CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Organy – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"a5187656-265e-476d-8765-733b6b3d077e","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Organy","wgTitle":"Organy","wgCurRevisionId":75092459,"wgRevisionId":75092459,"wgArticleId":42974,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wyróżnione artykuły","Artykuły z propozycjami tłumaczeń","Dobre Artykuły","Organy"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Organy","wgRelevantArticleId":42974,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{ "levels":1}}},"wgStableRevisionId":75092459,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q281460","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex" :"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","ext.tmh.player.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.tmh.player","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc", "skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.tmh.player.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/1200px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="900"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/800px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="600"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/640px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="480"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Organy – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Organy"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Organy&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Organy"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Organy rootpage-Organy skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Organy" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Organy" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Organy" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Organy" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Historia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Historia</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Historia-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Historia</span> </button> <ul id="toc-Historia-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Starożytność" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Starożytność"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Starożytność</span> </div> </a> <ul id="toc-Starożytność-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wczesne_średniowiecze" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wczesne_średniowiecze"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Wczesne średniowiecze</span> </div> </a> <ul id="toc-Wczesne_średniowiecze-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pełne_i_późne_średniowiecze" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pełne_i_późne_średniowiecze"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Pełne i późne średniowiecze</span> </div> </a> <ul id="toc-Pełne_i_późne_średniowiecze-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Renesans" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Renesans"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Renesans</span> </div> </a> <ul id="toc-Renesans-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Barok" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Barok"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Barok</span> </div> </a> <ul id="toc-Barok-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Klasycyzm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Klasycyzm"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.6</span> <span>Klasycyzm</span> </div> </a> <ul id="toc-Klasycyzm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Romantyzm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Romantyzm"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.7</span> <span>Romantyzm</span> </div> </a> <ul id="toc-Romantyzm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Współczesność" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Współczesność"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.8</span> <span>Współczesność</span> </div> </a> <ul id="toc-Współczesność-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Klasyfikacja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Klasyfikacja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Klasyfikacja</span> </div> </a> <ul id="toc-Klasyfikacja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rodzaje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Rodzaje"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Rodzaje</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Rodzaje-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Rodzaje</span> </button> <ul id="toc-Rodzaje-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Nieprzenośne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nieprzenośne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Nieprzenośne</span> </div> </a> <ul id="toc-Nieprzenośne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przenośne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Przenośne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Przenośne</span> </div> </a> <ul id="toc-Przenośne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Budowa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Budowa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Budowa</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Budowa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Budowa</span> </button> <ul id="toc-Budowa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Dyspozycja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dyspozycja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Dyspozycja</span> </div> </a> <ul id="toc-Dyspozycja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Piszczałki" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Piszczałki"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Piszczałki</span> </div> </a> <ul id="toc-Piszczałki-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Głosy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Głosy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Głosy</span> </div> </a> <ul id="toc-Głosy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-System_zasilania" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#System_zasilania"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>System zasilania</span> </div> </a> <ul id="toc-System_zasilania-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Miech" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Miech"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4.1</span> <span>Miech</span> </div> </a> <ul id="toc-Miech-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dmuchawa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dmuchawa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4.2</span> <span>Dmuchawa</span> </div> </a> <ul id="toc-Dmuchawa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rezerwuar" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Rezerwuar"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4.3</span> <span>Rezerwuar</span> </div> </a> <ul id="toc-Rezerwuar-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kondukty" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kondukty"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4.4</span> <span>Kondukty</span> </div> </a> <ul id="toc-Kondukty-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Wiatrownice" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Wiatrownice"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>Wiatrownice</span> </div> </a> <ul id="toc-Wiatrownice-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Traktura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Traktura"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>Traktura</span> </div> </a> <ul id="toc-Traktura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Stół_gry" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Stół_gry"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>Stół gry</span> </div> </a> <ul id="toc-Stół_gry-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Manuał" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Manuał"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.1</span> <span>Manuał</span> </div> </a> <ul id="toc-Manuał-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pedał" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Pedał"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.2</span> <span>Pedał</span> </div> </a> <ul id="toc-Pedał-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Włączniki_rejestrowe" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Włączniki_rejestrowe"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.3</span> <span>Włączniki rejestrowe</span> </div> </a> <ul id="toc-Włączniki_rejestrowe-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Urządzenia_dodatkowe" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Urządzenia_dodatkowe"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8</span> <span>Urządzenia dodatkowe</span> </div> </a> <ul id="toc-Urządzenia_dodatkowe-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Tremolo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tremolo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.1</span> <span>Tremolo</span> </div> </a> <ul id="toc-Tremolo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Szafa_ekspresyjna" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Szafa_ekspresyjna"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.2</span> <span>Szafa ekspresyjna</span> </div> </a> <ul id="toc-Szafa_ekspresyjna-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Crescendo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Crescendo"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.3</span> <span>Crescendo</span> </div> </a> <ul id="toc-Crescendo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Setzer" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Setzer"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.4</span> <span>Setzer</span> </div> </a> <ul id="toc-Setzer-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tympan" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tympan"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8.5</span> <span>Tympan</span> </div> </a> <ul id="toc-Tympan-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Szafa_i_prospekt" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Szafa_i_prospekt"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.9</span> <span>Szafa i prospekt</span> </div> </a> <ul id="toc-Szafa_i_prospekt-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Repertuar" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Repertuar"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Repertuar</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Repertuar-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Repertuar</span> </button> <ul id="toc-Repertuar-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Średniowiecze_i_renesans" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Średniowiecze_i_renesans"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Średniowiecze i renesans</span> </div> </a> <ul id="toc-Średniowiecze_i_renesans-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Barok,_klasycyzm_i_romantyzm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Barok,_klasycyzm_i_romantyzm"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Barok, klasycyzm i romantyzm</span> </div> </a> <ul id="toc-Barok,_klasycyzm_i_romantyzm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Współczesność_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Współczesność_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Współczesność</span> </div> </a> <ul id="toc-Współczesność_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Pedagogika" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Pedagogika"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Pedagogika</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Pedagogika-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Pedagogika</span> </button> <ul id="toc-Pedagogika-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Historia_polskiej_pedagogiki_organowej" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia_polskiej_pedagogiki_organowej"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Historia polskiej pedagogiki organowej</span> </div> </a> <ul id="toc-Historia_polskiej_pedagogiki_organowej-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Średniowiecze_i_nowożytność" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Średniowiecze_i_nowożytność"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.1</span> <span>Średniowiecze i nowożytność</span> </div> </a> <ul id="toc-Średniowiecze_i_nowożytność-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wiek_XIX" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Wiek_XIX"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.2</span> <span>Wiek XIX</span> </div> </a> <ul id="toc-Wiek_XIX-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Wiek_XX_i_współczesność" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Wiek_XX_i_współczesność"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.3</span> <span>Wiek XX i współczesność</span> </div> </a> <ul id="toc-Wiek_XX_i_współczesność-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Eksploatacja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Eksploatacja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Eksploatacja</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Eksploatacja-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Eksploatacja</span> </button> <ul id="toc-Eksploatacja-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Konserwacja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Konserwacja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Konserwacja</span> </div> </a> <ul id="toc-Konserwacja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Intonacja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Intonacja"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Intonacja</span> </div> </a> <ul id="toc-Intonacja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Strojenie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Strojenie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>Strojenie</span> </div> </a> <ul id="toc-Strojenie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Organy</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 85 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-85" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">85 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Draaiorrel" title="Draaiorrel – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Draaiorrel" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Orgel" title="Orgel – szwajcarski niemiecki" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Orgel" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="szwajcarski niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D8%B1%D8%BA%D9%86_%D8%B0%D9%88_%D8%A3%D9%86%D8%A7%D8%A8%D9%8A%D8%A8" title="أرغن ذو أنابيب – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="أرغن ذو أنابيب" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Organo_(instrumento_musical)" title="Organo (instrumento musical) – aragoński" lang="an" hreflang="an" data-title="Organo (instrumento musical)" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragoński" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%A3%D5%A5%D5%B0%D5%B8%D5%B6" title="Երգեհոն – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Երգեհոն" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/%C3%94rga" title="Ôrga – franko-prowansalski" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Ôrga" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="franko-prowansalski" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A6%BE%E0%A6%87%E0%A6%AA_%E0%A6%85%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%A8" title="পাইপ অর্গান – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="পাইপ অর্গান" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD" title="Арган – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Арган" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD" title="Арган – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Арган" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D1%8A%D0%B1%D0%B5%D0%BD_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD" title="Тръбен орган – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Тръбен орган" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Orgulje" title="Orgulje – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Orgulje" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Orgue" title="Orgue – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Orgue" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Varhany" title="Varhany – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Varhany" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Organ_(offeryn_cerdd)" title="Organ (offeryn cerdd) – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Organ (offeryn cerdd)" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Orgel" title="Orgel – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Orgel" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Orgel" title="Orgel – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Orgel" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Orel" title="Orel – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Orel" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BA%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE%B9%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CF%8C%CF%81%CE%B3%CE%B1%CE%BD%CE%BF" title="Εκκλησιαστικό όργανο – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Εκκλησιαστικό όργανο" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Pipe_organ" title="Pipe organ – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Pipe organ" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/%C3%93rgano_(instrumento_musical)" title="Órgano (instrumento musical) – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Órgano (instrumento musical)" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Orgeno" title="Orgeno – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Orgeno" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Organo_(musika)" title="Organo (musika) – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Organo (musika)" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B1%DA%AF_%D8%A8%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="ارگ بادی – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="ارگ بادی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Orgue" title="Orgue – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Orgue" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Org%C3%A1n_(ceol)" title="Orgán (ceol) – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Orgán (ceol)" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/%C3%92rgan" title="Òrgan – szkocki gaelicki" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Òrgan" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="szkocki gaelicki" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/%C3%93rgano_(instrumento_musical)" title="Órgano (instrumento musical) – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Órgano (instrumento musical)" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%8C%8C%EC%9D%B4%ED%94%84_%EC%98%A4%EB%A5%B4%EA%B0%84" title="파이프 오르간 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="파이프 오르간" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%A3%D5%A5%D5%B0%D5%B8%D5%B6" title="Երգեհոն – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Երգեհոն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Orgulje" title="Orgulje – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Orgulje" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Orgeno" title="Orgeno – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Orgeno" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Organ_pipa" title="Organ pipa – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Organ pipa" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Organo_(instrumento_musical)" title="Organo (instrumento musical) – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Organo (instrumento musical)" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/P%C3%ADpuorgel" title="Pípuorgel – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Pípuorgel" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Organo_a_canne" title="Organo a canne – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Organo a canne" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A2%D7%95%D7%92%D7%91" title="עוגב – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="עוגב" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Or%C9%A9g%C9%A9" title="Orɩgɩ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Orɩgɩ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98_(%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%99%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%98)" title="ორგანი (საკრავი) – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ორგანი (საკრავი)" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/%C3%92rgan%C3%AB" title="Òrganë – kaszubski" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Òrganë" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="kaszubski" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD" title="Орган – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Орган" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Kinanda_cha_filimbi" title="Kinanda cha filimbi – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Kinanda cha filimbi" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD" title="Орган – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Орган" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Organum_(instrumentum_musicum)" title="Organum (instrumentum musicum) – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Organum (instrumentum musicum)" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/%C4%92r%C4%A3eles" title="Ērģeles – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Ērģeles" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Uergel" title="Uergel – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Uergel" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Vargonai" title="Vargonai – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Vargonai" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Orghen_(str%C3%BCm%C3%A8nt)" title="Orghen (strümènt) – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Orghen (strümènt)" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Orgona_(hangszer)" title="Orgona (hangszer) – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Orgona (hangszer)" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D1%83%D0%BB%D0%B8" title="Оргули – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Оргули" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/%C3%94rga" title="Ôrga – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Ôrga" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%93%E0%B5%BC%E0%B4%97%E0%B5%BB_(%E0%B4%B8%E0%B4%82%E0%B4%97%E0%B5%80%E0%B4%A4%E0%B5%8B%E0%B4%AA%E0%B4%95%E0%B4%B0%E0%B4%A3%E0%B4%82)" title="ഓർഗൻ (സംഗീതോപകരണം) – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ഓർഗൻ (സംഗീതോപകരണം)" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AC_%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%A8%D9%8A%D8%A8" title="اورج انابيب – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="اورج انابيب" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Organ_paip" title="Organ paip – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Organ paip" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%95%E1%80%BC%E1%80%BD%E1%80%94%E1%80%BA%E1%80%A1%E1%80%B1%E1%80%AC%E1%80%BA%E1%80%82%E1%80%84%E1%80%BA" title="ပြွန်အော်ဂင် – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="ပြွန်အော်ဂင်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Pijporgel" title="Pijporgel – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Pijporgel" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/%C3%96rgel" title="Örgel – dolnosaksoński" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Örgel" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="dolnosaksoński" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%91%E3%82%A4%E3%83%97%E3%82%AA%E3%83%AB%E3%82%AC%E3%83%B3" title="パイプオルガン – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="パイプオルガン" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Pipeorgel" title="Pipeorgel – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Pipeorgel" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Pipeorgel" title="Pipeorgel – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Pipeorgel" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/%C3%92rgue" title="Òrgue – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Òrgue" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Organ" title="Organ – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Organ" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Orgel" title="Orgel – dolnoniemiecki" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Orgel" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="dolnoniemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/%C3%93rg%C3%A3o_(instrumento_musical)" title="Órgão (instrumento musical) – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Órgão (instrumento musical)" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Org%C4%83" title="Orgă – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Orgă" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Puywanku" title="Puywanku – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Puywanku" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%8B" title="Органы – rusiński" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Органы" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="rusiński" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD_(%D0%BC%D1%83%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%B8%D0%BD%D1%81%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82)" title="Орган (музыкальный инструмент) – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Орган (музыкальный инструмент)" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Oargel" title="Oargel – fryzyjski saterlandzki" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Oargel" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="fryzyjski saterlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Pipe_organ" title="Pipe organ – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Pipe organ" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Organ" title="Organ – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Organ" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Orgle" title="Orgle – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Orgle" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%DB%86%D8%B1%DA%AF%D9%86%DB%8C_%D8%A8%DB%86%D8%B1%DB%8C" title="ئۆرگنی بۆری – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ئۆرگنی بۆری" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D1%83%D1%99%D0%B5" title="Оргуље – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Оргуље" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Orgulje" title="Orgulje – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Orgulje" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Urut" title="Urut – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Urut" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Orgel" title="Orgel – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Orgel" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AD%E0%B8%AD%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B9%81%E0%B8%81%E0%B8%99" title="ออร์แกน – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="ออร์แกน" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Borulu_org" title="Borulu org – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Borulu org" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD_(%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B8%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D1%96%D0%BD%D1%81%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82)" title="Орган (музичний інструмент) – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Орган (музичний інструмент)" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/%C3%92rgano_(m%C3%B9zega)" title="Òrgano (mùzega) – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Òrgano (mùzega)" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_phong_c%E1%BA%A7m" title="Đại phong cầm – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Đại phong cầm" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Organo_(musika)" title="Organo (musika) – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Organo (musika)" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%AE%A1%E9%A3%8E%E7%90%B4" title="管风琴 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="管风琴" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E7%AE%A1%E9%A2%A8%E7%90%B4" title="管風琴 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="管風琴" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%AE%A1%E9%A3%8E%E7%90%B4" title="管风琴 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="管风琴" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q281460#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Organy" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Organy" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Organy"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Organy"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Organy" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Organy" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&oldid=75092459" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Organy&id=75092459&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FOrgany"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FOrgany"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Organy"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Organy&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Pipe_organ" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Organy" hreflang="pl"><span>Wikicytaty</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q281460" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-good-article" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Ten artykuł został wyróżniony statusem „Dobrego Artykułu”. Kliknij, aby dowiedzieć się więcej."><img alt="To jest dobry artykuł" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/20px-Propozycja_DA.svg.png" decoding="async" width="20" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/30px-Propozycja_DA.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/40px-Propozycja_DA.svg.png 2x" data-file-width="586" data-file-height="642" /></a></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><div class="noprint noexcerpt disambig navigation-not-searchable" style="line-height:1.5em; padding: 3px 6px; background-color: var(--background-color-interactive-subtle, #f8f9fa); color: inherit; border-bottom: 1px solid var(--border-color-subtle, #c8ccd1); font-size: 95%; margin-bottom: 1em; display: flex; gap: 4px; align-items: center;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_ujednoznaczniaj%C4%85ca" title="Inne znaczenia"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/25px-Disambig.svg.png" decoding="async" width="25" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/38px-Disambig.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/50px-Disambig.svg.png 2x" data-file-width="230" data-file-height="183" /></a></span><span>Ten artykuł dotyczy instrumentu muzycznego. Zobacz też: <a href="/wiki/Organy_(ujednoznacznienie)" class="mw-disambig" title="Organy (ujednoznacznienie)">inne znaczenia tego słowa</a>.</span></div> <table class="infobox"> <caption class="naglowek" style="background-color:#66CDAA; color:#000000;"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65781301">.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex{display:flex;justify-content:flex-start;align-items:center;gap:4px}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-ikona{flex-grow:0;flex-shrink:0;font-size:7px;max-width:40px;overflow:hidden}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-tekst{flex-grow:1}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-1{font-weight:bold}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-2{font-style:italic}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-3{font-style:italic;font-size:90%}</style><div class="iboxt-1">Organy piszczałkowe</div><div class="iboxt-2">wł. <i>organo</i>, fr. <i>orgue</i></div> </caption> <tbody><tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:St._Mary_Church_Polen_04.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/240px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg" decoding="async" width="240" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/360px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/480px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg 2x" data-file-width="4416" data-file-height="3312" /></a></span> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background:#66CDAA; color:black; border-top:1px #aaa solid;"><b><a href="/wiki/Klasyfikacja_Hornbostela-Sachsa" title="Klasyfikacja Hornbostela-Sachsa">Klasyfikacja naukowa</a></b> </td></tr> <tr> <td colspan="2">421.222.11 <p><a href="/wiki/Aerofony" title="Aerofony">Aerofon piszczałkowy (instrument dęty właściwy)</a> </p> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background:#66CDAA; color:black;"><b><a href="/wiki/Instrument_muzyczny#Podział_instrumentów_muzycznych" title="Instrument muzyczny">Klasyfikacja popularna</a></b> </td></tr> <tr> <td colspan="2"><a href="/wiki/Instrument_d%C4%99ty_klawiszowy" title="Instrument dęty klawiszowy">instrument dęty klawiszowy</a> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background:#66CDAA; color:black;"><b><a href="/wiki/Skale_instrument%C3%B3w_muzycznych" title="Skale instrumentów muzycznych">Skala instrumentu</a></b> </td></tr> <tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Organ_Range_it.png" class="mw-file-description"><img alt="Skala instrumentu" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Organ_Range_it.png/130px-Organ_Range_it.png" decoding="async" width="130" height="69" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Organ_Range_it.png/195px-Organ_Range_it.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Organ_Range_it.png/260px-Organ_Range_it.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="800" /></a></span> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Pipe_organs" title="Commons"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Pipe_organs" class="extiw" title="commons:Category:Pipe organs">Multimedia w Wikimedia Commons</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <p><b>Organy</b> – <a href="/wiki/Instrument_klawiszowy" title="Instrument klawiszowy">klawiszowy</a>, <a href="/wiki/Instrument_d%C4%99ty" class="mw-redirect" title="Instrument dęty">dęty</a> <a href="/wiki/Instrument_muzyczny" title="Instrument muzyczny">instrument muzyczny</a> z grupy <a href="/wiki/Aerofony" title="Aerofony">aerofonów</a>, umieszczany najczęściej w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_(budynek)" title="Kościół (budynek)">kościołach</a>, salach koncertowych, <a href="/wiki/Synagoga" title="Synagoga">synagogach</a> reformowanych i aulach. </p><p><a href="/wiki/D%C5%BAwi%C4%99k_(muzyka)" title="Dźwięk (muzyka)">Dźwięk</a> w organach wytwarzany jest w wielu podzielonych na grupy (tzw. głosy) <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_organowa" title="Piszczałka organowa">piszczałkach</a>, przez które przepływa sprężone powietrze wytwarzane w urządzeniach do tłoczenia powietrza: <a href="/wiki/Miech" title="Miech">miechach</a> lub <a href="/wiki/Dmuchawa" title="Dmuchawa">dmuchawach</a> elektrycznych. <a href="/wiki/Muzyk" title="Muzyk">Muzyk</a> grający na organach (<a href="/wiki/Organista" title="Organista">organista</a>) siedzi przy stole gry, którego głównymi elementami są jedna lub kilka <a href="/wiki/Klawiatura_muzyczna" title="Klawiatura muzyczna">klawiatur</a> ręcznych (manuały), klawiatura nożna (pedał) oraz przyciski (włączniki rejestrowe). Stół gry, jeśli jest umieszczony poza głównym korpusem instrumentu, nazywany jest kontuarem; umiejscowiony jest zazwyczaj przed <a href="/wiki/Prospekt_organowy" title="Prospekt organowy">prospektem organowym</a> – najbardziej widoczną, ozdobną, ale i funkcjonalną, frontową częścią obudowy instrumentu (szafy organowej). </p><p>Piszczałki organowe mają długość od kilku centymetrów do 10 metrów, co daje rozpiętość skali dźwięków ok. 10 <a href="/wiki/Oktawa_(interwa%C5%82)" title="Oktawa (interwał)">oktaw</a>. Efektywnie, generowane dźwięki przekraczają zakres największej czułości ludzkiego ucha, wypełniając zakres <a href="/wiki/S%C5%82uch" title="Słuch">słyszalności</a>. </p><p>Nazwa instrumentu pochodzi od <a href="/wiki/J%C4%99zyk_grecki_klasyczny" title="Język grecki klasyczny">starogreckiego</a> ὄργανον oraz <a href="/wiki/%C5%81acina" title="Łacina">łacińskiego</a> orgănum (<i>organon</i>) – określeń oznaczających przedmiot, narzędzie do robienia czegoś<sup id="cite_ref-LiddellScott_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-LiddellScott-1">[1]</a></sup><sup id="cite_ref-LewisShort_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-LewisShort-2">[2]</a></sup><sup id="cite_ref-Harper_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Harper-3">[3]</a></sup>. Aby odróżnić je od <a href="/wiki/Organy_elektroniczne" title="Organy elektroniczne">organów elektronicznych</a>, nazywa się je również <b>organami piszczałkowymi</b>. </p><p>Pierwsze organy zbudowane zostały w III wieku p.n.e. przez pochodzącego z <a href="/wiki/Aleksandria" title="Aleksandria">Aleksandrii</a> <a href="/wiki/Staro%C5%BCytna_Grecja" title="Starożytna Grecja">Greka</a> <a href="/wiki/Ktesibios" title="Ktesibios">Ktesibiosa</a>. Ciśnienie powietrza utrzymywane było w nich poprzez ręczne przetłaczanie wody między zbiornikami, stąd nazwa organy wodne lub hydrauliczne. Organy pneumatyczne powstawały od IV wieku n.e.; ich rozwój do czasów współczesnych obejmował wprowadzanie ulepszeń technicznych, automatyzację podsystemów, powiększanie gabarytów oraz dostosowywanie aspektów wizualnych do bieżących trendów <a href="/wiki/Sztuka" title="Sztuka">sztuki</a>. Organy, które znamy współcześnie nie różnią się w zasadniczej kwestii wzbudzania dźwięku i sterowania piszczałkami od tych wynalezionych przez Ktesibiosa. </p><p>Organy są głównym celem zainteresowania wyspecjalizowanego działu <a href="/wiki/Instrumentoznawstwo" title="Instrumentoznawstwo">instrumentoznawstwa</a> oraz <a href="/wiki/Instrumentologia" title="Instrumentologia">instrumentologii</a>, zwanego <a href="/wiki/Organoznawstwo" title="Organoznawstwo">organoznawstwem</a>. W 2017 kunszt budowy organów i muzyka organowa w Niemczech zostały wpisane na <a href="/wiki/Lista_reprezentatywna_niematerialnego_dziedzictwa_kulturowego" title="Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego">listę niematerialnego dziedzictwa</a> <a href="/wiki/UNESCO" title="UNESCO">UNESCO</a><sup id="cite_ref-unesco_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-unesco-4">[4]</a></sup>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Historia">Historia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Historia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Starożytność"><span id="Staro.C5.BCytno.C5.9B.C4.87"></span>Starożytność</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Starożytność" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Starożytność"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mosaique_Zliten.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Muzycy z rogami i organami wodnymi, fragment mozaiki z Zalitan, II wiek" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Mosaique_Zliten.jpg/220px-Mosaique_Zliten.jpg" decoding="async" width="220" height="152" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Mosaique_Zliten.jpg/330px-Mosaique_Zliten.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Mosaique_Zliten.jpg/440px-Mosaique_Zliten.jpg 2x" data-file-width="511" data-file-height="354" /></a><figcaption>Muzycy z rogami i organami wodnymi, fragment mozaiki z <a href="/wiki/Zalitan" title="Zalitan">Zalitan</a>, II wiek</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Rekonstrukcja organów z Aquincum" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg/220px-Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg" decoding="async" width="220" height="138" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg/330px-Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg/440px-Part_of_the_Aquincum_Organ_and_its_resonstruction.jpg 2x" data-file-width="4131" data-file-height="2591" /></a><figcaption>Rekonstrukcja organów z Aquincum</figcaption></figure> <p>Pierwowzorem organów były starożytne małe instrumenty dęte, takie jak <a href="/wiki/Fletnia_Pana" title="Fletnia Pana">fletnia Pana</a> i <a href="/wiki/Dudy" title="Dudy">dudy</a>. Rolę praprzodka przypisuje się im ze względu na konstrukcję: wiele <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_(instrumentologia)" title="Piszczałka (instrumentologia)">piszczałek</a> połączonych w jeden instrument we fletni Pana i mechanizm pośredniego (nie za pomocą ust) wtłaczania powietrza w piszczałkę w dudach<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134-6">[6]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26-7">[7]</a></sup>. </p><p>W wyniku zastąpienia ludzkiego <a href="/wiki/Zad%C4%99cie" title="Zadęcie">zadęcia</a> (wtłaczania powietrza za pomocą ust) systemem <a href="/wiki/Hydraulika" title="Hydraulika">hydraulicznym</a> oraz zastosowania <a href="/wiki/Wentyl" title="Wentyl">wentyli</a> otwierających dopływ powietrza do konkretnych piszczałek powstał pierwszy instrument typu organowego – tak zwane organy wodne – datowane na III wiek p.n.e. Ich konstruktorem był <a href="/wiki/Aleksandria" title="Aleksandria">aleksandryjski</a> <a href="/wiki/Mechanik" title="Mechanik">mechanik</a> i <a href="/wiki/Matematyk" title="Matematyk">matematyk</a> <a href="/wiki/Ktesibios" title="Ktesibios">Ktesibios</a>. Jego instrument nazwano organami hydraulicznymi – wodnymi, bowiem <a href="/wiki/Ci%C5%9Bnienie" title="Ciśnienie">ciśnienie</a> powietrza było w nich regulowane za pomocą zbiornika z wodą. Były one powszechnie stosowane w <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Rzym" title="Starożytny Rzym">starożytnym Rzymie</a> i odznaczały się donośnym dźwiękiem. Używano ich w <a href="/wiki/Cyrk_(rozrywka)" title="Cyrk (rozrywka)">cyrkach</a>, <a href="/wiki/Amfiteatr" title="Amfiteatr">amfiteatrach</a> i w czasie <a href="/wiki/Procesja" title="Procesja">procesji</a>. Ich wygląd znamy dzięki antycznym <a href="/wiki/Mozaika" title="Mozaika">mozaikom</a>, obrazom, przekazom literackim i znalezionym fragmentom, ale szczegóły techniczne budowy znane są tylko w ogólnym zarysie<sup id="cite_ref-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206-8">[8]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134-6">[6]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26-7">[7]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326-9">[9]</a></sup>. Budowę organów wodnych nieco innej konstrukcji przypisuje się żyjącemu po Ktesibiosie <a href="/wiki/Heron_z_Aleksandrii" title="Heron z Aleksandrii">Heronowi</a>. Rolę klawiszy w jego instrumencie spełniały wyciągane zasuwy<sup id="cite_ref-CITEREFDorawa19715_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDorawa19715-10">[10]</a></sup>. </p><p>Niektóre źródła przypisują ulepszenie organów wodnych <a href="/wiki/Grecja" title="Grecja">greckiemu</a> wynalazcy <a href="/wiki/Archimedes" title="Archimedes">Archimedesowi</a><sup id="cite_ref-CITEREFHopkins1870''The_Hydraulic_Organ''6–14_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFHopkins1870''The_Hydraulic_Organ''6–14-11">[11]</a></sup>. Powołują się przy tym na słowa zachwytu <a href="/wiki/Teolog" title="Teolog">teologa</a> <a href="/wiki/Tertulian" title="Tertulian">Tertuliana</a> przywołane w opracowaniu <i>De poematum cantu et viribus rythmi</i> <a href="/wiki/Holandia" title="Holandia">holenderskiego</a> kolekcjonera <a href="/wiki/R%C4%99kopis" title="Rękopis">rękopisów</a> <a href="/wiki/Izaak_Vossius" title="Izaak Vossius">Izaaka Vossiusa</a><sup id="cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26-7">[7]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFMartens2023106_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMartens2023106-12">[12]</a></sup>. </p><p>Z 228 pochodzą organy wodne odkryte w <a href="/wiki/Aquincum" title="Aquincum">Aquincum</a>, które były darem kierownika policji miejskiej Gaiusa Juliusa Viatorinusa dla zrzeszenia straży pożarnej. Instrument posiadał 52 piszczałki ustawione w czterech rzędach oraz naciskane klawisze<sup id="cite_ref-CITEREFDorawa19715–6_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDorawa19715–6-13">[13]</a></sup>. </p><p><a href="/wiki/J%C4%99zyk_hebrajski" title="Język hebrajski">Hebrajską</a> nazwą organów wodnych jest <i>magrefa</i><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113-14">[14]</a></sup>. <a href="/wiki/Organmistrz" title="Organmistrz">Organmistrz</a> Antoni Sapalski w swoim opracowaniu powołuje się na autorytet <a href="/wiki/Muzykologia" title="Muzykologia">muzykologa</a> <a href="/wiki/Johann_Nikolaus_Forkel" title="Johann Nikolaus Forkel">Johanna Nikolausa Forkela</a>, wg którego instrumentem grającym w <a href="/wiki/Jerozolima" title="Jerozolima">Jerozolimie</a> miały być organy powietrzne<sup id="cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26-7">[7]</a></sup>. Współcześni badacze podważają podobne opisy i wynikające z nich informacje o obecności organów wodnych na terenach <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Izrael" title="Starożytny Izrael">starożytnego Izraela</a>, powołując się przy tym m.in. na relacje żyjącego w II wieku <a href="/wiki/Rabin" title="Rabin">rabina</a> <a href="/wiki/Szymon_ben_Gamaliel_II" title="Szymon ben Gamaliel II">Szymona ben Gamaliela II</a><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113_14-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113-14">[14]</a></sup> oraz muzykologa <a href="/wiki/Karl_Engel_(muzykolog)" title="Karl Engel (muzykolog)">Karla Engela</a> przypisującego temu opisanemu w <a href="/wiki/Talmud" title="Talmud">Talmudzie</a> instrumentowi podobieństwo do dud<sup id="cite_ref-CITEREFEngel1874''Musical_Instruments_of_the_Hebrews''27–34_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFEngel1874''Musical_Instruments_of_the_Hebrews''27–34-15">[15]</a></sup>. </p><p>W bliżej nieokreślonym czasie hydrauliczny mechanizm <a href="/wiki/Spr%C4%99%C5%BCanie" title="Sprężanie">sprężania</a> powietrza zastąpiono skórzanymi <a href="/wiki/Miech" title="Miech">miechami</a>. Organy pneumatyczne budowano już w IV wieku n.e. czego dowodem jest wizerunek przedstawiający dwóch mężczyzn obsługujących ten instrument umieszczony na reliefach cokołu <a href="/wiki/Obelisk_Teodozjusza" title="Obelisk Teodozjusza">obelisku Teodozjusza</a> wzniesionego w 393. Organy oraz traktaty poświęcone sztuce organmistrzowskiej eksportowano z Bizancjum do <a href="/wiki/Hiszpania" title="Hiszpania">Hiszpanii</a> (gdzie pierwsze organy budowano w połowie <a href="/wiki/V_wiek" title="V wiek">V wieku</a>), <a href="/wiki/Francja" title="Francja">Francji</a>, <a href="/wiki/Niemcy" title="Niemcy">Niemiec</a>, <a href="/wiki/Anglia" title="Anglia">Anglii</a>, na <a href="/wiki/Bliski_Wsch%C3%B3d" title="Bliski Wschód">Bliski Wschód</a> oraz do <a href="/wiki/Chiny" class="mw-redirect" title="Chiny">Chin</a><sup id="cite_ref-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326_9-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326-9">[9]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSzałajda20206_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSzałajda20206-17">[17]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wczesne_średniowiecze"><span id="Wczesne_.C5.9Bredniowiecze"></span>Wczesne średniowiecze</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Wczesne średniowiecze" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wczesne średniowiecze"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Przedstawienie organów z IX wieku z psałterza utrechckiego" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg/220px-Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg" decoding="async" width="220" height="142" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg/330px-Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg/440px-Utrechts-Psalter_CANTICUM-16_organ_sheep_angel.jpg 2x" data-file-width="1859" data-file-height="1204" /></a><figcaption>Przedstawienie organów z IX wieku z <a href="/wiki/Psa%C5%82terz_utrechcki" title="Psałterz utrechcki">psałterza utrechckiego</a></figcaption></figure> <p>Między V a XI wiekiem organy pneumatyczne zaczęły pojawiać się na terenie <a href="/wiki/Europa_Zachodnia" title="Europa Zachodnia">Europy Zachodniej</a> (<a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_frankijskie" title="Państwo frankijskie">państwo frankijskie</a>, <a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Wizygot%C3%B3w" title="Królestwo Wizygotów">Królestwo Wizygotów</a> i <a href="/wiki/Al-Andalus" title="Al-Andalus">Al-Andalus</a>, <a href="/wiki/Anglia" title="Anglia">Anglia</a>). Powstawały również <a href="/wiki/Traktat_(nauka)" class="mw-redirect" title="Traktat (nauka)">traktaty</a> o budowie organów, z najbardziej znanymi autorstwa zakonników <a href="/wiki/Teofil_Prezbiter" title="Teofil Prezbiter">Teofila</a>, <a href="/wiki/Notker_Labeo" title="Notker Labeo">Notkera Labeo</a> i biskupa <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99ty_Wulstan" title="Święty Wulstan">Wulstana</a><sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. </p><p>W 757 król Franków <a href="/wiki/Pepin_Kr%C3%B3tki" title="Pepin Krótki">Pepin Krótki</a> zamówił od cesarza bizantyjskiego <a href="/wiki/Konstantyn_V_Kopronim" title="Konstantyn V Kopronim">Konstantyna V Kopronima</a> organy z <a href="/wiki/O%C5%82%C3%B3w" title="Ołów">ołowianymi</a> piszczałkami dla opactwa Saint-Corneille w <a href="/wiki/Compi%C3%A8gne" title="Compiègne">Compiègne</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. W 812, w <a href="/wiki/Akwizgran" title="Akwizgran">Akwizgranie</a> bizantyjscy posłowie podarowali organy <a href="/wiki/Karol_Wielki" title="Karol Wielki">Karolowi Wielkiemu</a>. Budowane były przez greckich rzemieślników, których praca protokołowana była przez Frankijczyków. Od tego czasu kunszt budowy organów rozwijany zaczął być przez kultury Europy Zachodniej<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. W latach 70. IX wieku papież <a href="/wiki/Jan_VIII_(papie%C5%BC)" title="Jan VIII (papież)">Jan VIII</a> zamówił organy wraz z organistą u biskupa <a href="/wiki/Arcybiskupi_Monachium_i_Freising" title="Arcybiskupi Monachium i Freising">Anno</a> z <a href="/wiki/Archidiecezja_Monachium_i_Freising" title="Archidiecezja Monachium i Freising">Freising</a> w <a href="/wiki/Bawaria" title="Bawaria">Bawarii</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. W X wieku, arcybiskup <a href="/wiki/Metropolia_Canterbury" title="Metropolia Canterbury">Canterbury</a> <a href="/wiki/Dunstan" title="Dunstan">Dunstan</a>, wybudował za rządów króla <a href="/wiki/Edgar_Spokojny" title="Edgar Spokojny">Edgara</a> w opactwie <a href="/wiki/Abingdon-on-Thames" title="Abingdon-on-Thames">Abingdon</a> organy, uważane za najdoskonalsze w tamtych czasach<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. W 980, w <a href="/wiki/Benedyktyni" title="Benedyktyni">benedyktyńskim</a> opactwie w <a href="/wiki/Winchester" title="Winchester">Winchester</a>, za rządów biskupa <a href="/wiki/Etelwold_I" title="Etelwold I">Etelwolda I</a>, zbudowano organy wyposażone w 400 piszczałek, dwa 20-klawiszowe i prawdopodobnie umieszczone naprzeciwko siebie manuały oraz 26 miechów. Obsługiwane były przez dwóch organistów i 70 <a href="/wiki/Kalikant" title="Kalikant">kalikantów</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. </p><p>Konstrukcja organów wczesnego średniowiecza bazowała na pierwotnej, z IV wieku. Napędzane siłą ludzkich mięśni miechy nie posiadały stabilizatora ciśnienia – powodowało to niekontrolowane przez organistę nabrzmiewanie i zamieranie dźwięku<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-6" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. Klawisze nie były naciskane, a przesuwane. Były poziomo umocowaną, drewnianą listwą, której część tylna zasłaniała wloty kilku piszczałek, a część przednia nieco wystawała poza ściany obudowy. Włączanie i wyłączanie piszczałek odbywało się przez pociąganie i wpychanie klawiszy, również z wykorzystaniem pięści i łokci. Jedynie nieliczne instrumenty dysponowały klawiaturą z automatycznym powrotem klawisza. Piszczałki miały jednolitą konstrukcję i średnicę; rzemieślnicy nie znali jeszcze podziałów na głosy i zróżnicowania menzuracji<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-7" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. Jeden przycisk klawiatury uruchamiał miksturę – liczący czasami 20 piszczałek chór, których <a href="/wiki/Oktawa_(interwa%C5%82)" title="Oktawa (interwał)">oktawy</a> wzmacniały dźwięk, a <a href="/wiki/Tercja_(interwa%C5%82)" title="Tercja (interwał)">tercje</a> i <a href="/wiki/Kwinta_(interwa%C5%82)" title="Kwinta (interwał)">kwinty</a> przydawały cech <a href="/wiki/Akord" title="Akord">akordu</a><sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2017247–248_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2017247–248-19">[19]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pełne_i_późne_średniowiecze"><span id="Pe.C5.82ne_i_p.C3.B3.C5.BAne_.C5.9Bredniowiecze"></span>Pełne i późne średniowiecze</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Pełne i późne średniowiecze" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pełne i późne średniowiecze"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg/220px-Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg" decoding="async" width="220" height="247" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg/330px-Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg/440px-Meister_des_Bartholom%C3%A4us_1501SteCecile.jpg 2x" data-file-width="604" data-file-height="677" /></a><figcaption><a href="/wiki/Cecylia_z_Rzymu" title="Cecylia z Rzymu">Święta Cecylia</a>, patronka <a href="/wiki/Muzyka_liturgiczna" title="Muzyka liturgiczna">muzyki kościelnej</a>, grająca na <a href="/wiki/Portatyw" title="Portatyw">portatywie</a> (1501)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Organ-sion.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Organ-sion.jpg/220px-Organ-sion.jpg" decoding="async" width="220" height="312" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Organ-sion.jpg/330px-Organ-sion.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Organ-sion.jpg/440px-Organ-sion.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="1704" /></a><figcaption>Najstarsze grywalne organy na świecie, zbudowane około 1435 w Bazylice Valère w <a href="/wiki/Sion" title="Sion">Sionie</a>, w Szwajcarii</figcaption></figure> <p>XI, XII i XIII wiek nie wniosły istotnego <a href="/wiki/Post%C4%99p" title="Postęp">postępu</a> w historii rozwoju organów. Dopiero <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%BAne_%C5%9Bredniowiecze" title="Późne średniowiecze">późne średniowiecze</a> zaowocowało wprowadzeniem nowych rozwiązań technicznych i udoskonaleń<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-6" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-8" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. </p><p>Pierwsze informacje o organach w Polsce pochodzą z kroniki <a href="/wiki/Wincenty_Kad%C5%82ubek" title="Wincenty Kadłubek">Wincentego Kadłubka</a>. W XII wieku organy były na dworze <a href="/wiki/Kazimierz_II_Sprawiedliwy" title="Kazimierz II Sprawiedliwy">Kazimierza Sprawiedliwego</a>, w XIII – w klasztorze <a href="/wiki/Cystersi" title="Cystersi">cysterek</a> w <a href="/wiki/Trzebnica" title="Trzebnica">Trzebnicy</a>, w <a href="/wiki/Czersk_(wojew%C3%B3dztwo_mazowieckie)" title="Czersk (województwo mazowieckie)">Czersku</a> (mazowieckie) oraz w <a href="/wiki/Sandomierz" title="Sandomierz">Sandomierzu</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-7" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38-20">[20]</a></sup>, w XIV – w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Jakuba_w_Toruniu" title="Kościół św. Jakuba w Toruniu">kościele św. Jakuba</a> w <a href="/wiki/Toru%C5%84" title="Toruń">Toruniu</a> (miały 22 klawisze w manuale)<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-8" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38-20">[20]</a></sup>, w <a href="/wiki/Bazylika_Bo%C5%BCego_Cia%C5%82a_w_Krakowie" title="Bazylika Bożego Ciała w Krakowie">kościele Bożego Ciała</a> w <a href="/wiki/Krak%C3%B3w" title="Kraków">Krakowie</a>, oraz zbudowane w 1381 przez organmistrza Jana Wanca z Żywca i posiadające pedał – w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Awi%C4%99tych_Ma%C5%82gorzaty_i_Katarzyny_w_K%C4%99tach" title="Kościół Świętych Małgorzaty i Katarzyny w Kętach">kościele św. Małgorzaty</a> w <a href="/wiki/K%C4%99ty" title="Kęty">Kętach</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-9" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38-20">[20]</a></sup>. </p><p>W XIII wieku wprowadzono usprawnienia systemu sterowania piszczałkami. Zasuwy ich wlotów zastąpiono dźwigniami (klapami), a przesuwane klawisze – naciskanymi, uruchamianymi za pomocą przycisków-guzików przypominających klawisze maszyny do pisania. Niektóre instrumenty wyposażone już były w klawiatury przypominające współczesne. Początkowo obejmowały one trzy oktawy bez niektórych <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82ton" title="Półton">półtonów</a> i miały taki sam kolor. Malarstwo i ryciny z XIV w. przedstawiają już nowoczesne klawiatury z podziałem na klawisze jasne i ciemne. To udoskonalenie sprawiło, że organy stały się pierwszym instrumentem, który umożliwiał grę w różnych <a href="/wiki/Tonacja" title="Tonacja">tonacjach</a>. W tym samym czasie pojawia się klawiatura nożna, czyli pedał<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-10" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-9" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16">[16]</a></sup>. </p><p>W XIV wieku organy zaczęły różnicować się pod względem wielkości: <a href="/wiki/Portatyw" title="Portatyw">portatyw</a> – niewielki, na którym grano trzymając go na kolanach lub przewieszonym przez ramię, <a href="/wiki/Pozytyw_(instrument_muzyczny)" title="Pozytyw (instrument muzyczny)">pozytyw</a> – wielkości <a href="/wiki/Pianino" title="Pianino">pianina</a>, przenośny, używany w mniejszych kościołach, kaplicach i posesjach prywatnych, oraz najbardziej rozpowszechniony współcześnie instrument zainstalowany na stałe<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-6" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup>. Przykładem ostatniego i pochodzącego z tamtych czasów są organy zbudowane w 1361 w <a href="/wiki/Katedra_w_Halberstadt" title="Katedra w Halberstadt">katedrze pw. Świętych Szczepana i Sykstusa</a> w <a href="/wiki/Halberstadt" title="Halberstadt">Halberstadt</a>. Posiadały one trzy manuały i pedał<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-11" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. </p><p>Pod koniec XIV wieku pojawiły się w organach głosy solowe. Wcześniej, jeden klawisz manuału uruchamiał brzmiącą jak chór miksturę, czyli głos złożony – kilka współbrzmiących piszczałek z różnych rejestrów (głosów). Wprowadzenie rejestru solowego polegało na skonstruowaniu mechanizmu włączającego szereg piszczałek tego samego głosu i umożliwiło granie pojedynczego dźwięku o danej barwie (samodzielnie lub na tle głosu podstawowego – pryncypału)<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293-21">[21]</a></sup>. Konstruowano głosy naśladujące barwę brzmienia instrumentów aerofonicznych takich jak <a href="/wiki/Fujarka" title="Fujarka">piszczałka</a>, różne rodzaje <a href="/wiki/Flet" title="Flet">fletu</a> (nazywane ogólnie Pryncypałami), kozi <a href="/wiki/R%C3%B3g_(instrument_muzyczny)" title="Róg (instrument muzyczny)">róg</a> (<i>Gemshorn</i>), <a href="/wiki/Sza%C5%82amaja" title="Szałamaja">szałamaja</a> (<i>Rauschpfeife</i>), <a href="/wiki/Cynk_(instrument)" title="Cynk (instrument)">cynk</a> (<i>Zink</i>), a także innych: <a href="/wiki/Cymba%C5%82y" title="Cymbały">cymbały</a> (<i>Cymbel</i>), <a href="/wiki/Ksylofon" title="Ksylofon">ksylofon</a> (<i>Hultze Glechter</i>)<sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2017248,_257_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2017248,_257-22">[22]</a></sup>. </p><p>W wyniku ciągłego ulepszania mechaniki systemu przenoszenia ruchu pomiędzy klawiszami a zaworami sterującymi piszczałkami (traktury) uległ zmniejszeniu fizyczny trud gry. Możliwe stało się granie palcami, a nie, jak dotychczas, całymi dłońmi. W wieku XV wprowadzono wydajniejsze miechy. W tym samym czasie udoskonalono budowę <a href="/wiki/Wiatrownica_(muzyka)" title="Wiatrownica (muzyka)">wiatrownicy</a>, wprowadzając przyrząd umożliwiający otwieranie bądź zamykanie dopływu powietrza do piszczałek konkretnego <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_organowa#głos" title="Piszczałka organowa">głosu</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-12" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. Zaczęto powiększać rozmiar i ilość piszczałek – w niektórych mógł czołgać się człowiek (organy z 1451 roku w kaplicy <a href="/wiki/Zamek_w_Blois" title="Zamek w Blois">zamku Blois</a> we Francji), a ilość innych dochodziła do 2500 (organy z 1429 w <a href="/wiki/Katedra_w_Amiens" title="Katedra w Amiens">katedrze w Amiens</a> we Francji)<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293-21">[21]</a></sup>. </p><p>Koniec średniowiecza zaznaczył się rozpowszechnieniem organów na terenie Europy. Nie zachowały się w Polsce żadne organy zbudowane w tym czasie, ale źródła pisane – akta miejskie, umowy, sankcje, kroniki parafialne i klasztorne – potwierdzają ich obecność w XV wieku w <a href="/wiki/Buk_(miasto)" title="Buk (miasto)">Buku</a>, <a href="/wiki/Kalisz" title="Kalisz">Kaliszu</a>, <a href="/wiki/Krak%C3%B3w" title="Kraków">Krakowie</a> (<a href="/wiki/Bazylika_archikatedralna_%C5%9Bw._Stanis%C5%82awa_i_%C5%9Bw._Wac%C5%82awa_w_Krakowie" title="Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie">katedra gotycka</a> i <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_archiprezbiterialny_Wniebowzi%C4%99cia_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Marii_Panny_w_Krakowie" title="Kościół archiprezbiterialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie">kościół NMP</a>), <a href="/wiki/Radomicko_(wojew%C3%B3dztwo_wielkopolskie)" title="Radomicko (województwo wielkopolskie)">Radomicku</a>, <a href="/wiki/Rzeszotary_(wojew%C3%B3dztwo_ma%C5%82opolskie)" title="Rzeszotary (województwo małopolskie)">Rzeszotarach</a>, <a href="/wiki/Bazylika_na_%C5%9Awi%C4%99tym_Krzy%C5%BCu" title="Bazylika na Świętym Krzyżu">kościele na Świętym Krzyżu</a>, <a href="/wiki/Toru%C5%84" title="Toruń">Toruniu</a>, <a href="/wiki/W%C5%82oc%C5%82awek" title="Włocławek">Włocławku</a> i <a href="/wiki/Wolbrom" title="Wolbrom">Wolbromiu</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38-20">[20]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Renesans">Renesans</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Renesans" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Renesans"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="thumb tright panel-with-scroll"> <div class="thumbinner" style="width:352px"> <div style="border:1px solid #ccc;width:350px !important"><div style="margin:0 auto;width:350px"><div style="width:350px;padding:0;border:0 solid #aaa;position:relative"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span title="Mapa lokalizacyjna Polski w 1771 r."><img alt="Mapa konturowa Polski w 1771 r." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Polska_1771_-_mapa_lokalizacyjna.svg/350px-Polska_1771_-_mapa_lokalizacyjna.svg.png" decoding="async" width="350" height="339" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Polska_1771_-_mapa_lokalizacyjna.svg/525px-Polska_1771_-_mapa_lokalizacyjna.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Polska_1771_-_mapa_lokalizacyjna.svg/700px-Polska_1771_-_mapa_lokalizacyjna.svg.png 2x" data-file-width="1900" data-file-height="1839" /></span></span><div aria-hidden="true" style="top:31.184438333843%;left:20.194003527337%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=54.407777777778_N_18.556666666667_E_" title="Oliwa"><img alt="Oliwa" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:10em;z-index:90;font-size:12.6px;float:center;text-align:center;left:-5em;bottom:3.5px"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Oliwa_(Gda%C5%84sk)" title="Oliwa (Gdańsk)">Oliwa</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:31.757307261432%;left:17.811581422693%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=54.345277777778_N_18.106388888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:34.305937468174%;left:19.60758377425%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=54.067222222222_N_18.445833333333_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:34.076789897138%;left:21.360964138742%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=54.092222222222_N_18.777222222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:40.523474895611%;left:23.348030570253%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.388888888889_N_19.152777777778_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:35.250534677666%;left:21.003821281599%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.964166666667_N_18.709722222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:35.599348202465%;left:20.958259847149%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.926111111111_N_18.701111111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:36.429371626439%;left:21.600529100529%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.835555555556_N_18.8225_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:38.165800998065%;left:21.106701940035%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.646111111111_N_18.729166666667_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:40.345249007027%;left:19.60758377425%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.408333333333_N_18.445833333333_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:40.887564925145%;left:19.485596707819%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.349166666667_N_18.422777777778_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:40.89265709339%;left:18.896237507349%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.348611111111_N_18.311388888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:40.89265709339%;left:18.896237507349%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.348611111111_N_18.311388888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:43.884305937468%;left:20.482069370958%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.022222222222_N_18.611111111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:45.406864242795%;left:20.654027042916%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.856111111111_N_18.643611111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:46.328546695183%;left:20.567313345091%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.755555555556_N_18.627222222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:47.479376718607%;left:18.16431510876%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.63_N_18.173055555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:47.76453814034%;left:17.45443856555%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.598888888889_N_18.038888888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:48.258478460128%;left:15.15138154027%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.545_N_17.603611111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:49.511151848457%;left:11.609347442681%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.408333333333_N_16.934166666667_E_" title="Poznań"><img alt="Poznań" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:10em;z-index:90;font-size:12.6px;float:center;text-align:center;left:-5em;bottom:3.5px"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Pozna%C5%84" title="Poznań">Poznań</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:52.441694673592%;left:12.035567313345%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.088611111111_N_17.014722222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:49.984723495264%;left:9.4047619047619%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.356666666667_N_16.5175_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:51.191567369386%;left:8.6067019400353%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.225_N_16.366666666667_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:52.036867298096%;left:7.7233980011758%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.132777777778_N_16.199722222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:55.074345656381%;left:8.3362727807172%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.801388888889_N_16.315555555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:54.835013748854%;left:14.359200470312%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.8275_N_17.453888888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:55.430797433547%;left:17.723398001176%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.7625_N_18.089722222222_E_" title="Kalisz"><img alt="Kalisz" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;float:left;left:7.5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Kalisz" title="Kalisz">Kalisz</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:47.535390569304%;left:20.044091710758%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.623888888889_N_18.528333333333_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:47.708524289643%;left:22.000293944738%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.605_N_18.898055555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:48.286485385477%;left:21.669606114051%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.541944444444_N_18.835555555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:48.238109787147%;left:26.243386243386%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.547222222222_N_19.7_E_" title="Płock"><img alt="Płock" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:10em;z-index:90;font-size:12.6px;float:center;text-align:center;left:-5em;bottom:4.75px"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/P%C5%82ock" title="Płock">Płock</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:49.590080456258%;left:26.4050558495%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.399722222222_N_19.730555555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:46.7919340055%;left:33.565549676661%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.705_N_21.083888888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:51.125369182198%;left:33.165784832452%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.232222222222_N_21.008333333333_E_" title="Warszawa"><img alt="Warszawa" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;float:left;left:7.5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Warszawa" title="Warszawa">Warszawa</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:36.821468581322%;left:17.110523221634%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.792777777778_N_17.973888888889_E_" title="Czersk"><img alt="Czersk" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:49px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;right:7.5px;text-align:right;float:right"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Czersk" title="Czersk">Czersk</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:54.198492718199%;left:36.375661375661%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.896944444444_N_21.615_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:60.12832263978%;left:41.410934744268%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.25_N_22.566666666667_E_" title="Lublin"><img alt="Lublin" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;float:left;left:7.5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Lublin" title="Lublin">Lublin</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:61.393726448722%;left:39.116696061141%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.111944444444_N_22.133055555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:61.477747224768%;left:37.354497354497%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.102777777778_N_21.8_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:63.140340156839%;left:39.581128747795%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.921388888889_N_22.220833333333_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:65.332518586414%;left:37.084068195179%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.682222222222_N_21.748888888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:63.710663000306%;left:33.402410346855%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.859166666667_N_21.053055555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:63.573174457684%;left:31.181657848325%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.874166666667_N_20.633333333333_E_" title="Kielce"><img alt="Kielce" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:10em;z-index:90;font-size:12.6px;float:center;text-align:center;left:-5em;bottom:4.75px"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Kielce" title="Kielce">Kielce</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:63.476423261025%;left:27.22810111699%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.884722222222_N_19.886111111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:68.051736429372%;left:26.557907113463%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.385555555556_N_19.759444444444_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:68.306344841634%;left:28.002645502645%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.357777777778_N_20.0325_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:69.026886648335%;left:25.501175778954%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.279166666667_N_19.559722222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:71.023016600468%;left:27.504409171076%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.061388888889_N_19.938333333333_E_" title="Kraków"><img alt="Kraków" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:10em;z-index:90;font-size:12.6px;top:4.75px;float:center;left:-5em;text-align:center"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Krak%C3%B3w" title="Kraków">Kraków</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:66.086159486709%;left:23.400940623163%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.6_N_19.162777777778_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:71.033200936959%;left:28.09670781893%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.060277777778_N_20.050277777778_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:68.392911701803%;left:22.092886537331%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.348333333333_N_18.915555555556_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:68.678073123536%;left:22.911522633745%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.317222222222_N_19.070277777778_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:72.655056523068%;left:23.713991769547%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.883333333333_N_19.221944444444_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:71.781749669009%;left:34.663433274544%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.978611111111_N_21.291388888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:75.595783684693%;left:31.197824808936%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.5625_N_20.636388888889_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:73.581831143701%;left:42.510288065844%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.782222222222_N_22.774444444444_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:73.034423057338%;left:49.163727219283%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.841944444444_N_24.031944444444_E_" title="Lwów"><img alt="Lwów" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;float:left;left:7.5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Lw%C3%B3w" title="Lwów">Lwów</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:71.048477441695%;left:41.024397413286%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.058611111111_N_22.493611111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:71.415113555352%;left:42.00911228689%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=50.018611111111_N_22.679722222222_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:73.724411854568%;left:47.05467372134%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.766666666667_N_23.633333333333_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:37.977390772991%;left:48.112874779541%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=53.666666666667_N_23.833333333333_E_" title="Grodno"><img alt="Grodno" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-0.5em;float:left;left:5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px"><a href="/wiki/Grodno" title="Grodno">Grodno</a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:53.676545473062%;left:9.5252792475015%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=51.953888888889_N_16.540277777778_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:72.094918016091%;left:27.71164021164%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=49.944444444444_N_19.9775_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div><div aria-hidden="true" style="top:47.196761380996%;left:22.902704291593%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-5.5px;text-align:center;position:relative;line-height:11px;font-size:11px;left:-5.5px;width:11px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.660833333333_N_19.068611111111_E_"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div></div></div></div></div> <div class="thumbcaption"><div class="magnify"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikiprojekt:Szablony_lokalizacyjne" title="Wikiprojekt:Szablony lokalizacyjne"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/16px-Geographylogo.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/24px-Geographylogo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/32px-Geographylogo.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></a></span></div>Ośrodki, w których działali polscy organmistrzowie i organy istniały od XV (<span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Red_pog.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/11px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/17px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/22px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span>) i XVI wieku (<span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Red_pog.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/9px-Red_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/12px-Red_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span>)<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Rejestr_miejscowości''292–380_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Rejestr_miejscowości''292–380-23">[23]</a></sup>.</div> </div> </div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Alkmaar_organ.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Alkmaar_organ.jpg/220px-Alkmaar_organ.jpg" decoding="async" width="220" height="285" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Alkmaar_organ.jpg/330px-Alkmaar_organ.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Alkmaar_organ.jpg/440px-Alkmaar_organ.jpg 2x" data-file-width="1236" data-file-height="1600" /></a><figcaption>Organy z 1511 w kościele św. Wawrzyńca w <a href="/wiki/Alkmaar" title="Alkmaar">Alkmaar</a>, Holandia</figcaption></figure> <p>W 1511 ukazał się pierwszy drukowany w języku staroniemieckim traktat poświęcony budowie organów <i>Spiegel der Orgelmacher und Organisten</i> <a href="/wiki/Arnolt_Schlick" title="Arnolt Schlick">Arnolta Schlicka</a>. Autor ustanowił w nim podwaliny koncepcji głosu organowego oraz dyspozycji (podziału na zespoły brzmieniowe i specyfikacji technicznej instrumentu)<sup id="cite_ref-CITEREFDorawa197110_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDorawa197110-24">[24]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2017258_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2017258-25">[25]</a></sup>. Jako wzorcowy, Schlick podaje trójsekcyjny układ z <i>Hauptwerkiem</i> (głównym zespołem brzmienioweym), <i>Rückpositivem</i> (sekcją umieszczoną za organistą, w balustradzie chóru) oraz Pedałem (niskobrzmiącym zespołem umieszczonym za sekcją główną). Każda sekcja miała być obsadzona niewielką ilością dobrze słyszalnych i odróżnialnych dla przeciętnego słuchacza głosów<sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2017255–256_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2017255–256-26">[26]</a></sup>. Po wydaniu traktatu Schlicka takie głosy jak: <i>Gedackten</i> (piszczałki kryte), <i>Quintaden</i> (metalowe flety), <i>Hörnlein</i> (piszczałki języczkowe), <i>Posaune</i> (puzony), <i>Trompete</i> (trąbki), <i>Zink</i> (cynki) i <i>Regalen</i> (głosy regałowe – krótkie głosy języczkowe) weszły na stałe do budownictwa organowego<sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2017252_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2017252-27">[27]</a></sup>. Dyspozycja organów renesansowych wg Arnolta Schlicka<sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2017255–256_26-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2017255–256-26">[26]</a></sup>: </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th><i>Hauptwerk</i><br />F – a² </th> <th><i>Rückpositiv</i><br />F – a² </th> <th><i>Pedalwerk</i><br />F – c<sup>1</sup> </th></tr> <tr valign="top"> <td><i>Principal</i> 8′<br /><i>Oktawe</i> 4′<br /><i>Gemshorn</i> 4′ (flet otwarty)<br /><i>Zimbel</i> (cymbał)<br /><i>Hintersatz</i> (mikstura 16–18-rzędowa)<br /><i>Rauschpfeife</i> lub <i>Schalmei</i><br /><i>Zink</i><br /><i>Hultze Glechter</i> (<i>Strohfield</i>, <i>Xylophon</i>)<br /><i>Schweigel</i> lub <i>Regal</i> </td> <td><i>Principal</i> (drewno lub cyna)<br /><i>Gemshörnlein</i> 2′ (mały gemshorn)<br /><i>Zimbelchen</i> (mały cymbał)<br /><i>Hintersätzlein</i> (mała mikstura) </td> <td><i>Principal</i> 8′<br /><i>Oktawe</i> 4′<br /><i>Hintersatz</i><br /><i>Trommete</i> lub <i>Posaune</i> </td></tr></tbody></table> <p>Wprowadzenie do organów głosów solowych oraz zachodzące w renesansie przeobrażenia stylistyczne muzyki spowodowały w XVI wieku powstanie odrębnych szkół konstrukcji głosów organowych w różnych regionach Europy. Organmistrzowie dążyli do przystosowania instrumentu do wymagań – zapoczątkowanego przez <a href="/wiki/Johannes_Ockeghem" title="Johannes Ockeghem">Johannesa Ockeghema</a> i spopularyzowanego dzięki twórczości <a href="/wiki/Giovanni_Pierluigi_da_Palestrina" title="Giovanni Pierluigi da Palestrina">Giovanniego Palestriny</a> – stylu <a href="/wiki/Polifonia" title="Polifonia">polifonicznego</a>. W tamtym czasie wykształciło się znane współcześnie, charakteryzujące się mieszaniem i przeciwstawianiem barw brzmienie organów. Podczas gdy Francuzi, Hiszpanie i Włosi rozwijali konstrukcję wykorzystując znane od dawna <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_organowa#Głosy_wargowe" title="Piszczałka organowa">piszczałki wargowe</a> otwarte, budowniczowie <a href="/wiki/Flamandowie" title="Flamandowie">flamandzcy</a> i niemieccy skutecznie eksperymentowali z piszczałkami krytymi (wprowadzając tzw. pryncypał burdonowy – głos miękki i głuchy), stożkowatymi i <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_organowa#Głosy_językowe" title="Piszczałka organowa">stroikowymi</a> (języczkowymi)<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293-21">[21]</a></sup>. </p><p>Niektórzy organmistrzowie, przy dezaprobacie poważnych organistów, zaczęli wprowadzać rejestry rozrywkowe (dzwonki i brzękadła) oraz ozdabiać <a href="/wiki/Prospekt_organowy" title="Prospekt organowy">prospekty</a> poruszającymi się elementami: figurkami, obracającymi się kołami i tarczami z warkoczącymi ozdobami, oraz modelami <a href="/wiki/Fasada" title="Fasada">fasad</a> budynków z otwierającymi się drzwiami i oknami<sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2010376–377_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2010376–377-28">[28]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293-21">[21]</a></sup>. </p><p>Informacje o organach na terenie Polski w XVI wieku pochodzą głównie ze źródeł pisanych, a z końca wieku – z fragmentarycznie zachowanych instrumentów (żadne nie przetrwały w całości). W okresie tym następowały nasycanie nowymi instrumentami regionów, w których były one obecne wcześniej (okolice Poznania, Torunia i Krakowa) oraz rozszerzanie zasięgu terytorialnego w kierunkach północnym i wschodnim. Umowy i opisy wzmiankują licznie nowe nazwiska rzemieślników i organistów polskiego pochodzenia, którzy działali również poza terenami ówczesnej <a href="/wiki/Rzeczpospolita_Obojga_Narod%C3%B3w" title="Rzeczpospolita Obojga Narodów">Rzeczypospolitej</a>. Rękopisy kompozytorów, m.in. <a href="/wiki/Jan_z_Lublina" title="Jan z Lublina">Jana z Lublina</a>, również pozwoliły określić miejsca, w których organy były obecne. Piśmiennictwo oraz ocalone fragmenty instrumentów pozwalają stwierdzić, że typowy instrument posiadał wówczas dwie klawiatury ręczne (manuały) i jeden nożny (pedał)<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42-29">[29]</a></sup>. Sekcja klawiatury nożnej pełniła w instrumentach konstruowanych przez polskich organmistrzów dużą i samodzielną rolę. Nie było to typowym zjawiskiem w innych krajach<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-13" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. </p><p>Na terenie Europy zachowało się kilka instrumentów z epoki wczesnego renesansu, m.in. w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Jakuba_w_Lubece" title="Kościół św. Jakuba w Lubece">kościele św. Jakuba w Lubece</a> (Niemcy) z 1504 – obecnie przebudowane, a w momencie skonstruowania posiadające 5 głosów i jeden manuał, w kościele św. Wawrzyńca w <a href="/wiki/Alkmaar" title="Alkmaar">Alkmaar</a> (Holandia) z 1511, w kościele w Rysum (Niemcy) z 1513 – 7 głosów i jeden manuał, oraz w kościele w Oosthuizen (Holandia) z 1521 – 7 głosów i jeden manuał<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-14" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. </p><p>W okresie renesansu do powszechnego użycia weszły mniejsze wersje organów: pozytyw, portatyw oraz <a href="/wiki/Rega%C5%82_(instrument)" title="Regał (instrument)">regał</a><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293-21">[21]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42_29-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42-29">[29]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Barok">Barok</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Barok" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Barok"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg/220px-Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg" decoding="async" width="220" height="391" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg/330px-Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg/440px-Orgel_von_Hans_Hummel_und_Georg_Nitrowski_in_Olkusz.jpg 2x" data-file-width="2920" data-file-height="5184" /></a><figcaption>Stół gry barokowych organów z 1612 w kościele w św. Andrzeja w Olkuszu</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg/220px-Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg" decoding="async" width="220" height="294" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg/330px-Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg/440px-Chelmno_kosciol_ss_Janow_organy.jpg 2x" data-file-width="1712" data-file-height="2288" /></a><figcaption>Barokowy prospekt organów z 1619 na terenie <a href="/wiki/Zesp%C3%B3%C5%82_klasztorny_Si%C3%B3str_Mi%C5%82osierdzia_w_Che%C5%82mnie" title="Zespół klasztorny Sióstr Miłosierdzia w Chełmnie">zespołu klasztornego Sióstr Miłosierdzia w Chełmnie</a></figcaption></figure> <p>Na początku <a href="/wiki/XVII_wiek" title="XVII wiek">XVII wieku</a> utrwalone i najpowszechniej stosowane rozwiązania konstrukcyjne organów wykształciły trwały obraz organów barokowych – formy, do której nawiązuje jeden z trendów budownictwa zapoczątkowany w XX wieku – organów <a href="/wiki/Michael_Praetorius" title="Michael Praetorius">Michaela Praetoriusa</a><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374-30">[30]</a></sup>. W 1619 wydane zostało 3-tomowe opracowanie jego autorstwa <i>Syntagma Musicum</i>, którego tom II – „De Organographia” – poświęcony jest głównie organom i specyfikacji instrumentów budowanych w tamtym czasie m.in. na jego zlecenie<sup id="cite_ref-CITEREFDorawa197112_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDorawa197112-31">[31]</a></sup><sup id="cite_ref-Praetorius_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-Praetorius-32">[32]</a></sup>. Typowy instrument wczesnobarokowy, nazywany organami Praetoriusa lub organami typu hamburskiego<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200959-33">[33]</a></sup> charakteryzował się obecnością czterech zespołów brzmieniowych: <i>Oberwerku</i> (głównego, wysoko umieszczonej sekcji głównej), <i>Rückpositivu</i> (zlokalizowanego za plecami organisty), <i>Brustwerku</i> (głosów o tonach wysokich) oraz rozbudowanego architektonicznie i dorównującego liczbą głosów pozostałym sekcjom <i>Pedalwerku</i>. Pierwowzorem organów Praetoriusa jest nieistniejący już instrument zbudowany w 1585 roku przez Juliusza Antoniego Friesena w kościele NMP w Gdańsku<sup id="cite_ref-CITEREFDorawa197112_31-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDorawa197112-31">[31]</a></sup><sup id="cite_ref-SzałajdaGdańsk_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-SzałajdaGdańsk-34">[34]</a></sup>. Dyspozycja organów Praetoriusa na przykładzie podobnego, również nieistniejącego już instrumentu z kościoła parafialnego w Groningen<sup id="cite_ref-CookPraetorius_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-CookPraetorius-35">[35]</a></sup>: </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th rowspan="2"><i>Oberwerk</i> </th> <th rowspan="2"><i>Rückpositiv</i> </th> <th rowspan="2"><i>Brustwerk</i> </th> <th colspan="3"><i>Pedalwerk</i> </th></tr> <tr> <td>(górny, z głosami razem z Oberwerkiem) </td> <td>(wieże) </td> <td>(po bokach Brustwerku) </td></tr> <tr valign="top"> <td> <p>Gross Quintadehna 16′<br /> Principal 8′<br /> Gross Querflöit 8′<br /> Holflöiten 8′<br /> Gemshorn 8′<br /> Grobgedact 8′<br /> Quinta 5 1/3′<br /> Octava 4′<br /> Nachthorn 4′<br /> Klein Querflöite 4′<br /> Mixtur<br /> Zimbeldoppelt </p> </td> <td> <p>Quintadehn 8′<br /> Principal 4′<br /> Gemsshorn 4′<br /> Gedact 4′<br /> Octava 2′<br /> Spitzflöite 2′<br /> Quinta 1 1/3′<br /> Subflöite 1′<br /> Mixtur<br /> Zimbel<br /> Sordunen 16′<br /> Krumbhorn 8′<br /> Trommet 8′<br /> Klein Regal 4′ </p> </td> <td> <p>Klein Gedact 2′<br /> Klein Octava 1′<br /> Klein Mixtur<br /> Zimbeldoppelt<br /> Rancket 8′<br /> Regal 8′<br /> Zimbel Regal 2′ </p> </td> <td> <p>Untersatz 16′<br /> Quintadeen Bass 16′<br /> Octaven Bass 8′<br /> Holquinten Bass<br /> Klein Octaven Bass 4′<br /> Nachthorn Bass 4′<br /> Klein Quintadeen Bass 4′<br /> Holflöiten Bass 2′<br /> Rauschquinten Bass<br /> Mixtur </p> </td> <td> <p>Gross Principal Bass 16′<br /> Gross Gemsshorn Bass 16′<br /> Gross Querflöiten Bass 8′<br /> Gemsshorn Bass 8′<br /> Quintflöiten Bass 5 1/3′<br /> Kleingedact Bass 4′<br /> Posaunen Bass 16′<br /> Sordunen Bass 16′<br /> Trommeten Bass 8′<br /> Schallmeyen Bass 4′ </p> </td> <td> <p>Quitflöiten Bass 10 2/3′<br /> Bawrflöiten Bass 4′<br /> Zimbel Bass<br /> Rancket Bass 8′<br /> Krumbhorn Bass 8′<br /> Klein Regal Bass 4′ </p> </td></tr></tbody></table> <p>Modyfikacje konstrukcji obejmowały obniżenie ciśnienia powietrza (co złagodziło <a href="/wiki/Barwa_d%C5%BAwi%C4%99ku" title="Barwa dźwięku">tembr</a>) oraz podział głosów między klawiatury wg brzmienia: manuał główny – rejestry poważne i uroczyste, górny – ostre i przejmujące, środkowy – delikatne i słodkie, pedał – potężne. Wycofano niektóre rejestry o twardym brzmieniu, a w ich miejsce wprowadzono cierpkie – smyczkowe. Na znaczeniu zyskał efekt <a href="/wiki/Vibrato" title="Vibrato">wibrata</a> uzyskiwany dzięki rozwiązaniu konstrukcyjnemu zwanemu tremulantem oraz nowemu rejestrowi <i>vox humana</i>, którego piszczałki stroją odrobinę wyżej lub niżej od odpowiednich piszczałek rejestrów współbrzmiących, skutkując efektem pulsowania<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374_30-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374-30">[30]</a></sup>. </p><p>Wzrosła rozmaitość używanych piszczałek; obok <a href="/wiki/Cyna" title="Cyna">cyny</a> i drewna wprowadzono jako materiał konstrukcyjny m.in. ołów, <a href="/wiki/Ko%C5%9B%C4%87_s%C5%82oniowa" title="Kość słoniowa">kość słoniową</a> i <a href="/wiki/Szk%C5%82o" title="Szkło">szkło</a>. Opracowano nowy typ wiatrownic zasuwowych, który ułatwiał przełączanie rejestrów i zwiększał dynamikę kompozycji<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-7" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup>. </p><p>Rozpoczęte w renesansie kształtowanie się lokalnych szkół budownictwa doprowadziło w baroku do ostatecznego skrystalizowania się wizerunku stylów narodowych. We Włoszech konstrukcja utrwalana była wg zasad ustalonych w XVI wieku, a reguły rejestracji organów opisane zostały w pracy organmistrza i teoretyka Constanzo <a href="/wiki/Antegnati" title="Antegnati">Antegnati</a> – <i>L’arte organica</i>. Organy niemieckie wyróżniało masywne, potężne brzmienie. We Francji pozostającej początkowo pod wpływem szkoły flamandzkiej wykształcił się styl silnie zunifikowany. Z Półwyspu Iberyjskiego pochodzi wynalazek „<a href="/wiki/Tr%C4%85bka_hiszpa%C5%84ska" title="Trąbka hiszpańska">trąbki hiszpańskiej</a>” – stożkowatych piszczałek stroikowych umieszczanych w prospektach organowych z korpusami usytuowanymi poziomo<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-15" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. </p><p>Podobnie jak w innych krajach, również w Polsce organmistrzostwo przechodziło w XVII wieku fazę intensywnego rozwoju. Rozpoczęty w XVI wieku proces polonizacji nielicznej kadry majstrów obcego pochodzenia dobiegł końca; przeważająca większość organów budowana była przez rodzimych rzemieślników doskonalących kunszt w starych i nowopowstałych ośrodkach budowy organów. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane instrumenty. Najcenniejszymi są zbudowane w 1612 przez krakowianina <a href="/wiki/Hans_Hummel" title="Hans Hummel">Jana Hummla</a>, i unikalne w skali światowej organy w <a href="/wiki/Bazylika_kolegiacka_%C5%9Bw._Andrzeja_Aposto%C5%82a_w_Olkuszu" title="Bazylika kolegiacka św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu">kościele św. Andrzeja w Olkuszu</a> oraz zbudowane w 1620 roku przez warszawianina Szymona Liliusa w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_farny_%C5%9Bw._Jana_Chrzciciela_i_%C5%9Bw._Bart%C5%82omieja_w_Kazimierzu_Dolnym" class="mw-redirect" title="Kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym">kościele farnym w Kazimierzu Dolnym</a>. Z pierwszej połowy XVII pochodzi pozytyw szkatularny w <a href="/wiki/Klasztor_klarysek_w_Starym_S%C4%85czu" title="Klasztor klarysek w Starym Sączu">klasztorze sióstr klarysek w Starym Sączu</a>. Jedną z przyczyn niezachowania się większej ilości mechanizmów z I połowy XVII wieku był <a href="/wiki/Potop_szwedzki" title="Potop szwedzki">najazd szwedzki</a> i <a href="/wiki/Potop_szwedzki#Skutki_wojny" title="Potop szwedzki">jego następstwa</a><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-16" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XVII''43–49_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XVII''43–49-36">[36]</a></sup>. </p><p>W 1712 w Anglii po raz pierwszy wprowadzono w organach efekt <i>crescendo</i> (stopniowe zwiększanie głośności) konstruując sterowaną pedałem szafę ekspresyjną – zbudowaną z grubych, dźwiękoszczelnych ścian skrzynię, w której umieszcza się wybrane rzędy piszczałek. Jedna ze ścian skrzyni wyposażona jest w ruchome żaluzje, których uchylanie i przymykanie odpowiednio zwiększa i zmniejsza dynamikę dźwięku<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374_30-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374-30">[30]</a></sup>. </p><p>Charakterystyczne dla doby baroku jest rozczłonkowywanie przestrzennej architektury instrumentu. Odstąpiono od zwartej konstrukcji z czytelnym rozmieszczeniem sekcji. Zaczęto budować fantazyjne formy architektoniczne, także wieloszafowe. Powodowało to niekiedy potrzebę prowadzenia <a href="/wiki/Traktura" title="Traktura">traktury</a> na dużych odległościach i w skomplikowanym układzie, co nie sprawiało trudności ówczesnym budowniczym. W okresie baroku popularne były dodatkowe rejestry, wzbogacające strukturę brzmienia instrumentu, ale także prospekt, tworzący wraz z wnętrzem sakralnym barokowy <i><a href="/wiki/Synteza_sztuk" title="Synteza sztuk">Gesamtkunstwerk</a></i>. Nazwane „niebiańską orkiestrą” instrumenty miały w składzie ruchome aniołki grające na trąbkach, <a href="/wiki/Putto" title="Putto">putta</a> z dzwoneczkami w rękach, wirujące gwiazdy z dzwonkami, kukułki, <i>Nachtigall</i> (słowiki), oraz <a class="mw-selflink-fragment" href="#Tympan">tympan</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Próba_charakterystyki_wybranych_obiektów_z_XVII_i_XVIII_w.''55–63_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Próba_charakterystyki_wybranych_obiektów_z_XVII_i_XVIII_w.''55–63-37">[37]</a></sup>. </p><p>Powstałe w baroku <i><a href="/wiki/Basso_continuo" title="Basso continuo">basso continuo</a></i>, stając się niezbędnym składnikiem prawie każdego utworu zespołowego, przyczyniło się do popularyzacji organów – przydzieliło im (i innym instrumentom klawiszowym) ważną rolę podstawy harmonicznej w strukturze dźwiękowej utworów<sup id="cite_ref-CITEREFBiegański198184,_89_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBiegański198184,_89-38">[38]</a></sup>. </p><p>W wieku XVI <a href="/wiki/System_pitagorejski" title="System pitagorejski">strój pitagorejski</a> zastąpiono średniotonowym, co wymuszało grę w tonacjach do dwóch znaków. Pod koniec XVII w. zaczęto wprowadzać <a href="/wiki/System_r%C3%B3wnomiernie_temperowany" title="System równomiernie temperowany">strój temperowany</a>, ale nadal nie powodowało to ujednolicenia wysokości stroju organów – instrumenty z różnych regionów Europy nie mogłyby zagrać współbrzmiącej melodii<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Strój''374_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Barok,_Strój''374-39">[39]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Klasycyzm">Klasycyzm</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Klasycyzm" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Klasycyzm"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bielsko-Bia%C5%82a,_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej,_wn%C4%99trze_-_organy.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Bielsko-Bia%C5%82a%2C_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej%2C_wn%C4%99trze_-_organy.jpg/220px-Bielsko-Bia%C5%82a%2C_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej%2C_wn%C4%99trze_-_organy.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Bielsko-Bia%C5%82a%2C_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej%2C_wn%C4%99trze_-_organy.jpg/330px-Bielsko-Bia%C5%82a%2C_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej%2C_wn%C4%99trze_-_organy.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Bielsko-Bia%C5%82a%2C_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej%2C_wn%C4%99trze_-_organy.jpg/440px-Bielsko-Bia%C5%82a%2C_ko%C5%9Bcio%C5%82_Opatrzno%C5%9Bci_Bo%C5%BCej%2C_wn%C4%99trze_-_organy.jpg 2x" data-file-width="6000" data-file-height="4000" /></a><figcaption>Organy Karla Kuttlera w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Marcina_Lutra_w_Bielsku-Bia%C5%82ej" title="Kościół Marcina Lutra w Bielsku-Białej">kościele ewangelickim Marcina Lutra w Bielsku-Białej</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Catedral_de_Oliwa,_Gdansk,_Polonia,_2013-05-21,_DD_03.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Catedral_de_Oliwa%2C_Gdansk%2C_Polonia%2C_2013-05-21%2C_DD_03.jpg/220px-Catedral_de_Oliwa%2C_Gdansk%2C_Polonia%2C_2013-05-21%2C_DD_03.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Catedral_de_Oliwa%2C_Gdansk%2C_Polonia%2C_2013-05-21%2C_DD_03.jpg/330px-Catedral_de_Oliwa%2C_Gdansk%2C_Polonia%2C_2013-05-21%2C_DD_03.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Catedral_de_Oliwa%2C_Gdansk%2C_Polonia%2C_2013-05-21%2C_DD_03.jpg/440px-Catedral_de_Oliwa%2C_Gdansk%2C_Polonia%2C_2013-05-21%2C_DD_03.jpg 2x" data-file-width="5052" data-file-height="3368" /></a><figcaption>Rokokowy prospekt organów z 1793 w Oliwie</figcaption></figure> <p>Trwający od 1750 do około 1820 <a href="/wiki/Muzyka_klasycystyczna" title="Muzyka klasycystyczna">klasycyzm</a> wprowadził muzykę organową i same organy w krótki okres stagnacji. Instrument z natury przystosowany był do polifonii chóralnych, a nowy trend kompozytorski wymagał homofonii – wyraźnych melodii prowadzonych z towarzyszeniem nienachalnego akompaniamentu. Większość organmistrzów nie ulegała nowej modzie i budowała utrwalone konstrukcje, ale niektórym eksperymentatorom udało się zyskać chwilową i lokalną popularność<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425-40">[40]</a></sup>. </p><p>Na terenie <a href="/wiki/Monarchia_Habsburg%C3%B3w" title="Monarchia Habsburgów">monarchii habsburskiej</a> organmistrzowie opracowali uproszczony schemat konstrukcji organów. Poprzez ograniczenie liczby rejestrów i głosów językowych oraz selektywne ich rozdysponowanie stworzyli instrumenty spełniające wymagania kompozycji <a href="/wiki/Joseph_Haydn" title="Joseph Haydn">Haydna</a> i <a href="/wiki/Wolfgang_Amadeus_Mozart" title="Wolfgang Amadeus Mozart">Mozarta</a>. Oszczędną – w porównaniu do barokowej – stylistykę architektoniczną zrekompensowali wysokiej jakości materiałami użytymi do budowy piszczałek<sup id="cite_ref-CITEREFKukla2000131–146_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKukla2000131–146-41">[41]</a></sup>. Berliński organmistrz <a href="/wiki/Johann_Peter_Migendt" title="Johann Peter Migendt">Johann Peter Migendt</a> w 1755, podczas budowy organów w <a href="/wiki/Karlshorst" title="Karlshorst">Berlinie-Karlshorst</a> dla księżniczki pruskiej <a href="/wiki/Anna_Amalia_Pruska" title="Anna Amalia Pruska">Amalii Pruskiej</a>, opracował i wprowadził założenia konstrukcyjne organów klasycystycznych<sup id="cite_ref-CITEREFKukla2000131–146_41-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKukla2000131–146-41">[41]</a></sup>: </p> <ol><li>połowa całkowitej ilości głosów w głównym zespole brzmieniowym, pełna piramida pryncypałów;</li> <li>w sekcji pozytywu dwa razy mniej głosów niż w sekcji głównej, brak głosów alikwotowych, przewaga głosów fletowych;</li> <li>ograniczona, pozbawiona samodzielności sekcja pedału, rejestry 16′ i 8′, jeden głos 4′ (pryncypał lub flet) oraz 16′ lub 8′ głos językowy;</li> <li>liczba głosów fletowych równa liczbie głosów pryncypałowych;</li> <li>wprowadzenie do dyspozycji głosów wąskomenzurowanych;</li> <li>brak lub ograniczona liczba głosów językowych;</li> <li>brzmienie poszczególnych typów głosów labialnych zbliżone do siebie (pryncypały zbliżone brzmieniem do fletów a głosy fletowe otwarte zbliżone do pryncypałowych);</li> <li>proporcjonalne wyważenie dynamiki i liczby głosów zasadniczych i alikwotowych oraz mieszanych (równowaga pomiędzy brzmieniem instrumentu w poszczególnych zakresach skali muzycznej);</li> <li>traktura mechaniczna, wiatrownice tonowe (klapowo-zasuwowe), wysoka jakość stopów metali i drewna użytego do budowy piszczałek;</li> <li>dwa manuały.</li></ol> <p>Przykładami organów spełniających założenia Migendta są instrumenty <a href="/wiki/Johann_Hencke" title="Johann Hencke">Johanna Henckego</a> w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Trynitarzy_w_Bratys%C5%82awie" title="Kościół Trynitarzy w Bratysławie">kościele Trynitarzy</a> w Bratysławie (około 1754), <a href="/wiki/Valentin_Arnold" title="Valentin Arnold">Valentina Arnolda</a> w <a href="/wiki/Ba%C5%84ska_Szczawnica" title="Bańska Szczawnica">Bańskiej Szczawnicy</a> (1792), <a href="/wiki/Friedrich_Deutschmann" title="Friedrich Deutschmann">Friedricha Deutschmanna</a> w <a href="/wiki/Matejovce_nad_Horn%C3%A1dom" title="Matejovce nad Hornádom">Matejowicach</a> (1823) oraz <a href="/wiki/Karl_Kuttler" title="Karl Kuttler">Karla Kuttlera</a> w kościele ewangelickim im. ks. dr. M. Lutra w <a href="/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a" title="Bielsko-Biała">Bielsku-Białej</a> (1848)<sup id="cite_ref-CITEREFKukla2000131–146_41-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKukla2000131–146-41">[41]</a></sup>. Za organy zbudowane w tym stylu uznane być mogą również organy Ostrowskiego w <a href="/wiki/Archikatedra_%C5%9Bw._Jana_Chrzciciela_i_%C5%9Bw._Jana_Ewangelisty_w_Lublinie" title="Archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Lublinie">katedrze w Lublinie</a> (1822) i <a href="/wiki/Mateusz_Mielczarski" title="Mateusz Mielczarski">Mielczarskiego</a> w kościele św. Izydora w <a href="/wiki/Marian%C3%B3w_(powiat_garwoli%C5%84ski)" title="Marianów (powiat garwoliński)">Marianowie</a> (1843)<sup id="cite_ref-CITEREFKapeć2008131–146_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKapeć2008131–146-42">[42]</a></sup>. </p><p>Około 1800 <a href="/wiki/Georg_Joseph_Vogler" title="Georg Joseph Vogler">Georg J. Vogler</a>, pracując jako kapelmistrz na dworze w <a href="/wiki/Darmstadt" title="Darmstadt">Darmstadcie</a>, opracował inny uproszczony system konstrukcji organów, którego zamierzeniem było odwzorowanie spektrum i dynamiki instrumentarium orkiestry. Koncepcja Voglera nie przyjęła się, ale w nieco zmodyfikowanej formie znalazła zastosowanie w salach koncertowych<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425-40">[40]</a></sup>. </p><p>Z początków klasycyzmu pochodzą zbudowane w stylu poprzedniej epoki – rokokowym – pierwsze <a href="/wiki/Bazylika_archikatedralna_w_Gda%C5%84sku-Oliwie#Organy_oliwskie" title="Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie">organy w Oliwie</a>. Posiadały 83 głosy, co czyniło je w tamtym czasie największym instrumentem na świecie. Są również reprezentantem głównego trendu konstrukcyjnego, który nie uległ nielicznym tendencjom nowatorskim bieżącej epoki i mimo zniszczeń spowodowanych <a href="/wiki/III_wojna_p%C3%B3%C5%82nocna" title="III wojna północna">wielką wojną północną</a> oraz niekorzystną sytuacją gospodarczą prężnie rozwijał się na terenie Polski<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-17" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XIII''50–54_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XIII''50–54-43">[43]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Romantyzm">Romantyzm</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Romantyzm" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Romantyzm"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Iglesia_colegial_de_Poznan,_Poznan,_Polonia,_2014-09-18,_DD_22-24_HDR.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Iglesia_colegial_de_Poznan%2C_Poznan%2C_Polonia%2C_2014-09-18%2C_DD_22-24_HDR.jpg/220px-Iglesia_colegial_de_Poznan%2C_Poznan%2C_Polonia%2C_2014-09-18%2C_DD_22-24_HDR.jpg" decoding="async" width="220" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Iglesia_colegial_de_Poznan%2C_Poznan%2C_Polonia%2C_2014-09-18%2C_DD_22-24_HDR.jpg/330px-Iglesia_colegial_de_Poznan%2C_Poznan%2C_Polonia%2C_2014-09-18%2C_DD_22-24_HDR.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Iglesia_colegial_de_Poznan%2C_Poznan%2C_Polonia%2C_2014-09-18%2C_DD_22-24_HDR.jpg/440px-Iglesia_colegial_de_Poznan%2C_Poznan%2C_Polonia%2C_2014-09-18%2C_DD_22-24_HDR.jpg 2x" data-file-width="5181" data-file-height="3543" /></a><figcaption>Organy w <a href="/wiki/Bazylika_Matki_Bo%C5%BCej_Nieustaj%C4%85cej_Pomocy,_%C5%9Bw._Marii_Magdaleny_i_%C5%9Bw._Stanis%C5%82awa_Biskupa_w_Poznaniu" title="Bazylika Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu">poznańskiej farze</a>, zbudowane przez niemieckiego organmistrza <a href="/wiki/Friedrich_Ladegast" title="Friedrich Ladegast">Friedricha Ladegasta</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Rouen,_Saint-Ouen_(Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll)_(4).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Rouen%2C_Saint-Ouen_%28Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll%29_%284%29.jpg/220px-Rouen%2C_Saint-Ouen_%28Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll%29_%284%29.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Rouen%2C_Saint-Ouen_%28Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll%29_%284%29.jpg/330px-Rouen%2C_Saint-Ouen_%28Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll%29_%284%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Rouen%2C_Saint-Ouen_%28Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll%29_%284%29.jpg/440px-Rouen%2C_Saint-Ouen_%28Orgue_Cavaill%C3%A9-Coll%29_%284%29.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="1600" /></a><figcaption>Fragment stołu gry organów Aristide’a Cavaillé-Colla z 1890 w opactwie Saint-Ouen w <a href="/wiki/Rouen" title="Rouen">Rouen</a></figcaption></figure> <p>W <a href="/wiki/Muzyka_romantyczna" title="Muzyka romantyczna">romantyzmie</a> kompozytorzy zwrócili swe zainteresowanie ku różnorodnym i nowym środkom wyrazu. Zmieniło się wyobrażenie o muzyce, jej formie i przeznaczeniu, oraz ogólnie pojętej <a href="/wiki/Estetyka" title="Estetyka">estetyce</a>. Sięgnięto po potęgę i bogactwo form <a href="/wiki/Homofonia_(muzyka)" title="Homofonia (muzyka)">homofonicznej</a> i <a href="/wiki/Symfonia" title="Symfonia">symfonicznej</a><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005375_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005375-44">[44]</a></sup>. Niektórzy budowniczowie organów wielkich, z najbardziej wpływowym <a href="/wiki/Aristide_Cavaill%C3%A9-Coll" title="Aristide Cavaillé-Coll">Aristidem Cavaillé-Collem</a><sup id="cite_ref-CITEREFBush200697_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFBush200697-45">[45]</a></sup>, podążyli za nowym trendem kompozytorskim wprowadzając w swoich instrumentach obsady głosowe na podobieństwo instrumentarium orkiestry symfonicznej. Barokowe jasne i lekkie brzmienia zmienili na ciemne i ciężkie. Znacznie zwiększyli obsady głosów niskobrzmiących, projektowali duże sekcje głosów językowych imitujących orkiestrowe instrumenty dęte, wprowadzili do dyspozycji wiele głosów <a href="/wiki/Menzura" title="Menzura">wąskomenzurowanych</a>, które miały za zadanie naśladować instrumenty smyczkowe. Zmienili znacznie sposób intonacji na bardziej miękki i delikatny<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200959-33">[33]</a></sup>. Cechami wspólnymi romantycznego budownictwa organowego, którego przykładem jest instrument <a href="/wiki/Friedrich_Ladegast" title="Friedrich Ladegast">Friedricha Ladegasta</a> w <a href="/wiki/Bazylika_Matki_Bo%C5%BCej_Nieustaj%C4%85cej_Pomocy,_%C5%9Bw._Marii_Magdaleny_i_%C5%9Bw._Stanis%C5%82awa_Biskupa_w_Poznaniu" title="Bazylika Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu">poznańskiej farze</a>, są<sup id="cite_ref-SzostakRomantyzm_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-SzostakRomantyzm-46">[46]</a></sup><sup id="cite_ref-msPFara_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-msPFara-47">[47]</a></sup><sup id="cite_ref-MaierSauer_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-MaierSauer-48">[48]</a></sup><sup id="cite_ref-CookLadegast_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-CookLadegast-49">[49]</a></sup>: </p> <ol><li>dążenie do uzyskania jednolitego brzmienia poprzez grupowanie głosów na podobieństwo instrumentarium orkiestry, jak we wzorcu stworzonym przez Cavaille-Colle’a, z sekcjami w kwartetach orkiestrowych: pryncypały, flety, smyczki, języczki;</li> <li>dążenie do uzyskania intensywnego brzmienia poprzez zastosowanie w każdej sekcji organów wielkich kilku (4–6) głosów ośmiostopowych – tych, które są podstawą korpusu brzmieniowego. Przykładami są organy Cavaille-Colla w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Sulpicjusza_w_Pary%C5%BCu#Organy" title="Kościół św. Sulpicjusza w Paryżu">Saint-Sulpice</a> (1862), <a href="/wiki/Friedrich_Ladegast" title="Friedrich Ladegast">Ladegasta</a> w <a href="/wiki/Katedra_w_Merseburgu" title="Katedra w Merseburgu">Merseburgu</a> (1855), <a href="/wiki/Henry_Willis_%26_Sons" title="Henry Willis & Sons">Willisa</a> w <a href="/w/index.php?title=Hala_%C5%9Bw._Jerzego_w_Liverpoolu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hala św. Jerzego w Liverpoolu (strona nie istnieje)">hali koncertowej w Liverpoolu</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1073341#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q1073341">(inne języki)</a></span> (1855) i współczesne, <a href="/wiki/Andrzej_Chorosi%C5%84ski" title="Andrzej Chorosiński">Chorosińskiego</a> w <a href="/wiki/Organy_w_bazylice_liche%C5%84skiej" title="Organy w bazylice licheńskiej">bazylice licheńskiej</a> (2007);</li> <li>dążenie do skrócenia czasu reakcji wiatrownic na polecenia wydawane za pomocą <a class="mw-selflink-fragment" href="#Włączniki_rejestrowe">przełączników rejestrowych</a> poprzez stosowanie traktury pneumatycznej;</li> <li>wprowadzenie skrzyni ekspresyjnej umożliwiającej płynną zmianę dynamiki dźwięku;</li> <li>wprowadzenie głosów zasilanych wysokim ciśnieniem i zbudowanych z piszczałek przedętych głosów harmonicznych;</li> <li>wprowadzenie urządzeń pneumatycznych do traktury gry i traktury rejestrowej;</li> <li>zwiększenie rozmiarów budowanych instrumentów.</li></ol> <p>Na początku XIX w dużych kościołach zainstalowane były już tzw. organy wielkie – niektóre z nich wyposażone były w około 100 rejestrów, cztery manuały i dwa pedały, oraz głosy wymagające szczególnie wielkiej masy powietrza, np. <i>tuba mirabiliss</i>. W drugiej połowie XIX wieku opracowano w Niemczech – alternatywne dla dotychczas stosowanego rozwiązania z żaluzjami – urządzenie włączające kolejno wszystkie głosy organowe: wałek <a href="/wiki/Crescendo" title="Crescendo">crescendowy</a>. Klawiatury ręczne zyskały ulepszony system łączników (kopuałów), który ułatwiał obsługę i rozszerzał możliwości ekspresyjne poprzez umożliwienie przerzucania rejestrów z klawiatury na klawiaturę. Wprowadzono kombinacje – mechanizm umożliwiający włączenie jednym przyciskiem zestawu głosów<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425-40">[40]</a></sup>. Eksperymentowano z konstrukcją <a href="/wiki/Wiatrownica_(muzyka)" title="Wiatrownica (muzyka)">wiatrownic</a>, starając się wprowadzić standard umożliwiający produkcję seryjną<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-18" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. </p><p>W latach 30. XIX wieku angielski organmistrz <a href="/wiki/Charles_Spackman_Barker" title="Charles Spackman Barker">Charles Spackman Barker</a> opracował dźwignię pneumatyczną – urządzenie, które zmniejszyło opór gry. Przed wprowadzeniem elektryczności do konstrukcji organów, ruch klawisza manuału przetwarzany był na ruch zaworów piszczałek w pełni mechanicznie, z wykorzystaniem koncepcji <a href="/wiki/Maszyny_proste" title="Maszyny proste">maszyn prostych</a>, za pomocą tzw. <a href="/wiki/Traktura" title="Traktura">traktury</a> – złożonego systemu dźwigni, krążków, cięgieł i drążków. Dźwignia Barkera pozwoliła zmniejszyć opór gry, a w połączeniu z opracowaną w 1827 przez angielskiego organmistrza <a href="/wiki/Joseph_Booth_(organmistrz)" title="Joseph Booth (organmistrz)">Josepha Bootha</a> trakturą pneumatyczną umożliwiła umiejscawianie stołu gry w dowolnym miejscu, a nie jak dotychczas w cokole szafy organowej<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425-40">[40]</a></sup>. </p><p>Dźwignię Barkera rozpowszechnił – stosując i udoskonalając ją razem z twórcą w budowanych przez siebie instrumentach – wybitny organmistrz <a href="/wiki/Aristide_Cavaill%C3%A9-Coll" title="Aristide Cavaillé-Coll">Aristide Cavaillé-Coll</a> z Francji. Pierwsze, wykorzystujące angielski wynalazek organy zbudował w 1841 w <a href="/wiki/Bazylika_w_Saint-Denis" title="Bazylika w Saint-Denis">katedrze w Saint-Denis</a> pod Paryżem. Jego firma konstruowała organy we Francji, Hiszpanii, Anglii, Holandii, a także w Ameryce Południowej i w Chinach. W Niemczech najbardziej znaną była firma Walcker z Ludwigsburga. Podobnie do firmy Cavaillé-Colla budowała organy na całym świecie, ale w standardzie stosowała wiatrownice tonowe typu stożkowego. W Polsce zbudowała instrumenty m.in. w <a href="/wiki/Bazylika_archikatedralna_%C5%9Bw._Jana_Chrzciciela_w_Warszawie" title="Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie">katedrze warszawskiej</a> oraz w <a href="/wiki/Filharmonia_Narodowa" title="Filharmonia Narodowa">Filharmonii w Warszawie</a> (obydwa zniszczone w trakcie <a href="/wiki/II_wojna_%C5%9Bwiatowa" title="II wojna światowa">II wojny światowej</a>). Innym znanym organmistrzem działającym w Niemczech był <a href="/wiki/Friedrich_Ladegast" title="Friedrich Ladegast">Friedrich Ladegast</a>. Na jego instrumencie w katedrze w <a href="/wiki/Merseburg" title="Merseburg">Merseburgu</a> komponował <a href="/wiki/Ferenc_Liszt" title="Ferenc Liszt">Franciszek Liszt</a>. W tym samym czasie w Anglii działała firma rodzinna Willisów. Opracowany przez nią typ dużych organów nazwanych symfonicznymi zrywał z tradycyjnym modelem wprowadzając dyspozycję odpowiadającą bieżącym trendom muzyki romantycznej. W Holandii sławę zyskała firma organmistrza <a href="/wiki/Johann_B%C3%A4tz" title="Johann Bätz">Johanna Bätza</a> prowadzona po jego śmierci przez <a href="/wiki/Christian_Gottlieb_Friedrich_Witte" title="Christian Gottlieb Friedrich Witte">Christiana Wittego</a>. Budowane przez nich instrumenty nie wykorzystywały nowinek technicznych XIX wieku, ale pieczołowitość tzw. intonacji (kształtowania natężenia i barwy dźwięku piszczałek i całych głosów) przysporzyła im miana wyjątkowo pięknie brzmiących i jednych z najlepszych instrumentów epoki romantyzmu<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-19" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. </p><p>Polskie organmistrzostwo w XIX wieku rozwijało się w oparciu o rozwiązania techniczne wypracowane i utrwalone w poprzednim stuleciu. Trakturę pneumatyczną i mechanizmy elektryczne zaczęto wprowadzać pod koniec wieku. W tym samym czasie, krakowski organmistrz <a href="/wiki/Szymon_Antoni_Sapalski" title="Szymon Antoni Sapalski">Antoni Sapalski</a> wydał pierwszy polski traktat zawierający informacje i praktyczne porady dotyczące konstrukcji, konserwacji oraz rozwiązywania typowych usterek eksploatacyjnych organów. Wypracowany w ubiegłych stuleciach kunszt organmistrzowski był przekazywany z pokolenia na pokolenie, rozwijał się, utrwalał i przyjmował formę działalności rodzinnej. Budowano głównie instrumenty małe i średnie. Organy <a href="/wiki/Karol_%C5%BBakiewicz" title="Karol Żakiewicz">Karola Żakiewicza</a> z początku XIX wieku zachowały się w <a href="/wiki/Miedniewice_(wojew%C3%B3dztwo_mazowieckie)" title="Miedniewice (województwo mazowieckie)">Miedniewicach</a> i <a href="/wiki/%C5%BBelazna_(powiat_skierniewicki)" title="Żelazna (powiat skierniewicki)">Żelaznej</a>. Uczeń tegoż – <a href="/wiki/Mateusz_Mielczarski" title="Mateusz Mielczarski">Mateusz Mielczarski</a> – działał w latach 1829–1868 i zbudował około 100 instrumentów głównie na terenach <a href="/wiki/Mazowsze" title="Mazowsze">Mazowsza</a> oraz <a href="/wiki/Ma%C5%82opolska" title="Małopolska">Małopolski</a>. W tym czasie powstała – działająca do końca wieku XX – firma rodzinna <a href="/wiki/Biernacki_(organmistrzowie)" title="Biernacki (organmistrzowie)">Biernackich</a>, budująca organy w sposób przemysłowy na obecnych terenach Polski, Litwy i Białorusi. Z warsztatu rodziny <a href="/wiki/Szyma%C5%84ski_(organmistrzowie)" title="Szymański (organmistrzowie)">Szymańskich</a> pochodzą zbudowane w 1885 pierwsze w Polsce organy z wiatrownicą stożkową – rozwiązaniem technicznym umożliwiającym sterowanie rejestrami za pomocą każdego rodzaju traktury – mechanicznej, pneumatycznej oraz elektropneumatycznej<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-20" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XIX''78–83_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XIX''78–83-50">[50]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Współczesność"><span id="Wsp.C3.B3.C5.82czesno.C5.9B.C4.87"></span>Współczesność</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Współczesność" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Współczesność"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Zobacz też: <a href="/wiki/Orgelbewegung" title="Orgelbewegung">Orgelbewegung</a>.</i></div><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg/220px-Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg" decoding="async" width="220" height="292" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg/330px-Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg/440px-Atlantic_City_Convention_Hall-consolle_organo_Midmer_Losh_Organ_Company.jpg 2x" data-file-width="1079" data-file-height="1430" /></a><figcaption>Kontuar 381-głosowych organów w hali widowiskowo-sportowej w Atlantic City</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Modern_pipe_organ.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Modern_pipe_organ.jpg/220px-Modern_pipe_organ.jpg" decoding="async" width="220" height="271" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Modern_pipe_organ.jpg/330px-Modern_pipe_organ.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Modern_pipe_organ.jpg/440px-Modern_pipe_organ.jpg 2x" data-file-width="2448" data-file-height="3014" /></a><figcaption>Elektronika we współczesnych organach piszczałkowych</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Allen_Organ_Company_Instrument.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Allen_Organ_Company_Instrument.jpg/220px-Allen_Organ_Company_Instrument.jpg" decoding="async" width="220" height="172" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Allen_Organ_Company_Instrument.jpg/330px-Allen_Organ_Company_Instrument.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Allen_Organ_Company_Instrument.jpg/440px-Allen_Organ_Company_Instrument.jpg 2x" data-file-width="5016" data-file-height="3922" /></a><figcaption>Cyfrowe organy firmy Allen Organ Company</figcaption></figure> <p>Pod koniec dziewiętnastego stulecia zaczęto kompletować i szeroko publikować dzieła kompozytorów XVI, XVII i XVII wieku, m.in. <a href="/wiki/Johann_Sebastian_Bach" title="Johann Sebastian Bach">Bacha</a>, <a href="/wiki/Georg_Friedrich_H%C3%A4ndel" title="Georg Friedrich Händel">Haendla</a>, <a href="/wiki/Giovanni_Pierluigi_da_Palestrina" title="Giovanni Pierluigi da Palestrina">Palestriny</a>, <a href="/wiki/Wolfgang_Amadeus_Mozart" title="Wolfgang Amadeus Mozart">Mozarta</a>, <a href="/wiki/Heinrich_Sch%C3%BCtz" title="Heinrich Schütz">Schütza</a>, <a href="/wiki/Henry_Purcell" title="Henry Purcell">Purcella</a> i <a href="/wiki/Orlando_di_Lasso" title="Orlando di Lasso">Lasso</a>. Wkrótce, na przełomie wieków XIX i XX pojawił się i szybko rozprzestrzenił trend powrotu do instrumentarium i muzyki dawnej. Nadal budowano organy o rozmaitych rozwiązaniach konstrukcyjnych i rozmiarach, ale historyzm zaznaczył się w sposób szczególny<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434-51">[51]</a></sup>. </p><p>22 stycznia 1868 <a href="/wiki/Charles_Spackman_Barker" title="Charles Spackman Barker">Charles S. Barker</a> – wynalazca dźwigni pneumatycznej – opatentował w Anglii wynalazek traktury elektropneumatycznej. Połączenie mechaniczne klawisza i dźwigni Barkera zastąpione zostało połączeniem elektromagnetycznym. Naciśnięcie klawisza zamykało tu obwód elektryczny, jednak same wentyle otwierane były za pomocą ciśnienia powietrza<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425-40">[40]</a></sup>. Wynalazek Barkera uprościł konstrukcję organów i umożliwił odseparowanie stołu gry od pozostałej części instrumentu. To z kolei zmniejszyło koszt zakupu i utrzymania instrumentu oraz umożliwiło stawianie go w trudniej dostępnych przestrzeniach<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169-52">[52]</a></sup>. </p><p>W pierwszej połowie XX wieku nadal budowano instrumenty monumentalne. W 1912 firma Walcker z <a href="/wiki/Ludwigsburg" title="Ludwigsburg">Ludwigsburga</a> wyposażyła organy w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._Micha%C5%82a_w_Hamburgu" title="Kościół św. Michała w Hamburgu">kościele św. Michała w Hamburgu</a> w pięć manuałów i 12 tys. piszczałek w 167 głosach. Taką samą dyspozycję miał instrument firmy <a href="/wiki/Henry_Willis_%26_Sons" title="Henry Willis & Sons">Henry Willis & Sons</a> w <a href="/wiki/Katedra_w_Liverpoolu" title="Katedra w Liverpoolu">katedrze w Liverpoolu</a>. W tym samym roku, w <a href="/wiki/Hala_Stulecia_we_Wroc%C5%82awiu" title="Hala Stulecia we Wrocławiu">Hali Stulecia we Wrocławiu</a> firma <a href="/wiki/Wilhelm_Sauer" title="Wilhelm Sauer">Wilhelma Sauera</a> oddała instrument posiadający 5 manuałów, 2 pedały oraz około 15 tys. piszczałek w 187 głosach. W 1904 na <a href="/wiki/Wystawa_%C5%9Bwiatowa" title="Wystawa światowa">EXPO</a> w <a href="/wiki/Saint_Louis" title="Saint Louis">Saint Louis</a> wystawiono wielkie organy, nabyte później przez amerykańskiego kupca <a href="/wiki/John_Wanamaker" title="John Wanamaker">Johna Wanamakera</a> do swojego <a href="/wiki/Dom_towarowy" title="Dom towarowy">domu towarowego</a> w <a href="/wiki/Filadelfia" title="Filadelfia">Filadelfii</a>. W kolejnych latach zostały rozbudowane, i kiedy oddano je do użytku w 1917 posiadały 5 manuałów oraz 18 tys. piszczałek w 232 głosach, stając się tym samym największymi organami na świecie. W 1932 w hali widowiskowo-sportowej w <a href="/wiki/Atlantic_City" title="Atlantic City">Atlantic City</a> zbudowano organy wyposażone w 7 manuałów i 33 tys. piszczałki w 381 głosach<sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434_51-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434-51">[51]</a></sup>. </p><p>„Wyścig” o miano największego instrumentu trwał, jednak głównym trendem w budownictwie organów XX wieku był historyzm, ze szczególnym uwzględnieniem konstrukcji i brzmienia barokowego. Na początku wieku ukonstytuował się w Niemczech, a później rozprzestrzenił na inne regiony świata <i><a href="/wiki/Orgelbewegung" title="Orgelbewegung">Orgelbewegung</a></i> – nurt przeciwstawiający się przemysłowemu budownictwu organów oraz dyspozycji klasycznej i romantycznej, i postulujący powrót do muzyki i dyspozycji barokowej. Wzorcem instrumentu były organy budowane przez <a href="/wiki/Gottfried_Silbermann" title="Gottfried Silbermann">Silbermanna</a>, oraz wczesnobarokowe, opisane przez <a href="/wiki/Michael_Praetorius" title="Michael Praetorius">Praetoriusa</a> w opracowaniu <i>Syntagma Musicum</i><sup id="cite_ref-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434_51-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434-51">[51]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-21" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. Początkowo ruch przybierał radykalne formy przebudowywania istniejących instrumentów symfonicznych i romantycznych, lecz z biegiem czasu złagodniał, a tendencja do budowy organów barokowych z mechaniczną trakturą przetrwała w Europie do dziś<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103-53">[53]</a></sup>. Do Polski <i>Orgelbewegung</i> dotarł w latach siedemdziesiątych i – poza wzbudzeniem mody na organy dawne – przyczynił się do wzmożenia wysiłków prowadzących do skatalogowania i odrestaurowania instrumentów zabytkowych<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Ochrona_i_konserwacja_zabytkowych_organów''102–109_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Ochrona_i_konserwacja_zabytkowych_organów''102–109-54">[54]</a></sup>. Tragiczne skutki I i II wojny światowej – straty materialne i osobowe – nie pozwoliły jednak przywrócić świetności sztuki organmistrzowskiej i najpopularniejszą konstrukcją pozostały w Polsce organy małe z trakturą pneumatyczną, elektropneumatyczną i później – elektromagnetyczną<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103_53-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103-53">[53]</a></sup>. </p><p>Pod koniec XX wieku konstruktorzy organów zaczęli wprowadzać w klawiaturach, przyciskach rejestrowych i trakturach komponenty elektroniczne. Oprócz uproszczenia, zmniejszenia kosztów i zwiększenia niezawodności, pozwoliło to również nagrywać i odtwarzać muzykę za pomocą protokołu <a href="/wiki/MIDI" title="MIDI">MIDI</a><sup id="cite_ref-WangMIDI_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-WangMIDI-55">[55]</a></sup>. Niektórzy konstruktorzy organów zaczęli dodawać obok głosów piszczałkowych głosy cyfrowe. Pionierem budownictwa organów hybrydowych jest firma Rodgers Instruments<sup id="cite_ref-mawHybridOrgan_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-mawHybridOrgan-56">[56]</a></sup>. Funkcję hybrydową mają organy z 2005 w <a href="/wiki/Bazylika_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Maryi_Panny_Liche%C5%84skiej_w_Licheniu_Starym" title="Bazylika Najświętszej Maryi Panny Licheńskiej w Licheniu Starym">Bazylice w Licheniu</a>, których kontuar wyposażony jest w system MIDI pozwalający nagrywać a później odtwarzać dźwięk bez udziału organisty. W latach 30. XX wieku firma <a href="/w/index.php?title=Allen_Organ_Company&action=edit&redlink=1" class="new" title="Allen Organ Company (strona nie istnieje)">Allen Organ</a><span class="noprint link-interwiki" style="position:relative;top:-.4em; white-space: nowrap; font-size:x-small;"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q4731805#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q4731805">(inne języki)</a></span> wprowadziła na rynek <a href="/wiki/Organy_elektroniczne" title="Organy elektroniczne">organy elektroniczne</a> oparte na <a href="/wiki/Lampa_elektronowa" title="Lampa elektronowa">lampach elektronowych</a>, a w 1971 zbudowała pierwsze organy cyfrowe wykorzystujące technologię <a href="/wiki/CMOS" title="CMOS">CMOS</a> i cyfrowe nagrania dźwięków prawdziwych organów piszczałkowych<sup id="cite_ref-AllenComp_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-AllenComp-57">[57]</a></sup>. W XXI wieku rozwój technik cyfrowych umożliwił podłączanie i sterowanie organami za pośrednictwem <a href="/wiki/Komputer_osobisty" title="Komputer osobisty">komputerów osobistych</a><sup id="cite_ref-Kądziołka_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kądziołka-58">[58]</a></sup>. </p><p>Organy budowane współcześnie prezentują pełną gamę rozmiarów, stylów brzmieniowych i architektonicznych – od niewielkich, charakteryzujących się jasną i delikatną intonacją instrumentów w <a class="mw-selflink-fragment" href="#Dyspozycja">dyspozycji</a> barokowej, do symfonizujących i wszechstronnych dyspozycji romantycznych, od prospektów <a href="/wiki/Historyzm_(architektura)" title="Historyzm (architektura)">historyzujących</a>, do współczesnych – <a href="/wiki/Modernizm_(architektura)" title="Modernizm (architektura)">modernistycznych</a> i <a href="/wiki/Postmodernizm_(architektura)" title="Postmodernizm (architektura)">postmodernistycznych</a><sup id="cite_ref-CITEREFKmita-Skarsgård2020211_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKmita-Skarsgård2020211-59">[59]</a></sup>. </p> <div class="thumb tmulti tnone center"><div class="thumbinner" style="width:892px;max-width:892px"><div role="heading" class="tmulti-header" style="clear:both;font-weight:bold;text-align:center">Modernistyczne i postmodernistyczne prospekty organów piszczałkowych</div><div class="tsingle" style="float:left;margin:1px;width:172px;max-width:172px"><div class="thumbimage" style="height:130px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Murrhardt-stadtkirche-orgel_(retouched).jpg" class="mw-file-description"><img alt="1977" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Murrhardt-stadtkirche-orgel_%28retouched%29.jpg/170px-Murrhardt-stadtkirche-orgel_%28retouched%29.jpg" decoding="async" width="170" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Murrhardt-stadtkirche-orgel_%28retouched%29.jpg/255px-Murrhardt-stadtkirche-orgel_%28retouched%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Murrhardt-stadtkirche-orgel_%28retouched%29.jpg/340px-Murrhardt-stadtkirche-orgel_%28retouched%29.jpg 2x" data-file-width="782" data-file-height="600" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">1. 1977</div></div><div class="tsingle" style="float:left;margin:1px;width:184px;max-width:184px"><div class="thumbimage" style="height:130px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg" class="mw-file-description"><img alt="2003" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg/182px-Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg" decoding="async" width="182" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg/273px-Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg/364px-Herz-Jesu-Kirche_Muenchen_Orgel.jpg 2x" data-file-width="3546" data-file-height="2541" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">2. 2003</div></div><div class="tsingle" style="float:left;margin:1px;width:100px;max-width:100px"><div class="thumbimage" style="height:130px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg" class="mw-file-description"><img alt="2003" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg/98px-Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg" decoding="async" width="98" height="131" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg/147px-Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg/196px-Saulieu_-_Saint-Andoche_-_Orgues.jpg 2x" data-file-width="1944" data-file-height="2592" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">3. 2003</div></div><div class="tsingle" style="float:left;margin:1px;width:94px;max-width:94px"><div class="thumbimage" style="height:130px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg" class="mw-file-description"><img alt="2005" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg/92px-Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg" decoding="async" width="92" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg/138px-Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg/184px-Stuttgart_St._Fidelis_-_Vleugels_Orgel.jpg 2x" data-file-width="724" data-file-height="1024" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">4. 2005</div></div><div class="tsingle" style="float:left;margin:1px;width:198px;max-width:198px"><div class="thumbimage" style="height:130px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg" class="mw-file-description"><img alt="2006" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg/196px-Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg" decoding="async" width="196" height="131" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg/294px-Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg/392px-Marburg_-_Elisabethkirche_06_ies.jpg 2x" data-file-width="3888" data-file-height="2592" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">5. 2006</div></div><div class="tsingle" style="float:left;margin:1px;width:132px;max-width:132px"><div class="thumbimage" style="height:130px;overflow:hidden"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg" class="mw-file-description"><img alt="2015" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg/130px-Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg" decoding="async" width="130" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg/195px-Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg/260px-Lutherkirche_Berlin-Spandau-Orgel.jpg 2x" data-file-width="2391" data-file-height="2391" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">6. 2015</div></div><div style="clear:left"></div><div class="thumbcaption" style="clear:left;text-align:left">1 – organy z barokową dyspozycją w kościele w <a href="/wiki/Murrhardt" title="Murrhardt">Murrhardt</a>, 2 – organy z barokowo-symfoniczną dyspozycją w Kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w <a href="/wiki/Monachium" title="Monachium">Monachium</a>, 3 – organy z renesansową dyspozycją w bazylice Basilique Saint-Andoche w <a href="/wiki/Saulieu" title="Saulieu">Saulieu</a>, 4 – organy z romantyczną dyspozycją w kościele św. Fidelisa w <a href="/wiki/Stuttgart" title="Stuttgart">Stuttgarcie</a>, 5 – organy z symfoniczną dyspozycją w <a href="/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%9Bw._El%C5%BCbiety_w_Marburgu" title="Kościół św. Elżbiety w Marburgu">kościele św. Elżbiety w Marburgu</a>, 6 – organy z renesansową dyspozycją w kościele Lutra w <a href="/wiki/Spandau" title="Spandau">Spandau</a></div></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Klasyfikacja">Klasyfikacja</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Klasyfikacja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Klasyfikacja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Instrument_muzyczny#Klasyfikacja_popularna" title="Instrument muzyczny">Klasyfikacja popularna</a> umieszcza organy pośród instrumentów <a href="/wiki/Instrument_klawiszowy" title="Instrument klawiszowy">klawiszowych</a><sup id="cite_ref-britannica_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-britannica-60">[60]</a></sup> <a href="/wiki/Instrument_d%C4%99ty" class="mw-redirect" title="Instrument dęty">dętych</a><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup>. <a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Drobner" title="Mieczysław Drobner">Mieczysław Drobner</a>, w opracowaniu <i>Instrumentoznawstwo i akustyka</i> (1960), dzieli organy na dwie części: wargową i języczkową, klasyfikując je odpowiednio w kategoriach instrumentów dętych wargowych miechowych i samobrzmiących języczkowych mechanicznomiechowych<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner199736–38_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner199736–38-62">[62]</a></sup>. <a href="/wiki/Klasyfikacja_Hornbostela-Sachsa" title="Klasyfikacja Hornbostela-Sachsa">Klasyfikacja naukowa</a> nie przydziela organom piszczałkowym jednej kategorii, ale grupuje <a class="mw-selflink-fragment" href="#Piszczałki">piszczałki organowe</a> wg typu (wargowe i języczkowe) oraz <a class="mw-selflink-fragment" href="#Głosy">głosy organowe</a> wg typu zastosowanych piszczałek<sup id="cite_ref-VogelKlasyfikacja_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-VogelKlasyfikacja-63">[63]</a></sup>: </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Kod numeryczny</th> <th>Nazwa grupy</th> <th>Typ głosu organowego </th></tr> <tr> <td>412.1</td> <td>Aerofony idiofoniczne interrupcyjne lub stroikowe</td> <td>Organowe głosy języczkowe </td></tr> <tr> <td>412.122</td> <td>Zestawy stroików kryjących</td> <td>Wczesne języczkowe głosy organowe </td></tr> <tr> <td>421.222.11</td> <td>Zestawy fletów otwartych z wewnętrznym kanalikiem, bez otworów palcowych</td> <td>Organowe piszczałki wargowe otwarte </td></tr> <tr> <td>421.222.2</td> <td>Zestawy częściowo zamkniętych fletów z wewnętrznym kanalikiem</td> <td>Organowe piszczałki wargowe rurkowe </td></tr> <tr> <td>421.222.3</td> <td>Zestawy fletów zamkniętych z wewnętrznym kanalikiem</td> <td>Organowe piszczałki wargowe zamknięte </td></tr></tbody></table> <p>Ponieważ większą część korpusu dźwiękowego organów stanowią piszczałki wargowe (od 100% do 75%)<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45-64">[64]</a></sup>, niektóre źródła klasyfikują organy w grupie 421.222.11; inne, przyjmując największą część wspólną, nazywają je po prostu <a href="/wiki/Aerofony" title="Aerofony">aerofonem</a><sup id="cite_ref-pwn_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-pwn-65">[65]</a></sup>. W praktyce, każdy instrument organowy może być klasyfikowany indywidualnie, i np. organy z piszczałkami wargowymi, wyłącznie otwartymi, jednym głosem języczkowym oraz wyposażone w napędzane mechanicznie koło z dzwonkami będą miały pełny kod numeryczny w klasyfikacji naukowej: 421.222.11 + 412.1 + 112.121-9<sup id="cite_ref-VogelKlasyfikacja_63-1" class="reference"><a href="#cite_note-VogelKlasyfikacja-63">[63]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Rodzaje">Rodzaje</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Rodzaje" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rodzaje"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Organy, ze względu na kryterium mobilności, dzieli się na przenośne i nieprzenośne<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup>. Obydwa rodzaje składają się z trzech systemów, które formułują ten instrument: piszczałek, układu dostarczania powietrza oraz mechanizmu sterowania powietrzem<sup id="cite_ref-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206-8">[8]</a></sup>. W zasadniczej kwestii wzbudzania dźwięku i sterowania piszczałkami, organy <a href="/wiki/Historia_najnowsza" title="Historia najnowsza">współczesne</a> nie różnią się od tych wynalezionych przez Ktesibiosa, i rozwijanych w <a href="/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Starożytność">starożytności</a> i <a href="/wiki/Nowo%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Nowożytność">nowożytności</a><sup id="cite_ref-CITEREFPierrot1971v–vi,_292_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPierrot1971v–vi,_292-66">[66]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-22" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18">[18]</a></sup>. Poszczególne odmiany różnią się rozwiązaniami konstrukcyjnymi trzech głównych kompleksów oraz obecnością innych<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nieprzenośne"><span id="Nieprzeno.C5.9Bne"></span>Nieprzenośne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Nieprzenośne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Nieprzenośne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_(04).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_%2804%29.jpg/220px-Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_%2804%29.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_%2804%29.jpg/330px-Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_%2804%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_%2804%29.jpg/440px-Jasna_G%C3%B3ra_Basilica_organ_%2804%29.jpg 2x" data-file-width="3888" data-file-height="2592" /></a><figcaption>Organy wielkie</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:L%C3%BCbeck,_St._Marien,_Kemper-Orgel,_Werkaufteilung.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/L%C3%BCbeck%2C_St._Marien%2C_Kemper-Orgel%2C_Werkaufteilung.png/220px-L%C3%BCbeck%2C_St._Marien%2C_Kemper-Orgel%2C_Werkaufteilung.png" decoding="async" width="220" height="284" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/L%C3%BCbeck%2C_St._Marien%2C_Kemper-Orgel%2C_Werkaufteilung.png/330px-L%C3%BCbeck%2C_St._Marien%2C_Kemper-Orgel%2C_Werkaufteilung.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/L%C3%BCbeck%2C_St._Marien%2C_Kemper-Orgel%2C_Werkaufteilung.png/440px-L%C3%BCbeck%2C_St._Marien%2C_Kemper-Orgel%2C_Werkaufteilung.png 2x" data-file-width="573" data-file-height="739" /></a><figcaption>Przykładowy rozkład niektórych zespołów brzmieniowych (sekcji)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lodz,_Akademia_Muzyczna,_Orgel_(1).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%281%29.jpg/220px-Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%281%29.jpg" decoding="async" width="220" height="205" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%281%29.jpg/330px-Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%281%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%281%29.jpg/440px-Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%281%29.jpg 2x" data-file-width="824" data-file-height="768" /></a><figcaption>Organy małe</figcaption></figure> <p>Organy nieprzenośne ustawione są w budynku lub w plenerze na stałe i często stanowią istotny element wystroju wnętrza lub krajobrazu<sup id="cite_ref-Biernat_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-Biernat-67">[67]</a></sup>. W grupie tej wyróżnia się organy wielkie, średnie i małe, pozytywy nieprzenośne, organy pokojowe i kinowe. Kryteria podziału nie są jednolicie określone, aczkolwiek przyjmuje się pewne wartości poszczególnych wyróżników. Zwraca się głównie uwagę na rozmiary, liczbę głosów i klawiatur oraz obecność urządzeń dodatkowych<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup>. </p> <dl><dt>Organy wielkie</dt></dl> <p>Organy wielkie mają monumentalny, często wieloczęściowy prospekt, ponad 60 głosów, więcej niż trzy manuały i pedał<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200959-33">[33]</a></sup>. </p><p>Poszczególne zespoły brzmieniowe (sekcje<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200984_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200984-68">[68]</a></sup>), czyli zestawy głosów należących do danej klawiatury, mają swoje nazwy pochodzące od funkcji, jaką dany zespół brzmieniowy spełnia w organach, albo od miejsca czy sposobu umieszczenia go w strukturze architektonicznej instrumentu. W polskiej literaturze stosuje się często niemieckie nazwy sekcji, a czasami nazwy pochodzące od klawiatury, która nimi steruje (np. manuał I, pedał)<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup>. Najczęściej występującymi terminami określającymi sekcje są<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-6" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski20094,18,26,55,61,72,82,84,86_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski20094,18,26,55,61,72,82,84,86-69">[69]</a></sup>: </p> <ul><li><i>Hauptwerk</i> (niem.), <i>Great Organ</i> (ang.), <i>Grand Orgue</i> (fr.), sekcja główna – główny zespół brzmieniowy.</li> <li><i>Oberwerk</i> (niem.), pozytyw górny – zespół należący do wyżej położonej klawiatury lub umieszczony wyżej, np. nad głosami sekcji głównej.</li> <li><i>Positiv</i>, <i>Positivwerk</i> (niem.), <i>positive organ</i> (ang.), <i>Positif</i> (fr.), pozytyw – w dawnych organach sekcja z przewagą głosów fletowych, czasami strojonych niżej od sekcji głównej, szczególnie przydatny do akompaniowania chórowi – stąd nazywany również organami chórowymi. W nowszych rozwiązaniach strojony jak sekcja główna, z głosami jasnymi, metalicznymi i klarownymi.</li> <li><i>Rückpositiv</i> (niem.), pozytyw dolny/plecowy/przedni/tylny/chórowy – sekcja wysunięta do przodu, wydzielona konstrukcyjnie i umieszczona w osobnej szafie, często na balustradzie chóru, która w dawnych organach znajdowała się za plecami organisty. W polskojęzycznej terminologii używa się sprzecznych nazw (przedni, tylny) w zależności od kontekstu, którym są muzyk bądź widz.</li> <li><i>Brustwerk</i> (niem.) – sekcja należąca do wyżej położonej klawiatury. W dawnych organach określenie podłączonego do najwyższej klawiatury zespołu głosów języczkowych o skróconych tubach i głosów wargowych wysokobrzmiących.</li> <li><i>Schwellwerk</i>, <i>Schweller</i>, <i>Echowerk</i> (niem.), <i>swell organ</i> (ang.), <i>récit expressif</i> (fr.) – zespół głosów umieszczony w szafie ekspresyjnej.</li> <li><i>Fernwerk</i> (niem.), echo odległe – sekcja wydzielona i umieszczona w osobnej szafie (najczęściej ekspresyjnej) w znacznej odległości od organów głównych, np. na drugim końcu pomieszczenia.</li> <li><i>Solowerk</i>, <i>Soloklavier</i> (niem.), <i>Solo Organ</i> (ang.), <i>Clavier de Bombarde</i>, <i>Clavier de Solo</i> (fr.) – sekcja złożona z głosów języczkowych i wargowych o charakterze solowym.</li> <li><i>Pedalwerk</i> (niem.), <i>pedal organ</i> (ang.), <i>pédale</i> (fr.), sekcja pedału, sekcja pedałowa – sekcja należąca do klawiatury pedałowej.</li></ul> <dl><dt>Organy średnie</dt></dl> <p>Organy średnie mają jedno lub wieloczęściowy prospekt, ponad 25 głosów, więcej niż dwa manuały i pedał. Zespoły brzmieniowe mogą mieć takie same nazwy, jak w organach wielkich<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-7" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200959-33">[33]</a></sup>. </p> <dl><dt>Organy małe</dt></dl> <p>Organy małe mają kilkanaście głosów, jeden lub dwa manuały i pedał<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-8" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200958_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200958-70">[70]</a></sup>. </p> <dl><dt>Pozytyw nieprzenośny</dt></dl> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Pozytyw_(instrument_muzyczny)" title="Pozytyw (instrument muzyczny)">Pozytyw</a>.</i></div> <p>Pozytyw nieprzenośny to organy o rozmiarze szerokiej szafy odzieżowej, wyposażone w jeden, rzadziej dwa manuały, kilka głosów – najczęściej tylko wargowych, na ogół bez pedału lub z pedałem podwieszonym<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-9" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200972_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200972-71">[71]</a></sup>. </p> <dl><dt>Organy pokojowe</dt></dl> <p>Organy pokojowe, Hausorgel (niem.), Zimmerorgel (niem.) to określenie stosowane często zamiennie z terminem pozytyw. W niektórych źródłach oznacza niewielkie gabarytowo, kilkugłosowy instrument przystosowany do zamontowania w małym pomieszczeniu, np. pokoju, wyposażony w urządzenia stosowane w dużych instrumentach i wykorzystywany do nauki gry i obsługi<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-10" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200959-33">[33]</a></sup>. </p> <dl><dt>Organy kinowe</dt></dl> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Organy_kinowe" title="Organy kinowe">Organy kinowe</a>.</i></div> <p>Organy kinowe to instrument używany w okresie kina niemego do muzycznej ilustracji fabuły rozgrywającej się na ekranie lub scenie kinoteatru. Pierwotnie były to organy piszczałkowe, później elektroniczne. Przystosowane były do wydawania różnych dźwięków muzycznych, pozamuzycznych (odgłosy natury i cywilizacji) i często wyposażone w sekcję perkusyjną<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-11" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200958_70-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200958-70">[70]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Przenośne"><span id="Przeno.C5.9Bne"></span>Przenośne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Przenośne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przenośne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner" style="width:224px;max-width:224px"><div class="tsingle" style="margin:1px;width:222px;max-width:222px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Pozytyw" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg/220px-Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg/330px-Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg/440px-Erfurt_Dom_St._Marien_06.jpg 2x" data-file-width="3648" data-file-height="2736" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">Pozytyw</div></div><div class="tsingle" style="margin:1px;width:222px;max-width:222px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Portative_Organ_MET_MUS874.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portatyw" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Portative_Organ_MET_MUS874.jpg/220px-Portative_Organ_MET_MUS874.jpg" decoding="async" width="220" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Portative_Organ_MET_MUS874.jpg/330px-Portative_Organ_MET_MUS874.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Portative_Organ_MET_MUS874.jpg/440px-Portative_Organ_MET_MUS874.jpg 2x" data-file-width="1618" data-file-height="1436" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">Portatyw</div></div><div class="tsingle" style="margin:1px;width:222px;max-width:222px"><div class="thumbimage"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Bible_Regal.png" class="mw-file-description"><img alt="Regał" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Bible_Regal.png/220px-Bible_Regal.png" decoding="async" width="220" height="157" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Bible_Regal.png/330px-Bible_Regal.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Bible_Regal.png/440px-Bible_Regal.png 2x" data-file-width="1191" data-file-height="852" /></a></span></div><div class="thumbcaption" style="clear:left">Regał</div></div></div></div> <p>Organy przenośne to niewielkich gabarytów instrumenty złożone z tych samych podzespołów co organy nieprzenośne: piszczałek, układu dostarczania powietrza oraz mechanizmu sterowania powietrzem. Efektem mniejszych wymiarów jest brak piszczałek o bardzo niskich częstotliwościach dźwięku oraz traktury o prostych konstrukcjach dźwigniowych (dla klawiatur) oraz zasuwowych (dla głosów)<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203-72">[72]</a></sup>. </p> <dl><dt>Pozytyw przenośny</dt></dl> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Pozytyw_(instrument_muzyczny)" title="Pozytyw (instrument muzyczny)">Pozytyw</a>.</i></div> <p>Pozytyw przenośny ma jeden manuał, nie posiada pedału i wymaga do obsługi kalikanta. Był wykorzystywany od X do XVII wieku głównie w <a href="/wiki/Muzyka_liturgiczna" title="Muzyka liturgiczna">muzyce liturgicznej</a>, niekiedy w świeckiej<sup id="cite_ref-britPozytyw_73-0" class="reference"><a href="#cite_note-britPozytyw-73">[73]</a></sup>. Występuje w dwóch odmianach: dwuczęściowej i jednoczęściowej. Pierwsza składa się z części dolnej, w której umieszczone są miechy, oraz górnej, z piszczałkami i trakturą. Instrument zazwyczaj ma tylko głosy wargowe, z najniżej brzmiącą piszczałką 8′ (czasami tylko 4′). Skala głosu obejmuje do czterech oktaw, najniższa jest zwykle krótka. Pozytyw jednoczęściowy (szkatularny, procesyjny) mieści się w całości w drewnianej skrzyni z uchwytami do przenoszenia. Miechy znajdują się w górnej części, a piszczałki pod nimi<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203-72">[72]</a></sup>. </p> <dl><dt>Portatyw</dt></dl> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Portatyw" title="Portatyw">Portatyw</a>.</i></div> <p>Portatyw (<i>organetto</i>) ma gabaryty i konstrukcję umożliwiające granie w pozycji siedzącej – instrument oparty jest na kolanie, lub stojącej – zawieszony na pasku przez ramię. Posiada jedną klawiaturę i zazwyczaj jeden głos wargowy, najczęściej 2′, obejmujący skalę około dwóch oktaw. Organista jedną ręką obsługuje klawiaturę, a drugą miech<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203-72">[72]</a></sup>. Był wykorzystywany od XII do XVI wieku głównie w muzyce świeckiej, także w liturgicznej<sup id="cite_ref-britPortatyw_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-britPortatyw-74">[74]</a></sup>. </p> <dl><dt>Regał</dt></dl> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Rega%C5%82_(instrument)" title="Regał (instrument)">Regał</a>.</i></div> <p>Regał posiada wyłącznie piszczałki języczkowe ułożone poziomo pod klawiaturą, zazwyczaj jeden głos oraz dwa miechy klinowe kształtem przypominające duże księgi. Podczas gry umieszczony jest na meblu wysokości stołu. Miechy obsługiwane są przez kalikanta lub nogami przez organistę, za pomocą dodatkowych mechanizmów<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203-72">[72]</a></sup>. Był wykorzystywany w Europie, w epokach <a href="/wiki/Renesans" title="Renesans">renesansu</a> i <a href="/wiki/Barok" title="Barok">baroku</a>, jako instrument solowy i zespołowy. Regały produkowane współcześnie, na potrzeby wykonywania muzyki dawnej, wyposażone są w dmuchawy elektryczne zamiast <a href="/wiki/Miech" title="Miech">miechów</a><sup id="cite_ref-britRegał_75-0" class="reference"><a href="#cite_note-britRegał-75">[75]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Budowa">Budowa</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Budowa" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Budowa"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Organy są zespołem wielu piszczałek, z których każda wydaje tylko jeden dźwięk o stałej wysokości, poziomie natężenia i barwie. Dopływ powietrza do wszystkich piszczałek zapewnia urządzenie mechaniczne, a skierowanie jego strumienia do żądanej piszczałki dokonuje się za pośrednictwem klawiszów i włączników głosów<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-8" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5">[5]</a></sup>. Piszczałki ułożone są w głosy – szeregi o zazwyczaj wyrównanej budowie, barwie i natężeniu. Wytwarzane w miechach lub dmuchawie powietrze przekazywane jest kanałami powietrznymi do wiatrownic – skrzyń, na których ustawione są piszczałki. Organista, przyciskając klawisz manuału uruchamia trakturę, która – mechanicznie, pneumatycznie bądź elektrycznie – przekazuje sygnał do zaworu otwierającego dopływ powietrza do określonej piszczałki lub piszczałek. Wymienione komponenty zamknięte są w szafie organowej – ramie i obudowie zewnętrznej, której frontowe, architektoniczno-plastyczne wykończenie – prospekt organowy – jest często odrębnym dziełem sztuki. Organy mogą być wyposażone w urządzenia dodatkowe: pudło ekspresyjne, tremolo, crescendo, tutti, <a href="/wiki/Cymbelstern" title="Cymbelstern">cymbelstern</a>, dzwonki, instrumenty perkusyjne<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-12" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup>. </p> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg/420px-Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg.png" decoding="async" width="420" height="413" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg/630px-Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg/840px-Organy_-_schemat_z_organ%C3%B3w_wielkich_z_1879_w_katedrze_%C5%9Awi%C4%99tego_Patryka_w_Nowym_Jorku.svg.png 2x" data-file-width="757" data-file-height="744" /></a><figcaption>Schemat organów wielkich z trakturą mechaniczną. Nie uwzględniono traktury połączeń (kopulacji) i traktury rejestrowej</figcaption></figure> <ol><li>szafa organowa</li> <li>szafa ekspresyjna</li> <li>piszczałki prospektowe</li> <li>piszczałki sekcji chórowej (pozytyw, organy chórowe, niem. <i>Positivwerk</i>, ang. <i>positive organ</i>)</li> <li>wiatrownica sekcji chórowej</li> <li>kondukty</li> <li>piszczałki głównego zespołu brzmieniowego (sekcja główna, niem. <i>Hauptwerk</i>, ang. <i>Great Organ</i>)</li> <li>wiatrownica sekcji głównej</li> <li>elementy traktury gry (traktury klawiatur)</li> <li>dźwignie Barkera</li> <li>manuały</li> <li>pedał</li> <li>ławka</li> <li>piszczałki zespołu głosów umieszczonego w szafie ekspresyjnej (niem. <i>Schwellwerk</i>, ang. <i>swell organ</i>)</li> <li>wiatrownica szafy ekspresyjnej</li> <li>piszczałki sekcji solowej (niem. <i>Solowerk</i>, ang. <i>Solo Organ</i>)</li> <li>wiatrownica sekcji solowej</li> <li>piszczałki sekcji pedału (niem. <i>Pedalwerk</i>, ang. <i>pedal organ</i>)</li> <li>wiatrownica sekcji pedałowej</li> <li>miech magazynowy</li></ol> <p><br style="clear:both;" /> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dyspozycja">Dyspozycja</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Dyspozycja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dyspozycja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Dyspozycja organów to – w ścisłym znaczeniu – szczegółowy plan organów, wraz z rysunkami technicznymi i wykresami, który obejmuje stronę dźwiękową (dynamiczną), czyli organy jako instrument muzyczny oraz stronę statyczną, czyli wystrój plastyczny wierzchniej części instrumentu. W znaczeniu popularnym, dyspozycja (dyspozycja uproszczona) to wykaz głosów (nazwy i wysokości brzmienia podane w stopach), liczba klawiatur oraz ogólnie określony rodzaj traktury i połączeń<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189_76-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189-76">[76]</a></sup>. </p><p>Przykładowa dyspozycja uproszczona małych organów zbudowanych przez Antoniego Sapalskiego w kościele pw. św. Bartłomieja w Krakowie<sup id="cite_ref-Matoga_77-0" class="reference"><a href="#cite_note-Matoga-77">[77]</a></sup>: </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Manuał<br />C – c³ </th> <th>Pedał<br />C – c </th></tr> <tr valign="top"> <td>Flet major 8′<br />Pryncypał 4′<br />Flet minor 4′<br />Oktawa 2′<br />Sifflet 1′ </td> <td>Subbas 16′<br />Oktawbas 8′ </td></tr> <tr> <td colspan="2">Urządzenia dodatkowe: Tremolo </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Piszczałki"><span id="Piszcza.C5.82ki"></span>Piszczałki</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Piszczałki" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Piszczałki"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_organowa" title="Piszczałka organowa">Piszczałka organowa</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Organ_interior_(organ_pipes).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg/220px-Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg/330px-Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg/440px-Organ_interior_%28organ_pipes%29.jpg 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1944" /></a><figcaption>Piszczałki organowe drewniane i metalowe</figcaption></figure> <p>Piszczałki organowe mają najczęściej kształt długiego walca i prostopadłościanu, oraz wąskiego stożka i ostrosłupa. Ich długość wynosi od kilku centymetrów do 10 metrów<sup id="cite_ref-CITEREFDrobner1997''Piszczałki''189–194_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDrobner1997''Piszczałki''189–194-78">[78]</a></sup><sup id="cite_ref-britannica_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-britannica-60">[60]</a></sup>. U podstawy i na końcu wyposażone są w elementy służące do wzbudzania dźwięku oraz regulowania wysokości, natężenia i barwy dźwięku. Kształt i gabaryty piszczałek mają wpływ na barwę oraz wysokość i natężenie wydawanego dźwięku. Piszczałki organowe dzielą się na wargowe (labialne) i języczkowe. W pierwszych dźwięk powstaje na skutek drgania słupa powietrza przepływającego przez korpus, w drugich – na skutek drgania metalowego języczka<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43_79-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43-79">[79]</a></sup>. </p><p>Do budowy piszczałek używa się drewna, metali i innych materiałów. Stosuje się drewno miękkie (sosna, jodła, świerk) i twarde (dąb, buk, grusza, jesion). Najlepsze własności akustyczne uzyskuje się stosując wysokogatunkowe drewno zdrowe, o gęstym równym słoju, bez sęków i pęknięć, <a href="/wiki/Suszenie_drewna" title="Suszenie drewna">suszone</a> w sposób naturalny, nie krócej niż 7 lat<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45-64">[64]</a></sup>. Piszczałki metalowe wykonuje się najczęściej ze stopów cyny z ołowiem; stosuje się rozmaite proporcje: od 100% cyny do 100% ołowiu. Ze względu na walory dźwiękowe nie zaleca się cynku. Sporadycznie wykorzystuje się miedź, a rzadziej inne materiały: mosiądz, papier, szkło, masy plastyczne<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43_79-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43-79">[79]</a></sup>. </p><p>Jednym z parametrów opisujących piszczałki jest menzura – w piszczałkach wargowych jest to iloraz średnicy lub szerokości i długości, w języczkowych – wymiary języczka. Menzura wpływa na wysokość dźwięku. Długość piszczałek organowych wyraża się w stopach i oznacza symbolem prim, np. 4′. Długość piszczałki jest głównym czynnikiem wpływającym na wysokość dźwięku w piszczałkach wargowych; w piszczałkach języczkowych korpus pełni głównie rolę <a href="/wiki/Rezonator_(muzyka)" title="Rezonator (muzyka)">rezonatora</a><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43_79-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43-79">[79]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Głosy"><span id="G.C5.82osy"></span>Głosy</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Głosy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Głosy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Piszcza%C5%82ka_organowa#Głos" title="Piszczałka organowa">Głos organowy</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Valley,_Zollingerhalle,_Untergeschoss,_Berching,_Bittner-Orgel_(5).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Valley%2C_Zollingerhalle%2C_Untergeschoss%2C_Berching%2C_Bittner-Orgel_%285%29.jpg/220px-Valley%2C_Zollingerhalle%2C_Untergeschoss%2C_Berching%2C_Bittner-Orgel_%285%29.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Valley%2C_Zollingerhalle%2C_Untergeschoss%2C_Berching%2C_Bittner-Orgel_%285%29.jpg/330px-Valley%2C_Zollingerhalle%2C_Untergeschoss%2C_Berching%2C_Bittner-Orgel_%285%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Valley%2C_Zollingerhalle%2C_Untergeschoss%2C_Berching%2C_Bittner-Orgel_%285%29.jpg/440px-Valley%2C_Zollingerhalle%2C_Untergeschoss%2C_Berching%2C_Bittner-Orgel_%285%29.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="800" /></a><figcaption>Piszczałki głosów organowych. Od przodu: malowane piszczałki prospektowe jednorzędowego pryncypału; w głębi, naprzemiennie, głosy wargowe z piszczałkami metalowymi, drewnianymi, mieszane, oraz głos wielorzędowy</figcaption></figure> <p>Piszczałki zgrupowane są w głosy (rejestry), włączane i wyłączane za pomocą włączników rejestrowych i pobudzane do brzmienia za pośrednictwem klawiatury. Piszczałki jednego głosu zazwyczaj mają jednakową budowę, barwę i są nastrojone według skali muzycznej. Niektóre głosy zawierają w szeregu piszczałki o różnej konstrukcji, np. <i>Rurflet</i> (na początku skali ma piszczałki kryte, później zaopatrzone w rurki, a dalej stożkowe), głosy fletowe (z piszczałkami krytymi i otwartymi) i głosy językowe z piszczałkami wargowymi w górnym zakresie. Polskie cymbałki to natomiast głos nie strojony w ogóle, a <i>Voix céleste</i> – delikatnie rozstrojony<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45-64">[64]</a></sup>. </p><p>Niektóre głosy organowe mają tyle samo piszczałek w rzędzie, ile jest klawiszy w manuale, tj. od 49 do 61, i obejmują zakres 4 do 5 oktaw. Głosy wielorzędowe zbudowane są z kilku rzędów (chórów) – jeden klawisz uruchamia więcej niż jedną piszczałkę. Inne głosy zawierają mniej niż 4 oktawy. Głosy klawiatury nożnej zawierają 30–32 piszczałki<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54_80-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54-80">[80]</a></sup>. Niejednolita struktura głosów bywa przyczyną sporów dotyczących rankingów wielkości organów piszczałkowych. Aby ich uniknąć podaje się kilka parametrów – ilość głosów, ilość rzędów, ilość piszczałek<sup id="cite_ref-SzostakVH_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-SzostakVH-81">[81]</a></sup>. </p><p>Terminy oznaczające głosy organowe składają się z nazwy własnej, liczby (całkowitej lub mieszanej – z ułamkiem) określającej długość piszczałki o najniższej wysokości dźwięku w rzędzie, oraz – dla głosów mieszanych – ilości chórów, na przykład<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54_80-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54-80">[80]</a></sup>: </p> <ul><li><i>Trompet</i> 8′ – głos języczkowy, o mocnym, jasnym dźwięku, nietransponujący,</li> <li>Mikstura 1 1/3′4ch (lub Mikstura 1 1/3′ IV) – pryncypałowy głos mieszany o jasnym, metalicznym dźwięku, czterorzędowy, w którym największa piszczałka ma długość 1 1/3 stopy.</li></ul> <p>Głosy organowe dzieli się wg rodzaju piszczałek na wargowe i języczkowe. Inne podziały obejmują kryteria rozmiaru (wielkie i małe), przynależności do klawiatury ręcznej i nożnej (manuałowe i pedałowe), związku z klawiaturą (stałe i transmitowane), zakres klawiatury (zupełne i półgłosy) oraz sposób brzmienia (zasadnicze, poboczne i mieszane)<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54_80-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54-80">[80]</a></sup>. </p><p>Zależnie od charakteru brzmienia głosy organowe dzieli się na pięć grup<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189_76-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189-76">[76]</a></sup>: </p> <ul><li>Pryncypały – podstawowe głosy organowe nadające instrumentowi charakterystyczny, niepodobny do brzmienia innych instrumentów jasny i pełny dźwięk; piszczałki tylko wargowe otwarte, o średniej menzurze, cylindryczne metalowe lub prostopadłościenne drewniane<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Pryncypały''66–72_82-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Pryncypały''66–72-82">[82]</a></sup>;</li> <li>Flety – głosy zbliżone barwą do fletu używanego w orkiestrze, o miękkim i łagodnym dźwięku; piszczałki wargowe, otwarte, kryte lub przedęte, o wszelkich rozmiarach menzur, metalowe i drewniane, wszelkich możliwych kształtach korpusów<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Flety''72–77_83-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Flety''72–77-83">[83]</a></sup>;</li> <li>głosy kryte – dźwięk przytłumiony; piszczałki całkowicie zakryte lub półkryte, metalowe głównie cylindryczne, drewniane o przekroju prostokątnym, rzadziej kwadratowym<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_kryte''77–80_84-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_kryte''77–80-84">[84]</a></sup>;</li> <li>głosy smyczkowe – dźwięk zbliżony do instrumentów smyczkowych o szerokim spektrum barw; piszczałki głównie metalowe, cylindryczne oraz stożkowe – zbieżne (koniczne) i rozbieżne (antykoniczne, lejkowate)<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_smyczkowe''80–82_85-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_smyczkowe''80–82-85">[85]</a></sup>;</li> <li>głosy języczkowe – dźwięk jasny, mocny i donośny, używany do partii solowych; tuby rezonansowe metalowe, cylindryczne i lejkowate<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_języczkowe''85–92_86-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_języczkowe''85–92-86">[86]</a></sup>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="System_zasilania">System zasilania</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: System zasilania" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: System zasilania"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>System zasilania lub układ dostarczający powietrze to zespół urządzeń których zadaniem jest wytworzenie powietrza pod określonym ciśnieniem i dostarczenie go systemem konduktów (kanałów powietrznych) do wiatrownic – skrzyń, na których ustawione są piszczałki<sup id="cite_ref-CITEREFMarchwica2006''organy''206–206_87-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFMarchwica2006''organy''206–206-87">[87]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Miech">Miech</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Miech" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Miech"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Miech" title="Miech">Miech</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg/220px-Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg/330px-Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg/440px-Mouscron_-_%C3%A9glise_Saint-Barth%C3%A9l%C3%A9my_-_orgue_-_soufflet_-_01.jpg 2x" data-file-width="4606" data-file-height="3051" /></a><figcaption>Miechy klinowe</figcaption></figure> <p>Miech organowy to urządzenia gromadzące i dostarczające pod stałym ciśnieniem powietrze, używane do zadymania piszczałek, poruszania niektórych elementów traktury pneumatycznej oraz elementów dodatkowych. Współcześnie, poza organami zabytkowymi, miech pełni rolę rezerwuaru – magazynu sprężonego powietrza. Miechy dzieli się na dwie grupy: jednoczęściowe i dwuczęściowe. W pierwszych, to samo urządzenie spręża i gromadzi powietrze, a w celu zapewnienia równomiernego dostarczania powietrza do organów współpracują przynajmniej dwa. W drugich – jedna część spręża, a druga magazynuje powietrze. Zmagazynowane powietrze przekazywane jest do konduktów<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111_88-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111-88">[88]</a></sup>. </p><p>Do końca XVIII wieku stosowano w organach miechy jednoczęściowe: do połowy XV wieku kowalskie, później klinowe. Na przełomie XVI/XVII opracowano miech skrzyniowy. Na początku XIX wieku wprowadzono dwuczęściowy miech magazynowy. Współcześnie używa się miechów pływakowych napełnianych dmuchawą elektryczną<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111_88-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111-88">[88]</a></sup> lub – zamiast miechów – wykorzystuje się regulatory ciśnienia montowane bezpośrednio na wiatrownicach<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72_89-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72-89">[89]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dmuchawa">Dmuchawa</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Dmuchawa" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dmuchawa"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG/220px-Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG/330px-Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG/440px-Tretanlage_und_Gebl%C3%A4se.JPG 2x" data-file-width="3264" data-file-height="2448" /></a><figcaption>Miech magazynowy w roli rezerwuaru. Widoczne dwa alternatywne urządzenia do napełniania: obsługiwana siłą mięśni dźwignia oraz dmuchawa elektryczna</figcaption></figure> <p>Dmuchawa elektryczna (elektrowentylator) to urządzenie napędzane silnikiem elektrycznym, działające na zasadzie sprężarki odśrodkowej, tłoczące powietrze do rezerwuaru<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200914_90-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200914-90">[90]</a></sup>. Przed wprowadzeniem do konstrukcji organów dmuchawy elektrycznej, sprężanie powietrza wykonywali za pomocą miechów kalikanci. W niektórych rozwiązaniach, dmuchawa tłoczy powietrze bezpośrednio, z pominięciem rezerwuaru, do skrzyń wiatrowych, na których zamontowane są piszczałki<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72_89-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72-89">[89]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Rezerwuar">Rezerwuar</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Rezerwuar" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Rezerwuar"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Rezerwuar (magazyn powietrza) ma za zadanie utrzymywać powietrze pod określonym ciśnieniem. Jest urządzeniem przepływowym: na wlocie dostarczane jest – wytwarzane w innym miechu, części miecha dwuczęściowego lub dmuchawie elektrycznej – zagęszczone powietrze o nieustalonym, zmiennym ciśnieniu, a na wylocie znajduje się powietrze o zadanym, stałym ciśnieniu. Współcześnie w funkcji rezerwuaru obsadza się głównie miech pływakowy<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72_89-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72-89">[89]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kondukty">Kondukty</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Kondukty" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kondukty"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Kondukty (kanały powietrzne) to przewody, którymi sprężone powietrze płynie z rezerwuaru do wiatrownic oraz z dmuchawy do miecha. W dawnych organach wykonywano je wyłącznie z desek; obecnie – z desek, tektury, blachy, tworzyw sztucznych i folii aluminiowej<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Kanały_powietrzne''112_91-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Kanały_powietrzne''112-91">[91]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69-92">[92]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Wiatrownice">Wiatrownice</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Wiatrownice" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wiatrownice"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Wiatrownica_(muzyka)" title="Wiatrownica (muzyka)">Wiatrownica</a>.</i></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg/300px-Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg.png" decoding="async" width="300" height="446" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg/450px-Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg/600px-Wiatrownica_klapowo-zasuwowa_-_schemat.svg.png 2x" data-file-width="669" data-file-height="994" /></a><figcaption>Wiatrownica poprzeczna, klapowo-zasuwowa. 1 – klapa zaworu tonowego, 2 – cięgło traktury gry, 3 – przegroda tonowa, 4 – zasuwa rejestrowa, 5 – komora wiatrowa, 6 – kanały tonowe, 7 – kierunek w poprzek wiatrownicy (szeregi tonowe piszczałek), 8 – kierunek wzdłuż wiatrownicy (rzędy rejestrowe piszczałek), 9 – kloc piszczałkowy, 10 – kondukt, 11 – powietrze z rezerwuaru</figcaption></figure> <p>Wiatrownica to drewniana skrzynia, na której górnej części – klocu piszczałkowym – ustawione są piszczałki. Wewnątrz podzielona jest na kanały i zawiera urządzenia rozdzielające powietrze między piszczałkami: wzdłuż dla głosów, w poprzek dla tonów. Każda wiatrownica lub jej część jest – za pomocą traktury – połączona na stałe z jedną klawiaturą (manuałem lub pedałem), za pomocą której organista wybiera ton dźwięku. Głos wybierany jest za pomocą umieszczonych na stole gry kluczy rejestrowych połączonych trakturą rejestrową z elementami sterującymi dostępem powietrza do całych rzędów piszczałek – głosów<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118_93-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118-93">[93]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski2009111_94-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski2009111-94">[94]</a></sup>. </p><p>Ze względu na konstrukcję rozróżnia się trzy typy wiatrownic: poprzeczne, podłużne i skrzyniowe<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128-95">[95]</a></sup> (lub odpowiednio tonowe, rejestrowe i skrzyniowe<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69-92">[92]</a></sup>). </p> <ul><li>W wiatrownicach poprzecznych (tonowych) powietrze płynie najpierw przez kanały tonowe (zorientowane w poprzek skrzyni), a następnie przez zawory rejestrowe do piszczałek. Ze względu na sposób rozdzielania powietrza głosom dzielą się na trzy typy<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69-92">[92]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128-95">[95]</a></sup>: <ul><li>klapowo-zasuwowe, w których uruchamiane klawiszem zawory klapowe otwierają i zamykają przepływ powietrza do kanałów tonowych, a zasuwy rejestrowe, w formie długich, drewnianych listew z nawierconymi otworami otwierają i zamykają przepływ powietrza do rzędów piszczałek. Wiatrownice klapowo-zasuwowe charakteryzują się prostą i trwałą konstrukcją oraz wynikająca z tego łatwością napraw; są podatne na zmiany wilgotności i temperatury.</li> <li>klapowo-zaworowe, w których uruchamiane klawiszem zawory klapowe otwierają i zamykają przepływ powietrza do kanałów tonowych, a umieszczone w podłużnie rozmieszczonych kanałach zawory pneumatyczne – do rzędów piszczałek. Wiatrownice klapowo-zasuwowe charakteryzują się skomplikowaną konstrukcją, ale nie są podatne na czynniki atmosferyczne. Z powodu kłopotliwych napraw nie znalazły szerszego zastosowania.</li> <li>z podwójnymi klapami (sprężynowe, skrzyniowe), w których uruchamiane klawiszem zawory klapowe otwierają i zamykają przepływ powietrza do kanałów tonowych, a inne zawory klapowe umieszczone indywidualnie pod każdą piszczałką – do rzędów piszczałek. Wiatrownice z podwójnymi klapami mają bardzo skomplikowaną budowę i z tego powodu nie znalazły szerszego zastosowania.</li></ul></li></ul> <ul><li>W wiatrownicach podłużnych (rejestrowych) powietrze płynie najpierw przez kanały rejestrowe (zorientowane wzdłuż skrzyni), a następnie przez zawory tonowe do piszczałek. Ze względu na położenie zaworów w kanale i sposób ich działania dzielą się na trzy typy<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69-92">[92]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128-95">[95]</a></sup>: <ul><li>górnozaworowe (stożkowe), w których zawór stożkowy zamyka otwór łączący kanał rejestrowy z wlotem piszczałki od góry. Mają najprostszą konstrukcję ze wszystkich wiatrownic podłużnych, są odporne na zmiany temperatury i wilgotności oraz charakteryzują się wysoką sprawnością działania.</li> <li>dolnozaworowe, w których zawór zamyka otwór łączący kanał rejestrowy z wlotem piszczałki od dołu. Wymagają wysokiej precyzji wykonania, wymagają częstej i kłopotliwej konserwacji. Dobrze utrzymane działają bardzo sprawnie i – w porównaniu do innych wiatrownic – pozwalają na uzyskanie bardzo dobrej intonacji.</li> <li>z bocznymi zaworami, w których zawór zamyka otwór łączący kanał rejestrowy z wlotem piszczałki od boku. Mają nieskomplikowaną, ułatwiającą konserwację konstrukcję. Kanały łączące zawory z wlotami piszczałki są długie, co wpływa niekorzystnie wpływa na intonację.</li></ul></li></ul> <ul><li>W wiatrownicach skrzyniowych powietrze znajduje się we wspólnej, niepodzielonej na kanały skrzyni. Każda piszczałka ma własny, podwójnie sterowany zawór – naciśnięcie klawisza otwiera tylko te zawory, które były wcześniej odblokowane kluczem rejestrowym. Ze względu na bardzo skomplikowaną konstrukcję i konserwację traktur, wiatrownice tego typu nie są stosowane<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69-92">[92]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128-95">[95]</a></sup>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Traktura">Traktura</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Traktura" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Traktura"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Traktura" title="Traktura">Traktura</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg/220px-Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg" decoding="async" width="220" height="162" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg/330px-Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg/440px-Roller_board_with_rollers_and_trackers.jpg 2x" data-file-width="3084" data-file-height="2276" /></a><figcaption>Elementy mechanicznej traktury gry – mechanizm wałkowy</figcaption></figure> <p>Traktura to – w szerokim znaczeniu – wszystkie urządzenia umożliwiające grę na organach, czyli rozdzielanie powietrza magazynowanego w rezerwuarze między piszczałkami: wiatrownice, klawiatury, połączenia klawiatury z wiatrownicami, połączenia wewnątrzklawiaturowe i międzyklawiaturowe, włączniki głosów, połączenia włączników głosów z wiatrownicami, crescendo, automat pedału, urządzenia pomocnicze. W węższym znaczeniu – traktura właściwa – to urządzenia za pośrednictwem których organista steruje wiatrownicami: traktura gry (traktura klawiatury, traktura tonowa), traktura połączeń (kopulacje) i traktura rejestrowa (traktura registratury). Traktury gry i połączeń sterują tonami (poprzecznym układem wiatrownicy). Traktura rejestrowa steruje głosami (podłużnym układem wiatrownicy). Ze względu na konstrukcję, traktury dzielą się na mechaniczne, pneumatyczne i elektromagnetyczne<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118_93-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118-93">[93]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200959-33">[33]</a></sup>. </p><p>Zadaniami traktur są przekazywanie sygnału na odległość oraz wykonywanie pracy. Polecenia wydawane przez organistę za pośrednictwem elementów sterujących – klawiszy i przycisków, są przekazywane przez trakturę do odległych elementów wykonawczych w wiatrownicy – zaworów. Praca wykonywana przez trakturę zmniejsza wysiłek potrzebny do przezwyciężenia tarcia wewnątrz i między urządzeniami mechanicznymi wiatrownicy<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146_96-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146-96">[96]</a></sup>. </p><p>W trakturze mechanicznej pośrednikiem między grającym a wiatrownicami są zawory mechaniczne, dźwignie, cięgła i wałki. W pneumatycznej – przewody, zawory pneumatyczne, dźwignie Barkera i mieszki (membrany). W elektromagnetycznej – przewody elektryczne, źródło prądu, styczniki i elektromagnesy. Traktury elektromagnetyczne i elektropneumatyczne umożliwiają umiejscawianie stołu gry w dużej odległości od wiatrownic (nazywany jest on wówczas kontuarem), stosowanie kilku niezależnie działających stołów gry do obsługi jednego instrumentu, rozkładanie sekcji (zespołów brzmieniowych) w znacznej odległości od siebie oraz stosowanie licznych połączeń, transmisji i kombinacji rejestrowych<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146_96-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146-96">[96]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164_97-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164-97">[97]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169-52">[52]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Stół_gry"><span id="St.C3.B3.C5.82_gry"></span>Stół gry</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Stół gry" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Stół gry"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Korso_Church_organ_console.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Korso_Church_organ_console.jpg/220px-Korso_Church_organ_console.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Korso_Church_organ_console.jpg/330px-Korso_Church_organ_console.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Korso_Church_organ_console.jpg/440px-Korso_Church_organ_console.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="4496" /></a><figcaption>Stół gry organów małych. U dołu – ławka i klawiatura nożna (pedał), pośrodku – klawiatury ręczne (manuały), u góry – pośrodku pulpit na nuty, po bokach włączniki rejestrowe (w formie manubriów) z tabliczkami z nazwami głosów oraz lusterka pozwalające obserwować przebieg mszy</figcaption></figure> <p>Stół gry jest miejscem zajmowanym przez organistę i zawierającym wszystkie urządzenia służące do sterowania instrumentem: klawiatury, włączniki głosów, włączniki urządzeń dodatkowych, oraz elementy pomocnicze: pulpit do nut i ławkę. Stół gry może być umieszczony w ścianie szafy organowej (z boku, z przodu lub z tyłu) lub wolnostojąco (nazywa się wtedy kontuarem), nawet w znacznej odległości od organów. Przy zastosowaniu traktury elektromagnetycznej możliwe jest wykorzystywanie ruchomego oraz większej ilości kontuarów<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Stół_gry''129_98-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Stół_gry''129-98">[98]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Manuał"><span id="Manua.C5.82"></span>Manuał</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Manuał" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Manuał"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Manuał to klawiatura ręczna. Organy mają od jednego do siedmiu manuałów. Układ klawiszy jest taki sam, jak w klawiaturze fortepianowej – duże klawisze (najczęściej w kolorze białym) odpowiadają dźwiękom diatonicznym gamy C-dur, a małe klawisze (najczęściej czarne) odpowiadają dźwiękom chromatycznym. Liczba klawiszy w manuale jest różna – starsze instrumenty mają mniej klawiszy (od czterech do niepełnych pięciu oktaw), nowsze – zazwyczaj pięć oktaw, czyli 61 klawiszy, w układzie C – c<sup>4</sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131_99-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131-99">[99]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200943_100-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200943-100">[100]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Pedał"><span id="Peda.C5.82"></span>Pedał</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Pedał" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pedał"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pedał (klawiatura nożna/deptana) to klawiatura obsługiwana stopami. Klawisze mają taki sam układ jak w manuale, ale są większe, mocniejsze i przystosowane do naciskania nogami; zazwyczaj nie barwi się ich – mają naturalny kolor drewna. Liczba klawiszy w pedale jest zawsze mniejsza niż w manuale – współcześnie obejmuje zazwyczaj dwie i pół oktawy, tj. 32 klawisze C1 – g1. Układ geometryczny klawiatur nożnych nie jest ujednolicony – stosuje się rozkład równoległy, wzdłuż linii prostej, jak i promienisty – po okręgu. Pedałem nazywa się również inne dźwignie obsługiwane nogami, np. żaluzje i crescendo<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131_99-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131-99">[99]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200961_101-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200961-101">[101]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Włączniki_rejestrowe"><span id="W.C5.82.C4.85czniki_rejestrowe"></span>Włączniki rejestrowe</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Włączniki rejestrowe" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Włączniki rejestrowe"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Włączniki rejestrowe (włączniki głosów, rejestry, registry, manubria, klucze registrowe/rejestrowe) to różnego rodzaju przyciski ręczne i nożne oraz uchwyty, służące do włączania głosów, grup głosów, wolnych kombinacji oraz łączenia ze sobą klawiatur. Urządzenia wykorzystywane do konstruowania włączników rejestrowych działają na zasadzie mechanicznej, pneumatycznej, elektropneumatycznej i elektrycznej<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Włączniki_głosów''131_102-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Włączniki_głosów''131-102">[102]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135_103-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135-103">[103]</a></sup>. </p><p>Włączniki mają przypisane nazwy odpowiadające nazwom głosów (np. Pryncypał 8′, <i>Bombarde</i> 16′), zestawów głosów (np. Mikstura 1 1/3′ IV, <i>Forte</i>, <i>Tutti</i>) lub kombinacji. Włącznik wolnych kombinacji jest pojedynczym przyciskiem, który – po uprzednim zaprogramowaniu przez organistę – uruchamia dowolny zestaw głosów i połączeń<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135_103-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135-103">[103]</a></sup>. </p><p>W trakturze mechanicznej włączniki mają formę uchwytów lub zasuwek (nazywane są manubriami)<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146_96-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146-96">[96]</a></sup>, w pneumatycznej i elektrycznej – przycisków, guzików, dźwigni<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164_97-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164-97">[97]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169_52-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169-52">[52]</a></sup>. </p> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Zobacz też: <a href="/wiki/Register_(organy)" title="Register (organy)">Register</a>.</i></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Urządzenia_dodatkowe"><span id="Urz.C4.85dzenia_dodatkowe"></span>Urządzenia dodatkowe</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Urządzenia dodatkowe" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Urządzenia dodatkowe"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Rohrenglocken.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Rohrenglocken.jpg/220px-Rohrenglocken.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Rohrenglocken.jpg/330px-Rohrenglocken.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Rohrenglocken.jpg/440px-Rohrenglocken.jpg 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1944" /></a><figcaption>Dzwony rurowe</figcaption></figure> <p>Poza głównymi generatorami dźwięku – piszczałkami, w organach występować mogą działające na zasadzie instrumentu perkusyjnego dzwony, dzwonki, ksylofony, celesty, cymbelsterny, ruchome figury z dzwonkami. Niektóre instrumenty posiadają piszczałki, które nie wchodzą w skład głosów i nie są uruchamiane za pośrednictwem klawiatury, a służą do wytwarzania efektów specjalnych, np. słowiki, kukułki oraz tympan<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45-64">[64]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tremolo">Tremolo</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=30" title="Edytuj sekcję: Tremolo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=30" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Tremolo"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Tremolo (tremulant) jest urządzeniem do cyklicznego zmieniania ciśnienia powietrza dopływającego do piszczałek w celu wywołania artykulacji muzycznej o tej samej nazwie. W zależności od przyjętego rozwiązania technicznego, tremolo stosuje się do pojedynczego głosu, całej wiatrownicy (a więc wszystkich głosów obsługiwanych przez daną wiatrownicę) lub całych organów (czyli wszystkich głosów)<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski2009103_104-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski2009103-104">[104]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Szafa_ekspresyjna">Szafa ekspresyjna</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=31" title="Edytuj sekcję: Szafa ekspresyjna" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=31" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Szafa ekspresyjna"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Pud%C5%82o_ekspresyjne" title="Pudło ekspresyjne">Pudło ekspresyjne</a>.</i></div> <p>Szafa ekspresyjna (nabrzmiewacz, pudło ekspresyjne, żaluzja) to drewniana skrzynia, w której umieszczone są wybrane głosy organowe. Jedna ze ścian szafy zakryta jest żaluzjami, które obsługiwane są przez organistę dźwignią nożną. Żaluzja umożliwia regulowanie natężenia dźwięku i dynamiki brzmienia głosów. Szafa organowa wraz z zamkniętymi w niej głosami i wiatrownicą jest sekcją (zespołem brzmieniowym) o nazwie Echo, <i>Echowerk</i> lub <i>Schwellwerk</i><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200992–93_105-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200992–93-105">[105]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Crescendo">Crescendo</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=32" title="Edytuj sekcję: Crescendo" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=32" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Crescendo"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Crescendo to urządzenie pozwalające włączać kolejno coraz większą liczbę głosów i uzyskać efekt stopniowego wzmocnienia brzmienia instrumentu. Organista steruje urządzeniem stopą, za pomocą dźwigni lub walca umieszczonego przy klawiaturze pedałowej. W niektórych organach efekt jest obsługiwany automatycznie, a organista uruchamia go włącznikiem rejestrowym oznaczonym literami CR<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200910–11_106-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200910–11-106">[106]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Setzer">Setzer</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=33" title="Edytuj sekcję: Setzer" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=33" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Setzer"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Setzer jest urządzeniem elektronicznym służącym do obsługiwania wolnych kombinacji – dowolnych zestawów głosów programowanych przez organistę. Występuje tylko w organach o trakturze elektrycznej i mechanicznej ze wspomaganiem elektrycznym, rzadziej w elektropneumatycznej<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200984_68-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200984-68">[68]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tympan">Tympan</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=34" title="Edytuj sekcję: Tympan" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=34" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Tympan"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Tympan to urządzenie złożone z dwóch grających jednocześnie piszczałek o niskim, basowym tonie, nastrojonych na nieznacznie różnej wysokości, co przy równoczesnym ich <a href="/wiki/Zad%C4%99cie" title="Zadęcie">zadęciu</a> powoduje powstawanie dudnienia. W barokowej nomenklaturze niemieckiej tympanowi przypisywano imitowanie brzmienia <a href="/wiki/Kot%C5%82y_(instrument_muzyczny)" title="Kotły (instrument muzyczny)">kotłów</a>, a w nomenklaturze francuskiej – odgłosów burzy<sup id="cite_ref-CITEREFSzostak2021189_107-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSzostak2021189-107">[107]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZacharski2009105_108-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski2009105-108">[108]</a></sup>. W tympan umieszczony poza szafą organową wyposażone są <a href="/wiki/Organy_w_bazylice_%C5%9Bw._Andrzeja_w_Olkuszu" title="Organy w bazylice św. Andrzeja w Olkuszu">organy w Olkuszu</a> – dwie piszczałki tympanu umieszczone są na filarach bazyliki, naprzeciwko empory z organami<sup id="cite_ref-CITEREFGołos197266_109-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos197266-109">[109]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Szafa_i_prospekt">Szafa i prospekt</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=35" title="Edytuj sekcję: Szafa i prospekt" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=35" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Szafa i prospekt"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Prospekt_organowy" title="Prospekt organowy">Prospekt organowy</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg/220px-Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg" decoding="async" width="220" height="274" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg/330px-Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg/440px-Atlas_Orgelbaukunst_Tafel_014.jpg 2x" data-file-width="1557" data-file-height="1941" /></a><figcaption>Projekt szafy organowej – rzut główny i z góry – z książki <i>Lehrbuch der Orgelbaukunst. 4 Bde. in zwei Teilen und Atlasband</i> (1855) niemieckiego organmistrza Johanna Töpfera</figcaption></figure> <p>Szafa organowa to zazwyczaj drewniana konstrukcja, wewnątrz której zamknięte są mechanizmy organów – piszczałki, wiatrownice, kondukty, traktury, miechy i dmuchawa. Elementy nośne i podporowe – belki, słupy i dźwigary – służą do osadzenia rozmieszczonych przestrzennie, ciężkich zespołów wiatrownic ze stojącymi na nich, zgrupowanych w głosy piszczałkami (jeden głos waży średnio 250 kg<sup id="cite_ref-Letourneau_110-0" class="reference"><a href="#cite_note-Letourneau-110">[110]</a></sup>). Ściany obudowy mają funkcję izolacyjną (organy są podatne na temperaturę i wilgotność) oraz akustyczną – mogą pełnić rolę <a href="/wiki/Rezonator_(muzyka)" title="Rezonator (muzyka)">rezonatora</a> lub <a href="/wiki/T%C5%82umienie" title="Tłumienie">tłumika</a>. Szafa może być od góry zamknięta lub otwarta, a jej ściany są czasami zaopatrzone w otwory rezonansowe, zapewniając odpowiednie rozchodzenie się <a href="/wiki/Fale_akustyczne" title="Fale akustyczne">fal dźwiękowych</a> i prawidłowe brzmienie instrumentu<sup id="cite_ref-CITEREFZacharski200993_111-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZacharski200993-111">[111]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-13" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175_112-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175-112">[112]</a></sup>. </p><p>Prospekt to frontowa elewacja szafy organowej, której głównymi elementami są zawsze – niezależnie od epoki i stylu architektonicznego – piszczałki. Nazwa prospekt wywodzi się z terminologii łacińskiej (<i>prospecto</i>) i włoskiej (<i>prospettiva</i>) i oznacza widok architektoniczny oparty na zasadach naukowej symetrii i perspektywy<sup id="cite_ref-CITEREFSmulikowska198932_113-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSmulikowska198932-113">[113]</a></sup>. Główną zasadą formowania prospektu jest grupowanie piszczałek według wielkości i ciężaru w różnych zestawach, w zależności od przyjętego stylu kontrastujących lub harmonijnie się łączących<sup id="cite_ref-CITEREFSmulikowska198933_114-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSmulikowska198933-114">[114]</a></sup>. W każdym z ważniejszych stylów architektonicznych wypracowano charakterystyczny wystrój plastyczny organów. W wielu przypadkach wartość artystyczna prospektu czyni z niego osobne dzieło sztuki, a czasami przewyższa walory dźwiękowe instrumentu<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175_112-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175-112">[112]</a></sup>. </p><p>Forma plastyczna prospektów z biegiem czasu zmieniała się, przystosowując i praktycznie odwzorowując cechy architektoniczne <a href="/wiki/Fasada" title="Fasada">fasad</a> budynków wznoszonych w danej epoce. Do około XI–XII wieku organy miały niewielkie rozmiary, umieszczane były w <a href="/wiki/Prezbiterium" title="Prezbiterium">prezbiteriach</a>, na posadzce i nie posiadały prospektów. Następnie umieszczano je nadal w prezbiterium, ale ponad posadzką – na balkonach (zwanych jaskółczymi gniazdami) lub emporach ponad <a href="/wiki/Stalle" title="Stalle">stallami</a> lub w <a href="/wiki/Transept" title="Transept">transepcie</a>. Prospekty <a href="/wiki/Sztuka_roma%C5%84ska" title="Sztuka romańska">romańskie</a> i <a href="/wiki/Gotyk" title="Gotyk">wczesnogotyckie</a> charakteryzują się smukłymi kształtami, przypominają ówczesne <a href="/wiki/Nastawa_o%C5%82tarzowa" title="Nastawa ołtarzowa">nastawy ołtarzowe</a>, mogą mieć formę <a href="/wiki/Tryptyk" title="Tryptyk">tryptyku</a> z zamykanymi skrzydłami, od góry zamknięte <a href="/wiki/Wimperga" title="Wimperga">wimpergami</a> i zdobione <a href="/wiki/Pinakiel" title="Pinakiel">pinaklami</a>. W <a href="/wiki/Renesans" title="Renesans">renesansie</a> prospekt – razem z całym instrumentem – zaczął się rozrastać; przyjmował formę symetrycznie rozmieszczonych, prostokątnych i zazwyczaj płaskich pól piszczałek, od góry i dołu zamykanych masywnymi <a href="/wiki/Gzyms" title="Gzyms">gzymsami</a> z niewielkimi wieżyczkami. Niektóre były bogato zdobione <a href="/wiki/Snycerstwo" title="Snycerstwo">snycerskimi</a> ornamentami, polichromią i malowidłami. Prospekty <a href="/wiki/Barok" title="Barok">barokowe</a> mają zazwyczaj formę wielowieżowych fasad z łukowo formowanymi, zwielokrotnionymi gzymsami i pilastrami; bogatsze zdobione są ornamentami <a href="/wiki/Ornament_ma%C5%82%C5%BCowinowo-chrz%C4%85stkowy" title="Ornament małżowinowo-chrząstkowy">małżowinowo-chrząstkowymi</a>, <a href="/wiki/Woluta" title="Woluta">wolutami</a>, <a href="/wiki/Rozeta_(architektura)" title="Rozeta (architektura)">rozetami</a>, spływami, ekspresyjnymi rzeźbami przedstawiającymi <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%99ty" title="Święty">świętych</a>, <a href="/wiki/Anio%C5%82" title="Anioł">aniołów</a>, <a href="/wiki/Putto" title="Putto">puttów</a>, wazony i chmury. Prospekty <a href="/wiki/Klasycyzm" title="Klasycyzm">klasycystyczne</a> zbudowane są z prostokątnych segmentów zwieńczonych rzeźbionymi kotarami i podzielonych <a href="/wiki/Kanelury" title="Kanelury">kanelowanymi</a> pilastrami, czasami w formie arkad i zwieńczone <a href="/wiki/Fronton" title="Fronton">frontonami</a><sup id="cite_ref-CITEREFSmulikowska198930–39_115-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSmulikowska198930–39-115">[115]</a></sup>. Prospekty współczesne, te które nie nawiązują do ubiegłych epok, są zazwyczaj skromne, proste, a momentami surowe. Elementem dekoracyjnym są w nich wyłącznie piszczałki ustawiane w różnego rodzaju płaszczyzny i bryły<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175_112-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175-112">[112]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Repertuar">Repertuar</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=36" title="Edytuj sekcję: Repertuar" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=36" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Repertuar"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Rozwój repertuaru organowego postępował wraz z rozwojem samych organów, prowadząc do powstania charakterystycznych narodowych stylów kompozytorskich. Ponieważ organy powszechnie występowały w kościołach i synagogach, repertuar organowy obejmuje dużą ilość muzyki sakralnej – <a href="/wiki/Akompaniament" title="Akompaniament">akompaniującej</a> (<a href="/wiki/Hymn" title="Hymn">hymny</a> chóralne, hymny zbiorowe, elementy liturgiczne), jak i o charakterze solowym (<a href="/wiki/Preludium_(muzyka)" title="Preludium (muzyka)">preludia</a> chóralne, wersety hymnów dla schematu <i>alternatim</i>). Świecki repertuar organów obejmuje preludia, <a href="/wiki/Fuga_(muzyka)" title="Fuga (muzyka)">fugi</a>, <a href="/wiki/Sonata" title="Sonata">sonaty</a>, <a href="/wiki/Symfonia" title="Symfonia">symfonie</a> organowe, <a href="/wiki/Suita" title="Suita">suity</a> oraz transkrypcje utworów orkiestrowych. </p><p>Muzyka organowa rozwijana była w większości krajów <a href="/wiki/Cywilizacja_%C5%82aci%C5%84ska" title="Cywilizacja łacińska">cywilizacji łacińskiej</a>. Najbardziej znani kompozytorzy pochodzą z Francji i Niemiec. Obszerna twórczość pochodzi również z Anglii, Holandii i Stanów Zjednoczonych. </p><p>Polska muzyka organowa na przestrzeni dziejów rozwijała się – pod względem form i cech stylistycznych – w sposób podobny do innych krajów Europy, ale ze znacznie mniejszym udziałem wielkich form muzycznych. Do końca XVI wieku europejska twórczość organowa podporządkowana był <a href="/wiki/Liturgia_chrze%C5%9Bcija%C5%84ska" title="Liturgia chrześcijańska">liturgii kościelnej</a>. Rozkwit <a href="/wiki/Protestantyzm" title="Protestantyzm">protestantyzmu</a> przyczynił się do rozwoju świeckich form muzycznych. Na dworach książąt i panujących wykształcił się nawyk słuchania muzyki organowej jako odrębnej sztuki muzycznej, a nie jedynie jako akompaniamentu. Wieki XIX i XX – okres rozbiorów, zachodzące przemiany społeczne i rozwój metod rozpowszechniania dzieł muzycznych – charakteryzowały się ujednoliceniem muzyki organowej na terenach Polski z trendami panującymi w innych krajach<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 215px"> <div class="thumb" style="width: 210px; height: 230px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Marcin_Leopolita_(cropped).jpg" class="mw-file-description" title="Marcin Leopolita – polski kompozytor i organista epoki renesansu"><img alt="Marcin Leopolita – polski kompozytor i organista epoki renesansu" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Marcin_Leopolita_%28cropped%29.jpg/174px-Marcin_Leopolita_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="174" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Marcin_Leopolita_%28cropped%29.jpg/261px-Marcin_Leopolita_%28cropped%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Marcin_Leopolita_%28cropped%29.jpg/348px-Marcin_Leopolita_%28cropped%29.jpg 2x" data-file-width="988" data-file-height="1136" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Marcin_Leopolita" title="Marcin Leopolita">Marcin Leopolita</a> – polski kompozytor i organista epoki renesansu</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 215px"> <div class="thumb" style="width: 210px; height: 230px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png" class="mw-file-description" title="Jan Pieterszoon Sweelinck – niderlandzki kompozytor i organista epoki późnego renesansu"><img alt="Jan Pieterszoon Sweelinck – niderlandzki kompozytor i organista epoki późnego renesansu" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png/158px-Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png" decoding="async" width="158" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png/236px-Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png/315px-Jan_Pieterszoon_Sweelinck.png 2x" data-file-width="347" data-file-height="440" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Jan_Pieterszoon_Sweelinck" title="Jan Pieterszoon Sweelinck">Jan Pieterszoon Sweelinck</a> – niderlandzki kompozytor i organista epoki późnego renesansu</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 215px"> <div class="thumb" style="width: 210px; height: 230px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Johann_Sebastian_Bach.jpg" class="mw-file-description" title="Johann Sebastian Bach – niemiecki kompozytor i organista epoki baroku"><img alt="Johann Sebastian Bach – niemiecki kompozytor i organista epoki baroku" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Johann_Sebastian_Bach.jpg/162px-Johann_Sebastian_Bach.jpg" decoding="async" width="162" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Johann_Sebastian_Bach.jpg/244px-Johann_Sebastian_Bach.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Johann_Sebastian_Bach.jpg/325px-Johann_Sebastian_Bach.jpg 2x" data-file-width="480" data-file-height="591" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Johann_Sebastian_Bach" title="Johann Sebastian Bach">Johann Sebastian Bach</a> – niemiecki kompozytor i organista epoki baroku</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 215px"> <div class="thumb" style="width: 210px; height: 230px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:CSaint-Saens.jpg" class="mw-file-description" title="Camille Saint-Saëns – francuski kompozytor i organista epoki romantyzmu"><img alt="Camille Saint-Saëns – francuski kompozytor i organista epoki romantyzmu" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/CSaint-Saens.jpg/140px-CSaint-Saens.jpg" decoding="async" width="140" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/CSaint-Saens.jpg/210px-CSaint-Saens.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/CSaint-Saens.jpg/280px-CSaint-Saens.jpg 2x" data-file-width="2268" data-file-height="3242" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Camille_Saint-Sa%C3%ABns" title="Camille Saint-Saëns">Camille Saint-Saëns</a> – francuski kompozytor i organista epoki romantyzmu</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 215px"> <div class="thumb" style="width: 210px; height: 230px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Feliks_Nowowiejski_foto_(cropped).jpg" class="mw-file-description" title="Feliks Nowowiejski – polski kompozytor i organista epoki późnego romantyzmu"><img alt="Feliks Nowowiejski – polski kompozytor i organista epoki późnego romantyzmu" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Feliks_Nowowiejski_foto_%28cropped%29.jpg/140px-Feliks_Nowowiejski_foto_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="140" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Feliks_Nowowiejski_foto_%28cropped%29.jpg/209px-Feliks_Nowowiejski_foto_%28cropped%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Feliks_Nowowiejski_foto_%28cropped%29.jpg/279px-Feliks_Nowowiejski_foto_%28cropped%29.jpg 2x" data-file-width="1815" data-file-height="2599" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Feliks_Nowowiejski" title="Feliks Nowowiejski">Feliks Nowowiejski</a> – polski kompozytor i organista epoki późnego romantyzmu</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Średniowiecze_i_renesans"><span id=".C5.9Aredniowiecze_i_renesans"></span>Średniowiecze i renesans</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=37" title="Edytuj sekcję: Średniowiecze i renesans" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=37" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Średniowiecze i renesans"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Tabulatura_organowa._ante_1528_(36765329).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Deska oprawy Graduale de sanctis z zapisem tabulaturowym pochodzącym sprzed 1528" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Tabulatura_organowa._ante_1528_%2836765329%29.jpg/220px-Tabulatura_organowa._ante_1528_%2836765329%29.jpg" decoding="async" width="220" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Tabulatura_organowa._ante_1528_%2836765329%29.jpg/330px-Tabulatura_organowa._ante_1528_%2836765329%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Tabulatura_organowa._ante_1528_%2836765329%29.jpg/440px-Tabulatura_organowa._ante_1528_%2836765329%29.jpg 2x" data-file-width="8629" data-file-height="6542" /></a><figcaption>Deska oprawy <i><a href="/wiki/Graduale_de_sanctis" title="Graduale de sanctis">Graduale de sanctis</a></i> z zapisem tabulaturowym pochodzącym sprzed 1528</figcaption></figure> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70829359">.mw-parser-output .listen-box{clear:right;float:right;margin:4px 0 4px 1em;padding:2px 4px;box-sizing:border-box;width:250px;font-size:88%;line-height:1.25em;border:1px solid #aaa;background-color:#f9f9f9}.mw-parser-output .listen-header{display:flex;align-items:center;gap:8px}.mw-parser-output .listen-file{display:flex;flex-direction:column;gap:2px;margin-top:4px;padding-top:4px}.mw-parser-output .listen-file+.listen-file{border-top:1px solid #ddd}.mw-parser-output .listen-file>:not(.listen-player){padding:0 2px}.mw-parser-output .listen-footer{font-size:0.9em;margin-top:8px;text-align:right}@media(max-width:500px){.mw-parser-output .listen-box{width:300px;margin:4px auto;float:none;clear:both}.mw-parser-output .listen-player .mw-tmh-player{width:100%!important}}</style><div class="listen-box"><div class="listen-header"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Gnome-mime-sound-openclipart.svg/32px-Gnome-mime-sound-openclipart.svg.png" decoding="async" width="32" height="32" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Gnome-mime-sound-openclipart.svg/48px-Gnome-mime-sound-openclipart.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Gnome-mime-sound-openclipart.svg/64px-Gnome-mime-sound-openclipart.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></span></span><span><a href="/wiki/Plik:Sweelinck_Mein_junges_Leben.ogg" title="Plik:Sweelinck Mein junges Leben.ogg">Jan Pieterszoon Sweelinck „Mein junges Leben hat ein End”</a></span></div><div class="listen-file"><span class="listen-player" typeof="mw:File"><span><audio id="mwe_player_0" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="240" style="width:240px;" data-durationhint="350" data-mwtitle="Sweelinck_Mein_junges_Leben.ogg" data-mwprovider="wikimediacommons"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/Sweelinck_Mein_junges_Leben.ogg" type="audio/ogg; codecs="vorbis"" data-width="0" data-height="0" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/9/97/Sweelinck_Mein_junges_Leben.ogg/Sweelinck_Mein_junges_Leben.ogg.mp3" type="audio/mpeg" data-transcodekey="mp3" data-width="0" data-height="0" /></audio></span></span><div> <a href="/wiki/Wariacje" title="Wariacje">Wariacje</a> na temat „Mein junges Leben hat ein End” <a href="/wiki/Jan_Pieterszoon_Sweelinck" title="Jan Pieterszoon Sweelinck">Jana Pieterszoona Sweelincka</a> w wykonaniu Matthiasa Flierla na organach w kościele św. Jana w <a href="/wiki/Feuchtwangen" title="Feuchtwangen">Feuchtwangen</a></div></div><div class="listen-footer"><i>Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:Pomoc_-_multimedia" class="extiw" title="commons:Commons:Pomoc - multimedia">strony pomocy</a>.</i></div></div> <p>Przed erą baroku muzyka klawiszowa na ogół nie była komponowana na konkretny typ instrumentu – można ją było wykonywać na dowolnym instrumencie wyposażonym w klawiaturę. Z tego powodu większość repertuaru organowego z okresie renesansu jest taka sama, jak repertuaru na klawesyn. Źródła przedrenesansowej muzyki klawiszowej pochodzą z rękopisów <a href="/wiki/Tabulatura" title="Tabulatura">tabulatur</a> odnajdywanych w różnych regionach świata<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972124_117-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972124-117">[117]</a></sup>. Najstarszym manuskryptem jest pochodzący z około 1360 <i>The Robertsbridge Codex</i><sup id="cite_ref-Caldwell1660_118-0" class="reference"><a href="#cite_note-Caldwell1660-118">[118]</a></sup>. <i>Buxheimer Orgelbuch</i>, datowany na około 1470 rok, sporządzony w Niemczech, zawiera <a href="/wiki/Intabulacja" title="Intabulacja">intabulacje</a> angielskiego kompozytora <a href="/wiki/John_Dunstable" title="John Dunstable">Johna Dunstaple’a</a><sup id="cite_ref-Cox_119-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cox-119">[119]</a></sup>. Najwcześniejsza włoska muzyka organowa znajduje się w <i>Codex Faenza</i> z 1420 roku<sup id="cite_ref-Stembridge_120-0" class="reference"><a href="#cite_note-Stembridge-120">[120]</a></sup>. Najstarsze <a href="/wiki/Polskie_tabulatury_organowe" title="Polskie tabulatury organowe">polskie manuskrypty</a> pochodzą z XV wieku. Ze względu na objętość i rozmaitość prezentowanych form muzycznych – za najcenniejsze uznawane są XVI-wieczne <i><a href="/wiki/Graduale_de_sanctis" title="Graduale de sanctis">Graduale de sanctis</a></i> (1528), tabulatura Jana z Lublina (1540), tabulatura klasztoru Św. Ducha (1548) oraz tabulatura łowicka (1580)<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972124,135,141_121-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972124,135,141-121">[121]</a></sup>. </p><p>W okresie renesansu kompozytorzy holenderscy, tacy jak <a href="/wiki/Jan_Pieterszoon_Sweelinck" title="Jan Pieterszoon Sweelinck">Jan Pieterszoon Sweelinck</a>, komponowali <a href="/wiki/Fantazja_(muzyka)" title="Fantazja (muzyka)">fantazje</a> i <a href="/wiki/Psalm" title="Psalm">psalmy</a>. Sweelinck stworzył bogatą kolekcję figuracji klawiszowych, która wywarła wpływ na wielu kompozytorów<sup id="cite_ref-Webber_122-0" class="reference"><a href="#cite_note-Webber-122">[122]</a></sup>. Włoski kompozytor <a href="/wiki/Claudio_Merulo" title="Claudio Merulo">Claudio Merulo</a> pisał w typowych włoskich gatunkach: <a href="/wiki/Toccata" title="Toccata">toccata</a>, <a href="/wiki/Canzona_(muzyka)" title="Canzona (muzyka)">canzona</a> i <a href="/wiki/Ricercar" title="Ricercar">ricercar</a><sup id="cite_ref-Stembridge_120-1" class="reference"><a href="#cite_note-Stembridge-120">[120]</a></sup>. W Hiszpanii twórczość <a href="/wiki/Antonio_de_Cabez%C3%B3n" title="Antonio de Cabezón">Antonio de Cabezóna</a> zapoczątkowała najbardziej płodny okres hiszpańskiej twórczości organowej<sup id="cite_ref-Caldwell1750_123-0" class="reference"><a href="#cite_note-Caldwell1750-123">[123]</a></sup>, którego najznamienitszym przedstawicielem jest <a href="/wiki/Juan_Cabanilles" title="Juan Cabanilles">Juan Cabanilles</a>. Polscy kompozytorzy <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_z_Krakowa" title="Mikołaj z Krakowa">Mikołaj z Krakowa</a>, <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_z_Chrzanowa" title="Mikołaj z Chrzanowa">Mikołaj z Chrzanowa</a> i <a href="/wiki/Marcin_Leopolita" title="Marcin Leopolita">Marcin Leopolita</a> tworzyli m.in. <a href="/wiki/Motet" title="Motet">motety</a>, tańce, msze hymny, sekwencje oraz <a href="/wiki/Magnificat" title="Magnificat">magnificaty</a>, i posługiwali się technikami <a href="/wiki/Imitacja" title="Imitacja">imitacji</a> oraz <i><a href="/wiki/Cantus_firmus" title="Cantus firmus">cantus firmus</a></i><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972127–128,142,146_124-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972127–128,142,146-124">[124]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Barok,_klasycyzm_i_romantyzm"><span id="Barok.2C_klasycyzm_i_romantyzm"></span>Barok, klasycyzm i romantyzm</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=38" title="Edytuj sekcję: Barok, klasycyzm i romantyzm" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=38" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Barok, klasycyzm i romantyzm"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><span><video id="mwe_player_1" poster="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv/220px--Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv.jpg" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="220" height="165" data-durationhint="577" data-mwtitle="Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/Plik:Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/1/19/Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv/Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv.240p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="240p.vp9.webm" data-width="220" data-height="166" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/19/Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv" type="video/ogg; codecs="theora, vorbis"" data-width="220" data-height="165" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/1/19/Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv/Robert_Huw_Morgan_Bach_FugueG.ogv.360p.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-transcodekey="360p.webm" data-width="220" data-height="166" /></video></span><figcaption>Robert Huw Morgan wykonuje „Fantazję i Fugę g-moll” (BWV 542) Bacha na organach Fiska-Nanneya w <a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Uniwersytecie Stanforda</a></figcaption></figure> <p>Wczesnobarokowa muzyka organowa w Niemczech była oparta na <a href="/wiki/Kontrapunkt_(muzyka)" title="Kontrapunkt (muzyka)">kontrapunkcie</a>. Sakralna muzyka organowa opierała się na <a href="/wiki/Chora%C5%82" title="Chorał">chorałach</a>. Kompozytorzy tacy jak <a href="/wiki/Samuel_Scheidt" title="Samuel Scheidt">Samuel Scheidt</a> i <a href="/wiki/Heinrich_Scheidemann" title="Heinrich Scheidemann">Heinrich Scheidemann</a> pisali preludia chorałowe, fantazje chorałowe i <a href="/wiki/Motet" title="Motet">motety</a> chorałowe<sup id="cite_ref-Caldwell1750_123-1" class="reference"><a href="#cite_note-Caldwell1750-123">[123]</a></sup>. Pod koniec epoki baroku połączenie preludiów chorałowych i <a href="/wiki/Suita" title="Suita">suit</a> utworzyły suitę chorałową<sup id="cite_ref-McLean_125-0" class="reference"><a href="#cite_note-McLean-125">[125]</a></sup>. Gatunek ten został opracowany przez <a href="/wiki/Georg_B%C3%B6hm" title="Georg Böhm">Georga Böhma</a>, <a href="/wiki/Johann_Pachelbel" title="Johann Pachelbel">Johanna Pachelbela</a> i <a href="/wiki/Dietrich_Buxtehude" title="Dietrich Buxtehude">Dietricha Buxtehude</a>. Podstawowym typem utworu swobodnego w tym okresie było <a href="/wiki/Preludium_(muzyka)" title="Preludium (muzyka)">preludium</a>, którego przykładami są dzieła <a href="/wiki/Matthias_Weckmann" title="Matthias Weckmann">Matthiasa Weckmanna</a>, <a href="/wiki/Nicolaus_Bruhns" title="Nicolaus Bruhns">Nicolausa Bruhnsa</a>, Böhma i Buxtehudego<sup id="cite_ref-Ledbetter_126-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ledbetter-126">[126]</a></sup>. Muzyka organowa <a href="/wiki/Johann_Sebastian_Bach" title="Johann Sebastian Bach">Johanna Sebastiana Bacha</a>, w jego wielkoformatowych preludiach, fugach oraz dziełach opartych na chorale, łączyła cechy wszystkich tradycji narodowych i stylów historycznych<sup id="cite_ref-Yearsley_127-0" class="reference"><a href="#cite_note-Yearsley-127">[127]</a></sup>. Pod koniec epoki baroku <a href="/wiki/Georg_Friedrich_H%C3%A4ndel" title="Georg Friedrich Händel">George Frideric Handel</a> skomponował pierwsze koncerty organowe<sup id="cite_ref-LangHaydn_128-0" class="reference"><a href="#cite_note-LangHaydn-128">[128]</a></sup>. </p><p>We Francji muzyka organowa rozwinęła się w epoce baroku dzięki muzyce <a href="/wiki/Jean_Titelouze" title="Jean Titelouze">Jeana Titelouze’a</a>, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Couperin_Le_Grand" title="François Couperin Le Grand">François Couperina</a> i <a href="/wiki/Nicolas_de_Grigny" title="Nicolas de Grigny">Nicolasa de Grigny’ego</a><sup id="cite_ref-Higginbottom_129-0" class="reference"><a href="#cite_note-Higginbottom-129">[129]</a></sup>. Ponieważ konstrukcja organów francuskich z XVII i początków XVIII wieku była bardzo ustandaryzowana, dla ich repertuaru opracowano konwencjonalne zestawy <a class="mw-selflink-fragment" href="#Głosy">głosów</a>. Muzyka kompozytorów francuskich i kompozytorów włoskich (takich jak <a href="/wiki/Girolamo_Frescobaldi" title="Girolamo Frescobaldi">Girolamo Frescobaldi</a>) została napisana do użytku podczas <a href="/wiki/Msza" title="Msza">mszy</a>. We Francji, Włoszech i Polsce w okresie baroku komponowano niewiele świeckiej muzyki organowej; przeważająca większość repertuaru przeznaczona była do użytku liturgicznego<sup id="cite_ref-Higginbottom_129-1" class="reference"><a href="#cite_note-Higginbottom-129">[129]</a></sup>. W Anglii kompozytorzy tacy jak <a href="/wiki/John_Blow" title="John Blow">John Blow</a> i <a href="/wiki/John_Stanley" title="John Stanley">John Stanley</a> pisali w XIX wieku wieloczęściowe kompozycje <a href="/wiki/Dar_wotywny" title="Dar wotywny">wotywne</a> do użytku liturgicznego<sup id="cite_ref-Cox_119-1" class="reference"><a href="#cite_note-Cox-119">[119]</a></sup><sup id="cite_ref-McCrea_130-0" class="reference"><a href="#cite_note-McCrea-130">[130]</a></sup>. </p><p>Polska muzyka organowa epoki baroku charakteryzuje się podobieństwem do twórczości włoskiej z indywidualnymi cechami stylistycznymi poszczególnych twórców. W Polsce komponowali <a href="/wiki/Miko%C5%82aj_Ziele%C5%84ski" title="Mikołaj Zieleński">Mikołaj Zieleński</a>, <a href="/wiki/Andrzej_Rohaczewski" title="Andrzej Rohaczewski">Andrzej Rohaczewski</a>, <a href="/wiki/Adam_z_W%C4%85growca" title="Adam z Wągrowca">Adam z Wągrowca</a>, <a href="/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Leszczy%C5%84ski_(1616%E2%80%931680)" title="Władysław Leszczyński (1616–1680)">Władysław Leszczyński</a>, <a href="/wiki/Jan_Podbielski_(kompozytor)" title="Jan Podbielski (kompozytor)">Jan Podbielski</a> i <a href="/wiki/Jan_Kasper_Pierszy%C5%84ski" title="Jan Kasper Pierszyński">Jan Kasper Pierszyński</a>. Pisali głównie <a href="/wiki/Muzyka_liturgiczna" title="Muzyka liturgiczna">utwory liturgiczne</a>, preludia, <a href="/wiki/Fantazja_(muzyka)" title="Fantazja (muzyka)">fantazje</a> i <a href="/wiki/Magnificat" title="Magnificat">magnificaty</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Główne_źródła_muzyki_organowej_w_XVII_w.''157–176_131-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Główne_źródła_muzyki_organowej_w_XVII_w.''157–176-131">[131]</a></sup>. </p><p>W <a href="/wiki/Klasycyzm" title="Klasycyzm">klasycyzmie</a> rzadko pisano muzykę organową – kompozytorzy preferowali fortepian ze względu na jego zdolność do tworzenia ekspresji i dynamiki<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Stan_polskiej_muzyki_organowej_w_XVIII_w.''177–180_132-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Stan_polskiej_muzyki_organowej_w_XVIII_w.''177–180-132">[132]</a></sup><sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-0" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. W Niemczech sześć sonat op. 65 <a href="/wiki/Felix_Mendelssohn-Bartholdy" title="Felix Mendelssohn-Bartholdy">Feliksa Mendelssohna</a> wydanych w 1845 zapoczątkowało ponowne zainteresowanie komponowaniem na organy. Zainspirowani nowo wybudowanymi organami <a href="/wiki/Aristide_Cavaill%C3%A9-Coll" title="Aristide Cavaillé-Coll">Cavaillé-Colla</a>, francuscy kompozytorzy <a href="/wiki/C%C3%A9sar_Franck" title="César Franck">César Franck</a>, <a href="/wiki/Alexandre_Guilmant" title="Alexandre Guilmant">Alexandre Guilmant</a> i <a href="/wiki/Charles-Marie_Widor" title="Charles-Marie Widor">Charles-Marie Widor</a> wprowadzili do repertuaru organowego <a href="/wiki/Muzyka_symfoniczna" title="Muzyka symfoniczna">muzykę symfoniczną</a><sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-1" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. Rozwój symfonicznej muzyki organowej kontynuowali <a href="/wiki/Louis_Vierne" title="Louis Vierne">Louis Vierne</a> i <a href="/wiki/Charles_Tournemire" title="Charles Tournemire">Charles Tournemire</a>. Widor i Vierne napisali wielkoformatowe, wieloczęściowe dzieła zwane symfoniami organowymi, które wykorzystywały pełne możliwości organów symfonicznych<sup id="cite_ref-Brooks_134-0" class="reference"><a href="#cite_note-Brooks-134">[134]</a></sup> – VI Symfonia organowa Widora i III Symfonia organowa Vierne’a. Utwory symfoniczne <a href="/wiki/Max_Reger" title="Max Reger">Maxa Regera</a> i <a href="/wiki/Sigfrid_Karg-Elert" title="Sigfrid Karg-Elert">Sigfrida Karga-Elerta</a> wykorzystywały możliwości wielkich organów romantycznych budowanych wówczas w Niemczech<sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-2" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. W Polsce, w epoce klasycyzmu, msze, oratoria, hymny, pastorałki i litanie na organy komponowali <a href="/wiki/Mateusz_Zwierzchowski" title="Mateusz Zwierzchowski">Mateusz Zwierzchowski</a>, <a href="/wiki/Antoni_Milwid" title="Antoni Milwid">Antoni Milwid</a>, <a href="/wiki/Franciszek_%C5%9Acigalski" title="Franciszek Ścigalski">Franciszek Ścigalski</a>, <a href="/wiki/Karol_Kurpi%C5%84ski" title="Karol Kurpiński">Karol Kurpiński</a>, <a href="/wiki/Franciszek_Mirecki" title="Franciszek Mirecki">Franciszek Mirecki</a>. W okresie romantyzmu: <a href="/wiki/Karol_August_Freyer" title="Karol August Freyer">Karol August Freyer</a>, <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Moniuszko" title="Stanisław Moniuszko">Stanisław Moniuszko</a>, <a href="/wiki/Wincenty_Wac%C5%82aw_Richling-Bartoszewski" title="Wincenty Wacław Richling-Bartoszewski">Wincenty Wacław Richling-Bartoszewski</a>, <a href="/wiki/Stefan_Surzy%C5%84ski" title="Stefan Surzyński">Stefan Surzyński</a>, <a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Surzy%C5%84ski" title="Mieczysław Surzyński">Mieczysław Surzyński</a>, <a href="/wiki/Franciszek_Walczy%C5%84ski" title="Franciszek Walczyński">Franciszek Walczyński</a> i <a href="/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_%C5%BBele%C5%84ski" title="Władysław Żeleński">Władysław Żeleński</a> tworzyli msze. preludia, kantaty i wariacje; <a href="/wiki/Feliks_Nowowiejski" title="Feliks Nowowiejski">Feliks Nowowiejski</a> komponował również symfonie organowe<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Polska_muzyka_organowa_w_XIX_w.''181–196_135-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Polska_muzyka_organowa_w_XIX_w.''181–196-135">[135]</a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><span><video id="mwe_player_2" poster="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm/220px--Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm.jpg" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="220" height="164" data-durationhint="142" data-mwtitle="Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/Plik:Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-width="426" data-height="318" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/7/79/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm.360p.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-transcodekey="360p.webm" data-width="426" data-height="318" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/7/79/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm.144p.mjpeg.mov" type="video/quicktime" data-transcodekey="144p.mjpeg.mov" data-width="192" data-height="144" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/7/79/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm/Flight_of_the_Bumblebee_on_Pipe_Organ_Pedals.webm.240p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="240p.vp9.webm" data-width="322" data-height="240" /></video></span><figcaption>Carol Williams wykonuje „<a href="/wiki/Lot_trzmiela" title="Lot trzmiela">Lot trzmiela</a>” <a href="/wiki/Niko%C5%82aj_Rimski-Korsakow" title="Nikołaj Rimski-Korsakow">Nikołaja Rimskiego-Korsakowa</a> na organach w <a href="/wiki/West_Point" title="West Point">West Point</a></figcaption></figure> <p>W XIX i XX wieku konstruktorzy organów zaczęli budować instrumenty w salach koncertowych i innych dużych obiektach świeckich, umożliwiając wykorzystywanie organów jako części orkiestry (np. III Symfonia <a href="/wiki/Camille_Saint-Sa%C3%ABns" title="Camille Saint-Saëns">Saint-Saënsa</a>)<sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-3" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. Często organom przydzielano partię solową, jak np. w „Symphonie Concertante for Organ & Orchestra” <a href="/wiki/Joseph_Jongen" title="Joseph Jongen">Josepha Jongena</a>, „Concerto pour orgue, cordes et timbales” <a href="/wiki/Francis_Poulenc" title="Francis Poulenc">Francisa Poulenca</a> oraz „Organ Concerto” <a href="/wiki/Frigyes_Hidas" title="Frigyes Hidas">Frigyesa Hidasa</a><sup id="cite_ref-imslpCatOrg_136-0" class="reference"><a href="#cite_note-imslpCatOrg-136">[136]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Współczesność_2"><span id="Wsp.C3.B3.C5.82czesno.C5.9B.C4.87_2"></span>Współczesność</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=39" title="Edytuj sekcję: Współczesność" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=39" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Współczesność"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Inni kompozytorzy, którzy wykorzystywali organy w muzyce orkiestrowej to <a href="/wiki/Gustav_Holst" title="Gustav Holst">Gustav Holst</a>, <a href="/wiki/Richard_Strauss" title="Richard Strauss">Richard Strauss</a>, <a href="/wiki/Ottorino_Respighi" title="Ottorino Respighi">Ottorino Respighi</a>, <a href="/wiki/Gustav_Mahler" title="Gustav Mahler">Gustav Mahler</a>, <a href="/wiki/Anton_Bruckner" title="Anton Bruckner">Anton Bruckner</a> i <a href="/wiki/Ralph_Vaughan_Williams" title="Ralph Vaughan Williams">Ralph Vaughan Williams</a><sup id="cite_ref-BaroneHalls_137-0" class="reference"><a href="#cite_note-BaroneHalls-137">[137]</a></sup>. Ponieważ organy koncertowe mogą naśladować dźwięki orkiestry symfonicznej, zaczęto wprowadzać transkrypcje utworów orkiestrowych na organy<sup id="cite_ref-LorenzTrans_138-0" class="reference"><a href="#cite_note-LorenzTrans-138">[138]</a></sup>. Wraz ze wzrostem popularności niemych filmów, aby zapewnić akompaniament do filmów, w kinach instalowano <a href="/wiki/Organy_kinowe" title="Organy kinowe">organy teatralne</a><sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-4" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. Najbardziej znanymi muzykami wykorzystującymi organy kinowe są <a href="/wiki/Jesse_Crawford" title="Jesse Crawford">Jesse Crawford</a> i jego uczeń <a href="/wiki/Hal_Pearl" title="Hal Pearl">Hal Pearl</a><sup id="cite_ref-atosTOrgan_139-0" class="reference"><a href="#cite_note-atosTOrgan-139">[139]</a></sup><sup id="cite_ref-GallowayPearl_140-0" class="reference"><a href="#cite_note-GallowayPearl-140">[140]</a></sup>. </p><p>W XX-wiecznym repertuarze symfonicznym, zarówno sakralnym, jak i świeckim nastąpił dalszy rozwój dzięki muzyce <a href="/wiki/Marcel_Dupr%C3%A9" title="Marcel Dupré">Marcela Dupré</a>, <a href="/wiki/Maurice_Durufl%C3%A9" title="Maurice Duruflé">Maurice’a Duruflé</a> i <a href="/wiki/Herbert_Howells" title="Herbert Howells">Herberta Howellsa</a><sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-5" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. Inni kompozytorzy, tacy jak <a href="/wiki/Olivier_Messiaen" title="Olivier Messiaen">Olivier Messiaen</a>, <a href="/wiki/Gy%C3%B6rgy_Ligeti" title="György Ligeti">György Ligeti</a>, <a href="/wiki/Jehan_Alain" title="Jehan Alain">Jehan Alain</a>, <a href="/wiki/Jean_Langlais" title="Jean Langlais">Jean Langlais</a>, <a href="/wiki/Gerd_Zacher" title="Gerd Zacher">Gerd Zacher</a> i <a href="/wiki/Petr_Eben" title="Petr Eben">Petr Eben</a>, komponowali <a href="/wiki/Atonalno%C5%9B%C4%87" title="Atonalność">atonalną</a> muzykę organową<sup id="cite_ref-OwenFrom1750_133-6" class="reference"><a href="#cite_note-OwenFrom1750-133">[133]</a></sup>. Zwłaszcza muzyka Messiaena zredefiniowała wiele tradycyjnych pojęć dotyczących doboru głosów i techniki gry na organach<sup id="cite_ref-GaluskaMessiaen_141-0" class="reference"><a href="#cite_note-GaluskaMessiaen-141">[141]</a></sup>. </p><p>Kompozytor muzyki filmowej <a href="/wiki/Hans_Zimmer" title="Hans Zimmer">Hans Zimmer</a> wykorzystał organy piszczałkowe w ścieżce dźwiękowej do filmu <i><a href="/wiki/Interstellar" title="Interstellar">Interstellar</a></i>. Ostateczne nagranie miało miejsce w londyńskim <a href="/wiki/Temple_Church" title="Temple Church">Temple Church</a> na czteromanuałowych organach firmy Harrison & Harrison Ltd z 1926<sup id="cite_ref-RobertsInterS_142-0" class="reference"><a href="#cite_note-RobertsInterS-142">[142]</a></sup>. </p><p>Muzyka organowa jest popularyzowana za pośrednictwem cyklicznie odbywających się koncertów i festiwali, m.in. <a href="/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy_Festiwal_Muzyki_Organowej_we_Fromborku" title="Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej we Fromborku">Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej we Fromborku</a>, <a href="/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy_Festiwal_Muzyki_Organowej_i_Kameralnej_w_Le%C5%BCajsku" title="Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej w Leżajsku">Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej w Leżajsku</a>, <a href="/wiki/Bydgoskie_Wieczory_Organowe" title="Bydgoskie Wieczory Organowe">Bydgoskie Wieczory Organowe</a>, <a href="/wiki/Festiwal_M%C5%82odych_Organist%C3%B3w_i_Wokalist%C3%B3w" title="Festiwal Młodych Organistów i Wokalistów">Festiwal Młodych Organistów i Wokalistów</a> w Bydgoszczy, <a href="/wiki/Letni_Festiwal_%E2%80%9EPieniny-Kultura-Sacrum%E2%80%9D_w_Kro%C5%9Bcienku_nad_Dunajcem" title="Letni Festiwal „Pieniny-Kultura-Sacrum” w Krościenku nad Dunajcem">Letni Festiwal „Pieniny-Kultura-Sacrum” w Krościenku nad Dunajcem</a>, <a href="/wiki/Letnie_Koncerty_Organowe" title="Letnie Koncerty Organowe">Letnie Koncerty Organowe</a> w kościołach na terenie <a href="/wiki/Powiat_legnicki" title="Powiat legnicki">powiatu legnickiego</a> i <a href="/wiki/Festiwal_Muzyki_Organowej_i_Kameralnej_im._Johannesa_Brahmsa_Non_Sola_Scripta" title="Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej im. Johannesa Brahmsa Non Sola Scripta">Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej im. Johannesa Brahmsa Non Sola Scripta</a> we Wrocławiu<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Pedagogika">Pedagogika</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=40" title="Edytuj sekcję: Pedagogika" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=40" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pedagogika"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lodz,_Akademia_Muzyczna,_Orgel_(2).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%282%29.jpg/220px-Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%282%29.jpg" decoding="async" width="220" height="121" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%282%29.jpg/330px-Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%282%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%282%29.jpg/440px-Lodz%2C_Akademia_Muzyczna%2C_Orgel_%282%29.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="565" /></a><figcaption>Organy w Pałacu Muzyki <a href="/wiki/Akademia_Muzyczna_im._Gra%C5%BCyny_i_Kiejstuta_Bacewicz%C3%B3w_w_%C5%81odzi" title="Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi">Akademii Muzycznej w Łodzi</a></figcaption></figure> <p>Nauka gry na organach piszczałkowych realizowana jest w niektórych <a href="/wiki/Szko%C5%82a_muzyczna" title="Szkoła muzyczna">szkołach muzycznych</a> na specjalności instrumentalistyki klasycznej (np. <a href="/wiki/Zesp%C3%B3%C5%82_Szk%C3%B3%C5%82_Muzycznych_w_Bydgoszczy" title="Zespół Szkół Muzycznych w Bydgoszczy">Zespół Szkół Muzycznych w Bydgoszczy</a>, <a href="/wiki/Pa%C5%84stwowa_Szko%C5%82a_Muzyczna_I_i_II_st._im._Karola_i_Antoniego_Szafrank%C3%B3w_w_Rybniku" title="Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. Karola i Antoniego Szafranków w Rybniku">Państwowa Szkoła Muzyczna I i II w Rybniku</a>) oraz na studiach organistowskich (np. <a href="/wiki/Studium_Muzyki_Ko%C5%9Bcielnej_Diecezji_Toru%C5%84skiej_w_Toruniu" title="Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej w Toruniu">Studium Muzyki Kościelnej w Toruniu</a>, <a href="/wiki/Diecezjalny_Instytut_Muzyki_Ko%C5%9Bcielnej_w_Opolu" title="Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu">Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu</a>). W zakres literatury obowiązkowej wchodzą m.in. opracowane w połowie XX wieku prace dydaktyczne poświęcone problematyce gry na organach <a href="/wiki/Hermann_Keller" title="Hermann Keller">Hermanna Kellera</a>, <a href="/wiki/Roman_Perucki" title="Roman Perucki">Romana Peruckiego</a>, <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Chwedczuk" title="Józef Chwedczuk">Józefa Chwedczuka</a> i <a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Rutkowski" title="Bronisław Rutkowski">Bronisława Rutkowskiego</a> oraz współczesne, profesor <a href="/wiki/Marta_Kierska-Witczak" title="Marta Kierska-Witczak">Marty Kierskiej-Witczak</a><sup id="cite_ref-pToruń_143-0" class="reference"><a href="#cite_note-pToruń-143">[143]</a></sup><sup id="cite_ref-pOpole_144-0" class="reference"><a href="#cite_note-pOpole-144">[144]</a></sup><sup id="cite_ref-pPłock_145-0" class="reference"><a href="#cite_note-pPłock-145">[145]</a></sup><sup id="cite_ref-pWrocław_146-0" class="reference"><a href="#cite_note-pWrocław-146">[146]</a></sup><sup id="cite_ref-pWarszawa_147-0" class="reference"><a href="#cite_note-pWarszawa-147">[147]</a></sup><sup id="cite_ref-pKatowice_148-0" class="reference"><a href="#cite_note-pKatowice-148">[148]</a></sup><sup id="cite_ref-pPoznań_149-0" class="reference"><a href="#cite_note-pPoznań-149">[149]</a></sup>. </p><p>Nauka o historii, budowie i konserwacji organów oraz akustyce, mechanice i materiałoznawstwie w ich kontekście realizowana jest przez szkoły muzyczne i konserwatoria w ramach przedmiotu <a href="/wiki/Organoznawstwo" title="Organoznawstwo">organoznawstwo</a> na kierunkach edukacji artystycznej w zakresie sztuki muzycznej<sup id="cite_ref-pBydgoszcz_150-0" class="reference"><a href="#cite_note-pBydgoszcz-150">[150]</a></sup><sup id="cite_ref-pOpole2_151-0" class="reference"><a href="#cite_note-pOpole2-151">[151]</a></sup><sup id="cite_ref-pKraków_152-0" class="reference"><a href="#cite_note-pKraków-152">[152]</a></sup><sup id="cite_ref-pRzeszów_153-0" class="reference"><a href="#cite_note-pRzeszów-153">[153]</a></sup><sup id="cite_ref-pWarszawa2_154-0" class="reference"><a href="#cite_note-pWarszawa2-154">[154]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Historia_polskiej_pedagogiki_organowej">Historia polskiej pedagogiki organowej</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=41" title="Edytuj sekcję: Historia polskiej pedagogiki organowej" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=41" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia polskiej pedagogiki organowej"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:August_Freyer_(58985).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/August_Freyer_%2858985%29.jpg/220px-August_Freyer_%2858985%29.jpg" decoding="async" width="220" height="297" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/August_Freyer_%2858985%29.jpg/330px-August_Freyer_%2858985%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/August_Freyer_%2858985%29.jpg/440px-August_Freyer_%2858985%29.jpg 2x" data-file-width="2167" data-file-height="2922" /></a><figcaption><a href="/wiki/Karol_August_Freyer" title="Karol August Freyer">Karol August Freyer</a> – autor jednego z pierwszych polskich podręczników o grze na organach</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Ahrend.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Ahrend.jpg/220px-Ahrend.jpg" decoding="async" width="220" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Ahrend.jpg/330px-Ahrend.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Ahrend.jpg/440px-Ahrend.jpg 2x" data-file-width="1033" data-file-height="696" /></a><figcaption>Organmistrz przy pracy</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg/220px-Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg" decoding="async" width="220" height="324" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg/330px-Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg/440px-Bronis%C5%82aw_Rutkowski_-_polski_organista.jpg 2x" data-file-width="1202" data-file-height="1772" /></a><figcaption><a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Rutkowski" title="Bronisław Rutkowski">Bronisław Rutkowski</a> – organista i pedagog; w <a href="/wiki/Historia_Polski_(1918%E2%80%931939)" title="Historia Polski (1918–1939)">okresie międzywojennym</a> wykładowca muzyki organowej w <a href="/wiki/Uniwersytet_Muzyczny_Fryderyka_Chopina" title="Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina">Konserwatorium Warszawskim</a></figcaption></figure> <p>Najstarsze zachowane polskie opracowania poświęcone stricte grze organowej pochodzą z XIX wieku. Wcześniejsze dotyczą jej fragmentarycznie lub wzmiankowane są w innych źródłach pisanych<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Średniowiecze_i_nowożytność"><span id=".C5.9Aredniowiecze_i_nowo.C5.BCytno.C5.9B.C4.87"></span>Średniowiecze i nowożytność</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=42" title="Edytuj sekcję: Średniowiecze i nowożytność" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=42" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Średniowiecze i nowożytność"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W kronikach klasztoru Cysterek w <a href="/wiki/Trzebnica" title="Trzebnica">Trzebnicy</a> zachowała się – pochodząca z 1218 – informacja o otrzymaniu wskazówek i przepisów gry na organach. Pochodzący z 1451 roku traktat Stanisława z Krakowa <i>Musices compendium</i> zawiera informacje o rodzaju muzyki wykonywanej w klasztorze Kanoników Regularnych w Trzemesznie. W rękopisie <i>Statuta antiqua</i> z 1517 jeden rozdział poświęcony jest organistom i muzyce organowej. <a href="/wiki/Tabulatura_Jana_z_Lublina" title="Tabulatura Jana z Lublina">Tabulatura Jana z Lublina</a> z 1540 roku opisuje m.in. metody komponowania muzyki organowej, praktykę wykonawczą i styl gry. Akta kapituły krakowskiej <i>Acta actorum capitularia</i> z 1614 wzmiankują rolę muzyki organowej w kościele oraz obowiązki organisty. <i>Tabulatura muzyki, albo zaprawa muzykalna […]</i> – traktat <a href="/wiki/Jan_Aleksander_Gorczyn" title="Jan Aleksander Gorczyn">Jana Aleksandra Gorczyna</a> z 1647 zawiera tabulatury z przykładami palcowania. W Sandomierzu zachował się pochodzący z 1712 roku i wydany w Kolonii druk <i>Caeremoniale Episcoporum</i>, zawierając rozdział <i>De organo, organista, et musicis seu cantoribus et norma per eos servanda in divinis</i> („O organach, organiście oraz muzykach i śpiewakach i o ich powinnościach w sprawowaniu nabożeństw”)<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup><sup id="cite_ref-WyrwaOrganistom_155-0" class="reference"><a href="#cite_note-WyrwaOrganistom-155">[155]</a></sup>. </p><p>Szkolenie organistów odbywało się zasadniczo systemem lekcji prywatnych. Zorganizowane nauczanie gry organowej rozwijało się proporcjonalnie do <a href="/wiki/Historia_o%C5%9Bwiaty_w_Polsce" title="Historia oświaty w Polsce">rozwoju oświaty</a> i na szerszą skalę rozpowszechniło się w XIX wieku. Według źródeł pisanych, lekcje gry organowej udzielane były około 1478 na <a href="/wiki/Uniwersytet_Jagiello%C5%84ski" title="Uniwersytet Jagielloński">uniwersytecie krakowskim</a> i w <a href="/wiki/Be%C5%82z" title="Bełz">bełzkim</a> klasztorze dominikanów. Na początku XVIII wieku organistykę wykładano nowicjuszom zgromadzenia bertrandystów w Lublinie. W 1775, w wileńskim <a href="/wiki/Seminarium_nauczycielskie" title="Seminarium nauczycielskie">seminarium nauczycielskim</a> uruchomiono kursy gry na klawikordzie przysposabiające adeptów do pełnienia obowiązków organistów parafialnych. Wkrótce takie same kursy otwarto w seminariach w Krakowie, Kielcach i Łowiczu. <a href="/wiki/Komisja_Edukacji_Narodowej" title="Komisja Edukacji Narodowej">Komisja Edukacji Narodowej</a> wyposażała uczelnie w <a href="/wiki/Klawikord" title="Klawikord">klawikordy</a> i <a href="/wiki/Pozytyw" title="Pozytyw">pozytywy</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Wiek_XIX">Wiek XIX</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=43" title="Edytuj sekcję: Wiek XIX" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=43" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wiek XIX"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W 1812 wydany został pierwszy polski podręcznik gry organowej <i>Nauka grania na organach</i> <a href="/wiki/Karol_Antoni_Simon" title="Karol Antoni Simon">Karola Simona</a>. W 1825 – <i>Kancjonał muzyki kościelnej</i> <a href="/wiki/Wac%C5%82aw_Ludwik_Raszek" title="Wacław Ludwik Raszek">Wacława Ludwika Raszka</a>. Wydany w 1819 <i>Wykład systematyczny zasad muzyki na klawikord</i> <a href="/wiki/Karol_Kurpi%C5%84ski" title="Karol Kurpiński">Karola Kurpińskiego</a>, wbrew tytułowi, służył jako podręcznik nauki gry na organach. W 1861 ukazał się podręcznik <a href="/wiki/Karol_August_Freyer" title="Karol August Freyer">Karola Augusta Freyera</a> <i>Praktyczna szkoła na organy i fisharmonię</i>. Zawierał usystematyzowane ćwiczenia na manuał i pedał oraz opracowania utworów wymagających ponadpodstawowych umiejętności gry. Niedługo później wydane zostały kolejne opracowania dydaktyczne dotyczące gry organowej: <i>Szkoła na organy</i> (1880) <a href="/wiki/Leonard_Solecki" title="Leonard Solecki">Leonarda Soleckiego</a>, <i>Muzyka organowa nową metodą z nut literalnych i informacją użycia takowych</i> (1879) i <i>Szkoła na organy</i> (1863) <a href="/wiki/Jan_Galicz-Suli%C5%84ski" title="Jan Galicz-Suliński">Jana Galicza-Sulińskiego</a>, <i>Teoretyczno-praktyczna szkoła na organy</i> (1881) <a href="/w/index.php?title=J%C3%B3zef_Grimm&action=edit&redlink=1" class="new" title="Józef Grimm (strona nie istnieje)">Józefa Grimma</a>, <i>Szkoła na melodykon, czyli fisharmonię</i> (1893) <a href="/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Rzepko" title="Władysław Rzepko">Władysława Rzepki</a>, <i>Szkoła na organy</i> (1874) <a href="/wiki/Romuald_Zientarski" title="Romuald Zientarski">Romualda Zientarskiego</a> oraz <i>Szkoła na organy</i> (1911) <a href="/wiki/Henryk_Makowski_(1862%E2%80%931933)" title="Henryk Makowski (1862–1933)">Henryka Makowskiego</a> i <a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Surzy%C5%84ski" title="Mieczysław Surzyński">Mieczysława Surzyńskiego</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p><p>Na początku XIX wieku <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Nachbar" title="Józef Nachbar">Józef Nachbar</a> uczył gry organowej w Instytucie Nauczycieli Elementarnych i Organistów w Poznaniu, Łowiczu i <a href="/wiki/Parady%C5%BC_(wojew%C3%B3dztwo_%C5%82%C3%B3dzkie)" title="Paradyż (województwo łódzkie)">Paradyżu</a>, a Konsystorz Wileński ustanowił szkołę dla organistów przy Głównym Seminarium Nauczycielskim Uniwersytetu Wileńskiego. W tym samym czasie działalność rozpoczęła warszawska szkoła organistów księdza <a href="/wiki/Izydor_J%C3%B3zef_Cybulski" title="Izydor Józef Cybulski">Izydora Józefa Cybulskiego</a> oraz Instytut Nauczycieli Szkół Elementarnych i Organistów w Puławach. Od czasu założenia <a href="/wiki/Uniwersytet_Muzyczny_Fryderyka_Chopina" title="Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina">Szkoły Głównej Muzyki</a> w Warszawie i otwarcia w niej, w 1818 klasy organowej prowadzonej przez <a href="/wiki/Heinrich_Gerhard_Lentz" title="Heinrich Gerhard Lentz">Henryka Lentza</a> z <a href="/wiki/Kolonia_(Niemcy)" title="Kolonia (Niemcy)">Kolonii</a>, liczba szkół muzycznych organizujących podobne kursy na terenie Polski zaczęła szybko rosnąć. Były to m.in. szkoła organistowska (1845–1858), a później Szkoła Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1854) we Lwowie, Szkoła i Bursa Muzyczna (1841–1873) przy Instytucie Technicznym w Krakowie, Szkoła Muzyczna Towarzystwa „Muza” (1867–1875) w Krakowie, Państwowa Szkoła Organistów (1860) w Radzyminie, szkoła muzyczna ks. Godlewskiego (1860) w Białyniczach, diecezjalne szkoły organistów w Tarnowie (1888), Pelplinie (1887) i Lwowie, kurs gry organowej (1842) w Instytucie Ociemniałych w Warszawie, Warszawski Instytut Muzyczny (1842), <a href="/wiki/Warszawskie_Towarzystwo_Muzyczne_im._Stanis%C5%82awa_Moniuszki" title="Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki">Warszawskie Towarzystwo Muzyczne</a> (1895)<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-6" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p><p>Do popularyzacji muzyki organowej i podnoszenia poziomu wykształcenia organistów przyczyniały się wydawane od końca XIX wieku czasopisma organistowskie: poznański miesięcznik muzykologa <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Surzy%C5%84ski" title="Józef Surzyński">Józefa Surzyńskiego</a> „Muzyka kościelna”<sup id="cite_ref-sbcMK_156-0" class="reference"><a href="#cite_note-sbcMK-156">[156]</a></sup>, „Rocznik dla organistów” ks. <a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Marya%C5%84ski" title="Bronisław Maryański">Bronisława Maryańskiego</a>, „Śpiew kościelny” ks. <a href="/wiki/Teofil_Kowalski_(1866%E2%80%931932)" title="Teofil Kowalski (1866–1932)">Teofila Kowalskiego</a> i ks. <a href="/wiki/Eugeniusz_Gruberski" title="Eugeniusz Gruberski">Eugeniusza Gruberskiego</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-7" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Wiek_XX_i_współczesność"><span id="Wiek_XX_i_wsp.C3.B3.C5.82czesno.C5.9B.C4.87"></span>Wiek XX i współczesność</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=44" title="Edytuj sekcję: Wiek XX i współczesność" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=44" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wiek XX i współczesność"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W założonej w 1905 prywatnej szkole kompozytora i pedagoga <a href="/wiki/Ludwik_Wawrzynowicz" title="Ludwik Wawrzynowicz">Ludwika Wawrzynowicza</a> klasę organów prowadził <a href="/wiki/Henryk_Makowski_(1862%E2%80%931933)" title="Henryk Makowski (1862–1933)">Henryk Makowski</a>, taki sam kurs otwarty był w <a href="/wiki/Kaliskie_Towarzystwo_Muzyczne_im._Alfreda_Wi%C5%82komirskiego" title="Kaliskie Towarzystwo Muzyczne im. Alfreda Wiłkomirskiego">Kaliskim Towarzystwie Muzycznym</a> i w Szkole Płockiego Towarzystwa Muzycznego<sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-8" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p><p>W latach międzywojennych wznowiono wydawanie czasopisma „Muzyka kościelna” – pisali dla niego m.in. muzykolodzy <a href="/wiki/Adolf_Chybi%C5%84ski" title="Adolf Chybiński">Adolf Chybiński</a>, <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Reiss" title="Józef Reiss">Józef Reiss</a> i <a href="/wiki/Hieronim_Feicht" title="Hieronim Feicht">Hieronim Feicht</a>. W tym samym czasie ukazywać zaczęły się periodyki „Kronika Muzyczna Organistów Diecezji Lubelskiej” oraz łódzki „Organista”. Równolegle, ożywioną działalność prowadziły diecezjalne szkoły organistów w Tarnowie, Płocku, Włocławku i Poznaniu, oraz szkoła salezjanów w Przemyślu. Wykładający w <a href="/wiki/Uniwersytet_Muzyczny_Fryderyka_Chopina" title="Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina">Konserwatorium Warszawskim</a> <a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Rutkowski" title="Bronisław Rutkowski">Bronisław Rutkowski</a> wykształcił wielu innych organistów, m.in. <a href="/wiki/Feliks_R%C4%85czkowski" title="Feliks Rączkowski">Feliksa Rączkowskiego</a>, <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Chwedczuk" title="Józef Chwedczuk">Józefa Chwedczuka</a>, Stanisława Możdżonka, Jana Kucharskiego, Tadeusz Jarzęcki i <a href="/wiki/Tadeusz_Paciorkiewicz" title="Tadeusz Paciorkiewicz">Tadeusza Paciorkiewicza</a>. W Poznaniu działalność pedagogiczną prowadził organista <a href="/wiki/J%C3%B3zef_Pawlak_(muzyk)" title="Józef Pawlak (muzyk)">Józef Pawlak</a>, w Katowicach – <a href="/wiki/Jan_Gawlas" title="Jan Gawlas">Jan Gawlas</a> i <a href="/wiki/Robert_Gajda" title="Robert Gajda">Robert Gajda</a><sup id="cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-9" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116">[116]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Eksploatacja">Eksploatacja</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=45" title="Edytuj sekcję: Eksploatacja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=45" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Eksploatacja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Organy piszczałkowe – zarówno zabytkowe, jak i współczesne – są instrumentem wymagającym szczególnych warunków eksploatacji i znacznych nakładów pracy na konserwację. Surowce i komponenty, z których są wykonane – drewno, stal, stopy cyny z ołowiem, elektronika, filc i inne wyroby włókiennicze – są podatne na warunki otoczenia<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128-95">[95]</a></sup>. Drewno, które stanowi około 80% materiału budulcowego, atakowane jest przez <a href="/wiki/Drewnojad_(owad)" title="Drewnojad (owad)">drewnojady</a>, i ulega pęcznieniu lub wysychaniu pod wpływem różnic temperatur, zmian wilgotności i ekspozycji na promieniowanie słoneczne<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83_157-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83-157">[157]</a></sup>, powodując zatarcia mechanizmów traktury i rozstrajanie się piszczałek. Elementy metalowe – piszczałki, cięgna, urządzenia elektryczne i elektroniczne – <a href="/wiki/Utlenianie" title="Utlenianie">utleniają się</a>. Elementy ruchome – mechanizm traktury, zawory wiatrownic – ulegają zużyciu<sup id="cite_ref-CITEREFDorawa197165_158-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDorawa197165-158">[158]</a></sup>. Wykonywane okresowo przeglądy, zabiegi konserwacyjne, intonacja i strojenie przedłużają żywotność instrumentu i zapewniają utrzymanie właściwego brzmienia. Częste i intensywne używanie instrumentu (codzienne granie) jest korzystniejsze dla utrzymania dobrego stanu, niż pozostawianie organów nieużywanymi<sup id="cite_ref-CITEREFTowarek2010378_159-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFTowarek2010378-159">[159]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Konserwacja">Konserwacja</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=46" title="Edytuj sekcję: Konserwacja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=46" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Konserwacja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg/220px-Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg/330px-Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg/440px-Inside_the_Organ_at_St_Mary%27s_Hinckley.jpg 2x" data-file-width="1444" data-file-height="962" /></a><figcaption>Organy podczas konserwacji przez organmistrzów</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Konserwacja" title="Konserwacja">Konserwację</a> organów piszczałkowych zleca się wyspecjalizowanym w tym zakresie zakładom organmistrzowskim, a regularne zabiegi pielęgnacyjne należą do obowiązków organisty. Podstawowymi zasadami użytkowania, zapewniającymi prawidłowe funkcjonowanie instrumentu są<sup id="cite_ref-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83_157-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83-157">[157]</a></sup>: </p> <ul><li>dbałość o estetykę i czystość stołu gry – po zakończeniu gry, przedmioty pomocnicze nie związane trwale ze stołem gry należy z niego usunąć, klawiatury i klucze rejestrowe wyczyścić, a stół zamknąć. Na stole gry nie należy trwale instalować urządzeń (np. mikrofonu) bez uzgodnienia z organmistrzem i organistą.</li> <li>kontrola dostępu – swobodny dostęp do wnętrza organów może mieć wyłącznie organista. Inne osoby tylko po uzgodnieniu z właścicielem instrumentu. Naprawy, korekty i regulacje (w tym strojenie) należy odnotowywać w księdze napraw.</li> <li>wymiana filtra powietrza w dmuchawie elektrycznej.</li> <li>zabezpieczanie przed kurzem podczas remontów i sprzątania pomieszczenia, w którym zainstalowane są organy lub innych aktywności nie dotyczących bezpośrednio organów, a powodujących powstawanie zanieczyszczeń powietrza.</li> <li>zapewnienie odpowiedniej temperatury i wilgotności. Temperatura powietrza powinna być utrzymywana w granicach 10–20 stopni Celsjusza, a wilgotność między 50% a 85%.</li> <li>wykonywanie regularnych (co 3–4 lata) przeglądów technicznych.</li> <li>utrzymywanie dokumentacji organów, zawierającej szczegółową i udokumentowaną fotografiami dyspozycję.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Intonacja">Intonacja</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=47" title="Edytuj sekcję: Intonacja" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=47" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Intonacja"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Intonacja to zabiegi kształtujące natężenie i barwę dźwięku poszczególnych piszczałek i całych głosów. Wykonuje się ją podczas pierwszej instalacji instrumentu i okresowo – podczas przeglądów technicznych. Obiektywne kryteria przeprowadzania i oceny intonacji nie istnieją – rzemieślnicy wykonujący intonację (intonatorzy) mają wyczulony słuch i indywidualny gust muzyczny. Pracę wykonują dwie osoby: jedna reguluje dopływ powietrza do piszczałki, kształtuje szerokość szczeliny, wysokość wycięcia, ustawia wałek i bródę, a druga ocenia, czy piszczałka i cały głos mają właściwą (wg subiektywnej oceny) barwę i natężenie. Właściwie zaintonowane organy spełniają kilka warunków<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94_160-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94-160">[160]</a></sup>: </p> <ul><li>dźwięk precyzyjnie rozpoczyna się i kończy,</li> <li>brzmienie poszczególnych głosów różni się w sposób uchwytny dla ucha,</li> <li>poszczególne rodziny głosów – pryncypały, flety, głosy kryte, smyczkowe i języczkowe – mają własną charakterystyczną barwę i natężenie,</li> <li>każda rodzina głosów ma dostrzegalne odcienie dynamiczno-kolorystyczne,</li> <li>głosy alikwotowe i mieszane solowe nie wyróżniają się, a stapiają z dźwiękami zasadniczymi tworząc nowe odcienie barw,</li> <li>głosy mieszane (mikstury, cymble itp.) nie są krzykliwe, ale brzmią jasno, szlachetnie i metalicznie,</li> <li>każdy manuał ma indywidualną charakterystykę brzmieniową.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Strojenie">Strojenie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=48" title="Edytuj sekcję: Strojenie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=48" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Strojenie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg/220px-SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg" decoding="async" width="220" height="132" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg/330px-SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg/440px-SPAN_Mauricio_Pergelier_Orgelstimmen_01.jpg 2x" data-file-width="1746" data-file-height="1050" /></a><figcaption>Organmistrz podczas strojenia organów</figcaption></figure> <p>Strojenie to zabiegi ustalające wysokość dźwięku dla poszczególnych piszczałek i całych głosów. Wykonuje się je podczas pierwszej instalacji instrumentu i okresowo – podczas przeglądów technicznych. Od strony technicznej, strojenie polega na ustaleniu długości korpusów poszczególnych piszczałek (dla głosów labialnych) oraz długości wibrującej części języczka (dla głosów języczkowych). Strojenie rozpoczyna się od ustalenia <a href="/wiki/System_r%C3%B3wnomiernie_temperowany" title="System równomiernie temperowany">dwunastpółstopniowej skali chromatycznej</a> w ramach jednej oktawy jednego głosu (zazwyczaj pryncypału cztero- lub ośmiostopowego). Wzorcem jest dźwięk <a href="/wiki/A%C2%B9" title="A¹">a¹</a> z <a href="/wiki/Kamerton" title="Kamerton">kamertonu</a>. Następnie, czystymi oktawami dostraja się pozostałe piszczałki w pierwszym głosie, a dalej – <a href="/wiki/Unison" title="Unison">unisonami</a> lub <a href="/wiki/Oktawa_(akustyka)" title="Oktawa (akustyka)">oktawami</a> – kolejne głosy (najpierw zasadnicze, na końcu poboczne). Po zakończeniu strojenia jednego głosu, kontroluje się strój głosu poprzedniego wprowadzając konieczne poprawki. Po nastrojeniu wszystkich głosów jeszcze raz sprawdza się skalę wzorcową (pierwszy strojony głos) i usuwa ewentualne niedokładności<sup id="cite_ref-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94_160-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94-160">[160]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=49" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=49" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/24px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="24" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/35px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/47px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Organy" class="extiw" title="q:Organy"><strong>Zobacz kolekcję cytatów</strong> <em>organy</em> w Wikicytatach</a> </td></tr></tbody></table> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/28px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png" decoding="async" width="28" height="27" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/42px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/56px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 2x" data-file-width="122" data-file-height="117" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/organy" class="extiw" title="wikt:organy"><strong>Zobacz hasło</strong> <em>organy</em> w Wikisłowniku</a> </td></tr></tbody></table> <ul><li><a href="/wiki/Lista_organ%C3%B3w_piszcza%C5%82kowych" title="Lista organów piszczałkowych">lista organów piszczałkowych</a></li> <li><a href="/wiki/Fisharmonia" title="Fisharmonia">fisharmonia</a></li> <li><a href="/wiki/Organy_Hammonda" title="Organy Hammonda">organy Hammonda</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=50" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=50" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-LiddellScott-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-LiddellScott_1-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Henry George</span><span class="cite-name-initials" title="Henry George" style="display:none">H.G.</span> </span><span class="cite-lastname">Liddell</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Henry George</span><span class="cite-name-initials" title="Henry George">H.G.</span></span>, <a href="/wiki/Robert_Scott_(filolog)" title="Robert Scott (filolog)"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Robert</span><span class="cite-name-initials" title="Robert" style="display:none">R.</span> </span><span class="cite-lastname">Scott</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Robert</span><span class="cite-name-initials" title="Robert">R.</span></span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230610135520/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=%2374753"><i>A Greek–English Lexicon</i></a>, [w:] Perseus Digital Library, Tufts University, 1843<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-17]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=%2374753">adresu</a> 2023-06-10]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1843&rft.jtitle=Tufts+University&rft.atitle=A+Greek%E2%80%93English+Lexicon&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.perseus.tufts.edu%2Fhopper%2Ftext%3Fdoc%3DPerseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%252374753" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-LewisShort-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-LewisShort_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Charlton T.</span><span class="cite-name-initials" title="Charlton T." style="display:none">Ch.T.</span> </span><span class="cite-lastname">Lewis</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Charlton T.</span><span class="cite-name-initials" title="Charlton T.">Ch.T.</span></span>, <span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Charles</span><span class="cite-name-initials" title="Charles" style="display:none">Ch.</span> </span><span class="cite-lastname">Short</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Charles</span><span class="cite-name-initials" title="Charles">Ch.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231117124821/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=organum"><i>A Latin Dictionary</i></a>, Perseus Digital Library, 1879<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-17]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=organum">adresu</a> 2023-11-17]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Charlton+T.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=A+Latin+Dictionary&rft.date=1879&rft.aulast=Lewis&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.perseus.tufts.edu%2Fhopper%2Ftext%3Fdoc%3DPerseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dorganum" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Harper-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Harper_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Douglas R.</span><span class="cite-name-initials" title="Douglas R." style="display:none">D.R.</span> </span><span class="cite-lastname">Harper</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Douglas R.</span><span class="cite-name-initials" title="Douglas R.">D.R.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231117125150/https://www.etymonline.com/word/organ"><i>organ</i></a>, [w:] Online Etymology Dictionary [online], Douglas Harper<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-17]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.etymonline.com/word/organ">adresu</a> 2023-11-17]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=organ&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=Douglas+Harper&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.etymonline.com%2Fword%2Forgan" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-unesco-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-unesco_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231117125956/https://ich.unesco.org/en/RL/organ-craftsmanship-and-music-01277"><i>UNESCO – Organ craftsmanship and music</i></a>, [w:] Intangible Cultural Heritage [online], UNESCO<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-17]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ich.unesco.org/en/RL/organ-craftsmanship-and-music-01277">adresu</a> 2023-11-17]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=UNESCO+%E2%80%93+Organ+craftsmanship+and+music&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=UNESCO&rft_id=https%3A%2F%2Fich.unesco.org%2Fen%2FRL%2Forgan-craftsmanship-and-music-01277" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Z_dziejów_organów''184–187_5-8">i</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDrobner1997">Drobner 1997 ↓</a></span>, <i>Z dziejów organów</i>, s. 184–187.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134_6-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Organy''132–134_6-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Czasy starożytne, Organy</i>, s. 132–134.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSapalski1880''Krótki_rys_historyi_organów''7–26_7-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSapalski1880">Sapalski 1880 ↓</a></span>, <i>Krótki rys historyi organów</i>, s. 7–26.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206_8-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFMarchwica2006''organy''205–206_8-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMarchwica2006">Marchwica 2006 ↓</a></span>, <i>organy</i>, s. 205–206.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326-9"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326_9-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFBush2006''Mechanical_organ''323–326_9-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBush2006">Bush 2006 ↓</a></span>, <i>Mechanical organ</i>, s. 323–326.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDorawa19715-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDorawa19715_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDorawa1971">Dorawa 1971 ↓</a></span>, s. 5.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFHopkins1870''The_Hydraulic_Organ''6–14-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFHopkins1870''The_Hydraulic_Organ''6–14_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFHopkins1870">Hopkins 1870 ↓</a></span>, <i>The Hydraulic Organ</i>, s. 6–14.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMartens2023106-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMartens2023106_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMartens2023">Martens 2023 ↓</a></span>, s. 106.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDorawa19715–6-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDorawa19715–6_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDorawa1971">Dorawa 1971 ↓</a></span>, s. 5–6.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113-14"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113_14-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Czasy_starożytne,_Magrefa''112–113_14-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Czasy starożytne, Magrefa</i>, s. 112–113.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFEngel1874''Musical_Instruments_of_the_Hebrews''27–34-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFEngel1874''Musical_Instruments_of_the_Hebrews''27–34_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFEngel1874">Engel 1874 ↓</a></span>, <i>Musical Instruments of the Hebrews</i>, s. 27–34.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Średniowiecze,_Organy''270–272_16-9">j</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Średniowiecze, Organy</i>, s. 270–272.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSzałajda20206-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSzałajda20206_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSzałajda2020">Szałajda 2020 ↓</a></span>, s. 6.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26-18"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-9">j</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-10">k</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-11">l</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-12">m</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-13">n</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-14">o</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-15">p</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-16">q</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-17">r</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-18">s</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-19">t</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-20">u</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-21">v</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Krótka_historia_organów''7–26_18-22">w</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFErdman1989">Erdman 1989 ↓</a></span>, <i>Krótka historia organów</i>, s. 7–26.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2017247–248-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2017247–248_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2017">Towarek 2017 ↓</a></span>, s. 247–248.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38-20"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Średniowiecze''35–38_20-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Średniowiecze</i>, s. 35–38.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293-21"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Renesans,_Organy''287–293_21-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Renesans, Organy</i>, s. 287–293.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2017248,_257-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2017248,_257_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2017">Towarek 2017 ↓</a></span>, s. 248, 257.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Rejestr_miejscowości''292–380-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Rejestr_miejscowości''292–380_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Rejestr miejscowości</i>, s. 292–380.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDorawa197110-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDorawa197110_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDorawa1971">Dorawa 1971 ↓</a></span>, s. 10.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2017258-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2017258_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2017">Towarek 2017 ↓</a></span>, s. 258.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2017255–256-26"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2017255–256_26-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2017255–256_26-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2017">Towarek 2017 ↓</a></span>, s. 255–256.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2017252-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2017252_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2017">Towarek 2017 ↓</a></span>, s. 252.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2010376–377-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2010376–377_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2010">Towarek 2010 ↓</a></span>, s. 376–377.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42-29"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42_29-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Renesans''39–42_29-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Renesans</i>, s. 39–42.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374-30"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374_30-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374_30-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Organy''373–374_30-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Barok, Organy</i>, s. 373–374.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDorawa197112-31"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDorawa197112_31-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDorawa197112_31-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDorawa1971">Dorawa 1971 ↓</a></span>, s. 12.</span> </li> <li id="cite_note-Praetorius-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Praetorius_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Michael</span><span class="cite-name-initials" title="Michael" style="display:none">M.</span> </span><span class="cite-lastname">Praetorius</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Michael</span><span class="cite-name-initials" title="Michael">M.</span></span>, <span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Quentin</span><span class="cite-name-initials" title="Quentin" style="display:none">Q.</span> </span><span class="cite-lastname">Faulkner</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Quentin</span><span class="cite-name-initials" title="Quentin">Q.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231129084328/https://digitalcommons.unl.edu/zeabook/24/"><i>Syntagma Musicum II: De Organographia, Parts III – V with Index</i></a>, „Zea E-Books Collection”, 25 sierpnia 2014<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-29]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://digitalcommons.unl.edu/zeabook/24">adresu</a> 2023-11-29]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2014-08-25&rft.jtitle=Zea+E-Books+Collection&rft.atitle=Syntagma+Musicum+II%3A+De+Organographia%2C+Parts+III+%E2%80%93+V+with+Index&rft_id=https%3A%2F%2Fdigitalcommons.unl.edu%2Fzeabook%2F24" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200959-33"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200959_33-5">f</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 59.</span> </li> <li id="cite_note-SzałajdaGdańsk-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-SzałajdaGdańsk_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Tomasz</span><span class="cite-name-initials" title="Tomasz" style="display:none">T.</span> </span><span class="cite-lastname">Szałajda</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Tomasz</span><span class="cite-name-initials" title="Tomasz">T.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231129084652/http://www.szalajda-organy.pl/img/ciekawostki/gdansk/organy_bazyliki_mariackiej_gd.pdf"><i>Organy Bazyliki Mariackiej w Gdańsku</i></a> [online], 2020<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-29]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.szalajda-organy.pl/img/ciekawostki/gdansk/organy_bazyliki_mariackiej_gd.pdf">adresu</a> 2023-11-29]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Tomasz&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organy+Bazyliki+Mariackiej+w+Gda%C5%84sku&rft.date=2020&rft.aulast=Sza%C5%82ajda&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.szalajda-organy.pl%2Fimg%2Fciekawostki%2Fgdansk%2Forgany_bazyliki_mariackiej_gd.pdf" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CookPraetorius-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CookPraetorius_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">James H.</span><span class="cite-name-initials" title="James H." style="display:none">J.H.</span> </span><span class="cite-lastname">Cook</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">James H.</span><span class="cite-name-initials" title="James H.">J.H.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20231129084757/https://organhistoricalsociety.org/OrganHistory/history/hist031.htm"><i>17th Century Germany: Praetorius</i></a> [online], organhistoricalsociety.org, 2000<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-29]</span> [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://organhistoricalsociety.org/OrganHistory/history/hist031.htm">adresu</a> 2023-11-29]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=James+H.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=17th+Century+Germany%3A+Praetorius&rft.date=2000&rft.aulast=Cook&rft_id=https%3A%2F%2Forganhistoricalsociety.org%2FOrganHistory%2Fhistory%2Fhist031.htm" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XVII''43–49-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XVII''43–49_36-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Wiek XVII</i>, s. 43–49.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Próba_charakterystyki_wybranych_obiektów_z_XVII_i_XVIII_w.''55–63-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Próba_charakterystyki_wybranych_obiektów_z_XVII_i_XVIII_w.''55–63_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Próba charakterystyki wybranych obiektów z XVII i XVIII w.</i>, s. 55–63.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBiegański198184,_89-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBiegański198184,_89_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBiegański1981">Biegański 1981 ↓</a></span>, s. 84, 89.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Barok,_Strój''374-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Barok,_Strój''374_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Barok, Strój</i>, s. 374.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425-40"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Romantyzm,_Organy''422–425_40-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Romantyzm, Organy</i>, s. 422–425.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKukla2000131–146-41"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKukla2000131–146_41-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKukla2000131–146_41-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKukla2000131–146_41-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKukla2000">Kukla 2000 ↓</a></span>, s. 131–146.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKapeć2008131–146-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKapeć2008131–146_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKapeć2008">Kapeć 2008 ↓</a></span>, s. 131–146.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XIII''50–54-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XIII''50–54_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Wiek XIII</i>, s. 50–54.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005375-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005375_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, s. 375.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFBush200697-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFBush200697_45-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFBush2006">Bush 2006 ↓</a></span>, s. 97.</span> </li> <li id="cite_note-SzostakRomantyzm-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-SzostakRomantyzm_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Michał Szostak. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theorganmag.com/issues/the-organ-magazine-autumn-2018-385/"><em>Romantic Tendencies in 19th-century Organ Building in Europe</em></a>. „The Organ”. 385, s. 9–25, 2018. Londyn: Musical Opinion Ltd.. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0030-4883">0030-4883</a></span>. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Romantic+Tendencies+in+19th-century+Organ+Building+in+Europe&rft.jtitle=The+Organ&rft.date=2018&rft.volume=385&rft.aulast=Szostak&rft.aufirst=Micha%C5%82&rft.pages=9%E2%80%9325&rft.issn=0030-4883&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theorganmag.com%2Fissues%2Fthe-organ-magazine-autumn-2018-385%2F"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-msPFara-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-msPFara_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://musicamsacram.pl/instrumenty/527-poznan-bazylika-kolegiacka-sw-stanislawa-biskupa-parafii-nmp-nieustajacej-pomocy-i-sw-marii-magdaleny-fara"><i>Poznań (Bazylika Kolegiacka św. Stanisława Biskupa parafii NMP Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny (Fara))</i></a> [online], Musicam Sacram<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-02]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Pozna%C5%84+%28Bazylika+Kolegiacka+%C5%9Bw.+Stanis%C5%82awa+Biskupa+parafii+NMP+Nieustaj%C4%85cej+Pomocy+i+%C5%9Bw.+Marii+Magdaleny+%28Fara%29%29&rft_id=https%3A%2F%2Fmusicamsacram.pl%2Finstrumenty%2F527-poznan-bazylika-kolegiacka-sw-stanislawa-biskupa-parafii-nmp-nieustajacej-pomocy-i-sw-marii-magdaleny-fara" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-MaierSauer-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-MaierSauer_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Helmut</span><span class="cite-name-initials" title="Helmut" style="display:none">H.</span> </span><span class="cite-lastname">Maier</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Helmut</span><span class="cite-name-initials" title="Helmut">H.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.organartmedia.com/en/sauer/50.html"><i>1904 Wilhelm Sauer Late Romantic Organ op. 915 – OrganArt Media</i></a> [online], OrganArt Media<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-02]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Helmut&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=1904+Wilhelm+Sauer+Late+Romantic+Organ+op.+915+%E2%80%93+OrganArt+Media&rft.aulast=Maier&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.organartmedia.com%2Fen%2Fsauer%2F50.html" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CookLadegast-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CookLadegast_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">James H.</span><span class="cite-name-initials" title="James H." style="display:none">J.H.</span> </span><span class="cite-lastname">Cook</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">James H.</span><span class="cite-name-initials" title="James H.">J.H.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://organhistoricalsociety.org/OrganHistory/history/hist060.htm"><i>Merseburg Cathedral Ladegast Organ</i></a> [online], The Organ Historical Society<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-02]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=James+H.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Merseburg+Cathedral+Ladegast+Organ&rft.aulast=Cook&rft_id=https%3A%2F%2Forganhistoricalsociety.org%2FOrganHistory%2Fhistory%2Fhist060.htm" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XIX''78–83-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XIX''78–83_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Wiek XIX</i>, s. 78–83.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434-51"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434_51-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434_51-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSachs2005''Wiek_XX,_Organy''432–434_51-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSachs2005">Sachs 2005 ↓</a></span>, <i>Wiek XX, Organy</i>, s. 432–434.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169-52"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169_52-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169_52-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_elektromagnetyczna''164–169_52-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Traktura elektromagnetyczna</i>, s. 164–169.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103-53"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103_53-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Wiek_XX''110–103_53-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Wiek XX</i>, s. 110–103.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Ochrona_i_konserwacja_zabytkowych_organów''102–109-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Ochrona_i_konserwacja_zabytkowych_organów''102–109_54-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Ochrona i konserwacja zabytkowych organów</i>, s. 102–109.</span> </li> <li id="cite_note-WangMIDI-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-WangMIDI_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Johnty</span><span class="cite-name-initials" title="Johnty" style="display:none">J.</span> </span><span class="cite-lastname">Wang</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Johnty</span><span class="cite-name-initials" title="Johnty">J.</span></span>, <span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Robert</span><span class="cite-name-initials" title="Robert" style="display:none">R.</span> </span><span class="cite-lastname">Pritchard</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Robert</span><span class="cite-name-initials" title="Robert">R.</span></span>, <span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Bryn</span><span class="cite-name-initials" title="Bryn" style="display:none">B.</span> </span><span class="cite-lastname">Nixon</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Bryn</span><span class="cite-name-initials" title="Bryn">B.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://smc2017.aalto.fi/media/materials/proceedings/SMC17_p429.pdf"><i>Explorations in Digital Control of MIDI-enabled Pipe Organs</i></a> [pdf], Aalto University Executive Education, 2007<span class="accessdate"> [dostęp 2023-07-29]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Johnty&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Explorations+in+Digital+Control+of+MIDI-enabled+Pipe+Organs&rft.date=2007&rft.aulast=Wang&rft_id=http%3A%2F%2Fsmc2017.aalto.fi%2Fmedia%2Fmaterials%2Fproceedings%2FSMC17_p429.pdf" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-mawHybridOrgan-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-mawHybridOrgan_56-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Amanda</span><span class="cite-name-initials" title="Amanda" style="display:none">A.</span> </span><span class="cite-lastname">Sweet</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Amanda</span><span class="cite-name-initials" title="Amanda">A.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.musicalamerica.com/news/newsstory.cfm?storyID=21347&categoryID=5"><i>It Takes a Community to Build a Virtual Pipe Organ</i></a>, [w:] Musical America Worldwide [online], Performing Arts Resources LLC, 24 września 2009<span class="accessdate"> [dostęp 2023-11-09]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2009-09-24&rft.jtitle=Performing+Arts+Resources+LLC&rft.atitle=It+Takes+a+Community+to+Build+a+Virtual+Pipe+Organ&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.musicalamerica.com%2Fnews%2Fnewsstory.cfm%3FstoryID%3D21347%26categoryID%3D5" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-AllenComp-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-AllenComp_57-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.allenorgan.com/about.html"><i>About Allen Organ Company</i></a> [online], www.allenorgan.com<span class="accessdate"> [dostęp 2023-07-29]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+Allen+Organ+Company&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.allenorgan.com%2Fabout.html" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Kądziołka-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kądziołka_58-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Kądziołka Tomasz, Kowalski Sławomir, Mońko Tomasz. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://bibliotekanauki.pl/articles/2130867"><em>Pipe organ evolution. From mechanical to mechatronical subsysystems</em></a>. „Journal of Engineering, Energy and Informatics”. nr 1, s. 29–42, 2021. Nowy Sącz: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Wydawnictwo Naukowe. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/2720-4162">2720-4162</a></span>. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Pipe+organ+evolution.+From+mechanical+to+mechatronical+subsysystems&rft.jtitle=Journal+of+Engineering%2C+Energy+and+Informatics&rft.date=2021&rft.volume=nr+1&rft.au=K%C4%85dzio%C5%82ka+Tomasz&rft.pages=29%E2%80%9342&rft.issn=2720-4162&rft_id=https%3A%2F%2Fbibliotekanauki.pl%2Farticles%2F2130867"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKmita-Skarsgård2020211-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKmita-Skarsgård2020211_59-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKmita-Skarsgård2020">Kmita-Skarsgård 2020 ↓</a></span>, s. 211.</span> </li> <li id="cite_note-britannica-60"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-britannica_60-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-britannica_60-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/art/organ-musical-instrument"><i>Organ</i></a> [online], www.britannica.com, 31 maja 2023<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.date=2023-05-31&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organ&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fart%2Forgan-musical-instrument" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26-61"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-9">j</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-10">k</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-11">l</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-12">m</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiadomości_wstępne''23–26_61-13">n</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Wiadomości wstępne</i>, s. 23–26.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDrobner199736–38-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner199736–38_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDrobner1997">Drobner 1997 ↓</a></span>, s. 36–38.</span> </li> <li id="cite_note-VogelKlasyfikacja-63"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-VogelKlasyfikacja_63-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-VogelKlasyfikacja_63-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Beniamin</span><span class="cite-name-initials" title="Beniamin" style="display:none">B.</span> </span><span class="cite-lastname">Vogel</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Beniamin</span><span class="cite-name-initials" title="Beniamin">B.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://nimit.pl/materialy/rewizja-klasyfikacji-instrumentow-muzycznych-hornbostela-sachsa-przez-konsorcjum-mimo/"><i>Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO</i></a> [online], <a href="/wiki/Narodowy_Instytut_Muzyki_i_Ta%C5%84ca" title="Narodowy Instytut Muzyki i Tańca">Narodowy Instytut Muzyki i Tańca</a>, 31 marca 2015<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Beniamin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Rewizja+klasyfikacji+instrument%C3%B3w+muzycznych+Hornbostela-Sachsa+przez+Konsorcjum+MIMO&rft.date=2015-03-31&rft.aulast=Vogel&rft_id=https%3A%2F%2Fnimit.pl%2Fmaterialy%2Frewizja-klasyfikacji-instrumentow-muzycznych-hornbostela-sachsa-przez-konsorcjum-mimo%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45-64"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Piszczałki''30–45_64-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFErdman1989">Erdman 1989 ↓</a></span>, <i>Piszczałki</i>, s. 30–45.</span> </li> <li id="cite_note-pwn-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pwn_65-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3951738"><i>organy</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=unknown&rft.atitle=organy&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3951738" style="display:none"> </span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPierrot1971v–vi,_292-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPierrot1971v–vi,_292_66-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPierrot1971">Pierrot 1971 ↓</a></span>, s. v–vi, 292.</span> </li> <li id="cite_note-Biernat-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Biernat_67-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Sebastian Biernat. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wgsr.uw.edu.pl/pisg/wp-content/uploads/2022/12/08_Bernat.pdf"><em>Organy w przestrzeni. Rozważania z zakresu geografii muzyki</em></a>. „<a href="/wiki/Prace_i_Studia_Geograficzne" title="Prace i Studia Geograficzne">Prace i Studia Geograficzne</a>”. 67.2, s. 131–148, 2022. Warszawa: <a href="/wiki/Wydzia%C5%82_Geografii_i_Studi%C3%B3w_Regionalnych_Uniwersytetu_Warszawskiego" title="Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego">Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego</a>. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/2543-7313">2543-7313</a></span>. <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Organy+w+przestrzeni.+Rozwa%C5%BCania+z+zakresu+geografii+muzyki&rft.jtitle=%5B%5BPrace+i+Studia+Geograficzne%5D%5D&rft.date=2022&rft.volume=67.2&rft.aulast=Biernat&rft.aufirst=Sebastian&rft.pages=131%E2%80%93148&rft.issn=2543-7313&rft_id=https%3A%2F%2Fwgsr.uw.edu.pl%2Fpisg%2Fwp-content%2Fuploads%2F2022%2F12%2F08_Bernat.pdf"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200984-68"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200984_68-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200984_68-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 84.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski20094,18,26,55,61,72,82,84,86-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski20094,18,26,55,61,72,82,84,86_69-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 4,18,26,55,61,72,82,84,86.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200958-70"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200958_70-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200958_70-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 58.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200972-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200972_71-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 72.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203-72"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Organy_przenośne''199–203_72-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Organy przenośne</i>, s. 199–203.</span> </li> <li id="cite_note-britPozytyw-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-britPozytyw_73-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/art/positive-organ"><i>positive organ</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Encyclopædia Britannica</a></i>, 7 stycznia 2015<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-06]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%27%27%5B%5BEncyklopedia+Britannica%7CEncyclop%C3%A6dia+Britannica%5D%5D%27%27&rft.atitle=positive+organ&rft.date=2015-01-07&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fart%2Fpositive-organ" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-britPortatyw-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-britPortatyw_74-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/art/portative-organ"><i>portative organ</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Encyclopædia Britannica</a></i>, 1 czerwca 2018<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-06]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%27%27%5B%5BEncyklopedia+Britannica%7CEncyclop%C3%A6dia+Britannica%5D%5D%27%27&rft.atitle=portative+organ&rft.date=2018-06-01&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fart%2Fportative-organ" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-britRegał-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-britRegał_75-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/art/regal"><i>regal</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Encyclopædia Britannica</a></i>, 23 lipca 2008<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-06]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%27%27%5B%5BEncyklopedia+Britannica%7CEncyclop%C3%A6dia+Britannica%5D%5D%27%27&rft.atitle=regal&rft.date=2008-07-23&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fart%2Fregal" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189-76"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189_76-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Dyspozycja_organów''173–189_76-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Dyspozycja organów</i>, s. 173–189.</span> </li> <li id="cite_note-Matoga-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Matoga_77-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Piotr Matoga: <i>Antoni Sapalski (1822–1890): życie i działalność organmistrzowska na terenie Krakowa</i>. Opole: Sindruk-DIMK: Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu, 2020, s. 63. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788395591433" title="Specjalna:Książki/9788395591433">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">978-83-955914-3-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Antoni+Sapalski+%281822%E2%80%931890%29%3A+%C5%BCycie+i+dzia%C5%82alno%C5%9B%C4%87+organmistrzowska+na+terenie+Krakowa&rft.aulast=Matoga&rft.aufirst=Piotr&rft.pub=Sindruk-DIMK%3A+Diecezjalny+Instytut+Muzyki+Ko%C5%9Bcielnej+w+Opolu&rft.place=Opole&rft.pages=63&rft.isbn=9788395591433"></span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDrobner1997''Piszczałki''189–194-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDrobner1997''Piszczałki''189–194_78-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDrobner1997">Drobner 1997 ↓</a></span>, <i>Piszczałki</i>, s. 189–194.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43-79"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43_79-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43_79-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Piszczałki_organowe''29–43_79-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Piszczałki organowe</i>, s. 29–43.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54-80"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54_80-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54_80-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_organowe:_pojęcia_wstępne''44–54_80-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Głosy organowe: pojęcia wstępne</i>, s. 44–54.</span> </li> <li id="cite_note-SzostakVH-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-SzostakVH_81-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Michał</span><span class="cite-name-initials" title="Michał" style="display:none">M.</span> </span><span class="cite-lastname">Szostak</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Michał</span><span class="cite-name-initials" title="Michał">M.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.voxhumanajournal.com/szostak2018.html"><i>The Largest Pipe Organs in the World</i></a> [online], Vox Humana. An affiliate of the American Guild of Organists, 30 września 2018<span class="accessdate"> [dostęp 2023-08-14]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Micha%C5%82&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Largest+Pipe+Organs+in+the+World&rft.date=2018-09-30&rft.aulast=Szostak&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.voxhumanajournal.com%2Fszostak2018.html" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Pryncypały''66–72-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Pryncypały''66–72_82-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Pryncypały</i>, s. 66–72.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Flety''72–77-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Flety''72–77_83-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Flety</i>, s. 72–77.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_kryte''77–80-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_kryte''77–80_84-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Głosy kryte</i>, s. 77–80.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_smyczkowe''80–82-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_smyczkowe''80–82_85-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Głosy smyczkowe</i>, s. 80–82.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Głosy_języczkowe''85–92-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Głosy_języczkowe''85–92_86-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Głosy języczkowe</i>, s. 85–92.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFMarchwica2006''organy''206–206-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFMarchwica2006''organy''206–206_87-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFMarchwica2006">Marchwica 2006 ↓</a></span>, <i>organy</i>, s. 206–206.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111-88"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111_88-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Miechy_organowe''102–111_88-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Miechy organowe</i>, s. 102–111.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72-89"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72_89-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72_89-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Miechy''69–72_89-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFErdman1989">Erdman 1989 ↓</a></span>, <i>Miechy</i>, s. 69–72.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200914-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200914_90-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 14.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Kanały_powietrzne''112-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Kanały_powietrzne''112_91-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Kanały powietrzne</i>, s. 112.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69-92"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Wiatrownie''54–69_92-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFErdman1989">Erdman 1989 ↓</a></span>, <i>Wiatrownie</i>, s. 54–69.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118-93"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118_93-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_organowa''118_93-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Traktura organowa</i>, s. 118.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski2009111-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski2009111_94-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 111.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128-95"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wiatrownice''119–128_95-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Wiatrownice</i>, s. 119–128.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146-96"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146_96-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146_96-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_mechaniczna''136–146_96-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Traktura mechaniczna</i>, s. 136–146.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164-97"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164_97-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_pneumatyczna''146–164_97-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Traktura pneumatyczna</i>, s. 146–164.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Stół_gry''129-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Stół_gry''129_98-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Stół gry</i>, s. 129.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131-99"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131_99-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Klawiatury''129–131_99-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Klawiatury</i>, s. 129–131.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200943-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200943_100-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 43.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200961-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200961_101-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 61.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Włączniki_głosów''131-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Włączniki_głosów''131_102-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Włączniki głosów</i>, s. 131.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135-103"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135_103-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Traktura_registratury''134–135_103-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Traktura registratury</i>, s. 134–135.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski2009103-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski2009103_104-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 103.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200992–93-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200992–93_105-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 92–93.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200910–11-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200910–11_106-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 10–11.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSzostak2021189-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSzostak2021189_107-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSzostak2021">Szostak 2021 ↓</a></span>, s. 189.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski2009105-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski2009105_108-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 105.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos197266-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos197266_109-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, s. 66.</span> </li> <li id="cite_note-Letourneau-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Letourneau_110-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.letourneauorgans.com/publication/general-information-about-pipe-organs"><i>General Information about Pipe Organs</i></a> [online], Létourneau Organs Inc.<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-15]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=General+Information+about+Pipe+Organs&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.letourneauorgans.com%2Fpublication%2Fgeneral-information-about-pipe-organs" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr> • <abbr title="Treść w języku francuskim (français)">fr.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZacharski200993-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZacharski200993_111-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZacharski2009">Zacharski 2009 ↓</a></span>, s. 93.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175-112"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175_112-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175_112-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Wystrój_plastyczny_organów''175_112-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Wystrój plastyczny organów</i>, s. 175.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSmulikowska198932-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSmulikowska198932_113-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSmulikowska1989">Smulikowska 1989 ↓</a></span>, s. 32.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSmulikowska198933-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSmulikowska198933_114-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSmulikowska1989">Smulikowska 1989 ↓</a></span>, s. 33.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSmulikowska198930–39-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSmulikowska198930–39_115-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSmulikowska1989">Smulikowska 1989 ↓</a></span>, s. 30–39.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202-116"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-6">g</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-7">h</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-8">i</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Pisma_teoretyczne,_podręczniki_i_pedagogika_organowa''197–202_116-9">j</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa</i>, s. 197–202.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972124-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972124_117-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, s. 124.</span> </li> <li id="cite_note-Caldwell1660-118"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Caldwell1660_118-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">John</span><span class="cite-name-initials" title="John" style="display:none">J.</span> </span><span class="cite-lastname">Caldwell</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">John</span><span class="cite-name-initials" title="John">J.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000026298"><i>Sources of keyboard music to 1660</i></a> [online], Grove Music Online, 20 stycznia 2001<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=John&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Sources+of+keyboard+music+to+1660&rft.date=2001-01-20&rft.aulast=Caldwell&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.oxfordmusiconline.com%2Fgrovemusic%2Fdisplay%2F10.1093%2Fgmo%2F9781561592630.001.0001%2Fomo-9781561592630-e-0000026298" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Cox-119"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Cox_119-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Cox_119-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey" style="display:none">G.</span> </span><span class="cite-lastname">Cox</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey">G.</span></span>, <i>English organ music to c1700</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Nicholas</span><span class="cite-name-initials" title="Nicholas" style="display:none">N.</span> <span class="cite-lastname">Thistlethwaite</span>, <span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey" style="display:none">G.</span> <span class="cite-lastname">Webber</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/english-organ-music-to-c1700/91E9843A931F9541FB1E0242F389837E"><i>The Cambridge Companion to the Organ</i></a>, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 190, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521575843" title="Specjalna:Książki/9780521575843">ISBN <span class="isbn">978-0-521-57584-3</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Cambridge&rft.atitle=English+organ+music+to+c1700&rft.aufirst=Geoffrey&rft.aulast=Cox&rft.date=2012&rft.isbn=978-0-521-57584-3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+the+Organ&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Fenglish-organ-music-to-c1700%2F91E9843A931F9541FB1E0242F389837E" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Stembridge-120"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Stembridge_120-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Stembridge_120-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Christopher</span><span class="cite-name-initials" title="Christopher" style="display:none">Ch.</span> </span><span class="cite-lastname">Stembridge</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Christopher</span><span class="cite-name-initials" title="Christopher">Ch.</span></span>, <i>Italian organ music to Frescobaldi</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Nicholas</span><span class="cite-name-initials" title="Nicholas" style="display:none">N.</span> <span class="cite-lastname">Thistlethwaite</span>, <span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey" style="display:none">G.</span> <span class="cite-lastname">Webber</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/italian-organ-music-to-frescobaldi/E1F2C27FE022170FEE5284B8F0153C1E"><i>The Cambridge Companion to the Organ</i></a>, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 148, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521575843" title="Specjalna:Książki/9780521575843">ISBN <span class="isbn">978-0-521-57584-3</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Cambridge&rft.atitle=Italian+organ+music+to+Frescobaldi&rft.aufirst=Christopher&rft.aulast=Stembridge&rft.date=2012&rft.isbn=978-0-521-57584-3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+the+Organ&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Fitalian-organ-music-to-frescobaldi%2FE1F2C27FE022170FEE5284B8F0153C1E" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972124,135,141-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972124,135,141_121-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, s. 124,135,141.</span> </li> <li id="cite_note-Webber-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Webber_122-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey" style="display:none">G.</span> </span><span class="cite-lastname">Webber</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey">G.</span></span>, <i>The north German organ school</i>, [w:] <span class="cite-name-full">Nicholas</span><span class="cite-name-initials" title="Nicholas" style="display:none">N.</span> <span class="cite-lastname">Thistlethwaite</span>, <span class="cite-name-full">Geoffrey</span><span class="cite-name-initials" title="Geoffrey" style="display:none">G.</span> <span class="cite-lastname">Webber</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/north-german-organ-school/AAA2A5940622E3B78B6C1698064EA290"><i>The Cambridge Companion to the Organ</i></a>, Cambridge: Cambridge University Press, 2012, s. 219, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521575843" title="Specjalna:Książki/9780521575843">ISBN <span class="isbn">978-0-521-57584-3</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Cambridge&rft.atitle=The+north+German+organ+school&rft.aufirst=Geoffrey&rft.aulast=Webber&rft.date=2012&rft.isbn=978-0-521-57584-3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+the+Organ&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Fnorth-german-organ-school%2FAAA2A5940622E3B78B6C1698064EA290" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Caldwell1750-123"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Caldwell1750_123-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Caldwell1750_123-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">John</span><span class="cite-name-initials" title="John" style="display:none">J.</span> </span><span class="cite-lastname">Caldwell</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">John</span><span class="cite-name-initials" title="John">J.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000014945"><i>Keyboard music to c1750</i></a> [online], Grove Music Online, 20 stycznia 2001<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=John&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Keyboard+music+to+c1750&rft.date=2001-01-20&rft.aulast=Caldwell&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.oxfordmusiconline.com%2Fgrovemusic%2Fdisplay%2F10.1093%2Fgmo%2F9781561592630.001.0001%2Fomo-9781561592630-e-0000014945" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972127–128,142,146-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972127–128,142,146_124-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, s. 127–128,142,146.</span> </li> <li id="cite_note-McLean-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-McLean_125-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Hugh J.</span><span class="cite-name-initials" title="Hugh J." style="display:none">H.J.</span> </span><span class="cite-lastname">McLean</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Hugh J.</span><span class="cite-name-initials" title="Hugh J.">H.J.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000003412"><i>Böhm, Georg</i></a> [online], Grove Music Online, 20 stycznia 2001<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Hugh+J.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=B%C3%B6hm%2C+Georg&rft.date=2001-01-20&rft.aulast=McLean&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.oxfordmusiconline.com%2Fgrovemusic%2Fdisplay%2F10.1093%2Fgmo%2F9781561592630.001.0001%2Fomo-9781561592630-e-0000003412" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Ledbetter-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Ledbetter_126-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">David</span><span class="cite-name-initials" title="David" style="display:none">D.</span> </span><span class="cite-lastname">Ledbetter</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">David</span><span class="cite-name-initials" title="David">D.</span></span>, <span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Howard</span><span class="cite-name-initials" title="Howard" style="display:none">H.</span> </span><span class="cite-lastname">Ferguson</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Howard</span><span class="cite-name-initials" title="Howard">H.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000043302"><i>Prelude</i></a> [online], Grove Music Online, 20 stycznia 2001<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=David&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Prelude&rft.date=2001-01-20&rft.aulast=Ledbetter&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.oxfordmusiconline.com%2Fgrovemusic%2Fdisplay%2F10.1093%2Fgmo%2F9781561592630.001.0001%2Fomo-9781561592630-e-0000043302" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Yearsley-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Yearsley_127-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">David</span><span class="cite-name-initials" title="David" style="display:none">D.</span> </span><span class="cite-lastname">Yearsley</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">David</span><span class="cite-name-initials" title="David">D.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/organ-music-of-j-s-bach/204CA7E1A87603E75F2ACAEDC911899C"><i>The organ music of J. S. Bach</i></a> [online], Cambridge University Press, 28 września 2011<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=David&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+organ+music+of+J.+S.+Bach&rft.date=2011-09-28&rft.aulast=Yearsley&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Forgan-music-of-j-s-bach%2F204CA7E1A87603E75F2ACAEDC911899C" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-LangHaydn-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-LangHaydn_128-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Paul Henry Lang. <em>Michael Haydn: Duo Concertante for viola and organ. Joseph Haydn: Organ Concerto in C Major</em>. „The Musical Quarterly”. 57, s. 173–175, 1971-01. Oxford: Oxford University Press. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0027-4631">0027-4631</a></span>. <a href="/wiki/JSTOR" title="JSTOR">JSTOR</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/740880">740880</a>. <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Michael+Haydn%3A+Duo+Concertante+for+viola+and+organ.+Joseph+Haydn%3A+Organ+Concerto+in+C+Major&rft.jtitle=The+Musical+Quarterly&rft.date=1971-01&rft.volume=57&rft.aulast=Lang&rft.aufirst=Paul+Henry&rft.pages=173%E2%80%93175&rft.issn=0027-4631"><span style="display: none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-Higginbottom-129"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Higginbottom_129-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Higginbottom_129-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Edward</span><span class="cite-name-initials" title="Edward" style="display:none">E.</span> </span><span class="cite-lastname">Higginbottom</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Edward</span><span class="cite-name-initials" title="Edward">E.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/french-classical-organ-school/DB9ADBD7B78B2407F5F62D9D9D45FD19"><i>The French classical organ school</i></a> [online], Cambridge University Press, 28 września 2011, s. 176–189<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Edward&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+French+classical+organ+school&rft.date=2011-09-28&rft.aulast=Higginbottom&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Ffrench-classical-organ-school%2FDB9ADBD7B78B2407F5F62D9D9D45FD19" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-McCrea-130"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-McCrea_130-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Edward</span><span class="cite-name-initials" title="Edward" style="display:none">E.</span> </span><span class="cite-lastname">Higginbottom</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Edward</span><span class="cite-name-initials" title="Edward">E.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/british-organ-music-after-1800/1AA6DBAA6F2A264802DE5EA8C1D2B14F"><i>British organ music after 1800</i></a> [online], Cambridge University Press, 28 września 2011, s. 279–298<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Edward&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=British+organ+music+after+1800&rft.date=2011-09-28&rft.aulast=Higginbottom&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Fbritish-organ-music-after-1800%2F1AA6DBAA6F2A264802DE5EA8C1D2B14F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Główne_źródła_muzyki_organowej_w_XVII_w.''157–176-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Główne_źródła_muzyki_organowej_w_XVII_w.''157–176_131-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Główne źródła muzyki organowej w XVII w.</i>, s. 157–176.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Stan_polskiej_muzyki_organowej_w_XVIII_w.''177–180-132"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Stan_polskiej_muzyki_organowej_w_XVIII_w.''177–180_132-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Stan polskiej muzyki organowej w XVIII w.</i>, s. 177–180.</span> </li> <li id="cite_note-OwenFrom1750-133"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-5">f</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-OwenFrom1750_133-6">g</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Barbara</span><span class="cite-name-initials" title="Barbara" style="display:none">B.</span> </span><span class="cite-lastname">Owen</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Barbara</span><span class="cite-name-initials" title="Barbara">B.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000014945"><i>Organ music from c1750</i></a> [online], Grove Music Online, 20 stycznia 2001<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Barbara&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organ+music+from+c1750&rft.date=2001-01-20&rft.aulast=Owen&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.oxfordmusiconline.com%2Fgrovemusic%2Fdisplay%2F10.1093%2Fgmo%2F9781561592630.001.0001%2Fomo-9781561592630-e-0000014945" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Brooks-134"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Brooks_134-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web closed-access"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Gerard</span><span class="cite-name-initials" title="Gerard" style="display:none">G.</span> </span><span class="cite-lastname">Brooks</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Gerard</span><span class="cite-name-initials" title="Gerard">G.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/french-and-belgian-organ-music-after-1800/44100E3B0B9C00969F6136DC219AA3D6"><i>French and Belgian organ music after 1800</i></a> [online], Cambridge University Press, 28 września 2011, s. 263–278<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Gerard&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=French+and+Belgian+organ+music+after+1800&rft.date=2011-09-28&rft.aulast=Brooks&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fbooks%2Fabs%2Fcambridge-companion-to-the-organ%2Ffrench-and-belgian-organ-music-after-1800%2F44100E3B0B9C00969F6136DC219AA3D6" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGołos1972''Polska_muzyka_organowa_w_XIX_w.''181–196-135"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGołos1972''Polska_muzyka_organowa_w_XIX_w.''181–196_135-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGołos1972">Gołos 1972 ↓</a></span>, <i>Polska muzyka organowa w XIX w.</i>, s. 181–196.</span> </li> <li id="cite_note-imslpCatOrg-136"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-imslpCatOrg_136-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://imslp.org/wiki/Category:For_organ,_orchestra"><i>Category:For organ, orchestra – IMSLP</i></a> [online], International Music Score Library Project (IMSLP)<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-29]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Category%3AFor+organ%2C+orchestra+%E2%80%93+IMSLP&rft_id=https%3A%2F%2Fimslp.org%2Fwiki%2FCategory%3AFor_organ%2C_orchestra" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-BaroneHalls-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BaroneHalls_137-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Michael</span><span class="cite-name-initials" title="Michael" style="display:none">M.</span> </span><span class="cite-lastname">Barone</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Michael</span><span class="cite-name-initials" title="Michael">M.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pipedreams.publicradio.org/articles/what_to_play.shtml"><i>Pipe organs are popping up in concert halls nationwide. Now – what to play on them?</i></a> [online], Pipedreams, marzec 2005<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-03]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Michael&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Pipe+organs+are+popping+up+in+concert+halls+nationwide.+Now+%E2%80%93+what+to+play+on+them%3F&rft.date=2005-03&rft.aulast=Barone&rft_id=https%3A%2F%2Fpipedreams.publicradio.org%2Farticles%2Fwhat_to_play.shtml" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-LorenzTrans-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-LorenzTrans_138-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">James Edward</span><span class="cite-name-initials" title="James Edward" style="display:none">J.E.</span> </span><span class="cite-lastname">Lorenz</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">James Edward</span><span class="cite-name-initials" title="James Edward">J.E.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://diginole.lib.fsu.edu/islandora/object/fsu:175616/datastream/PDF/view"><i>An Organ Transcription of the Messe in C, Op. 169 by Josef Gabriel Rheinberger</i></a>, Florida State University Libraries, 2006, s. 1<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-03]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=James+Edward&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=An+Organ+Transcription+of+the+Messe+in+C%2C+Op.+169+by+Josef+Gabriel+Rheinberger&rft.pub=Florida+State+University+Libraries&rft.date=2006&rft.aulast=Lorenz&rft_id=https%3A%2F%2Fdiginole.lib.fsu.edu%2Fislandora%2Fobject%2Ffsu%3A175616%2Fdatastream%2FPDF%2Fview" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-atosTOrgan-139"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-atosTOrgan_139-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.atos.org/about/history/theatre-organ-5"><i>Theatre Organ History - Early Organists</i></a> [online], American Theatre Organ Society, Inc.<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-28]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Theatre+Organ+History+-+Early+Organists&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.atos.org%2Fabout%2Fhistory%2Ftheatre-organ-5" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-GallowayPearl-140"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-GallowayPearl_140-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Doug</span><span class="cite-name-initials" title="Doug" style="display:none">D.</span> </span><span class="cite-lastname">Galloway</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Doug</span><span class="cite-name-initials" title="Doug">D.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://variety.com/2000/scene/people-news/hal-pearl-1117790340/"><i>Hal Pearl</i></a> [online], Variety, 12 grudnia 2000<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-28]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Doug&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Hal+Pearl&rft.date=2000-12-12&rft.aulast=Galloway&rft_id=https%3A%2F%2Fvariety.com%2F2000%2Fscene%2Fpeople-news%2Fhal-pearl-1117790340%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-GaluskaMessiaen-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-GaluskaMessiaen_141-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Andrew R.</span><span class="cite-name-initials" title="Andrew R." style="display:none">A.R.</span> </span><span class="cite-lastname">Galuska</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Andrew R.</span><span class="cite-name-initials" title="Andrew R.">A.R.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://uh.edu/~tkoozin/projects/galuska/andrewgaluska.html"><i>Olivier Messiaen and the Art of Organ registration</i></a> [online], University of Houston<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-03]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Andrew+R.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Olivier+Messiaen+and+the+Art+of+Organ+registration&rft.aulast=Galuska&rft_id=https%3A%2F%2Fuh.edu%2F~tkoozin%2Fprojects%2Fgaluska%2Fandrewgaluska.html" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-RobertsInterS-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-RobertsInterS_142-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Maddy Shaw</span><span class="cite-name-initials" title="Maddy Shaw" style="display:none">M.S.</span> </span><span class="cite-lastname">Roberts</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Maddy Shaw</span><span class="cite-name-initials" title="Maddy Shaw">M.S.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.classicfm.com/composers/zimmer/church-organ-interstellar-theme-makes-world-feel-tiny/"><i>Church organ playing Hans Zimmer’s epic ‘Interstellar’ theme makes our world feel tiny</i></a> [online], Classic FM, 24 września 2020<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-03]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Maddy+Shaw&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Church+organ+playing+Hans+Zimmer%E2%80%99s+epic+%E2%80%98Interstellar%E2%80%99+theme+makes+our+world+feel+tiny&rft.date=2020-09-24&rft.aulast=Roberts&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.classicfm.com%2Fcomposers%2Fzimmer%2Fchurch-organ-interstellar-theme-makes-world-feel-tiny%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pToruń-143"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pToruń_143-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://smk.diecezja-torun.pl/organista"><i>Organista kościelny</i></a> [online], Studium Muzyki Kościelnej w Toruniu<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organista+ko%C5%9Bcielny&rft_id=https%3A%2F%2Fsmk.diecezja-torun.pl%2Forganista" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pOpole-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pOpole_144-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dimk.diecezja.opole.pl/kierunki/organista.html"><i>Kierunek: Organista</i></a> [online], Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Kierunek%3A+Organista&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dimk.diecezja.opole.pl%2Fkierunki%2Forganista.html" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pPłock-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pPłock_145-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://musicum.pl/oferta/"><i>Studium organistowskie</i></a> [online], Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Płocku<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Studium+organistowskie&rft_id=https%3A%2F%2Fmusicum.pl%2Foferta%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pWrocław-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pWrocław_146-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://studiumorganistowskie.archidiecezja.wroc.pl/plan-zajec/"><i>Metropolitalne Studium Organistowskie we Wrocławiu</i></a> [online], Metropolitalne Studium Organistowskie we Wrocławiu<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Metropolitalne+Studium+Organistowskie+we+Wroc%C5%82awiu&rft_id=https%3A%2F%2Fstudiumorganistowskie.archidiecezja.wroc.pl%2Fplan-zajec%2F" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pWarszawa-147"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pWarszawa_147-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://chopin.edu.pl/szukaj?search_form_s_text=organoznawstwo"><i>Instrumentalistyka. Specjalność: gra na organach</i></a> [online], Uniwersytet Muzyczny w Warszawie<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Instrumentalistyka.+Specjalno%C5%9B%C4%87%3A+gra+na+organach&rft_id=https%3A%2F%2Fchopin.edu.pl%2Fszukaj%3Fsearch_form_s_text%3Dorganoznawstwo" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pKatowice-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pKatowice_148-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://am.katowice.pl/akademia/informacje/katedra-organow-i-muzyki-koscielnej-156"><i>Katedra Organów i Muzyki Kościelnej</i></a> [online], Akademia Muzyczna w Katowicach<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Katedra+Organ%C3%B3w+i+Muzyki+Ko%C5%9Bcielnej&rft_id=https%3A%2F%2Fam.katowice.pl%2Fakademia%2Finformacje%2Fkatedra-organow-i-muzyki-koscielnej-156" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pPoznań-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pPoznań_149-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://amuz.edu.pl/wp-content/uploads/6-Organoznawstwo-1.pdf"><i>Moduł przedmiotu organoznawstwo</i></a> [online], Akademia Muzyczna w Poznaniu<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Modu%C5%82+przedmiotu+organoznawstwo&rft_id=https%3A%2F%2Famuz.edu.pl%2Fwp-content%2Fuploads%2F6-Organoznawstwo-1.pdf" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pBydgoszcz-150"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pBydgoszcz_150-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.usosweb.amuz.bydgoszcz.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=20-I-12O-SD"><i>Organoznawstwo - Przedmioty</i></a> [online], Akademia Muzyczna w Bydgoszczy<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organoznawstwo+-+Przedmioty&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.usosweb.amuz.bydgoszcz.pl%2Fkontroler.php%3F_action%3Dkatalog2%2Fprzedmioty%2FpokazPrzedmiot%26kod%3D20-I-12O-SD" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pOpole2-151"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pOpole2_151-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://usosweb.uni.opole.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=5.3.2.0.1.024"><i>Organoznawstwo / Instrumentoznastwo</i></a> [online], Uniwersytet Opolski<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organoznawstwo+%2F+Instrumentoznastwo&rft_id=https%3A%2F%2Fusosweb.uni.opole.pl%2Fkontroler.php%3F_action%3Dkatalog2%2Fprzedmioty%2FpokazPrzedmiot%26kod%3D5.3.2.0.1.024" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pKraków-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pKraków_152-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://usosweb.upjp2.edu.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=MK-SL%3EOrganoz"><i>Organoznawstwo - Przedmioty</i></a> [online], Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organoznawstwo+-+Przedmioty&rft_id=https%3A%2F%2Fusosweb.upjp2.edu.pl%2Fkontroler.php%3F_action%3Dkatalog2%2Fprzedmioty%2FpokazPrzedmiot%26kod%3DMK-SL%253EOrganoz" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pRzeszów-153"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pRzeszów_153-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ur.edu.pl/pl/wyszukiwarka?keywords=organoznawstwo"><i>Organoznawstwo</i></a> [online], Uniwersytet Rzeszowski<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organoznawstwo&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ur.edu.pl%2Fpl%2Fwyszukiwarka%3Fkeywords%3Dorganoznawstwo" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-pWarszawa2-154"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-pWarszawa2_154-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://chopin.edu.pl/uploaded_files/1651930256_13-organoznawstwo-org-lic.pdf"><i>Organoznawstwo - karta przedmiotu</i></a> [online], Uniwersytet Muzyczny w Warszawie<span class="accessdate"> [dostęp 2023-10-27]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organoznawstwo+-+karta+przedmiotu&rft_id=https%3A%2F%2Fchopin.edu.pl%2Fuploaded_files%2F1651930256_13-organoznawstwo-org-lic.pdf" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-WyrwaOrganistom-155"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-WyrwaOrganistom_155-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Ireneusz_Wyrwa" title="Ireneusz Wyrwa"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Ireneusz</span><span class="cite-name-initials" title="Ireneusz" style="display:none">I.</span> </span><span class="cite-lastname">Wyrwa</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Ireneusz</span><span class="cite-name-initials" title="Ireneusz">I.</span></span></a>, <i>„…by pomóc organistom” – Fiori musicali Girolama Frescobaldiego</i>, [w:] <a rel="nofollow" class="external text" href="https://bibliotekanauki.pl/chapters/1117737"><i>Sztuka włoskiego baroku</i></a>, Gdańsk: Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki, 2019, s. 140–148, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788364615382" title="Specjalna:Książki/9788364615382">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">978-83-64615-38-2</span></a><span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-11]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Gda%C5%84sk&rft.atitle=%E2%80%9E%E2%80%A6by+pom%C3%B3c+organistom%E2%80%9D+%E2%80%93+Fiori+musicali+Girolama+Frescobaldiego&rft.aufirst=Ireneusz&rft.aulast=Wyrwa&rft.date=2019&rft.isbn=9788364615382&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Sztuka+w%C5%82oskiego+baroku&rft.pub=Akademia+Muzyczna+im.+Stanis%C5%82awa+Moniuszki&rft_id=https%3A%2F%2Fbibliotekanauki.pl%2Fchapters%2F1117737" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-sbcMK-156"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-sbcMK_156-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sbc.org.pl/dlibra/results?q=%22muzyka+ko%C5%9Bcielna%22&action=SimpleSearchAction&type=-6&p=0&language=pl"><i>„Muzyka Kościelna” – Śląska Biblioteka Cyfrowa</i></a> [online], Śląska Biblioteka Cyfrowa<span class="accessdate"> [dostęp 2023-09-13]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%E2%80%9EMuzyka+Ko%C5%9Bcielna%E2%80%9D+%E2%80%93+%C5%9Al%C4%85ska+Biblioteka+Cyfrowa&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sbc.org.pl%2Fdlibra%2Fresults%3Fq%3D%2522muzyka%2Bko%25C5%259Bcielna%2522%26action%3DSimpleSearchAction%26type%3D-6%26p%3D0%26language%3Dpl" style="display:none"> </span> <span class="lang-list tylko-pl">(<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83-157"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83_157-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFErdman1989''Pielęgnacja_organów''81–83_157-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFErdman1989">Erdman 1989 ↓</a></span>, <i>Pielęgnacja organów</i>, s. 81–83.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDorawa197165-158"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDorawa197165_158-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDorawa1971">Dorawa 1971 ↓</a></span>, s. 65.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFTowarek2010378-159"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFTowarek2010378_159-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFTowarek2010">Towarek 2010 ↓</a></span>, s. 378.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94-160"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94_160-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFChwałek1971''Intonacja_i_strojenie''92–94_160-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFChwałek1971">Chwałek 1971 ↓</a></span>, <i>Intonacja i strojenie</i>, s. 92–94.</span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit&section=51" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit&section=51" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book" id="CITEREFBiegański1981">Krzysztof Biegański: <i>Mała encyklopedia muzyki</i>. Stefan Śledziński (red.). Warszawa: PWN, 1981. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301009586" title="Specjalna:Książki/8301009586">ISBN <span class="isbn">83-01-00958-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ma%C5%82a+encyklopedia+muzyki&rft.aulast=Biega%C5%84ski&rft.aufirst=Krzysztof&rft.pub=PWN&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-01-00958-6"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFBush2006">Douglas Earl Bush: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.pl/books?id=cgDJaeFFUPoC">The organ: an encyclopedia</a></i>. Nowy Jork: Routledge, 2006. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0415941741" title="Specjalna:Książki/0415941741">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-415-94174-1</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+organ%3A+an+encyclopedia&rft.aulast=Bush&rft.aufirst=Douglas+Earl&rft.pub=Routledge&rft.place=Nowy+Jork&rft.isbn=0415941741&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.pl%2Fbooks%3Fid%3DcgDJaeFFUPoC"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFChwałek1971"><a href="/wiki/Jan_Chwa%C5%82ek" title="Jan Chwałek">Jan Chwałek</a>: <i>Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst</i>. Maria Charytańska (red.). Warszawa: <a href="/wiki/Zarz%C4%85d_Muze%C3%B3w_i_Ochrony_Zabytk%C3%B3w" title="Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków">MKiS, ZMiOZ</a>, 1971.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Budowa+organ%C3%B3w%3A+wprowadzenie+do+inwentaryzacji+i+dokumentacji+zabytkowych+organ%C3%B3w+w+Polsce.+Cz.+1%2C+Tekst&rft.aulast=Chwa%C5%82ek&rft.aufirst=Jan&rft.pub=%5B%5BZarz%C4%85d+Muze%C3%B3w+i+Ochrony+Zabytk%C3%B3w%7CMKiS%2C+ZMiOZ%5D%5D&rft.place=Warszawa"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFDorawa1971"><a href="/wiki/Marian_Dorawa" title="Marian Dorawa">Marian Dorawa</a>: <i>Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja</i>. <a href="/wiki/Bogus%C5%82aw_Mansfeld" title="Bogusław Mansfeld">Bogusław Mansfeld</a> (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/68661032">68661032</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Organy.+Konstrukcja%2C+ochrona%2C+konserwacja&rft.aulast=Dorawa&rft.aufirst=Marian&rft.pub=Uniwersytet+Miko%C5%82aja+Kopernika&rft.place=Toru%C5%84&rft_id=info:oclcnum/68661032"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFDrobner1997"><a href="/wiki/Mieczys%C5%82aw_Drobner" title="Mieczysław Drobner">Mieczysław Drobner</a>: <i>Instrumentoznawstwo i akustyka</i>. Kraków: <a href="/wiki/Polskie_Wydawnictwo_Muzyczne" title="Polskie Wydawnictwo Muzyczne">Polskie Wydawnictwo Muzyczne</a>, 1997. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8322404697" title="Specjalna:Książki/8322404697">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-224-0469-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Instrumentoznawstwo+i+akustyka&rft.aulast=Drobner&rft.aufirst=Mieczys%C5%82aw&rft.pub=%5B%5BPolskie+Wydawnictwo+Muzyczne%5D%5D&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.isbn=8322404697"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFEngel1874">Carl Engel: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.pl/books?id=l3JFAQAAMAAJ">A Descriptive Catalogue of the Musical Instruments</a></i>. Londyn: 1874.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Descriptive+Catalogue+of+the+Musical+Instruments&rft.aulast=Engel&rft.aufirst=Carl&rft.place=Londyn&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.pl%2Fbooks%3Fid%3Dl3JFAQAAMAAJ"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFErdman1989">Jerzy Erdman: <i>Organy: poradnik dla użytkowników</i>. Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, 1989. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385015930" title="Specjalna:Książki/8385015930">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-85015-93-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Organy%3A+poradnik+dla+u%C5%BCytkownik%C3%B3w&rft.aulast=Erdman&rft.aufirst=Jerzy&rft.pub=Wydawnictwo+Archidiecezji+Warszawskiej&rft.place=Warszawa&rft.isbn=8385015930"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFGołos1972"><a href="/wiki/Jerzy_Go%C5%82os" title="Jerzy Gołos">Jerzy Gołos</a>, Smulikowska Ewa: <i>Polskie organy i muzyka organowa</i>. <a href="/wiki/Tadeusz_Maciejewski_(muzykolog)" title="Tadeusz Maciejewski (muzykolog)">Tadeusz Maciejewski</a> (red.), Zofia Olszewska (red.), Eugeniusz Lebelt (okł.). Warszawa: <a href="/wiki/Instytut_Wydawniczy_%E2%80%9EPax%E2%80%9D" title="Instytut Wydawniczy „Pax”">Instytut Wydawniczy „Pax”</a>, 1972. <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/830245324">830245324</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Polskie+organy+i+muzyka+organowa&rft.aulast=Go%C5%82os&rft.aufirst=Jerzy&rft.pub=%5B%5BInstytut+Wydawniczy+%E2%80%9EPax%E2%80%9D%5D%5D&rft.place=Warszawa&rft_id=info:oclcnum/830245324"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFHopkins1870">Edward J. Hopkins: <i>The organ, its history and construction</i>. Londyn: Robert Cocks & Co., 1870.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+organ%2C+its+history+and+construction&rft.aulast=Hopkins&rft.aufirst=Edward+J.&rft.pub=Robert+Cocks+%26+Co.&rft.place=Londyn"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKapeć2008">Waldemar Kapeć: <i>Przemiany konstrukcyjno-brzmieniowe w budownictwie organowym na terenie diecezji lubelskiej 1805-1939</i>. Lublin: Wydawnictwo Polihymnia, 2008. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788372705488" title="Specjalna:Książki/9788372705488">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">978-83-7270-548-8</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Przemiany+konstrukcyjno-brzmieniowe+w+budownictwie+organowym+na+terenie+diecezji+lubelskiej+1805-1939&rft.aulast=Kape%C4%87&rft.aufirst=Waldemar&rft.pub=Wydawnictwo+Polihymnia&rft.place=Lublin&rft.isbn=9788372705488"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKmita-Skarsgård2020">Tomasz Kmita-Skarsgård: Józefa Cynara droga ku Anglii – krytyczna analiza reminiscencji anglosaskiej myśli organmistrzowskiej w dziełach polskiego budowniczego. W: <i>Organy i ludzie. 2, Katalogi, opracowania, refleksje</i>. <a href="/wiki/Ma%C5%82gorzata_Trzaskalik-Wyrwa" title="Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa">Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa</a> (red.). Warszawa: Chopin University Press, 2020, s. 197–219. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788365990365" title="Specjalna:Książki/9788365990365">ISBN <span class="isbn">978-83-65990-36-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Organy+i+ludzie.+2%2C+Katalogi%2C+opracowania%2C+refleksje&rft.atitle=J%C3%B3zefa+Cynara+droga+ku+Anglii+%E2%80%93+krytyczna+analiza+reminiscencji+anglosaskiej+my%C5%9Bli+organmistrzowskiej+w+dzie%C5%82ach+polskiego+budowniczego&rft.aulast=Kmita-Skarsg%C3%A5rd&rft.aufirst=Tomasz&rft.pub=Chopin+University+Press&rft.place=Warszawa&rft.pages=197%E2%80%93219&rft.isbn=978-83-65990-36-5"></span></cite></li> <li><cite class="citation book nourl" id="CITEREFKukla2000"><a href="/wiki/Jerzy_Kukla" title="Jerzy Kukla"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Jerzy</span><span class="cite-name-initials" title="Jerzy" style="display:none">J.</span> </span><span class="cite-lastname">Kukla</span><span class="cite-name-after" style="display:none"> <span class="cite-name-full">Jerzy</span><span class="cite-name-initials" title="Jerzy">J.</span></span></a>, <i>Zabytkowe organy Karla Kuttlera w kościele ewangelickim w Białej (Bielsko-Biała) jako przykład instrumentu klasycystycznego</i>, [w:] <a href="/wiki/Julian_Gembalski" title="Julian Gembalski"><span class="cite-name-full">Julian</span><span class="cite-name-initials" title="Julian" style="display:none">J.</span> <span class="cite-lastname">Gembalski</span></a> (red.), <i>Organy na Śląsku II</i>, Katowice: Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego, 2000, <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385679065" title="Specjalna:Książki/8385679065">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-85679-06-5</span></a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Katowice&rft.atitle=Zabytkowe+organy+Karla+Kuttlera+w+ko%C5%9Bciele+ewangelickim+w+Bia%C5%82ej+%28Bielsko-Bia%C5%82a%29+jako+przyk%C5%82ad+instrumentu+klasycystycznego&rft.aufirst=Jerzy&rft.aulast=Kukla&rft.date=2000&rft.isbn=8385679065&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organy+na+%C5%9Al%C4%85sku+II&rft.pub=Akademia+Muzyczna+im.+Karola+Szymanowskiego" style="display:none"> </span>.</cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFMarchwica2006">Zbigniew Indyk: <i>organy</i>. W: Wojciech Marchwica: <i>Słownik muzyki</i>. Kraków: <a href="/wiki/Wydawnictwo_Zielona_Sowa" title="Wydawnictwo Zielona Sowa">Wydawnictwo Zielona Sowa</a>, 2006, s. 205–206. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8374352396" title="Specjalna:Książki/8374352396">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-7435-239-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=S%C5%82ownik+muzyki&rft.atitle=%27%27organy%27%27&rft.aulast=Marchwica&rft.aufirst=Wojciech&rft.au=Zbigniew+Indyk&rft.pub=%5B%5BWydawnictwo+Zielona+Sowa%5D%5D&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.pages=205%E2%80%93206&rft.isbn=8374352396"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFMartens2023">Peter Martens: <i>Issac Vossius’s De poematum cantu et viribus rhythmi, 1673 : on the music of poetry and power of rhythm</i>. Nowy Jork: Routledge, 2023. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/1003305822" title="Specjalna:Książki/1003305822">ISBN <span class="isbn">1003305822</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Issac+Vossius%E2%80%99s+De+poematum+cantu+et+viribus+rhythmi%2C+1673+%3A+on+the+music+of+poetry+and+power+of+rhythm&rft.aulast=Martens&rft.aufirst=Peter&rft.pub=Routledge&rft.place=Nowy+Jork&rft.isbn=1003305822"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFPierrot1971">Jean Pierrot: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/perrot-1972-the-organ-from-its-invention-in-the-hellenistic-period-to-the-end-of">The organ from its invention in the Hellenistic period to the end of the thirteenth century</a></i>. Londyn: Oxford University Press, 1971. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0193184184" title="Specjalna:Książki/0193184184">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">0-19-318418-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+organ+from+its+invention+in+the+Hellenistic+period+to+the+end+of+the+thirteenth+century&rft.aulast=Pierrot&rft.aufirst=Jean&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.place=Londyn&rft.isbn=0193184184&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fperrot-1972-the-organ-from-its-invention-in-the-hellenistic-period-to-the-end-of"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFRipleyDana1879">George Ripley, Charles Anderson Dana: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/americancyclopae12ripluoft">American cyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge</a></i>. Nowy Jork: D. Appleton & Company, 1879.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=American+cyclopaedia%3A+a+popular+dictionary+of+general+knowledge&rft.aulast=Ripley&rft.aufirst=George&rft.pub=D.+Appleton+%26+Company&rft.place=Nowy+Jork&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Famericancyclopae12ripluoft"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSachs2005">Kurt Sachs: <i>Historia instrumentów muzycznych</i>. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: <a href="/wiki/Oficyna_Wydawnicza_Volumen" title="Oficyna Wydawnicza Volumen">Oficyna Wydawnicza Volumen</a>, 2005. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8372330360" title="Specjalna:Książki/8372330360">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-7233-036-0</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+instrument%C3%B3w+muzycznych&rft.aulast=Sachs&rft.aufirst=Kurt&rft.pub=%5B%5BOficyna+Wydawnicza+Volumen%5D%5D&rft.place=Warszawa&rft.isbn=8372330360"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSapalski1880">Antoni Szymon Sapalski: <i>Przewodnik dla organistów</i>. Kraków: Nakład autora, druk W. Korneckiego, 1880.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Przewodnik+dla+organist%C3%B3w&rft.aulast=Sapalski&rft.aufirst=Antoni+Szymon&rft.pub=Nak%C5%82ad+autora%2C+druk+W.+Korneckiego&rft.place=Krak%C3%B3w"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSmulikowska1989">Ewa Smulikowska: <i>Prospekty organowe w dawnej Polsce</i>. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8304023067" title="Specjalna:Książki/8304023067">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-04-02306-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Prospekty+organowe+w+dawnej+Polsce&rft.aulast=Smulikowska&rft.aufirst=Ewa&rft.pub=Zak%C5%82ad+Narodowy+im.+Ossoli%C5%84skich&rft.place=Wroc%C5%82aw&rft.isbn=8304023067"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSzałajda2020">Tomasz Szałajda: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.szalajda-organy.pl/img/ciekawostki/pelplin/pelplin_organ.pdf">Historia organów katedry w Pelplinie</a></i>. Organmistrzostwo Tomasz Szałajda, 2020.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+organ%C3%B3w+katedry+w+Pelplinie&rft.aulast=Sza%C5%82ajda&rft.aufirst=Tomasz&rft.pub=Organmistrzostwo+Tomasz+Sza%C5%82ajda&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.szalajda-organy.pl%2Fimg%2Fciekawostki%2Fpelplin%2Fpelplin_organ.pdf"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSzostak2021">Michał Szostak: <i>Organy jako źródło inspiracji. Odrodzenie giganta (Paryż – Watykan – Licheń)</i>. Opole: Sindruk-<a href="/wiki/Diecezjalny_Instytut_Muzyki_Ko%C5%9Bcielnej_w_Opolu" title="Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu">DIMK</a>, 2021. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788395971945" title="Specjalna:Książki/9788395971945">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">978-83-959719-4-5</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Organy+jako+%C5%BAr%C3%B3d%C5%82o+inspiracji.+Odrodzenie+giganta+%28Pary%C5%BC+%E2%80%93+Watykan+%E2%80%93+Liche%C5%84%29&rft.aulast=Szostak&rft.aufirst=Micha%C5%82&rft.pub=Sindruk-%5B%5BDiecezjalny+Instytut+Muzyki+Ko%C5%9Bcielnej+w+Opolu%7CDIMK%5D%5D&rft.place=Opole&rft.isbn=9788395971945"></span></cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFTowarek2010"><a href="/wiki/Piotr_Towarek" title="Piotr Towarek">Piotr Towarek</a>. <em>Cechy zewnętrzne organów w świetle traktatu „Spiegel der Orgelmacher und Organisten” z 1511 roku</em>. „<a href="/wiki/Studia_Elbl%C4%85skie" title="Studia Elbląskie">Studia Elbląskie</a>”. XI, s. 373–381, 2010. Elbląg: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1507-9058">1507-9058</a></span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Cechy+zewn%C4%99trzne+organ%C3%B3w+w+%C5%9Bwietle+traktatu+%E2%80%9ESpiegel+der+Orgelmacher+und+Organisten%E2%80%9D+z+1511+roku&rft.jtitle=%5B%5BStudia+Elbl%C4%85skie%5D%5D&rft.date=2010&rft.volume=XI&rft.aulast=Towarek&rft.aufirst=Piotr&rft.pages=373%E2%80%93381&rft.issn=1507-9058"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFTowarek2017"><a href="/wiki/Piotr_Towarek" title="Piotr Towarek">Piotr Towarek</a>. <em>Głosy organowe w świetle traktatu „Spiegel der Orgelmacher und Organisten” [1511]</em>. „<a href="/wiki/Studia_Elbl%C4%85skie" title="Studia Elbląskie">Studia Elbląskie</a>”. XVIII, s. 245–259, 2017. Elbląg: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej. <span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/1507-9058">1507-9058</a></span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=G%C5%82osy+organowe+w+%C5%9Bwietle+traktatu+%E2%80%9ESpiegel+der+Orgelmacher+und+Organisten%E2%80%9D+%5B1511%5D&rft.jtitle=%5B%5BStudia+Elbl%C4%85skie%5D%5D&rft.date=2017&rft.volume=XVIII&rft.aulast=Towarek&rft.aufirst=Piotr&rft.pages=245%E2%80%93259&rft.issn=1507-9058"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFZacharski2009">Konrad Zacharski: <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.leksykon.organy.net.pl/">Amatorski Leksykon Organowy</a></i>. Wadowice: 2009.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Amatorski+Leksykon+Organowy&rft.aulast=Zacharski&rft.aufirst=Konrad&rft.place=Wadowice&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.leksykon.organy.net.pl%2F"></span></cite></li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">organy</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4043844-2">4043844-2</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph126989">ph126989</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3951738.html">3951738</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/orgue/">orgue</a></span>, <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/orgue-en-bref/">orgue-en-bref</a></span></li> <li><a href="/wiki/Wielka_Encyklopedia_Rosyjska" title="Wielka Encyklopedia Rosyjska">БРЭ</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://old.bigenc.ru/text/2683147">2683147</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0128167.xml">0128167</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=orgel">orgel</a></span></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Organy&oldid=75092459">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Organy&oldid=75092459</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Kategoria:Dobre Artykuły">Dobre Artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Organy" title="Kategoria:Organy">Organy</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Wyr%C3%B3%C5%BCnione_artyku%C5%82y" title="Kategoria:Wyróżnione artykuły">Wyróżnione artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_propozycjami_t%C5%82umacze%C5%84" title="Kategoria:Artykuły z propozycjami tłumaczeń">Artykuły z propozycjami tłumaczeń</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 30 paź 2024, 15:36.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Organy&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-7dfb9d98f5-ppw9p","wgBackendResponseTime":237,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.714","walltime":"1.978","ppvisitednodes":{"value":69591,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":375564,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":69347,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":13,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":40,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":206952,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":6,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1588.179 1 -total"," 33.27% 528.451 231 Szablon:Odn"," 16.46% 261.343 51 Szablon:Cytuj"," 12.89% 204.660 22 Szablon:Cytuj_książkę"," 7.50% 119.056 231 Szablon:Odn/tekst"," 6.54% 103.843 1 Szablon:Mapa_lokalizacyjna"," 5.22% 82.944 489 Szablon:Odn/id"," 3.93% 62.480 1 Szablon:Instrument_muzyczny_infobox"," 3.70% 58.824 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 3.33% 52.961 64 Szablon:Mapa_lokalizacyjna/punkt"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.523","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":8028542,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nmap = \"POL\"\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Oliwa”\",\n [\"description\"] = \"[[Oliwa (Gdańsk)|Oliwa]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 54.407777777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=54.407777777778_N_18.556666666667_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.556666666667,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"top\",\n [\"rx\"] = 70.679012345679,\n [\"ry\"] = 105.64138807146,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 20.194003527337,\n [\"y\"] = 31.184438333843,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 54.345277777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=54.345277777778_N_18.106388888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.106388888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 62.340534979424,\n [\"ry\"] = 107.58205694116,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 17.811581422693,\n [\"y\"] = 31.757307261432,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 54.067222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=54.067222222222_N_18.445833333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.445833333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 68.626543209877,\n [\"ry\"] = 116.21587711258,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 19.60758377425,\n [\"y\"] = 34.305937468174,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 54.092222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=54.092222222222_N_18.777222222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.777222222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 74.763374485597,\n [\"ry\"] = 115.4396095647,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 21.360964138742,\n [\"y\"] = 34.076789897138,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.388888888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.388888888889_N_19.152777777778_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.152777777778,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 81.718106995885,\n [\"ry\"] = 137.27860324505,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 23.348030570253,\n [\"y\"] = 40.523474895611,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.964166666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.964166666667_N_18.709722222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.709722222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 73.513374485597,\n [\"ry\"] = 119.41582444884,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 21.003821281599,\n [\"y\"] = 35.250534677666,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.926111111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.926111111111_N_18.701111111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.701111111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 73.353909465021,\n [\"ry\"] = 120.59747616061,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 20.958259847149,\n [\"y\"] = 35.599348202465,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.835555555556,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.835555555556_N_18.8225_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.8225,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 75.601851851852,\n [\"ry\"] = 123.40928972293,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 21.600529100529,\n [\"y\"] = 36.429371626439,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.646111111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.646111111111_N_18.729166666667_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.729166666667,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 73.873456790123,\n [\"ry\"] = 129.29167269687,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 21.106701940035,\n [\"y\"] = 38.165800998065,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.408333333333,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.408333333333_N_18.445833333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.445833333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 68.626543209877,\n [\"ry\"] = 136.6748395967,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 19.60758377425,\n [\"y\"] = 40.345249007027,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.349166666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.349166666667_N_18.422777777778_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.422777777778,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 68.199588477366,\n [\"ry\"] = 138.51200612668,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 19.485596707819,\n [\"y\"] = 40.887564925145,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.348611111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.348611111111_N_18.311388888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.311388888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 66.13683127572,\n [\"ry\"] = 138.52925651664,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 18.896237507349,\n [\"y\"] = 40.89265709339,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.348611111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.348611111111_N_18.311388888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.311388888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 66.13683127572,\n [\"ry\"] = 138.52925651664,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 18.896237507349,\n [\"y\"] = 40.89265709339,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.022222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.022222222222_N_18.611111111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.611111111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 71.687242798354,\n [\"ry\"] = 148.66386061395,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 20.482069370958,\n [\"y\"] = 43.884305937468,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.856111111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.856111111111_N_18.643611111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.643611111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 72.289094650206,\n [\"ry\"] = 153.82172720987,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 20.654027042916,\n [\"y\"] = 45.406864242795,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.755555555556,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.755555555556_N_18.627222222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.627222222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 71.985596707819,\n [\"ry\"] = 156.94404779134,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 20.567313345091,\n [\"y\"] = 46.328546695183,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.63,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.63_N_18.173055555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.173055555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 63.575102880658,\n [\"ry\"] = 160.84263592069,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 18.16431510876,\n [\"y\"] = 47.479376718607,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.598888888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.598888888889_N_18.038888888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.038888888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 61.090534979424,\n [\"ry\"] = 161.80865775805,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 17.45443856555,\n [\"y\"] = 47.76453814034,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.545,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.545_N_17.603611111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 17.603611111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 53.029835390946,\n [\"ry\"] = 163.48194558348,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 15.15138154027,\n [\"y\"] = 48.258478460128,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Poznań”\",\n [\"description\"] = \"[[Poznań]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.408333333333,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.408333333333_N_16.934166666667_E_\",\n [\"longitude\"] = 16.934166666667,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"top\",\n [\"rx\"] = 40.632716049383,\n [\"ry\"] = 167.72554151189,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 11.609347442681,\n [\"y\"] = 49.511151848457,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.088611111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.088611111111_N_17.014722222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 17.014722222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 42.124485596708,\n [\"ry\"] = 177.65314092978,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 12.035567313345,\n [\"y\"] = 52.441694673592,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.356666666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.356666666667_N_16.5175_E_\",\n [\"longitude\"] = 16.5175,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko lewej krawiędzi\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 32.916666666667,\n [\"ry\"] = 169.32982777751,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 9.4047619047619,\n [\"y\"] = 49.984723495264,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.225,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.225_N_16.366666666667_E_\",\n [\"longitude\"] = 16.366666666667,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko lewej krawiędzi\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 30.123456790123,\n [\"ry\"] = 173.41817019634,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 8.6067019400353,\n [\"y\"] = 51.191567369386,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.132777777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.132777777778_N_16.199722222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 16.199722222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko lewej krawiędzi\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 27.031893004115,\n [\"ry\"] = 176.28173492852,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 7.7233980011758,\n [\"y\"] = 52.036867298096,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.801388888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.801388888889_N_16.315555555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 16.315555555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko lewej krawiędzi\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 29.17695473251,\n [\"ry\"] = 186.57159253542,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 8.3362727807172,\n [\"y\"] = 55.074345656381,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.8275,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.8275_N_17.453888888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 17.453888888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 50.257201646091,\n [\"ry\"] = 185.76082420763,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 14.359200470312,\n [\"y\"] = 54.835013748854,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Kalisz”\",\n [\"description\"] = \"[[Kalisz]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.7625,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.7625_N_18.089722222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.089722222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"right\",\n [\"rx\"] = 62.031893004115,\n [\"ry\"] = 187.77911983212,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 17.723398001176,\n [\"y\"] = 55.430797433547,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.623888888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.623888888889_N_18.528333333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.528333333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 70.154320987654,\n [\"ry\"] = 161.03239021017,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 20.044091710758,\n [\"y\"] = 47.535390569304,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.605,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.605_N_18.898055555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.898055555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 77.001028806584,\n [\"ry\"] = 161.61890346857,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 22.000293944738,\n [\"y\"] = 47.708524289643,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.541944444444,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.541944444444_N_18.835555555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.835555555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 75.843621399177,\n [\"ry\"] = 163.57682272822,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 21.669606114051,\n [\"y\"] = 48.286485385477,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Płock”\",\n [\"description\"] = \"[[Płock]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.547222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.547222222222_N_19.7_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.7,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"top\",\n [\"rx\"] = 91.851851851852,\n [\"ry\"] = 163.41294402367,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 26.243386243386,\n [\"y\"] = 48.238109787147,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.399722222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.399722222222_N_19.730555555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.730555555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 92.417695473251,\n [\"ry\"] = 167.99292255616,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 26.4050558495,\n [\"y\"] = 49.590080456258,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.705,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.705_N_21.083888888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.083888888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum na lewo\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 117.47942386831,\n [\"ry\"] = 158.51383327705,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 33.565549676661,\n [\"y\"] = 46.7919340055,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Warszawa”\",\n [\"description\"] = \"[[Warszawa]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.232222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.232222222222_N_21.008333333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.008333333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum na lewo\",\n [\"position\"] = \"right\",\n [\"rx\"] = 116.08024691358,\n [\"ry\"] = 173.19391512696,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 33.165784832452,\n [\"y\"] = 51.125369182198,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Czersk”\",\n [\"description\"] = \"[[Czersk]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.792777777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.792777777778_N_17.973888888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 17.973888888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco u góry\",\n [\"position\"] = \"left\",\n [\"rx\"] = 59.88683127572,\n [\"ry\"] = 124.7375697493,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 17.110523221634,\n [\"y\"] = 36.821468581322,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.896944444444,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.896944444444_N_21.615_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.615,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum na lewo\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 127.31481481481,\n [\"ry\"] = 183.60452546352,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 36.375661375661,\n [\"y\"] = 54.198492718199,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Lublin”\",\n [\"description\"] = \"[[Lublin]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.25,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.25_N_22.566666666667_E_\",\n [\"longitude\"] = 22.566666666667,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum na dole\",\n [\"position\"] = \"right\",\n [\"rx\"] = 144.93827160494,\n [\"ry\"] = 203.69260456365,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 41.410934744268,\n [\"y\"] = 60.12832263978,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.111944444444,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.111944444444_N_22.133055555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 22.133055555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum po lewej na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 136.90843621399,\n [\"ry\"] = 207.97932646695,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 39.116696061141,\n [\"y\"] = 61.393726448722,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.102777777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.102777777778_N_21.8_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.8,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum po lewej na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 130.74074074074,\n [\"ry\"] = 208.26395790117,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 37.354497354497,\n [\"y\"] = 61.477747224768,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.921388888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.921388888889_N_22.220833333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 22.220833333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum po lewej na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 138.53395061728,\n [\"ry\"] = 213.89621022079,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 39.581128747795,\n [\"y\"] = 63.140340156839,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.682222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.682222222222_N_21.748888888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.748888888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum po lewej na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 129.79423868313,\n [\"ry\"] = 221.3225030955,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 37.084068195179,\n [\"y\"] = 65.332518586414,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.859166666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.859166666667_N_21.053055555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.053055555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum po lewej na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 116.90843621399,\n [\"ry\"] = 215.82825389551,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 33.402410346855,\n [\"y\"] = 63.710663000306,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Kielce”\",\n [\"description\"] = \"[[Kielce]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.874166666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.874166666667_N_20.633333333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.633333333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum po lewej na dole\",\n [\"position\"] = \"top\",\n [\"rx\"] = 109.13580246914,\n [\"ry\"] = 215.36249336678,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 31.181657848325,\n [\"y\"] = 63.573174457684,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.884722222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.884722222222_N_19.886111111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.886111111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 95.298353909465,\n [\"ry\"] = 215.03473595768,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 27.22810111699,\n [\"y\"] = 63.476423261025,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.385555555556,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.385555555556_N_19.759444444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.759444444444,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 92.952674897119,\n [\"ry\"] = 230.53421133034,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 26.557907113463,\n [\"y\"] = 68.051736429372,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.357777777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.357777777778_N_20.0325_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.0325,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 98.009259259259,\n [\"ry\"] = 231.39673082799,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 28.002645502645,\n [\"y\"] = 68.306344841634,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.279166666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.279166666667_N_19.559722222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.559722222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 89.254115226337,\n [\"ry\"] = 233.83766100632,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 25.501175778954,\n [\"y\"] = 69.026886648335,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Kraków”\",\n [\"description\"] = \"[[Kraków]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.061388888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.061388888889_N_19.938333333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.938333333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 96.265432098765,\n [\"ry\"] = 240.59981386785,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 27.504409171076,\n [\"y\"] = 71.023016600468,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.6,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.6_N_19.162777777778_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.162777777778,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 81.90329218107,\n [\"ry\"] = 223.87556080853,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 23.400940623163,\n [\"y\"] = 66.086159486709,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.060277777778,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.060277777778_N_20.050277777778_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.050277777778,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 98.338477366255,\n [\"ry\"] = 240.63431464776,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 28.09670781893,\n [\"y\"] = 71.033200936959,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.348333333333,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.348333333333_N_18.915555555556_E_\",\n [\"longitude\"] = 18.915555555556,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 77.325102880658,\n [\"ry\"] = 231.68998745719,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 22.092886537331,\n [\"y\"] = 68.392911701803,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.317222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.317222222222_N_19.070277777778_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.070277777778,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej nieco na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 80.190329218107,\n [\"ry\"] = 232.65600929455,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 22.911522633745,\n [\"y\"] = 68.678073123536,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.883333333333,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.883333333333_N_19.221944444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.221944444444,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 82.998971193416,\n [\"ry\"] = 246.12856384775,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 23.713991769547,\n [\"y\"] = 72.655056523068,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.978611111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.978611111111_N_21.291388888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 21.291388888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole nieco na lewo\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 121.32201646091,\n [\"ry\"] = 243.17012197083,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 34.663433274544,\n [\"y\"] = 71.781749669009,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.5625,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.5625_N_20.636388888889_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.636388888889,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole nieco na lewo\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 109.19238683128,\n [\"ry\"] = 256.09066404554,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 31.197824808936,\n [\"y\"] = 75.595783684693,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.782222222222,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.782222222222_N_22.774444444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 22.774444444444,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 148.78600823045,\n [\"ry\"] = 249.26813481917,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 42.510288065844,\n [\"y\"] = 73.581831143701,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Lwów”\",\n [\"description\"] = \"[[Lwów]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.841944444444,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.841944444444_N_24.031944444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 24.031944444444,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole\",\n [\"position\"] = \"right\",\n [\"rx\"] = 172.07304526749,\n [\"ry\"] = 247.41371789924,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 49.163727219283,\n [\"y\"] = 73.034423057338,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.058611111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.058611111111_N_22.493611111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 22.493611111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 143.5853909465,\n [\"ry\"] = 240.68606581761,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 41.024397413286,\n [\"y\"] = 71.048477441695,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 50.018611111111,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=50.018611111111_N_22.679722222222_E_\",\n [\"longitude\"] = 22.679722222222,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 147.03189300412,\n [\"ry\"] = 241.92809389422,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 42.00911228689,\n [\"y\"] = 71.415113555352,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.766666666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.766666666667_N_23.633333333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 23.633333333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 164.69135802469,\n [\"ry\"] = 249.75114573786,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 47.05467372134,\n [\"y\"] = 73.724411854568,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Grodno”\",\n [\"description\"] = \"[[Grodno]]\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 53.666666666667,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=53.666666666667_N_23.833333333333_E_\",\n [\"longitude\"] = 23.833333333333,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum u góry\",\n [\"position\"] = \"right\",\n [\"rx\"] = 168.3950617284,\n [\"ry\"] = 128.65340826861,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 48.112874779541,\n [\"y\"] = 37.977390772991,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 51.953888888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=51.953888888889_N_16.540277777778_E_\",\n [\"longitude\"] = 16.540277777778,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko lewej krawiędzi\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 33.338477366255,\n [\"ry\"] = 181.83636049335,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 9.5252792475015,\n [\"y\"] = 53.676545473062,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 49.944444444444,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=49.944444444444_N_19.9775_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.9775,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"na dole po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 96.990740740741,\n [\"ry\"] = 244.23102095293,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 27.71164021164,\n [\"y\"] = 72.094918016091,\n}\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.660833333333,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.660833333333_N_19.068611111111_E_\",\n [\"longitude\"] = 19.068611111111,\n [\"mark\"] = \"Red pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"po lewej\",\n [\"position\"] = \"bottom\",\n [\"rx\"] = 80.159465020576,\n [\"ry\"] = 159.88523927831,\n [\"size\"] = 11,\n [\"x\"] = 22.902704291593,\n [\"y\"] = 47.196761380996,\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Zea E-Books Collection\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-5dc468848-lrg79","timestamp":"20241124192227","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Organy","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Organy","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q281460","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q281460","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-02-24T19:15:09Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/7\/7a\/St._Mary_Church_Polen_04.jpg","headline":"instrument muzyczny"}</script> </body> </html>