak lehen lekua aurkitu zuen erlijio-eztabaidan. Baina monofisismoa oso ondo ezarrita dago [[Egipto]]<nowiki/>n, [[Siria]]<nowiki/>n eta [[Asia Txikia]]<nowiki/>ren zati batean. Bi mendez iraun zuen, tokiko hizkuntzetan, Egiptoko [[kopto]]<nowiki/>an eta Siriako [[Siriar|siriarre]]<nowiki/>an. [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>k ere huts egin zuen Ekialdeko erlijio-zatiketei amaiera emateko, nahiz eta Konstantinoplako II. Kontzilioa bildu. Heresien garrantzia ez da gutxitu behar. Erlijio-liskarrek Ekialdean jarraitzen dute VII. mendera arte. Egiptoarren monofisismoak kontzientzia nazionala piztu zuen. Musulmanen konkista ontzat ematen da nahiz eta herrialdeak inperioaren nagusitasuna gorrotatzen zuen, patriarka eta gotzain bizantziarrak hierarkia koptoaren gainetik jartzen baitzituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Texte sur la religion copte|url=http://eocf.free.fr/print_copte_arabe.htm|aldizkaria=eocf.free.fr|sartze-data=2022-01-28}}</ref>. ==== Politeismoa, superstizioak eta sinkretismoak Inperio kristauan ==== Murriztapen progresiboak izan arren, IV. mende osoan, kultu politeista tradizionalak praktikatzen jarraitzen dira, baita jatorri egiptoarreko, ekialdeko edo jatorri [[pitagoriko]]<nowiki/>ko [[Esoterismo|sarbide-gurtzak]]; azken gurtza horietatik, [[Mitra (jainkoa)|Mitra]], [[Zibele|Zibeles]], [[Isis]] eta [[Serapis]]<nowiki/>enak dira praktikatuenak. Bortizki salatzen dituzten testu kristauak, eskaintzak, exbotoak, tenpluetako lanen testigantzak, beste hainbeste dira<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=La conversion de Constantin et la christianisation de l'Empire romain|url=http://aphgcaen.free.fr/conferences/moderan.htm|aldizkaria=aphgcaen.free.fr|sartze-data=2022-01-29}}</ref>. [[Shenute]]<nowiki/>k, 466. urtearen inguruan hilak eta [[Egipto]]<nowiki/>ko [[Monasterio Zuria|Monasterio Zuri]]<nowiki/>ko abadeak, politeisten aurkako borrokaren berri eman zuen bere lanetan, eta “grekoak” deitu zien. [[Zosimo]] historialari politeistak ere erakusten digu erlijio berria oraindik ez zegoela hedatuta [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperio]] osoan, [[paganismo]]<nowiki/>a denbora askoan mantendu zen herrietan, hirietan desagertu ondoren. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k ''superstitio'' errituak debekatzeko baino ez du parte hartzen, hau da, erlijio-erritu pribatuak, hala nola gaueko sakrifizioak, haruspize-erritu pribatuak eta sorginkeriarekin eta magiarekin identifikatutako beste praktika batzuk. Oro har, paganismo mota guztiekiko tolerantzia handiagoa adierazten du<ref name="#2"/>. [[356|356.]] urtean [[Konstantzio II.a|Konstantzio II]].ak sakrifizio guztiak debekatu zituen, gauez eta egunez, tenplu bakartuak itxi zituen eta heriotza-zigorrarekin mehatxatu zituen magia eta igartzapena egiten zuten guztiak. [[Juliano Apostata|Juliano]] enperadoreak, paganismoari lotuta, [[361|361.]] urtean tolerantzia-ediktu bat atera zuen, bakoitzak bere aukerako gurtza praktikatzeko. Eskatzen du gurtza paganoetako altxorrak bereganatu zituzten kristauek itzul ditzatela. Haren ondorengoak guztiak kristauak dira. [[379|379.]] urtean, [[Graziano]]<nowiki/>k [[Pontifex maximus|Pontifize Nagusi]]<nowiki/>aren kargua utzi zuen. 382tik aurrera, Milango gotzaina den [[Anbrosio Milangoa|Anbrosio]]<nowiki/>k eskatuta, Garaipenaren aldarea, [[Erromatar Inperioko senatua|Senatu]]<nowiki/>ko bere sinboloa, [[Kuria]]<nowiki/>tik ateratzen da, eta [[Vestaren birjina|Vestal]]<nowiki/>ek eta apaiz guztiek immunitateak galtzen dituzte. 391. urteko otsailaren 24an, [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>ren lege batek pertsona guztiei debekatu zien tenplu batean sartzea, jainkoen estatuak gurtzea eta sakrifizioak egitea, «heriotza-zigorrarekin»<ref name=":10">Pierre Chuvin, ''Chronique des derniers païens'', Les Belles Lettres, 1994</ref>. [[392|392.]] urtean, Teodosiok debekatu egin zituen [[Zeus]] eta [[Junon|Hera]]<nowiki/>rekin lotutako [[Olinpiar Jokoak|Joko Olinpikoak]], baina baita lehiakideen biluztasunagatik, gorputzaren kultua eta biluztasuna kristautasunak laidotu egiten baititu. Pixkanaka, bertan behera utzitako tenpluak erortzen ari dira. [[435|435.]] urtean, tenplu paganoetan hiltzeko debekua berritzen zuen dekretu batek hau erantsi zuen: «bateren batek oraindik irauten badu»<ref name=":10">Pierre Chuvin, ''Chronique des derniers païens'', Les Belles Lettres, 1994</ref>. Dekretua berritzeak frogatzen du sakrifizioak ez direla desagertu. [[Ramsay MacMullen]]<nowiki/>en ustez, paganoak asko dira oraindik<ref>''Christianisme et paganisme du <abbr>ive</abbr> au <abbr>viiie</abbr> siècle'', les Belles Lettres.</ref>. [[Egipto]]<nowiki/>n, [[Anatolia]]<nowiki/>n, nekazariak antzinako sinesmenei atxikitzen zaizkie. Kristau-komunitate batzuek, batzuetan, fanatismo suntsitzailea erakusten dute paganismoarekiko. Garai hartako espiritu handiek, hala nola [[Agustin Hiponakoa|San Agustin]]<nowiki/>ek, gaitzesten dituzte<ref name=":11">Henri Lavagne, « La tolérance de l’Église et de l’État à l’égard des œuvres d’art du paganisme dans l’Antiquité tardive », ''Études littéraires'', 2000.</ref>. Adibiderik deigarriena [[Hipatia Alexandriakoa|Hipatia]] filosofa neoplatonikoarena da: eliza batean txikitu eta fanatiko talde batek erre zuen, beharbada [[Zirilo Alexandriakoa|Zirilo]] Alexandriako patriarkak aginduta, [[415]]<nowiki/>ean. Tenpluak, [[Alexandriako Serapeuma]] bezala, suntsitu zituzen 391. urteaz geroztik, edo [[Juno Caelestisen tenplua|Juno ''Caelestis''en tenplua]], [[Tanit]]<nowiki/>en oinordeko den [[Kartago]]<nowiki/>ko jainkosa handia, [[399|399.]] urtean. Hala ere, Estatuak ez ditu tenplu paganoak eta haien arte-objektuak sistematikoki suntsitzen. Aitzitik, dekretu ofizialek erakusten dute Estatuak arte-ondare hori zaintzeko duen borondatea<ref name=":11">Henri Lavagne, « La tolérance de l’Église et de l’État à l’égard des œuvres d’art du paganisme dans l’Antiquité tardive », ''Études littéraires'', 2000.</ref>. [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>ren aginteko hainbat ediktuk funtzio zibilak eta militarrak gauzatzeko, eta irakasteko eskubidea kentzen diete paganoei<ref>Kode Justinianoa 1, 5, 12: “Bidezkoa da benetako Jainkoa gurtzen ez dutenei lurreko ondasunak kentzea. »</ref>, eta horrek [[Atenasko eskola neoplatonikoa|Atenasko filosofia-eskola]] ixtea dakar. 529ko ediktu batek are gehiago larriagotzen du haien egoera eta kristautasunera bihurtzea inposatu zitzaien<ref>“Obeditzen ez badute, jakin badakite Estatutik kanpo geratuko direla eta jada ez zaiela utziko ezer, ez ondasun higigarririk ez higiezinik; dena kentzen badiete, behartsu utziko dituzte, eta ez dituzte kaltetuko." Justinianoren Kodea 1, 11, 10.</ref>. Bestalde, kristautasunak berak antzinako erritu paganoak ditu. Festa tradizional batzuk V. mendearen amaieran ospatzen dira oraindik, hala nola ugalkortasunari eta maitaleei eskainitako ''[[Luperkalia|Lupercalia]]'' festa. Hura desagerrarazteko, [[Gelasio I.a|Gelasio I.]] aita santuak, 495. urtean, [[San Valentin eguna]] ospatzea erabaki zuen, otsailaren 14an, Luperkalia jaia baino egun bat lehenago, maiteminduen jaia ospatzeko. Beraz, erritu pagano bat kristautu nahi da. Afrikarrek oturuntzak egiten jarraitzen dute hildakoen urteurrenetan, zuzenean hilobien gainean. VI. mendean, [[Zesareo Arleskoa]]<nowiki/>k sermoietan salatu zituen herrian egiten ziren praktika paganoak. Amuletoak eramatea, zuhaitzak eta iturriak gurtzea ez dira desagertu hegoaldeko Galiatik. Elizgizonen kexak ugariak dira Antzinate berantiarra amaitu arte. Ekialdean, [[Trulloko Kontzilioa|Trulloko Kontzilio]]<nowiki/>tik (Konstantinopla, 691-692) bizirik dirauten ohiturak zehazten dituzte: antzinako festa paganoen ospakizunak, Dionisoren omenezko kantuak mahats-bilketan, Ilargi berrira piztutako suak, etab. Kristaututako biztanleentzat, medikuntza zaharraren eraginkortasun faltak mesede egiten zien [[santu]]<nowiki/>ek egindako mirarien sinismenei. Erromesaldiak ugaritu egiten dira Erromatar Inperio osoan. VI. mendean, [[Martin Tourskoa]]<nowiki/>ren hilobiak jendetza handia erakartzen du. Sendatze miragarriko fede hori bat dator landako pentsaerarekin, eta kristautasunarekiko atxikimendua laguntzen du. Gotzainek beren elizbarrutiaren ospea ziurtatzeko baliabide bat ikusten dute. Mirarizko sendaketak arrazoi gisa erabiltzen dira jendetza sinpleak nizear fedearen egiazkotasunaz konbentzitzeko. Santuek hil ondoren ustez egin zituzten mirariak kontu handiz zerrendatzen dira eta konbertsio-tresna gisa zabaltzen dira. Santuen gurtzaren inguruan, hainbat sinesmen garatzen dira. Jendeak santuen ondoan lurperatu nahi du, haien santutasuna beraiei atsedena ematen dien lurrean barrena hedatzen dela uste baitute. Santuak gurtzeak abegi-hiriei oparotasuna ematen dien erromesaldiak sorrarazten ditu. == Ekonomiaren bilakaera == Erromatarren ekonomia funtsean nekazaritzakoa da. Mediterraneoko trilogia da nagusi ekoizpenean: garia, mahatsondoa (ardoa), olibondoa (olioa). [[Sizilia]], [[Afrika erromatarra|Afrika]], [[Egipto (erromatar probintzia)|Egipto]], [[Galia]] eta [[Hispania]]<nowiki/>k ekoizten dituzte Inperioko hiri handiak hornitzen dituzten zerealak. Zaldi-hazkuntza ezinbestekoa da jokoetarako eta armadarako, eta [[Hispania]]<nowiki/>n, Afrikan, [[Siria (erromatar probintzia)|Siria]]<nowiki/>n, [[Trazia]]<nowiki/>n eta [[Asia (erromatar probintzia)|Asia]]<nowiki/>n kontzentratzen da. Garai horretan, ekonomiaren bi sektore industriatzat har daitezke; meatzaritza eta [[Terra sigillata|''sigillata'' zeramika]]<nowiki/>ren ekoizpena dira, azken hau nekazaritzako produktuen esportazioari lotuta. Ekoizpen-eskualde handietan daude zeramika-lantegi nagusiak. Inperioan berrogei bat arma-fabrika daude. Estatuko industrien parte dira, armadura eta soldatuentzako arropa fabriken eta tindategien antzera<ref>Marcel Le Glay, Jean-Louis Voisin et Yann Le Bohec, ''Histoire romaine'', Paris, PUF, 1995, 505 or.</ref>. Ibilbide komertzialak [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren hasieratik antzekoak dira. [[Konstantinopla]] sortzeak bakarrik sortzen du garraio-ardatz berria. Inperio Erromatarrak debekatu egiten du potentzia etsaien ekonomia bultza dezaketen produktuak esportatzea. Debekatuta dago metalak, armak eta elikagaiak germaniarrei edo persiarrei esportatzea. Nazioarteko merkataritza ez da oso garrantzitsua: esklaboak, Yemengo [[intsentsu]]<nowiki/>a, mundu indiarreko espeziak, lurrinak eta Txinako zetak<ref>A.H.M. Jones, ''Le déclin du monde antique 284-610'', Paris, Éditions Sirey, 1970, 297 or.</ref>. Ondo datorkie batez ere Inperioaren mugan dauden hiriei: [[Antiokia]] eta [[Antzinako Kartago|Kartago]], Afrikako karabanei dagokienez. Barne-merkataritza oso aktiboa izan zen berriro III. mendeko krisiaren ondoren. Denbora luzez, historialariek Antzinateko ekonomia gainbeheran aurkeztu dute. Hala ere, berrikuntza tekniko handiak IV. mendean zabaldu ziren, hala nola [[golde]]<nowiki/>a, [[Sega-makina|uzta biltzeko makina]] galiarra<ref>Uzta-makina hau [[Arlon]] eta Montauban-Buzenoleko bi behe-erliebeetan agertzen delako eta IV. mendeko Paladioren IV. mendeko deskribapenagatik da ezaguna, Opus agriculturae, VII</ref> edo [[ur-errota]]<ref>[[Ausonio]]<nowiki/>k ur-errotaren erabilera aipatzen du</ref>. Artisau-teknikek ez dute atzerakadarik ezagutzen. Krisi ekonomikoaren itxura hori ematen zuena utzitako lurrak gehiago izatea izan zen, batez ere mendebaldean, baina baita ekialdean ere<ref>[[Honorio]]<nowiki/>ren mendean, 422. urtean, azalera handiak zerga-erregistroetatik kanpo geratzen dira ez-emankor izateagatik, hala nola Italian, [[Bizantzio]]<nowiki/>n eta [[Afrika Prokontsularra|Afrika prokontsular]]<nowiki/>rean; aldiz, ez da atzerakada antzekorik ageri ekialdean; Roger Remondon, ''La crise de l’Empire romain'', PUF, collection Nouvelle Clio – l’histoire et ses problèmes, Paris, 1964, <abbr>2. argitarapena</abbr> 1970, 300-301 or.</ref>. Berriki egindako indusketek eta testu zaharrak berrikusteak aukera ematen dute uste izateko lur bakartuen eta herri abandonatuen fenomenoa, azken batean, uste baino txikiagoa izan zela. Pierre Jailletteren arabera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Empire romain a eu sa part d'ennuis avec la nature|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.scom.ulaval.ca/Au.fil.des.evenements/2004/06.17/romain.html#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-29}}</ref>, erregresioa, batez ere inbasioek, gerra zibilek eta arpileatzaileen razziek eragindakoa, ez da historialariek uste bezain orokorra eta jarraitua. IV. mendean, Ekialdeko eta Mendebaldeko metropoli handiek [[III. mendeko krisialdia|III. mendeko krisia]]<nowiki/>n galdutako dinamismoa berreskuratu zuten. Luxuzko produktuen merkataritza oparoa da beti. Badirudi trafiko kontinentala pixka bat ahuldu dela. [[Treveris]]<nowiki/>ek ''[[limes]]''ean, inperioko egoitza bihurtuta, aurrekaririk gabeko oparotasuna ezagutuko du. Hala ere, [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>ren moneta-politikak aberats eta pobreen arteko desberdintasunak zabaldu egiten ditu. Urrezko txanponei eusten dio, ''[[Solido (txanpona)|solidus]]'', aberatsenek bakarrik izan baitezakete, baina eguneroko merkataritzarako behar diren kobrezko txanponak debaluatzen dira, eta horrek herritar apalen erosteko ahalmena murrizten du. Solidoaren heren bat sortzeak ez du aukerarik ematen diferentziak zuzentzeko. 395. urtean, Ekialdearen eta Mendebaldearen arteko behin betiko banaketa hasten denean, Mendebaldeko ekonomiak ahula izaten jarraitzen du. Lantegi inperial gutxi batzuek eta zeramika ekoizteko zentro batzuek baino ez dute oraindik benetako dinamismoa. Merkataritza merkatari juduen eta siriarren kolonien esku dago. Landen bizirautea populazio germanikoen ezarpenaren mende dago, batez ere [[Galia]]<nowiki/>ren iparraldean eta [[Iliria]]<nowiki/>n. Ekialdeko ekonomia, aldiz, gero eta handiagoa darro, erromatarren munduaren gune ekonomiko eta komertziala da, eta bertako nekazaritza oparoa da. Mendebaldeko [[Migrazioen Garaia|barbaroen inbasioek]] ia ez dituzte aldatzen egitura ekonomikoak. Merkataritza handia eta hiri-ekonomia moteltzen dituzte, baina gutxi eragiten diote landa-munduari. Aldiz, [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>ren errekonkistak kanpainen eraginpeko eremuetako egitura ekonomiko eta sozialak eraldatu ditu. Bizantziar gudarosteek konkistatutako eskualdeak suntsitzen dituzte. Lurrak suntsitzen dituzte eta ez dute ezer sortzen zenbait urtetan. Ekialdean, jabetza txikiaren ondoan, landa-ekonomia lur-sail handien jabeen eskutan dago. Familia handiek, batez ere [[Konstantinopla]]<nowiki/>ko familia senatorialek, Ekialde osoan barreiatutako lurrak dituzte. Estatuak eta enperadoreak Estatuko ondasun zaharretatik, ondoz ondoko familia errealen ondasunetatik eta konfiskazioetatik datozen domeinu zabalak administratzen dituzte. Azkenik, gotzaindegiek eta karitateko establezimendu kristauek dohaintza handiak jaso zituzten, [[Latifundium (Antzinaroa)|latifundiarioa]]<nowiki/>k egin zituztenak. Baina alde handia dago gotzainen diru-sarreren artean. 500 urteren ondoren, eremu handietako ekonomia ahuldu egiten da eskulanaren urritasunagatik, batez ere esku-lanagatik. Propietate handiek, orduan, garrantzia galtzen dute jabetza txikiaren mesedetan. == Gizartearen eta hirien bilakaerak == === Klase nagusiak === IV. mendetik aurrera, zuzenbide-desberdintasunak areagotu egin dira [[Honestiores eta humiliores|''honestiores'' eta ''humiliores'']]-en artean. Klase nagusiak zabaldu eta egituratu egiten dira. IV. mendean, hiriaren eta pretorioaren prefekturak kontsulatuari gehitzen zaizkio ''[[nobilitas]]''-en sartzeko aukera ematen duten karga gisa. IV. mendearen lehen zatian, ''nobilitas-a'' bat-batean zabaldu egin zen. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k ''equites'' edo zaldun-ordena kentzeko erabakia hartu zuen. Ordena horretako kide gehienak [[Senatari-ordena|senatari-ordene]]<nowiki/>an sartzen dira. Senatarien kopurua 600 kide izatetik 2.000 kide izatera igaro da. [[Konstantinopla]]<nowiki/>n sortutako senatuak ere 2.000 kide ditu. Ekialdeko senatari-ordena Greziako probintzietako hirietako garrantzitsuenen artean biltzen da. Hazkunde azkarra izan zuen [[Konstantzio II.a|Konstantzio II.]]<nowiki/>aren agintaldian<ref>Peter Brown, ''Pouvoir et persuasion dans l’Antiquité tardive : vers un Empire chrétien'', Seuil, 1998, 37 or.</ref>. Senatuaren goiko geruzari [[Clarissimi|''clarissimi'']] zeritzon orduan, nobleziaren masatik bereizteko. ''Clarissimi''-ak lur-jabe handiak dira batez ere. Maiz, kultura fina erakusten dute eta garaiko literatura-errenazimentuan parte hartzen dute. Denbora askoan, historialariek eta arkeologoek uste izan zuten IV. mendean ''nobilitas''-ak lurrerako itzulera bat egin zuela, landan oso dekoratuta zeuden ''[[Villa|villae]]'' handiak zeudelako. Berriki egindako ikerketen arabera, urteko zatirik handienean hirian bizi da ''nobilitas'', eta noizean behin baino ez dira joaten eremu horietara. 370 urtearen inguru, hiztegi juridikoan, ''nobilitas''-a senatarien estatusarekin nahasten da. Burokraziaren garrantzia hain da handia, ezen IV. mendean karrera administratiboak armada ordezkatu baitzuen gizartean igotzeko<ref name=":7" />. ''Nobilitas'' erromatarrak ere kristautasunaren aurka egiten du. Arbasoen gurtzari, kultura greko-erromatarrari, filosofiari lotuta, kristautasunaren aurkako literatura ugari zabaltzen du. Hala ere, IV. mendearen erdialdean, familia erromatar handiak pixkanaka kristautasunera bihurtzen dira. Barbaroen inbasioek ez dute galarazten senatarien aristokraziak bere lurralde aberastasunari eta eraginari eustea VII. mendera arte. ''Comes'' eta apezkikuen karguak monopolizatzen ditu. Galian eta Hispanian, poliki-poliki nahasten da aristokrazia germaniarrarekin VI. eta VII. mendeetan, eta Erdi Aroko noblezia sortzen du. === Inperioko herritarren egoeraren degradazioa === [[Dekurioi-ordena]]<nowiki/>k aldaketa nabariak ditu. Kurialen eginkizuna eta estatusa degradatu egin direla dirudi. Ordenako diru-sarreren gainbeherak jada ez du uzten dekurioiei beren betebeharrei aurre egiten. Hiriek, beraz, [[evergetismo]] pribatuaren eta beren baliabideen gainbehera jasaten dute. Enperadoreak eskatzen dituen eta jaso behar dituzten zerga astunen erantzuleak dira [[dekurioi]]<nowiki/>ak. Betebehar horrek bereziki ez ditu gogoko egiten. [[Valentiniano I.a|Valentiniano I.]]<nowiki/>ak ''hartzaile talde bat'' sortzea ez da nahikoa aurreko ataza honetatik arintzeko. Horren ondorioz, herritarrek udal magistraturetatik ihes egiten dute. [[Dekurioi]] berriak errekrutatzeko, [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k tokiko hiri-eskubidea aldatu du. Horretarako baliabideak dituzten hiri bateko bizilagunek [[dekurioi]] bihurtu behar dute. Gainera, dekurioien karga oinordetzako bihurtzen da. Horrek ez du galarazten hirien finantza-egoerak okerrera egiten jarraitzea. Dekurioi asko herentziazko zama astunetatik ihes egiten saiatzen dira, bai monje edo apaiz bihurtuz, bai probintziako, elizbarrutiko edo prefekturako administrazioetan joanez, edo landa-eremuetara urrunduz. Ondasunak konfiskatzeko mehatxuak ez dira aldatzen. Korporazioek bilakaera bera ezagutzen dute. [[Konstantino I.a Handia|Konstantino I]].aren azpian, Estatuak zuzenean parte hartzen du presioa eta jaraunspena ezartzeko. Zerbitzua Estatuari aseguratu ondoren, salgaiak beren kontura garraiatzeko eskubidea dute. Seme batek aitaren lanbideari ekiteko beharra ere ezartzen da lantegi inperialetarako. Kondenatuak eta eskaleak ere errekrutatzen dituzte. Behartutako enplegu honek tailer horietako langileak [[Esklabotza|esklabo]] izaerarekin lotzen ditu, nahiz eta teorian [[hiritar]]<nowiki/>rak izan. Propietate txikiak IV. mendean atzerakada jasaten jarraitzen du. Hain zuzen, jabe txikiek gero eta zailtasun gehiago dituzte Inperioaren eskakizun fiskalak betetzeko. Kolonoen egoera ohiko bihurtzen da landa-munduan. Han ere kolonoek jada ez dute beren lurra uzteko eskubiderik, eta semeak aitaren ustiategiari jarraipena ematera behartuta daude. Korporazioentzat bezala, ibilgetu sozial hori diru-sarrera fiskal seguruak izatearen kezkei lotuta dago. Pixkanaka, nekazariak bere lurrarekin bat egiten du. [[Teodosio I.a Handia|Teodosio]]<nowiki/>ren menpean, nagusiak lurra saltzen duenean, kolonoa ere saltzen du. Nekazariak Erdi Aroko [[joputza]]<nowiki/>tik gertu daude. Baina, berriro ere, alde nabarmenak daude Inperioko ekialdeko eta mendebaldeko aldeen artean. Ekialde populatuenak gutxiago sufritzen du kolonatoa. Jabe txiki eta ertainen nekazaritza nonahi mantentzen da, eta gehiengoa dirudi Sirian. 500en ondoren, ekialdeko kolonoen lotura lurrarekiko ez da hain zehatza. Jabe txikiarenaren antzekoa da. Kategoria berri bat garatzen da, "emphytéotes" izenekoa, lur kontzesiodunak, alokairu txiki baten truke eta, batzuetan, alokairu gabe. Horren ondorioa da Ekialdeko jabe txikien kopurua handitu egin dela VI. mendearen zehar. Kristautasunak ez du [[esklabotza]] desagerrarazten. IV. mendean, [[Konstantino I.a Handia|Konstantino]]<nowiki/>k zerbitzariaren egoera arindu nahi du. Elizak libertoak faboratzen ditu eta esklaboei tratu duina ematen diete, baina esklabotza ez da zalantzan jartzen erakunde gisa. [[Zesareo Arleskoa]]<nowiki/>k esklabo baten zigorra eguneko 39 kolpeetara mugatu besterik ez zuen egin. V. mendearen hasieran, [[Melania Gaztea]] erromatar aberatsak esklabo guztiak beren esparruetatik askatzea erabaki zuenean, milaka batzuek eskuzabaltasun hori errefusatu zuten. Hain zuzen, nekazari txikien egoera hainbeste okertu da ezen gizateriaz tratatutako esklabo batek ez duela ezer inbidiatzeko. Ia ez dago alderik kolono baten, teorian juridikoki askea, eta IV. eta V. mendeetako esklabo baten artean. == Bizitza intelektuala eta artistikoa == === Hezkuntza === IV. mendean eskola asko agertu ziren eskualde guztietan. Irakaskuntza antzinako ezagutzetan oinarritzen da. Kristautasunaren garapenak ez ditu zalantzan jartzen irakaskuntzaren oinarriak. Ikasleek mitologia grekoerromatarretako testuekin irakurtzen eta idazten ikasten jarraitzen dute. [[Homero]]<nowiki/>ren testuak buruz ikasi izan dituzte beti ikasle belaunaldiek<ref>Henri-Irénée Marrou, ''Histoire de l’éducation dans l’Antiquité'', II. tomoa, 134-136 orr., Le Seuil, 1948</ref>. Bere agintaldi laburrean, [[Juliano Apostata|Juliano]]<nowiki/>k 362 urtean debekatu zizkien irakasle kristauei irakaskuntza-funtzioak. Printzipio honetan oinarritzen da: sinesten ez diren testu mitologikoak ezin dira zintzo azaldu<ref>Robert Turcan, « L. Jerphagnon, Julien dit l’Apostat», ''Revue de l’histoire des religions'' (1987) <abbr>no</abbr> 3</ref>. Hala ere, kristauek uste dute irakaskuntza tradizionala ezinbestekoa dela idazketan oinarritutako erlijioaren espiritua eratzeko. Beraz, jarraitzen dute, nahiz eta ezagutza paganoak transmititzen dituen. [[Agustin Hiponakoa|San Agustin]]<nowiki/>en ibilbidea erromatar letradun baten adierazgarri da. [[Tagaste]] jaioterria utzi [[Madaura]]<nowiki/>ra joateko, eta gramatikari baten irakaskuntzak jarraitu zituen. Gero, [[Antzinako Kartago|Kartagora]] joan zen 370. urtean, [[Erretorika|erretore]] baten irakaskuntza jasotzera<ref>Claude Lepelley, ''Les cités de l’Afrique romaine au Bas-Empire, Tome I : La permanence d’une civilisation municipale'', Études augustiniennes, 1979, 229-230 or.</ref>. [[Kartago]], [[Bordele]], [[Milan]] eta [[Antiokia]]<nowiki/>ko unibertsitateek ospe ona dute. Ezagunenak [[Erroma]] eta [[Konstantinopla]] dira [[filosofia]]<nowiki/>rako eta [[zuzenbide]]<nowiki/>rako, [[Alexandria]] matematikarako eta medikuntzarako, [[Atenas]] filosofiarako. Hiriek gaitasun handia dute maisu famatuenak erakartzeko<ref>A.H.M. Jones, ''Le déclin du monde antique. 284-610'', éditions Sirey, 1970, 235 or.</ref>. === Letren mundua === ==== Elebitasun grekolatindarraren amaiera ==== Antzinate berantiarrean, Goi Inperioko elebitasun grekolatindarra eten egiten da. Hala ere, IV. mendean, latinak aurrerapen ikusgarria egin zuen Ekialdean, zuzenbidea eta teknika administratiboak gero eta leku handiagoa zutelako. Grekoz Mendebaldeko klase kulturadunek hitz egiten dute. Baina IV. mendearen amaieratik aurrera, grekoaren ezagutza nabarmen atzeratzen da<ref>Pierre Courcelle, ''Les lettres grecques en Occident de Macrobe à Cassiodore''. Paris, 1943, seconde éd. 1948</ref>. V. mendearen hasieran, [[Agustin Hiponakoa|Agustin]]<nowiki/>ek, bere garaiko Mendebaldeko intelektual handienak, ez du erabiltzen. Greziako testuak ulertzen eta itzultzen laguntzeko, glosario grekolatindar ugari kopiatzen dira. Testuinguru horretan, [[Jeronimo Estridongoa|Jeronimo]], IV. mendearen amaieran grekoz idatzitako Bibliako liburuak latinera itzultzeko gai dena, salbuespena dirudi. Antzinate berantiarreko eztabaida kristologikoak are konplexuagoak bihurtzen dira elebitasunaren amaieragatik. Elizgizon nizearrek itzulpen egokia aurkitu behar dute, latin hiztunek ὁμοούσιος / ''homooúsios'' [[neologismo]]<nowiki/>aren esanahia uler dezaten; hitz batean ''homo'', natura : ''ousios'' <ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Dyer|izenburua=basic.theology.forums > Homoousios|hizkuntza=en|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.basictheology.com/definitions/Homoousios/#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-31}}</ref>. Itzultzaileek latinezko baliokidea aurkitu zuten, ''consubstancialis''. Hizkuntza-arazoek erlijio-liskarrak areagotzen dituzte<ref>Gustave Bardy, ''La question des langues dans l'Église ancienne''. Tome I. Paris, Beauchesne, 1948.</ref>. Hala, 431ko [[Efesoko kontzilioa]]<nowiki/>n, «pertsona» eta «natura» terminoen arteko diferentzian, latinez eta grekoz, oinarritutako gaizki-ulertu bat indarkeriazko liskar bihurtzen da<ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Le Monde de la Bible, magazine d'histoire des religions - Religion monothéiste, monothéisme|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.mondedelabible.com/article/index.jsp?docId=2300670#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-31}}</ref>. Ekialdean, latinak administrazio-hizkuntza izaten jarraitzen du [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>ren garairaino. 534ren [[Justinianoren Kodea|Justinianoren kodea]] latinez idatzita dago, erromanitatearen sinboloa. Baina 535etik aurrera eta lehen ''Novellae''<ref>'''''Novellae Constitutiones post Codicem''''' zuzenbide erromatarraren lau lan nagusietako bat dira (beste hirurak: [[Justinianoren Kodea|Justinianoren kodea]], ''Digestoa'' eta ''Institutiones''), Justiniano I enperadore erromatarrak bere agintaldian (K.o. 527-565) hasitakoak.</ref>''''',''''' Justinianok nahi dituen lege berriak, argitaratu eta gero, erabilitako hizkuntza grekoa da, eta latina, berriz, [[ekialdeko erromantze]] bihurtzen da, [[herri-hizkuntza]]. Legeak eskualde erromantzeetan baino ez dira latinez: Dazia aureliarra<ref>Ekialdeko Erromatar Inperioko antzinako probintzia 271tik aurrera, Aureliano enperadoreak fundatua.</ref>, [[Mesia]], [[Eszitia Txikia|Eszitia txikia]], [[Via Egnatia|Egnatia galtzada]]<nowiki/>tik gertu, eta Afrikako koadro administratibo eta militarrentzat. Geroago, VII. mendearen hasieran, [[Heraklio]]<nowiki/>k grekoa inperioaren hizkuntza ofiziala bihurtu zuen. Hala, bada, Inperioa banatzeak hizkuntza banaketa eragiten du. Beraz, itzulpenak biderkatu egiten dira. Eruditu elebidun handiak dira: [[Jeronimo Estridongoa|Jeronimo]]<nowiki/>k, aldi berean hebraista eta helenista, [[Biblia]] latinera itzultzen du IV. mendearen amaieran; [[Hipokrates]], [[Dioskorides]], [[Galeno]] eta [[Oribase]] mediku greziarren idatziak V.-VI. mendeetan bildu eta itzultzen dira. Antzinate berantiarrean, kopiak eta itzulpenak ugariak dira liburutegi publikoen, gotzaindegien eta [[monasterio]]<nowiki/>en eskaerei aurre egiteko. Hizkuntza banaketa horren barruan, dirudiena baino hizkuntza-aniztasun handiagoa dago, [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar inperio]]<nowiki/>ko herri-hizkuntzak. Ekialdean, grekoak batez ere kostaldeko eskualdeei eta hiriei eragiten die, administrazioari, merkataritzari eta [[Ekialdeko Kristautasuna|erlijio kristaua]]<nowiki/>ri esker. Beste leku batzuetan, [[nestorianismo]]<nowiki/>an edo [[monofisismo]]<nowiki/>aren nekazari-masaren aurrean, greziera, nizear kristauen biltzaileen hizkuntza, ez da kontuan hartzen. Galian, adibidez, azken idazle elebiduna [[Genadio Marseilakoa|Marseillako Genadio]] apaiza da, V. mendearen azken urteetan desagertu zena<ref>Pascal Boulhol, ''Grec langaige n'est pas doulz au françois. L'étude et l'enseignement du grec dans la France ancienne (<abbr>ive</abbr> siècle-1530)''. Aix en Provence, Publications universitaires de Provence, 2014, 20-21 or.</ref>. IV. mendearen bigarren erditik aurrera, ekitaldi ofizialak Egiptoko [[koptoera]]<nowiki/>ra itzuli behar dira. [[Literatura kopto]] bat garatzen da: herrialdeko santu gurtuenei buruzko kontakizun hagiografikoak, testu monastikoak, hala nola arau komunitarioak… Jatorriz grekoz idatzitako [[Elizako Gurasoak|Elizaren Guraso]]<nowiki/>en testuak ere koptera itzultzen dira<ref name="#3"/>. [[Asiriera]]<nowiki/>k literatura distiratsua sortzen du, eta horrek erakusten du Siriako [[Helenizazio|helenizazioa]]<nowiki/>k azalekoa izaten jarraitzen duela zortzi mendez [[helenismo]]<nowiki/>a izan ondoren. ==== Antzinako kultura eta kristau-kultura ==== Filosofia grekoa oso garrantzitsua da Antzinate berantiarrean. [[Aristoteles]]<nowiki/>ek eta [[Platon]]<nowiki/>ek eragin handia dute elite intelektualen artean. [[Plotino]] (205-270) eta [[Porfirio]] dira [[neoplatonismo]]<nowiki/>aren ordezkari garrantzitsuenak. Plotinoren aburuz, “Izatearen katea” da unibertsoa. Gailurrean Bat dago, Ona, eta hortik maila desberdineko izaki txikiak ateratzen dira, materia arte. Estasian, gizakia Batekin elkartu daiteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=MEMO - Le site de l'Histoire|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http://www.memo.fr/article.asp?ID=ANT_GRE_026#federation=archive.wikiwix.com|aldizkaria=archive.wikiwix.com|sartze-data=2022-01-31}}</ref>. Ikasiek 529 arte jaso dezakete irakaskuntza[[Atenas]]<nowiki/>ko [[Atenasko Akademia|Akademia]]<nowiki/>n, [[Justiniano I.a|Justiniano]]<nowiki/>k ixten duen arte. [[Gregorio Nazianzokoa]] [[Juliano Apostata|Juliano]] enperadore izango denarekin sarritan elkartzen da. Kultura-metropoli handia izaten jarraitzen du [[Alexandria]]<nowiki/>k. Egiptoko hiriaren distira intelektuak handiek ziurtatzen dute, besteak beste, [[Amonio Sakkas|Amonio]] edo [[Hipatia Alexandriakoa|Hipatia]], Alexandriako eskola neoplatonikoa zuzentzen duen emakumea. VI. mendearen hasieran, [[Severino Boezio|Boezio]], kristaua eta hezkuntzaz helenista, [[Teodoriko Handia|Teodoriko]] [[ostrogodo]]<nowiki/>ak izendatu zuen kontsul 510 eta 522an. Errege barbaroaren gortean kultura intelektualeko zentro bat sortzen saiatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L'Encyclopédie de L'Agora: Boèce|data=2007-09-29|url=https://web.archive.org/web/20070929023331/http://www.walloniebruxelles.org/mot.nsf/Dossiers/Boece|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-01-31}}</ref>. Erdi Aroan, XIII. mendera arte, [[Aristoteles]] bakarrik ezagutzen da latindar itzulpenengatik. Kristautasunak bere garaiko mugimendu kultural eta erlijiosoen eragina du, hala nola [[Gnostizismo|gnostizismoa]] edo [[manikeismo]]<nowiki/>a. [[Agustin Hiponakoa|Agustin]]<nowiki/>ek neoplatonismoaren argitan interpretatzen du kristautasuna<ref>Pierre Gisel, ''La Théologie face aux sciences religieuses'', Labor et Fides, 1999.</ref>. Ez du kontraesanik ikusten kristautasunaren eta Platonen filosofiaren artean. "Betiereko ideien" kontzeptu platonikoa kristautasunarekin adiskidetu zuen, Betiereko Jainkoaren parte gisa hartuta. ==== Liburuak eta literatura ==== [[Kodex|Kodizea]] (''codex''), I. mendean [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>n agertu zena, orokortu zen eta ''volumen''-a ordeztu zuen, lanerako zaila zen biribilkia. Liburua objektu praktiko bihurtu da, garraiatzeko eta gordetzeko erraza, pertsona bakar batek irakurtzeko modukoa. Baina objektu garestia izaten jarraitzen du, nahiz eta zirkulazioan dauden bolumenen kopurua nabarmen handitzen den. [[Pergamino]]<nowiki/>aren erabilera, sendoagoa baina garestiagoa, [[papiro]]<nowiki/>aren kontura zabaltzen da. Bolumena (''volumen'') kodizera pasatzeak, batzuetan oso tamaina txikikoak, kontsultatzen ez diren testu zaharren kopuru txiki bat galtzea dakar. Idatziak gizartean duen lekua gero eta garrantzitsuagoa da. Zuzenbidearen esparruan, [[Teodosioren Kodea|Teodosio]]<nowiki/>rena eta [[Corpus Iuris Civilis|Justiniano]]<nowiki/>rena bezalako kode handiek eta IV. eta V. mendeetako jurisprudentzien konpilazioek are gehiago indartzen dute legeen zilegitasuna. Kristautasuna liburuaren erlijio bat dela esaten da, erlijio tradizionalen aurkakoa. Poltsikoko liburuaren erlijio bihurtuko da. Irakurketa isilak pentsamendua barneratzeko modu bat sorrarazten du eta, beraz, espiritualtasun berri bat sortzen du. Garaiko literatura funtsean kristaua da, ezagutzen edo iristen zaizkigun testuen artean behintzat. Garaiko espiritu handi batzuen korrespondentziak, oso ondo kontserbatuta, Antzinate berantiarreko pentsamoldeak zehatz-mehatz ezagutzeko aukera ematen du. Grekoz, [[Libanio]]<nowiki/>k 1544 gutun utzi zituen eta [[Joan Krisostomo|Juan Krisostomo]]<nowiki/>k, 236. Latinez, [[Simako]]<nowiki/>ren 900 karta daude, [[Agustin Hiponakoa|Agustin]]<nowiki/>en 225, [[Sidonio Apolinar]]<nowiki/>ren 146, [[Gregorio I.a|Gregorio Handia]]<nowiki/>ren 850. [[Erretorika]] grekoa [[Elizako Gurasoak|Elizaren Guraso]]<nowiki/>ek erabiltzen dute, sermoiak idazteko, testu santuak azaltzeko edo kristauak ez direnak konbentzitzeko. [[Hagiografia]] biderkatu egiten da. Santuen bizitza [[Suetonio]] edo [[Plutarko]]<nowiki/>ren modura kontatzen den bitartean, santuen kristau-bertuteetan jartzen du arreta, irakurlearentzat adibide izateko. VI. eta VII. mendeetan, genero hagiografikoak mirarien narrazioak biderkatzen ditu, eredu morala emateko. Ez da harritzekoa Antzinate berantiarreko obra nagusia erlijio lana izatea, [[Agustin Hiponakoa]]<nowiki/>ren [[Jainkoaren hiria|Jainkoaren Hiria]] obra da, 423. urtean bukatua. Autoreak maisutasunez erantzuten die 410. urteko [[Erromako arpilaketa (410)|Erromako arpilaketa]] kristauei leporatzen zieten kristautasunaren aurkakoei. Bi hirien teorian, Erroma, beraz, hiri lurtarra delako ideia garatzen du. Kristauen hiria heriotzaren ondoren zain duten [[Jainkoaren erregetza|Jainkoaren erresuma]] da. Beraz, ez dute beren kristau-fedea Erromaren existentziarekin lotu behar, nahiz eta leialki Inperioari zerbitzatu behar izan. Erdi Aroko mendebaldean, XVII. mendean, ''Jainkoaren Hiria''k funtsezko eginkizuna izango du<ref>Jean Blain, « Sous la loi de Dieu », ''Lire'', novembre 2000.</ref>. === Arteak === [[Aloïs Riegl]]-en eta [[Heinrich Wölfflin]]-en lanetatik, arte erromatar berantiarrek, luzaroan dekadentetzat jo izan zirenak, [[Erromatar Goi Inperioa|Goi Inperioa]]<nowiki/>ren duintasuna berreskuratu zuten. Garaiaren lehen ezaugarria da ez dagoela ''arte bat'', baizik eta eskualdeen eta mendeen araberako estilo ezberdinak daudela. Bigarren ezaugarria da, kristautasunak gero eta eragin handiagoa izan arren, ez dagoela [[Arte paleokristaua|arte paleokristau]] espezifikorik. Gaiak kristauak dira benetan, baina formak eta teknikak antzinako artearenak dira oro har. Arte koptoa, adibidez, egiptoar indigenena edo asimilatuena da, bai paganoena bai kristauena. Normalean, VI. mendetik aurrera baino ez dira kristauak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=le Monde Arabe : Les Coptes|data=2001-02-09|url=https://web.archive.org/web/20010209000313/http://kdolma.phidji.com/religion/coptes.asp|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-01-31}}</ref>. [[Kodex|Kodizea]]<nowiki/>ren garapenak [[kaligrafia]]<nowiki/>rena dakar. [[Mosaiko|Mosaikoa]], etxe aberatsak apaintzen zituena, horma-artea bihurtzen da IV. mendetik aurrera eliza eta [[baptisterio]]<nowiki/>etan. Erromako [[Santa Kostantza (Erroma)|Santa Konstantza]] Basilika, baina batez ere [[Classeko San Apollinar]] Basilika eta Justinianoren garaian eraikitako [[Ravenna]]<nowiki/>ko [[Ortodoxoen bataiotegia|Ortodoxoen Bataiategia]] dira adibide ezagunenak. [[Behe-erliebe|Behe-erliebea]]<nowiki/>k ordezkatzen du batez ere eskultura. Gehien bat [[sarkofago]]<nowiki/>etan egoten dira. Noble aberatsek aberastasun artistiko handia dute. Eskulturak, pinturak eta mosaikoaren arteak ezaugarri komunak dituzte. Enperadoreari zerbitzatu behar diote eta haren boterea goraipatu. Julianoren agintaldiaren ondoren, irudikapenek erretratu-izaera uzten dute, enperadorearen irudi inpertsonala irudikatuz, ileordea eta diademarekin. Jadanik, Venezian eta Vatikanoan arkupetan zizelkatutako eta kontserbatutako [[Tetrarkia|tetrarkak]] bikiak balira bezala zizelkatu zituzten. Funtzioaren irudikapen sinbolikoa pertsona bera baino garrantzitsuagoa bihurtzen da horrela. Artistek enperadorea beren boterearen ezaugarri guztiekin irudikatzeko ohitura hartzen dute: diadema, aureola, zetroa. Enperadorea tronuan maiestatean agertzen den lehen irudikapenetako batek [[Teodosio I.a Handia|Teodosio I]] eserita eta semeen artean aureolarekin erakusten digu. ''Dominus''aren irudikapen horrek eredu gisa balio du Kristo maiestatean erakusteko mosaikoetan. Ikonografia kristauak beti erabiltzen ditu gai klasikoak, hala nola Orfeo eta bere lira, indioilar errealak, usoak, izurdeak... Eszena biblikoen irudikapenak gehitzen hasten dira. Gurutzea dekorazio-gai bihurtzen da, VI. mendetik aurrera bakarrik. Ordura arte, [[krismoi]]<nowiki/>a, [[Ichthys|arraina]], lorontzia eta ogia erabiltzen dira. [[Basilika|Kristau-basilika]] forma arkitektoniko berriena da. [[Erromatar basilika|Basilika erromatarra]]<nowiki/>ren egokitzapena da. Fededunak hartzeko [[habearte]] bat du, kleroarentzako [[abside]] bat eta, batzuetan, abside aurreko [[transeptu]] bat. Hala ere, Erromatar Inperio Berantiarreko eskualde bakoitzak bere berezitasunak gordetzen ditu arlo artistikoan. Deir al-Abiadeko eliza koptoa edo [[Monasterio Zuria]], [[Shenute]]<nowiki/>k 440an eraikia, Pakomioren ondorengoak, Egiptoko autoritate zenobitiko handiena, hiru habetarte eta abside urratuko basilika da. Aurretik [[nartex]] bat du eta beste [[nartex]] batek inguratzen du. Dekorazioan, aldi horretako estiloaren ezaugarria da helenismoaren ereduaren antzekoa izatea. Milango San Lorenzo Maggiore basilika, non San Akilinoren kapera baitago, plano basilikal zentralaren adibidea da<ref>Noël Duval, article « Antiquité tardive », ''Encyclopaedia Universalis'', DVD, 2007</ref>.[[Fitxategi:John William Waterhouse - The Favorites of the Emperor Honorius - 1883.jpg|thumb|250px|[[John William Waterhouse]]k margolan honetan, ''Honorio enperadorearen kutunak'', <nowiki/>Inperioaren dekadentzia sinbolizatu zuen.]] == Ezaugarr<nowiki/>iak == * Aro hartan, [[erlijio]] monoteistak hedatu ziren: [[kristautasun]]a, [[judaismo|judais]]<nowiki/>[[judaismo|mo]] eta [[islam|is]]<nowiki/>[[islam|lam]]. [[313]]an [[Konstantino I.a Handia]]k [[Milango Ediktu|Mil]]<nowiki/>[[Milango Ediktu|ango Ediktu]]a plazara<nowiki/>tu zuenean, politeismoaren "bukaera" ere plazaratu zen. * [[Politika|Politikoki]] [[Erromatar Inperioa]] erori zen eta botere zentrala sakabanatu zen. Egoera berrian, [[feudalismo]] sortu zen. Hala ere, [[Bizantziar Inperioa]]k <nowiki/>bizirik ziraue<nowiki/>n. * [[Hiri]]ak desagertu egin ziren. [[Erroma|Erro]]<nowiki/>[[Erroma|ma]] 800.000 biztanle izatetik 30.000 izatera pasa zen. * Era berean, [[arkitektura]] publikoa desagertu zen. * [[Latin]]a, lehen ''lingua franca'' zena, [[latin arrunt]] bihurtu zen eta gero, [[hizkuntza erromantzeak|erromantze hizkuntzak]] sortu zituen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Antzinaro Berantiarra Euskal Herrian|Ant]]<nowiki/>[[Antzinaro Berantiarra Euskal Herrian|zinaro Berantiarra Euskal Herrian]] * [[Bizantziar Inperioa]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinaro Berantiarra]] </textarea><div class="templatesUsed"><div class="mw-templatesUsedExplanation"><p>Orri honetan erabilitako txantiloiak: </p></div><ul> <li><a href="/wiki/Txantiloi:Apurtutako_esteka" title="Txantiloi:Apurtutako esteka">Txantiloi:Apurtutako esteka</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Apurtutako_esteka&action=edit" title="Txantiloi:Apurtutako esteka">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Autoritate_kontrola" title="Txantiloi:Autoritate kontrola">Txantiloi:Autoritate kontrola</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Autoritate_kontrola&action=edit" title="Txantiloi:Autoritate kontrola">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Autoritate_kontrola/styles.css" title="Txantiloi:Autoritate kontrola/styles.css">Txantiloi:Autoritate kontrola/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Autoritate_kontrola/styles.css&action=edit" title="Txantiloi:Autoritate kontrola/styles.css">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Basepage_subpage" title="Txantiloi:Basepage subpage">Txantiloi:Basepage subpage</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Basepage_subpage&action=edit" title="Txantiloi:Basepage subpage">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Category_handler" title="Txantiloi:Category handler">Txantiloi:Category handler</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Category_handler&action=edit" title="Txantiloi:Category handler">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Category_handler/blacklist" title="Txantiloi:Category handler/blacklist">Txantiloi:Category handler/blacklist</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Category_handler/blacklist&action=edit" title="Txantiloi:Category handler/blacklist">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Category_handler/numbered" title="Txantiloi:Category handler/numbered">Txantiloi:Category handler/numbered</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Category_handler/numbered&action=edit" title="Txantiloi:Category handler/numbered">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Clear" title="Txantiloi:Clear">Txantiloi:Clear</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Clear&action=edit" title="Txantiloi:Clear">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:En" title="Txantiloi:En">Txantiloi:En</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:En&action=edit" title="Txantiloi:En">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia" title="Txantiloi:Erreferentzia">Txantiloi:Erreferentzia</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia/loturak" title="Txantiloi:Erreferentzia/loturak">Txantiloi:Erreferentzia/loturak</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia/loturak&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia/loturak">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia/oinarria" title="Txantiloi:Erreferentzia/oinarria">Txantiloi:Erreferentzia/oinarria</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia/oinarria&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia/oinarria">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia_zerrenda" title="Txantiloi:Erreferentzia zerrenda">Txantiloi:Erreferentzia zerrenda</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia_zerrenda&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia zerrenda">jatorria ikusi</a>) (babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Fix" title="Txantiloi:Fix">Txantiloi:Fix</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Fix&action=edit" title="Txantiloi:Fix">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Fix/category" title="Txantiloi:Fix/category">Txantiloi:Fix/category</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Fix/category&action=edit" title="Txantiloi:Fix/category">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Fr" title="Txantiloi:Fr">Txantiloi:Fr</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Fr&action=edit" title="Txantiloi:Fr">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Hizkuntza_azalpena" title="Txantiloi:Hizkuntza azalpena">Txantiloi:Hizkuntza azalpena</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Hizkuntza_azalpena&action=edit" title="Txantiloi:Hizkuntza azalpena">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Hlist/styles.css" title="Txantiloi:Hlist/styles.css">Txantiloi:Hlist/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Hlist/styles.css&action=edit" title="Txantiloi:Hlist/styles.css">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:If_pagename" title="Txantiloi:If pagename">Txantiloi:If pagename</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:If_pagename&action=edit" title="Txantiloi:If pagename">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Main_other" title="Txantiloi:Main other">Txantiloi:Main other</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Main_other&action=edit" title="Txantiloi:Main other">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Namespace_detect" title="Txantiloi:Namespace detect">Txantiloi:Namespace detect</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Namespace_detect&action=edit" title="Txantiloi:Namespace detect">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Zutabe-zabalera" title="Txantiloi:Zutabe-zabalera">Txantiloi:Zutabe-zabalera</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Zutabe-zabalera&action=edit" title="Txantiloi:Zutabe-zabalera">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Arguments" title="Modulu:Arguments">Modulu:Arguments</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Arguments&action=edit" title="Modulu:Arguments">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Modulu:Autoritate_kontrola" title="Modulu:Autoritate kontrola">Modulu:Autoritate kontrola</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Autoritate_kontrola&action=edit" title="Modulu:Autoritate kontrola">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Modulu:Namespace_detect" title="Modulu:Namespace detect">Modulu:Namespace detect</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Namespace_detect&action=edit" title="Modulu:Namespace detect">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Namespace_detect/config" title="Modulu:Namespace detect/config">Modulu:Namespace detect/config</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Namespace_detect/config&action=edit" title="Modulu:Namespace detect/config">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Namespace_detect/data" title="Modulu:Namespace detect/data">Modulu:Namespace detect/data</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Namespace_detect/data&action=edit" title="Modulu:Namespace detect/data">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Navbar" title="Modulu:Navbar">Modulu:Navbar</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Navbar&action=edit" title="Modulu:Navbar">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Modulu:Navbar/configuration" title="Modulu:Navbar/configuration">Modulu:Navbar/configuration</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Navbar/configuration&action=edit" title="Modulu:Navbar/configuration">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Navbox" title="Modulu:Navbox">Modulu:Navbox</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Navbox&action=edit" title="Modulu:Navbox">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Navbox/configuration" title="Modulu:Navbox/configuration">Modulu:Navbox/configuration</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Navbox/configuration&action=edit" title="Modulu:Navbox/configuration">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Navbox/styles.css" title="Modulu:Navbox/styles.css">Modulu:Navbox/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Navbox/styles.css&action=edit" title="Modulu:Navbox/styles.css">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:No_globals" title="Modulu:No globals">Modulu:No globals</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:No_globals&action=edit" title="Modulu:No globals">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Unsubst" title="Modulu:Unsubst">Modulu:Unsubst</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Unsubst&action=edit" title="Modulu:Unsubst">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Modulu:Yesno" title="Modulu:Yesno">Modulu:Yesno</a> (<a href="/w/index.php?title=Modulu:Yesno&action=edit" title="Modulu:Yesno">aldatu</a>) </li></ul></div><p id="mw-returnto"><a href="/wiki/Antzinaro_Berantiarra" title="Antzinaro Berantiarra">Antzinaro Berantiarra</a>(e)ra itzuli.</p> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.log.warn("Gadget \"ErrefAurrebista\" was not loaded. Please migrate it to use ResourceLoader. See \u003Chttps://eu.wikipedia.org/wiki/Berezi:Gadgetak\u003E.");});</script><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Antzinaro_Berantiarra">https://eu.wikipedia.org/wiki/Antzinaro_Berantiarra</a>"(e)tik eskuratuta</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks catlinks-allhidden" data-mw="interface"></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Pribazitate politika</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Laguntza:Wikipediari_buruz">Wikipediari buruz</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Erantzukizunen_mugaketa_orokorra">Lege oharra</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Garatzaileak</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/eu.wikipedia.org">Estatistikak</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie adierazpena</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//eu.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzinaro_Berantiarra&action=edit&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mugikorreko bista</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-h2p8j","wgBackendResponseTime":227,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.004","walltime":"0.006","ppvisitednodes":{"value":17,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":716,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":0,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":2,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":0,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 0.000 1 -total"]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-h2p8j","timestamp":"20241201021604","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> </body> </html>