CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="ba" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Ҡыпсаҡтар — Википедия</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )bawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","ғинуар","февраль","март","апрель","май","июнь","июль","август","сентябрь","октябрь","ноябрь","декабрь"],"wgRequestId":"530006f4-2af1-4855-9be2-e57be4e7a642","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Ҡыпсаҡтар","wgTitle":"Ҡыпсаҡтар","wgCurRevisionId":1273216,"wgRevisionId":1273216,"wgArticleId":96597,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["ISBN серле һылтанмаһын ҡулланған биттәр","Formatnum һанһыҙ аргументлы биттәр","Википедия:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без русской подписи","Википедия:Статьи с нерабочими ссылками","Ҡалыптар:Тышҡы һылтанмалар", "Страницы с непроверенными переводами","Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан url)","Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан title)","Ҡыпсаҡтар","Рәсәйҙең юҡ булған халыҡтары","Төрки халыҡтар","Үзбәкстан тарихы","Ҡаҙағстан тарихы","Татарстан тарихы"],"wgPageViewLanguage":"ba","wgPageContentLanguage":"ba","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Ҡыпсаҡтар","wgRelevantArticleId":96597,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"ba","pageLanguageDir":"ltr", "pageVariantFallbacks":"ba"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":90000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q682597","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready", "skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.editZeroSection","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.sidebarRelated","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints", "ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ba&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=ba&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=ba&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Kazakh_Tamga_19.svg/1200px-Kazakh_Tamga_19.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Kazakh_Tamga_19.svg/800px-Kazakh_Tamga_19.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Kazakh_Tamga_19.svg/640px-Kazakh_Tamga_19.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Ҡыпсаҡтар — Википедия"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//ba.m.wikipedia.org/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Үҙгәртергә" href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Википедия (ba)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//ba.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.ba"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Википедия — Atom каналы" href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D2%BA%D1%83%D2%A3%D2%93%D1%8B_%D2%AF%D2%99%D0%B3%D3%99%D1%80%D1%82%D0%B5%D2%AF%D2%99%D3%99%D1%80&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Ҡыпсаҡтар rootpage-Ҡыпсаҡтар skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Эстәлеккә күсергә</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Төп меню" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Төп меню</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Төп меню</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">йәшерергә</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Навигация </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82" title="Баш биткә күсергә [z]" accesskey="z"><span>Баш бит</span></a></li><li id="n-index" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D0%BB%D1%84%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%BB%D1%8B_%D0%BA%D2%AF%D1%80%D2%BB%D3%99%D1%82%D0%BA%D0%B5%D1%81"><span>Алфавитлы күрһәткес</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%B2%D0%B0%D2%A1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Ағымдағы ваҡиғалар тураһында белешмә мәғлүмәт"><span>Ағымдағы ваҡиғалар</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-articles" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-articles" > <div class="vector-menu-heading"> Мәҡәләләр </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-featured" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D2%BA%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Һайланған</span></a></li><li id="n-good" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%AF%D2%A1%D1%88%D1%8B_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Яҡшы</span></a></li><li id="n-quality" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D0%B8%D1%84%D0%B0%D1%82%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Сифатлы</span></a></li><li id="n-1000" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82:1000_%D3%99%D2%BB%D3%99%D0%BC%D0%B8%D3%99%D1%82%D0%BB%D0%B5_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99"><span>1 000 мотлаҡ</span></a></li><li id="n-10000" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82:%D0%9C%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%B4%D0%B0"><span>10 000 әһәмиәтле</span></a></li><li id="n-Башҡортнамә" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D0%B9%D0%B5%D1%88_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80"><span>Башҡортнамә</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%AF%D2%A3%D1%8B_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80"><span>Яңы биттәр</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9E%D1%81%D1%80%D0%B0%D2%A1%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D3%99%D2%A1%D3%99%D0%BB%D3%99" title="Осраҡлы һайланған битте ҡарарға [x]" accesskey="x"><span>Осраҡлы мәҡәлә</span></a></li><li id="n-URL-ҡыҫҡартыу" class="mw-list-item"><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener"><span>URL ҡыҫҡартыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-participation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-participation" > <div class="vector-menu-heading"> Ҡатнашыу </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D3%99%D1%88%D0%BC%D3%99" title="Проект буйынса нимә эшләй алыуығыҙ һәм ҡайҙа нимә барлығы тураһында белешмә"><span>Берләшмә</span></a></li><li id="n-forum" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D2%A0%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9"><span>Ҡоролтай</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D2%BA%D1%83%D2%A3%D2%93%D1%8B_%D2%AF%D2%99%D0%B3%D3%99%D1%80%D1%82%D0%B5%D2%AF%D2%99%D3%99%D1%80" title="Һуңғы үҙгәртеүҙәр исемлеге [r]" accesskey="r"><span>Һуңғы үҙгәртеүҙәр</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%88%D0%BC%D3%99" title="«Википедия» буйынса белешмә"><span>Белешмә</span></a></li><li id="n-sitesupportregional" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%B2%D0%B0%D2%A1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B%D0%BD%D0%B0_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B4%D0%B8_%D1%8F%D1%80%D2%99%D0%B0%D0%BC"><span>Матди ярҙам</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Википедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-ru.svg" style="width: 7.5em; height: 1.25em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="ирекле энциклопедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-ba.svg" width="118" height="11" style="width: 7.375em; height: 0.6875em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%AD%D2%99%D0%BB%D3%99%D2%AF" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Википедия эсендә эҙләү [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Эҙләү</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Википедия эсендә эҙләү" aria-label="Википедия эсендә эҙләү" autocapitalize="sentences" title="Википедия эсендә эҙләү [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Махсус:Эҙләү"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Эҙләргә</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Шәхси ҡоралдар"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Уҡыу көйләүҙәре"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Измените внешний вид страницы, размер, ширину и цвет шрифта." > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Уҡыу көйләүҙәре" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Уҡыу көйләүҙәре</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=ba.wikipedia.org&uselang=ba" class=""><span>Иғәнә</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%98%D2%AB%D3%99%D0%BF_%D1%8F%D2%99%D1%8B%D1%83%D1%8B_%D1%8F%D2%BB%D0%B0%D1%83&returnto=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Мотлаҡ булмаһа ла, иҫәп яҙмаһы төҙөргә һәм системала танылырға тәҡдим итәбеҙ" class=""><span>Теркәлеү</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%83&returnto=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Бында теркәлеү үтергә була, әммә мотлаҡ түгел [o]" accesskey="o" class=""><span>Танылыу</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Күберәк мөмкинлектәр" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Шәхси ҡоралдар" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Шәхси ҡоралдар</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Ҡатнашыусы менюһы" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=ba.wikipedia.org&uselang=ba"><span>Иғәнә</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%98%D2%AB%D3%99%D0%BF_%D1%8F%D2%99%D1%8B%D1%83%D1%8B_%D1%8F%D2%BB%D0%B0%D1%83&returnto=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Мотлаҡ булмаһа ла, иҫәп яҙмаһы төҙөргә һәм системала танылырға тәҡдим итәбеҙ"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Теркәлеү</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%83&returnto=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Бында теркәлеү үтергә була, әммә мотлаҡ түгел [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Танылыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Танылмаған мөхәррирҙәр өсөн бит <a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A0%D3%99%D1%85%D0%B8%D0%BC_%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D2%99" aria-label="Мөхәррирләү тураһында ентеклерәк"><span>Күберәк белергә</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D3%A8%D0%BB%D3%A9%D1%88%D3%A9%D0%BC" title="Был IP-адрестан яһалған төҙәтеүҙәр [y]" accesskey="y"><span>Өлөш</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D3%98%D2%A3%D0%B3%D3%99%D0%BC%D3%99_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BC" title="IP-адресығыҙ өсөн фекер алышыу бите [n]" accesskey="n"><span>Фекер алышыу</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eйәшерергә\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"ba\" dir=\"ltr\"\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Йөкмәткеһе" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Йөкмәткеһе</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">йәшерергә</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Башы</div> </a> </li> <li id="toc-Сығанаҡтар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Сығанаҡтар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Сығанаҡтар</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Сығанаҡтар-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Сығанаҡтар бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Сығанаҡтар-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ҡомандар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡомандар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Ҡомандар</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡомандар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Кундар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Кундар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Кундар</span> </div> </a> <ul id="toc-Кундар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Этимологияһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Этимологияһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Этимологияһы</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Этимологияһы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Этимологияһы бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Этимологияһы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Иртә_фаразы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Иртә_фаразы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Иртә фаразы</span> </div> </a> <ul id="toc-Иртә_фаразы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Традицион_фараз" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Традицион_фараз"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Традицион фараз</span> </div> </a> <ul id="toc-Традицион_фараз-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Е._Ч._Скржинская_фаразы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Е._Ч._Скржинская_фаразы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Е. Ч. Скржинская фаразы</span> </div> </a> <ul id="toc-Е._Ч._Скржинская_фаразы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Үҙатамаһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Үҙатамаһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Үҙатамаһы</span> </div> </a> <ul id="toc-Үҙатамаһы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Этногенезы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Этногенезы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Этногенезы</span> </div> </a> <ul id="toc-Этногенезы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Тарихы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Тарихы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Тарихы</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Тарихы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Тарихы бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Тарихы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Русь" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_Русь"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм Русь</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Русь-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Византия" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_Византия"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм Византия</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Византия-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Икенсе_Болгар_батшалығы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_Икенсе_Болгар_батшалығы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм Икенсе Болгар батшалығы</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Икенсе_Болгар_батшалығы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Хорезм" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_Хорезм"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм Хорезм</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Хорезм-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_монголдар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_монголдар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм монголдар</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_монголдар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Грузия" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_Грузия"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм Грузия</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Грузия-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Венгрия" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтар_һәм_Венгрия"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>Ҡыпсаҡтар һәм Венгрия</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтар_һәм_Венгрия-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Антропологияһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Антропологияһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Антропологияһы</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Антропологияһы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Антропологияһы бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Антропологияһы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Палеогенетикаһы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Палеогенетикаһы"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Палеогенетикаһы</span> </div> </a> <ul id="toc-Палеогенетикаһы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Ҡәбиләләре" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡәбиләләре"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Ҡәбиләләре</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡәбиләләре-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Социаль-сәйәси_ойошма" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Социаль-сәйәси_ойошма"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Социаль-сәйәси ойошма</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Социаль-сәйәси_ойошма-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Социаль-сәйәси ойошма бүлеген күрһәтергә/йәшерергә</span> </button> <ul id="toc-Социаль-сәйәси_ойошма-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ҡыпсаҡ_ҡалалары" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡ_ҡалалары"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Ҡыпсаҡ ҡалалары</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡ_ҡалалары-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ҡыпсаҡтарҙың_билдәле_хакимдары" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ҡыпсаҡтарҙың_билдәле_хакимдары"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары</span> </div> </a> <ul id="toc-Ҡыпсаҡтарҙың_билдәле_хакимдары-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Рус_кенәздәре_һәм_ҡыпсаҡ_хандары_араһында_династик_союздар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Рус_кенәздәре_һәм_ҡыпсаҡ_хандары_араһында_династик_союздар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар</span> </div> </a> <ul id="toc-Рус_кенәздәре_һәм_ҡыпсаҡ_хандары_араһында_династик_союздар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Шулай_уҡ_ҡарағыҙ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Шулай_уҡ_ҡарағыҙ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Шулай уҡ ҡарағыҙ</span> </div> </a> <ul id="toc-Шулай_уҡ_ҡарағыҙ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Иҫкәрмәләр" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Иҫкәрмәләр"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Иҫкәрмәләр</span> </div> </a> <ul id="toc-Иҫкәрмәләр-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Әҙәбиәт" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Әҙәбиәт"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Әҙәбиәт</span> </div> </a> <ul id="toc-Әҙәбиәт-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Һылтанмалар" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Һылтанмалар"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Һылтанмалар</span> </div> </a> <ul id="toc-Һылтанмалар-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Йөкмәткеһе" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Йөкмәткене күрһәтергә/йәшерергә" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Йөкмәткене күрһәтергә/йәшерергә</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Ҡыпсаҡтар</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Икенсе телдәге мәҡәләгә күсегеҙ. 48 телдә уҡырға була" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-48" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">48 тел</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%81%D8%AC%D8%A7%D9%82" title="القفجاق — арабский" lang="ar" hreflang="ar" data-title="القفجاق" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="арабский" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%8A%D8%A8%D8%B4%D8%A7%D9%83" title="كيبشاك — Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="كيبشاك" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1p%C3%A7aqlar" title="Qıpçaqlar — азербайджанский" lang="az" hreflang="az" data-title="Qıpçaqlar" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="азербайджанский" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%82%DB%8C%D9%BE%DA%86%D8%A7%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%B1" title="قیپچاقلار — South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="قیپچاقلار" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D1%9E%D1%86%D1%8B" title="Полаўцы — белорусский" lang="be" hreflang="be" data-title="Полаўцы" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="белорусский" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%B1%D1%87%D0%B0%D0%B3%D1%83%D1%83%D0%B4" title="Хибчагууд — бурятский" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Хибчагууд" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="бурятский" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Kiptxak" title="Kiptxak — каталанский" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Kiptxak" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="каталанский" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1p%C3%A7aqlar" title="Qıpçaqlar — крымско-татарский" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Qıpçaqlar" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="крымско-татарский" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Kyp%C4%8Daci" title="Kypčaci — чешский" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Kypčaci" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="чешский" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%C4%83%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%BC" title="Кăпчаксем — чувашский" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Кăпчаксем" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="чувашский" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Kiptjakker" title="Kiptjakker — датский" lang="da" hreflang="da" data-title="Kiptjakker" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="датский" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Kiptschak_(Volk)" title="Kiptschak (Volk) — немецкий" lang="de" hreflang="de" data-title="Kiptschak (Volk)" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="немецкий" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B9%CF%80%CF%84%CF%83%CE%AC%CE%BA%CE%BF%CE%B9" title="Κιπτσάκοι — греческий" lang="el" hreflang="el" data-title="Κιπτσάκοι" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="греческий" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Kipchaks" title="Kipchaks — английский" lang="en" hreflang="en" data-title="Kipchaks" data-language-autonym="English" data-language-local-name="английский" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Kip%C4%89akoj" title="Kipĉakoj — эсперанто" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Kipĉakoj" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="эсперанто" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Pueblo_kipchak" title="Pueblo kipchak — испанский" lang="es" hreflang="es" data-title="Pueblo kipchak" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="испанский" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Polovetsid" title="Polovetsid — эстонский" lang="et" hreflang="et" data-title="Polovetsid" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="эстонский" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A8%DA%86%D8%A7%D9%82%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="قبچاق‌ها — персидский" lang="fa" hreflang="fa" data-title="قبچاق‌ها" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="персидский" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Kipt%C5%A1akit" title="Kiptšakit — финский" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Kiptšakit" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="финский" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Kipcsakok" title="Kipcsakok — венгерский" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Kipcsakok" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="венгерский" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%82%D6%83%D5%B9%D5%A1%D5%B2%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Ղփչաղներ — армянский" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ղփչաղներ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="армянский" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Suku_Kipchak" title="Suku Kipchak — индонезийский" lang="id" hreflang="id" data-title="Suku Kipchak" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="индонезийский" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Kip%C4%8Daki" title="Kipčaki — итальянский" lang="it" hreflang="it" data-title="Kipčaki" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="итальянский" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%AD%E3%83%97%E3%83%81%E3%83%A3%E3%82%AF" title="キプチャク — японский" lang="ja" hreflang="ja" data-title="キプチャク" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="японский" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A7%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%A9%E1%83%90%E1%83%A7%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98" title="ყივჩაყები — грузинский" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ყივჩაყები" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="грузинский" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Қыпшақтар — казахский" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Қыпшақтар" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="казахский" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%82%B5%EC%B0%A8%ED%81%AC%EC%9D%B8" title="킵차크인 — корейский" lang="ko" hreflang="ko" data-title="킵차크인" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="корейский" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Кыпчактар — киргизский" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Кыпчактар" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="киргизский" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA" title="Кипчак — монгольский" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Кипчак" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="монгольский" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Kiptsjaken" title="Kiptsjaken — нидерландский" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Kiptsjaken" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="нидерландский" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Kiptsjaker" title="Kiptsjaker — норвежский букмол" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Kiptsjaker" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="норвежский букмол" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Kipczacy" title="Kipczacy — польский" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Kipczacy" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="польский" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%E2%80%8D%D9%82%D9%BE%DA%86%D8%A7%D9%82" title="‍قپچاق — Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="‍قپچاق" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Quipechaques" title="Quipechaques — португальский" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Quipechaques" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="португальский" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Kip%C4%8Daki" title="Kipčaki — словенский" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Kipčaki" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="словенский" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr badge-Q70893996 mw-list-item" title=""><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%BF%D1%87%D0%B0%D1%86%D0%B8" title="Кипчаци — сербский" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Кипчаци" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="сербский" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Kiptjaker" title="Kiptjaker — шведский" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Kiptjaker" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="шведский" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%95%E0%AE%BF%E0%AE%AA%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AE%BE%E0%AE%95%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AF%81%E0%AE%95%E0%AE%B3%E0%AF%8D" title="கிப்சாக்குகள் — тамильский" lang="ta" hreflang="ta" data-title="கிப்சாக்குகள்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="тамильский" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B8%D0%BF%D1%87%D0%BE%D2%9B%D2%B3%D0%BE" title="Қипчоқҳо — таджикский" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Қипчоқҳо" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="таджикский" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Gypjaklar" title="Gypjaklar — туркменский" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Gypjaklar" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="туркменский" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1p%C3%A7aklar" title="Kıpçaklar — турецкий" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Kıpçaklar" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="турецкий" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Кыпчаклар — татарский" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Кыпчаклар" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="татарский" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D0%B8" title="Кипчаки — украинский" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Кипчаки" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="украинский" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%BE%DA%86%D8%A7%D9%82%D8%8C_%D9%82%D8%A8%DB%8C%D9%84%DB%81" title="قپچاق، قبیلہ — урду" lang="ur" hreflang="ur" data-title="قپچاق، قبیلہ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="урду" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Qipchoqlar" title="Qipchoqlar — узбекский" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Qipchoqlar" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="узбекский" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kipchak" title="Người Kipchak — вьетнамский" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Người Kipchak" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="вьетнамский" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%92%A6%E5%AF%9F" title="钦察 — у" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="钦察" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="у" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%AC%BD%E5%AF%9F" title="欽察 — китайский" lang="zh" hreflang="zh" data-title="欽察" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="китайский" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q682597#sitelinks-wikipedia" title="Башҡа телдәргә һылтанмаларҙы төҙәтеү" class="wbc-editpage">Һылтанмаларҙы төҙәтергә</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Исем арауыҡтары"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Эстәлек битен ҡарау [c]" accesskey="c"><span>Бит</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%80%D0%BB%D3%99%D1%88%D0%B5%D2%AF:%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" rel="discussion" title="Биттең эстәлеге тураһында фекерләшеү [t]" accesskey="t"><span>Фекер алышыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Телде үҙгәртергә" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">башҡортса</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Ҡарауҙар"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80"><span>Уҡыу</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit" title="Был битте үҙгәртеү [v]" accesskey="v"><span>Үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit" title="Биттең сығанаҡ кодын үҙгәртеү [e]" accesskey="e"><span>Кодты үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=history" title="Биттең төҙәтеүҙәр журналы [h]" accesskey="h"><span>Тарих</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ҡоралдар"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ҡоралдар" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Ҡоралдар</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Ҡоралдар</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">йәшерергә</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Күберәк мөмкинлектәр" > <div class="vector-menu-heading"> Ғәмәлдәр </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80"><span>Уҡыу</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit" title="Был битте үҙгәртеү [v]" accesskey="v"><span>Үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit" title="Биттең сығанаҡ кодын үҙгәртеү [e]" accesskey="e"><span>Кодты үҙгәртеү</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=history"><span>Тарих</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Дөйөм </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%91%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Был биткә һылтанған барлыҡ биттәрҙең исемлеге [j]" accesskey="j"><span>Был биткә һылтанмалар</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%91%D3%99%D0%B9%D0%BB%D0%B5_%D2%AF%D2%99%D0%B3%D3%99%D1%80%D1%82%D0%B5%D2%AF%D2%99%D3%99%D1%80/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" rel="nofollow" title="Был бит һылтанған биттәрҙәге һуңғы үҙгәртеүҙәр [k]" accesskey="k"><span>Бәйле үҙгәртеүҙәр</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80" title="Барлыҡ махсус биттәр исемлеге [q]" accesskey="q"><span>Махсус биттәр</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&oldid=1273216" title="Биттең был өлгөһөнә даими һылтанма"><span>Даими һылтанма</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=info" title="Был бит тураһында ентекләберәк"><span>Бит мәғлүмәттәре</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%A6%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0&page=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&id=1273216&wpFormIdentifier=titleform" title="Был биттән нисек өҙөмтә яһау тураһында мәғлүмәт"><span>Биттән өҙөмтә яһарға</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fba.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D2%25A0%25D1%258B%25D0%25BF%25D1%2581%25D0%25B0%25D2%25A1%25D1%2582%25D0%25B0%25D1%2580"><span>Ҡыҫҡа URL алыу</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:QrCode&url=https%3A%2F%2Fba.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D2%25A0%25D1%258B%25D0%25BF%25D1%2581%25D0%25B0%25D2%25A1%25D1%2582%25D0%25B0%25D1%2580"><span>QR код алыу</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Баҫтырыу/сығарыу </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:Collection&bookcmd=book_creator&referer=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80"><span>Китап төҙөү</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:DownloadAsPdf&page=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=show-download-screen"><span>PDF форматында йөкләү</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&printable=yes" title="Биттең ҡағыҙға баҫтырыу өсөн өлгөһө [p]" accesskey="p"><span>Баҫтырыу өлгөһө</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Башҡа проекттарҙа </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kipchaks" hreflang="en"><span>Викимилек</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q682597" title="Мәғлүмәт һаҡлағысына бәйле элементҡа һылтанма [g]" accesskey="g"><span>Викимәғлүмәт элементы</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ҡоралдар"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Уҡыу көйләүҙәре"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Уҡыу көйләүҙәре</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">ҡабырға панеленә күсерергә</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">йәшерергә</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="ba" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1278674">.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка{width:23em}.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-above{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);font-weight:bold;font-size:120%;text-align:center}.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-original,.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-image{text-align:center}.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-label{width:9em;background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);text-align:left;padding-left:.4em;padding-right:.4em}.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-split{vertical-align:middle;text-align:center}.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-below{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);text-align:center}.mw-parser-output .ts-Универсальная_карточка-error{background:var(--background-color-destructive-subtle,#ffe9e5);border:1px solid var(--border-color-error,#9f3526);text-align:center}</style> <table cellspacing="2" class="infobox ts-Универсальная_карточка"> <tbody><tr><td colspan="2" class="infobox-above ts-Универсальная_карточка-above">Ҡыпсаҡтар</td></tr> <tr><th class="infobox-label ts-Универсальная_карточка-label">Нигеҙләү датаһы</th><td class="infobox-text"> <span data-wikidata-claim-id="Q682597$557EC16B-7BEC-4D4F-81BB-E6976A71FE1E" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P571"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=900_%D0%B9%D1%8B%D0%BB&action=edit&redlink=1" class="new" title="900 йыл (был бит юҡ)">900</a></span></span></span></td></tr> <tr><td colspan="2" class="infobox-image ts-Универсальная_карточка-image"><span data-wikidata-claim-id="Q682597$b6164546-42d9-0955-bbe6-f801b9a2bfb0" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P154"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Kazakh_Tamga_19.svg" class="mw-file-description"><img alt="Логотип" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Kazakh_Tamga_19.svg/80px-Kazakh_Tamga_19.svg.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Kazakh_Tamga_19.svg/120px-Kazakh_Tamga_19.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Kazakh_Tamga_19.svg/160px-Kazakh_Tamga_19.svg.png 2x" data-file-width="100" data-file-height="100" /></a></span></span></span></td></tr> <tr><th class="infobox-label ts-Универсальная_карточка-label">Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе</th><td class="infobox-text"> <span data-wikidata-claim-id="Q682597$1f6833f2-4bbf-2b56-8ba4-1d51ea851d17" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P156"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=Kipchak+Burut&action=edit&editintro=T:Нет_статьи/editintro&preload=T:Нет_статьи/preload&preloadparams%5B%5D=Q113575543&preloadparams%5B%5D=Kipchak+Burut&preloadparams%5B%5D=Универсальная+карточка"><span style="color:var(--color-link-red, #d73333); text-decoration:inherit; text-decoration-color:var(--color-link-red, #d73333);">Kipchak Burut</span></a></span><sup><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q113575543" class="extiw" title="d:Q113575543">[d]</a></sup></span></span>, <span data-wikidata-claim-id="Q682597$09eeef01-49fb-09f1-2ff9-abd648276fbd" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P156"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D0%BA&action=edit&editintro=T:Нет_статьи/editintro&preload=T:Нет_статьи/preload&preloadparams%5B%5D=Q21652072&preloadparams%5B%5D=%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D0%BA&preloadparams%5B%5D=Универсальная+карточка"><span style="color:var(--color-link-red, #d73333); text-decoration:inherit; text-decoration-color:var(--color-link-red, #d73333);">Кыпшак</span></a></span><sup><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q21652072" class="extiw" title="d:Q21652072">[d]</a></sup></span></span>, <span data-wikidata-claim-id="Q682597$47222b09-4efd-4cfe-ae67-47bf70740854" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P156"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1" title="Ҡыпсаҡ">Ҡыпсаҡ ырыуы</a></span></span> һәм <span data-wikidata-claim-id="Q682597$7839be8d-447d-3d88-b92b-63409933ed67" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P156"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D0%B8&action=edit&editintro=T:Нет_статьи/editintro&preload=T:Нет_статьи/preload&preloadparams%5B%5D=Q60850483&preloadparams%5B%5D=%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D0%B8&preloadparams%5B%5D=Универсальная+карточка"><span style="color:var(--color-link-red, #d73333); text-decoration:inherit; text-decoration-color:var(--color-link-red, #d73333);">ферганские кипчаки</span></a></span><sup><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q60850483" class="extiw" title="d:Q60850483">[d]</a></sup></span></span></td></tr> <tr><th class="infobox-label ts-Универсальная_карточка-label">Ғәмәлдән сыҡҡан дата</th><td class="infobox-text"> <span data-wikidata-claim-id="Q682597$20736714-AA36-4256-9D27-C1D90901F68E" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P576"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span style="white-space:nowrap;"><a href="/w/index.php?title=1220_%D0%B9%D1%8B%D0%BB&action=edit&redlink=1" class="new" title="1220 йыл (был бит юҡ)">1220</a></span></span></span></td></tr> <tr><td colspan="2" class="infobox-image ts-Универсальная_карточка-image"><span data-wikidata-claim-id="Q682597$20896EBC-E66B-4737-93F5-79E4E1844C57" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P242"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:State_of_Cuman-Kipchak_(13.)_tr.png" class="mw-file-description"><img alt="Урынлашыу картаһы" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/State_of_Cuman-Kipchak_%2813.%29_tr.png/300px-State_of_Cuman-Kipchak_%2813.%29_tr.png" decoding="async" width="300" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/State_of_Cuman-Kipchak_%2813.%29_tr.png/450px-State_of_Cuman-Kipchak_%2813.%29_tr.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/State_of_Cuman-Kipchak_%2813.%29_tr.png/600px-State_of_Cuman-Kipchak_%2813.%29_tr.png 2x" data-file-width="2326" data-file-height="1456" /></a></span></span></span></td></tr> <tr><td colspan="2" class="infobox-below ts-Универсальная_карточка-below"><span data-wikidata-claim-id="q682597$B7888A7E-60CA-4E63-9210-7E2B28A23977" class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="P373"><span class="wikidata-snak wikidata-main-snak"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kipchaks" title="commons:Category:Kipchaks"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/15px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/23px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kipchaks" class="extiw" title="commons:Category:Kipchaks">Ҡыпсаҡтар Викимилектә</a></span></span></td></tr> </tbody></table> <p><b>Ҡыпсаҡтар (половцы, половчанин)</b><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>; үҙатамалары — <b>ҡыпсаҡтар</b> (<i>қыпчақлар</i> 欽察)<sup id="cite_ref-Гаркавец_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-Гаркавец-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>; европа һәм <a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B" title="Византия империяһы">византия</a> сығанаҡтарында — <b>ҡомандар</b> (<a href="/wiki/%D0%9B%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Латин теле">лат.</a> <i><span lang="la">cumani, comani</span></i>, греч. kο[ϒ]μάνοι), һуңыраҡ <b>татарҙар</b> (греч. <span lang="el"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">τάταροι</span></span>) — күскенсе<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B8_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Төрки халыҡтар">төрки</a> халыҡ<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, Ҡыпсаҡ далаһы йәки <a href="/wiki/%D0%94%D3%99%D1%88%D1%82%D0%B5_%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1" title="Дәште Ҡыпсаҡ">Дәште Ҡыпсаҡ</a> тип билдәле тарихи төбәктә йәшәгән<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Урыҫ сығанаҡтарына — сарочин йәки сарациндар, венгрия сығанаҡтарында — кундар<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>XI быуат башында Иҙел аръяғынан ҡара диңгеҙ буйы далаларына ағыла, унан <a href="/wiki/%D0%91%D3%99%D1%88%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%82%D3%99%D1%80" title="Бәшнәктәр">бәшнәктәр</a> һәм торҡтарҙы ҡыҫырыҡлап сығара. Шунан ҡыпсаҡтар <a href="/wiki/%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%BF%D1%80" title="Днепр">Днепрҙы</a> аша сыға һәм <a href="/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B9" title="Дунай">Дунайҙың</a> түбәнге ағымына етә, шулай итеп, Дунайҙан алып <a href="/wiki/%D0%98%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%88" title="Иртыш">Иртышҡа</a> тиклем бөтә <a href="/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F_%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%BB%D1%8B" title="Евразия далаһы">Бөйөк Даланы</a> биләп йәшәй, шул замандан башлап көнсығыш сығанаҡтарында <a href="/wiki/%D0%94%D3%99%D1%88%D1%82%D0%B5_%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1" title="Дәште Ҡыпсаҡ">Дәште Ҡыпсаҡ</a> (Ҡыпсаҡ далаһы) тип йөрөтөлә. </p><p><a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%A3%D1%80%D2%99%D0%B0" title="Алтын Урҙа">Алтын Урҙа</a> (<a href="/wiki/XIII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XIII быуат">XIII быуат</a> уртаһы) ҡыпсаҡтар аҙ һанлы <a href="/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B" title="Монгол империяһы">монгол телле ҡәбиләләрҙе</a> йота ассимилировали һәм уларҙы үҙ телдәренә күсерә. Һуңыраҡ ҡыпсаҡ теле хәҙерге <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D3%99%D1%80%D0%B5" title="Ҡыпсаҡ телдәре">ҡыпсаҡ төркөмө телдәре</a> (<a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D1%80%D1%8B%D0%BC_%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡырым татарҙары теле">башҡорт, татар, ҡырым татарҙар</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BC_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡараим теле">ҡараим</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%88%D0%B0%D2%A1_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" class="mw-redirect" title="Ҡырымшаҡ теле">ҡырымшаҡ</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D2%A1%D0%B0%D1%80_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡарасай-балҡар теле">ҡарасай-балҡар</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D1%83%D0%BC%D1%8B%D2%A1_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡумыҡ теле">ҡумыҡ</a>, <a href="/wiki/%D0%9D%D1%83%D2%93%D0%B0%D0%B9_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Нуғай теле">нуғай</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D2%99%D0%B0%D2%A1_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡаҙаҡ теле">ҡаҙаҡ</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D1%80%D2%93%D1%8B%D2%99_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡырғыҙ теле">ҡырғыҙ</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D2%A1_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Ҡарағалпаҡ теле">ҡарағалпаҡ</a>, <a href="/wiki/%D0%A1%D1%8B%D0%B1%D1%8B%D1%80_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" class="mw-redirect" title="Сыбыр теле">сыбыр</a>)<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>нигеҙенә һалына. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Сығанаҡтар"><span id=".D0.A1.D1.8B.D2.93.D0.B0.D0.BD.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80"></span>Сығанаҡтар</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=1" title="Сығанаҡтар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=1" title="Сығанаҡтар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>Традицион ҡарашҡа</b><sup id="cite_ref-KK_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-KK-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Голубовский—1884——_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-Голубовский—1884——-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-KRG_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-KRG-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ярашлы, ҡыпсаҡтар, половецы йәки ҡомандар — бер халыҡтың исеме. </p><p>Икенсе фараз буйынса, ҡыпсаҡтар ике ҙур тармаҡтан<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>: половцы-ҡыпсаҡ һәм кун-ҡыпсаҡтарҙан (туҡһабалар)<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> торған; көнбайыш ҡыпсаҡтар торған тармаҡ — ҡыпсаҡтар-көнсығыш һәм саров — кун<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Ю. А. Евстигнеев фаразы буйынса, ҡомандар, кундар һәм ҡыпсаҡтар (һарылар) төрлө халыҡ булғандар. Версия буйынса, С А. Плетнёва фаразы буйынса<sup id="cite_ref-PSA_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-PSA-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, ҡыпсаҡтар (шарҙар, половцы) һәм ҡомандар (Днепрҙан көнбайыштараҡ) төрлө халыҡтан булған. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡомандар"><span id=".D2.A0.D0.BE.D0.BC.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D1.80"></span>Ҡомандар</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=2" title="Ҡомандар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=2" title="Ҡомандар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Көнбайыш европа һәм византия сығанаҡтарында ҡыпсаҡтар ҡомандар<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (мәҫәлән, Анна Комнина Левунион янындағы алыш менән бәйле, ҡомандар һәм бәшнәктәр бер телдә һөйләшкән<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>) тип хәбәр итә. Плетнёва С. А<sup id="cite_ref-PSA_19-1" class="reference"><a href="#cite_note-PSA-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ҡомандарҙы Дон, Донец һәм Аҙау диңгеҙенең төньяҡ яр буйына, таш балдбал һындар булмағанлыҡтан, Днепрҙан көнбайыштараҡ — һары ҡыпсаҡтар (половцы) йәйләгән урынға урынлаштыра. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Кундар"><span id=".D0.9A.D1.83.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D1.80"></span>Кундар</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=3" title="Кундар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=3" title="Кундар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Кундар, һарылар һымаҡ, 1030-сы йылдарҙа, даими рәүештә ҡыпсаҡтарҙың көнсығыш күршеһе булып, күсмә ҡәбиләләрҙең "сылбыр миграцияһы"нда ҡатнаша. Дон туҡһаба ҡыпсаҡтары сығышы буйынса<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> кундарға ҡараған булған тигән фараз бар. </p><p>XI—XIIIбыуаттарҙа <i>кун исеме</i> венгр эпизодик рәүештә венгр һәм урыҫ сығанаҡтарында <i>ҡомандар</i> менән бер рәттән <i>ҡыпсаҡ, половцы</i> һәм <i>венгр ҡыпсаҡтары</i><sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>мәғәнәһендә осрай. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Этимологияһы"><span id=".D0.AD.D1.82.D0.B8.D0.BC.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B3.D0.B8.D1.8F.D2.BB.D1.8B"></span>Этимологияһы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=4" title="Этимологияһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=4" title="Этимологияһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Иртә_фаразы"><span id=".D0.98.D1.80.D1.82.D3.99_.D1.84.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.B7.D1.8B"></span>Иртә фаразы</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=5" title="Иртә фаразы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=5" title="Иртә фаразы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Баштараҡ «половцы» этнонимы менән бәйле <b>поле ялан</b> (далала йәшәүселәр мәғәнәһендә) менән бәйле, тип фаразлайҙар. XVI быуатта беренсе булып бындай фекерҙе Сигизмунд Герберштейн әйтә. Был фекерҙе беренсе урыҫ тарихсылары ла хуплай. Мәҫәлән, XIX быуаттың башында А. М. Щекатов: «<i>Половцы</i> тигән исемде уларға, күсеп йөрөгән яландарын күҙ уңында тотоп, урыҫтар биргән, тип уйларға була» тигән . </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Традицион_фараз"><span id=".D0.A2.D1.80.D0.B0.D0.B4.D0.B8.D1.86.D0.B8.D0.BE.D0.BD_.D1.84.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.B7"></span>Традицион фараз</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=6" title="Традицион фараз бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=6" title="Традицион фараз бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Хәҙерге тарихнамәлә <b>«половый»</b> йәғни «һарғылт аҡ, һарғылт» һүҙенән «половцы»<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>һүҙе таралған тигән аңлатма йәшәй. Был ҡарашты тәүге тапҡыр 1875 йылда А. Куник тәҡдим итте. Һалам н сиркәү- славян телендә булған «<i>плава»</i>, ә һаламдан — «<i>плавый»</i>, шуға ярашлы, <i>половый, plavý</i> һәм <i>plowy</i> һүҙҙәре хәҙерге <a href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%8B%D2%AB_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Урыҫ теле">рус</a>, чех һәм <a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Поляк теле">поляк</a> телдәрендә шул уҡ нимәне — һалам төҫөн аңлата. Ҡыпсаҡтарҙың славян атамаһы шул һүҙгә <i>-цы/-чи</i> ялғауын ҡушыуҙан килеп сыҡҡан. Ҡыпсаҡтар тураһындағы немец һәм әрмән сығанаҡтарында ла ҡайһы берҙә «аҡһыл һары, һалам кеүек һары төҫ» тигәнгә оҡшаған (<i>фальба</i> һәм <i>хардеш</i>) һүҙҙәр ҡулланыла. Половцыларҙы төрки телле ҡәбиләләр һ<i>ары-ҡыпсаҡ</i> (һары ҡыпсаҡтар) тип атаған. Шулай итеп, <i>половцы</i>— был этнонимдың славян теленә тәржемәһе<sup id="cite_ref-PSA_19-2" class="reference"><a href="#cite_note-PSA-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Д. А. Расовский «Ҡыпсаҡтарҙың килеп сығышы» (1935 йыл) тигән мәҡәләһендә, бәхәс тыуҙырҙы, был тәнҡитләүселәрҙә половцы һәм төркиҙәр ғөмүмән һары сәсле була алмай, тигән стереотип арҡаһында ҡыпсаҡтарҙың аҡ, һары сәсле булыу фаразы оҙаҡ ваҡытҡа һуҙылған бәхәс тыуҙырҙы, әммә һөҙөмтәлә ул ҡабул ителде<sup id="cite_ref-:1_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-:1-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Е._Ч._Скржинская_фаразы"><span id=".D0.95._.D0.A7._.D0.A1.D0.BA.D1.80.D0.B6.D0.B8.D0.BD.D1.81.D0.BA.D0.B0.D1.8F_.D1.84.D0.B0.D1.80.D0.B0.D0.B7.D1.8B"></span>Е. Ч. Скржинская фаразы</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=7" title="Е. Ч. Скржинская фаразы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=7" title="Е. Ч. Скржинская фаразы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Е. Ч. Скржинский фекеренсә, «<i>половьци»</i> этнонимы <i><b>половици</b></i> һүҙенән килеп сыҡҡан. <a href="/wiki/%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%BF%D1%80" title="Днепр">Днепр</a>ҙың <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%B5%D0%B2" title="Киев">Киев</a> ҡалаһы урынлашҡан уң ярында йәшәүселәр «теге яҡтағы» күскенселәрҙе— «оного полу» йәғни, башҡа ҡырҙан тип йөрөткән. һүҙе ҡулланы Өлкән извод Беренсе Новгород йылъяҙмаһында (1219 йылғы мәҡәләлә) шул уҡ «<i>половици»</i> һүҙе Волхов<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> йылғаһының ҡапма-ҡаршы ярында йәшәгән новгородлыларға ҡарата ҡулланыла. Ҡаршы һүҙ Новгород йылъяҙмаларында «<i>половицы»</i> «йылғаның билдәле бер ярында йәшәүсе кешкләр» мәғәнәһендә осратҡанлыҡтан, ул һығымта яһай, «<i>половьци»</i> боронғо урыҫ йылъяҙмаларында — был куман, яландар урынлашҡан <a href="/wiki/%D0%94%D3%99%D1%88%D1%82%D0%B5_%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1" title="Дәште Ҡыпсаҡ">Ҡыпсаҡ</a> далаһында йәғни Днепр йылғаһының һул ярында урынлашҡан ҡомандар тимәк. Әммә ҡыпсаҡтар фәҡәт һул ярҙа ғына урынлашҡан тп әйтеү дөрөҫ түгел, уларҙың йәйләүҙәре уң ярға ла (бигерәк тә рус кенәздәре менән килешеүҙәр төҙөгәндә, хатта йыш ҡына туғанлашҡан ваҡыттарҙа) күсеүе мөмкин булған. Новгород һүҙе «<i>половици»</i>, новгород әйтелеше буйынса, «<i>половичы»</i>, йәғни, ысынлап та, «йылғаның билдәле бер яғы буйлап йәшәүселәр» тип уҡыла. Бында һүҙ ниндәй «<i>половьци»</i> була ул. Бында <a href="/wiki/%D0%9E%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC" title="Омоним">омонимияның</a> үҙенсәлекле сағылышы ғына: беренсе осраҡта тамыр <i>полъ+овичи</i>, икенсеһендә —<i>половъ+ци</i> (йәғни ҡыпсаҡтарҙы славянса билдәләү)<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Үҙатамаһы"><span id=".D2.AE.D2.99.D0.B0.D1.82.D0.B0.D0.BC.D0.B0.D2.BB.D1.8B"></span>Үҙатамаһы</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=8" title="Үҙатамаһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=8" title="Үҙатамаһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>«Ҡыпсаҡ» (qïvçaq) һүҙе, <i>qïv</i> <i>(бәхет; уңыш)</i> тамырынан һәм <i>çaq</i> (нигеҙгә яҡын булған) аффиксынан торһа ла, боронғо төрки теленә тәржемә иткәндә <i>бәхетһеҙ злосчастный</i> тигәнде аңлата, һәм был «уңышлы, бәхеткә әүәҫ» тигән мәғәнә бирергә тейеш, ә <i>qïvsïz</i> (бәхетһеҙ) һәм <i>çaq</i> (мәл, ваҡыт)<sup id="cite_ref-:0_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-29"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> һүҙҙәренән килеп сығырға тейеш түгел. </p><p>Күп кенә төрки телдәрҙә (<a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5" title="Татар теле">татар, ҡырым татар</a>) телдәрендә «ҡыпсаҡ» «тәгәрмәс» йәки «тәгәрмәсле арба» тигәнде аңлата. Рәфҡәт Әхмәтйәнов белдергәнсә, Зәки Вәлиди фекере буйынса, был һүҙ йә ҡоро дала, Гоби, тигәнде аңлатыусы «ҡоба» һүҙенән; йә буш, ҡыуыш тигәнде аңлатыусы «ҡыу» һүҙенән<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Икенсе фараз буйынса, 'ҡыпсаҡ' этнонимы, тимәк — '<a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%80_(%D2%A1%D3%99%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80)" title="Сактар (ҡәбиләләр)">сактарҙың</a> өлөшө', 'кескәй <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%80_(%D2%A1%D3%99%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80)" title="Сактар (ҡәбиләләр)">сактар</a>'<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Ҡыпсаҡтарҙы б. э. т. I быуатта һунндар буйһондорған динлиндәрҙең вариҫтары тип һанаған тикшеренеүселәр фекере буйынса, б. э. т. 201 йылда ҡытай хроникаларында <i>«ҡыпсаҡ»</i> этнонимы <i>«кюе-ше»</i> формаһында, һуңыраҡ был йылдарҙа һәм беҙҙең эраға тиклем 201 <i>«циньча»</i> йәки <i>"кин-ча</i> (вэньянь 欽察) тип телгә алына. Был фекергә ярашлы, <i>«циньча»</i> —XIII-XIV бб. «ҡыпсаҡ» этнонимы өсөн<sup id="cite_ref-KRG_15-1" class="reference"><a href="#cite_note-KRG-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> стандарт ҡытай транскрипцияһы. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Этногенезы"><span id=".D0.AD.D1.82.D0.BD.D0.BE.D0.B3.D0.B5.D0.BD.D0.B5.D0.B7.D1.8B"></span>Этногенезы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=9" title="Этногенезы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=9" title="Этногенезы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ҡыпсаҡтарҙы б. э. т. I быуатта һунндар тарафынан баҫып алынған динлиндәрҙең вариҫтары тип һанаған тикшеренеүселәр б. э. т. 201 йылда ҡулланылған «кюеше» йәки «цзюеше» ҡыпсаҡтарҙы беренсе иҫкә алыу тип ҡабул ителә, уларҙың вариҫтары тип һанай<sup id="cite_ref-KRG_15-2" class="reference"><a href="#cite_note-KRG-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, ләкин С. Г. Кляшторный фекере буйынса, был фараз фонетик яҡтан аҡланмай<sup id="cite_ref-KSG_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-KSG-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/%D0%A0%D3%99%D1%88%D0%B8%D1%82_%D3%99%D0%B4-%D0%94%D0%B8%D0%BD" title="Рәшит әд-Дин">Рәшит әт-Диндең</a> "Йылъяҙмалар йыйынтығы"нда Джами ата-Тавариха ҡыпсаҡтарҙың килеп сығышы тураһында генеалогик риүәйәттәр һаҡланған. Уғыҙ-хан хаҡындағы риүәйәт буйынса, «Ҡыпсаҡ» тип исем бирелгән мифик малай, уғыҙҙарҙың итбараҡ ҡәбилһенә яһаған уңышһыҙ походы ваҡытында<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>ҡыуышта тыуа<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Рәшит әд-Дин шулай уҡ ҡыпсаҡтар 24 <a href="/wiki/%D0%A3%D2%93%D1%8B%D2%99%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Уғыҙҙар">уғыҙ</a><sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>ҡәбиләһенең береһе булған тип әйтә. </p><p>Ҡыпсаҡтарҙың ата-бабалары — <i>си́рҙар</i> (ҡытай сығанаҡтарында <i>са́рҙар, ша́рҙар</i>) сюеяньто) IV—VII быуаттарҙа монгол Алтайы һәм көнсығыш <a href="/wiki/%D0%A2%D1%8F%D0%BD%D1%8C-%D0%A8%D0%B0%D0%BD%D1%8C" class="mw-redirect" title="Тянь-Шань">Тянь-Шань.</a> араһындағы далаларҙа күсенеп йөрөгән. 15 <a href="/wiki/%D0%A3%D0%B9%D2%93%D1%8B%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Уйғырҙар">уйғыр</a> ҡәбиләһе араһында исемләнә. 630 йылда уларҙың дәүләте барлыҡҡа килә. «Ҡыпсаҡ» тигән исем менән аныҡ ҡына һәм, бәлки, был осраҡта этнонимды иң тәүге менән нығытып ҡуйыу менән беҙ, Рамстед Үҙәк Монголиялағы Селенга йылғаһынан көньяҡтараҡ 1909 йылда тапҡан таш стелалағы яҙыуҙан уҡып беләбеҙ. исемде алыусы Әҙәбиәттә был эпитафия «Селенга ташы» тип атала. Унда ырылып яҙылған һүҙҙәр монгол далаларында Көнсығыш-төрки ҡағанлығына нигеҙ һалыусыларҙың береһе Билге ҡаған ерләнгән комплекстың бер өлөшө булып тора. Стеланың төньяғынан дүртенсе юлында: «Төрки ҡыпсаҡтар беҙҙең өҫтән 50 йыл хакимлыҡ икән саҡта…» тип яҙылған<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Һуңынан VII быуат уртаһында ҡағанат башҡа ҡәбиләләр һәм <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B" title="Тан династияһы">ҡытайҙар</a> тарафынан юҡ ителгән. Сирҙар юғары ҡатламының байтаҡ өлөшөн уйғырҙар юҡ иткән, һәм ҡәбиләнең ҡалған өлөшө Иртыштың үрге ағымына һәм Көнсығыш Ҡаҙағстан далаларына күсенә, сирҙар үҙатамаларын «ҡыпсаҡ» («бәхетһеҙ злосчастный»)<sup id="cite_ref-KSG_32-1" class="reference"><a href="#cite_note-KSG-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> тип үҙгәртә. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Тарихы"><span id=".D0.A2.D0.B0.D1.80.D0.B8.D1.85.D1.8B"></span>Тарихы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=10" title="Тарихы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=10" title="Тарихы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Ladislaus_(left)_Cuman_(right).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Ladislaus_%28left%29_Cuman_%28right%29.jpg/220px-Ladislaus_%28left%29_Cuman_%28right%29.jpg" decoding="async" width="220" height="115" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Ladislaus_%28left%29_Cuman_%28right%29.jpg/330px-Ladislaus_%28left%29_Cuman_%28right%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Ladislaus_%28left%29_Cuman_%28right%29.jpg/440px-Ladislaus_%28left%29_Cuman_%28right%29.jpg 2x" data-file-width="1598" data-file-height="836" /></a><figcaption>Венгрия короле Ладислав I (һулда), ҡыпсаҡ яугиры (уң яҡта)</figcaption></figure> <p>Уйғырҙар Көнсығыш төрки ҡағанатын (744 йыл) тар-мар иткәндән һуң, ҡыпсаҡтар, көнсығышта ҡыймаҡтар, көньяҡта <a href="/wiki/%D0%A3%D2%93%D1%8B%D2%99%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Уғыҙҙар">уғыҙ</a> һәм көнбайышта <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Хазарҙар">хазарҙар</a> менән сиктәш булып, хәҙерге Ҡаҙағстандың төньяҡ-көнбайышы биләмәләрендәге <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D2%A1_%D2%A1%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B" title="Ҡыймаҡ ҡағанлығы">Ҡыймаҡ ҡағаналығы</a> составына ҡушыла<sup id="cite_ref-KK_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-KK-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>IX быуатта беренсе тапҡыр мосолман географтары, атап әйткәндә, ибн Хордадбәк тарафынан, яҙып алына: </p> <blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote"><p> «Төрки туғыҙуғыҙҙар иле — бөтә төрки илдәр араһында иң ҙуры. Улар ас-Син, ат-Туббат һәм ҡарлуҡтар менән сиктәш. [Һуңынан] мускусҡа эйә ҡыймаҡтар, уғыҙҙар, чигилдар, түргәштәр, азкишилар, ҡыпсаҡтар, ҡырғыҙҙар, йылғаның икенсе яғында [ көн күреүсе] ҡарлуҡтар һәм халаждар».<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r914152">.mw-parser-output .ts-Конец_цитаты-source{margin:0.357143em 2em 0 0;text-align:right}</style></p><div class="ts-Конец_цитаты-source">— <cite>Ибн Хордадбех. Книга путей и стран // Пер. с араб., коммент., исслед., указ. и карты Н. Велихановой; АН АзССР, Институт востоковедения. — Баку: Элм, 1986., с.66</cite></div></blockquote><p>IX быуат уртаһына ҡыймаҡтарҙан өҫтөнлөк урынлаштырыуға ирешкән, ҡимаҡтар, <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/X_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" class="extiw" title="ru:X век">X</a> быуат уртаһына уларҙы йотҡан<sup id="cite_ref-RDA_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-RDA-37"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/XI_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XI быуат">XI быуат</a> башында ҡыпсаҡтар <a href="/wiki/%D2%BA%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8A%D1%8F" title="Һырдаръя">Һырдаръяның</a> түбән ағымынан уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығара һәм уларҙы <a href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Урта Азия">Урта Азияға</a> һәм Төньяҡ ҡара диңгеҙ буйы далаларына күсергә мәжбүр итеп, Хорезмдың төньяҡ-көнсығыш сигенә килеп терәлә. XI быуат уртаһына <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B5%D1%87%D1%8C%D0%B5" class="extiw" title="ru:Семиречье">Етеһыуҙ</a>ан тыш,<a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D2%99%D0%B0%D2%93%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Ҡаҙағстан">Ҡаҙағстандың</a>, бөтә ҙур биләмәләре тиерлек ҡып саҡтарға буйһона. Уларҙың көнсығыш сиге <a href="/wiki/%D0%98%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%88" title="Иртыш">Иртыш йылғаһына</a>, көнбайыш биләмәләре <a href="/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0" title="Волга">Иҙел</a>гә тоташа, көньяҡта —Талас йылғаһы районына етә, төньяҡ сиге булып Көнбайыш Себер урмандары хеҙмәт итә. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg/220px-Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg/330px-Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg/440px-Kunhalom_F%C3%BCl%C3%B6psz%C3%A1ll%C3%A1s.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a><figcaption>Ҡыпсаҡ ҡурғаны (Венгрия)</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_Русь"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.A0.D1.83.D1.81.D1.8C"></span>Ҡыпсаҡтар һәм Русь</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=11" title="Ҡыпсаҡтар һәм Русь бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=11" title="Ҡыпсаҡтар һәм Русь бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Igorsvyat.jpg"><img resource="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Igorsvyat.jpg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Igorsvyat.jpg/220px-Igorsvyat.jpg" decoding="async" width="220" height="115" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Igorsvyat.jpg/330px-Igorsvyat.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Igorsvyat.jpg/440px-Igorsvyat.jpg 2x" data-file-width="2478" data-file-height="1300" /></a><figcaption><i><span style="font-size:85%; margin-left:0.2em; color:var(--color-subtle, #54595d)">(недоступная ссылка)</span><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BE%D0%B2_%D0%92._%D0%9C." class="extiw" title="ru:Васнецов В. М.">Васнецов В. М.</a> «Игорь Святославичтың ҡыпсаҡтар менән алышынан һуң»</i> </figcaption></figure> <p>XI быуаттың икенсе яртыһынан монгол-татар ябырылыуына тиклем ҡыпсаҡтар даими рәүештә көньяҡ Рускә һөжүм иткән. Улар ерҙәрҙе бөлгөнлөккә төшөргән, мал-мөлкәтте талаған, кешеләрҙе әсирлеккә алған. Ҡыпсаҡтар тиҙ һәм көтмәгәндә һөжүм яһаған; уларҙы кире ҡағырға тырышты һәм, далаларына ҡайтандан һуң, урыҫ кенәздәре уларҙан әсирҙәрҙе һәм малды тартып алырға тырышҡан. Уларҙан күпселек осраҡта Переяслав, Киев һәм Рязань кенәзлектәре, Поросье һәм Северский ерҙәре яфа сиккән. Ҡайһы берҙә Русь үҙҙәренең әсирҙәрен ҡыпсаҡтарҙан һатып алған<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Уларҙың урыҫ сиктәрендә күренеүе 1055 йылға ҡарай. Ҡыпсаҡ ханы Болуш урҙаһы менән Переяслав кенәзлеге сиктәренә инә һәм башында Всеволод Ярославович торған переяслав дружинаһы менән күҙгә-күҙ осраша . Осрашыу тыныс үтә — бүләк бирешкәндән һуң, яҡтар үҙ сиктәренә таралыша. Был осорҙа ҡыпсаҡтар, башҡа дала халыҡтары менән һуғышҡанлыҡтан, рус кенәзлектәре менән ҡаршылыҡҡа килергә тырышмағандар. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт үтеүгә хәл үҙгәрә: йыл 1061 йылда Всеволод Ярославович Исҡал хандан еңелеүгә тарый, Переяслав ере бөлөүгә дусар була. 1068 йылдың сентябрь айында ҡыпсаҡтар булып Альт йылға буйындағы алыштарҙа Ярославичтар ғәскәрен ҡыйрата һәм сик буйы ерҙәре туҙҙырыла. Бынан һуң ҡыпсаҡтарҙың урыҫ ерҙәренә хәрби походтары (йыш ҡына берәй урыҫ кенәзе менән союздаш булып) даими төҫ ала. 1078 йылда ҡыпсаҡтар Нежатина Нива алышында ҡатнаша, унда Киев кенәзе Изяслав Ярославич һәләк була. </p><p>1093 йылда ҡыпсаҡтар Стугна йылғаһы буйындағы һуғышта Святополк Изяславич Киевлы, Владимир Всеволодович Мономах һәм Ростислав Всеволодович Переяславль кенәздәренең берләшкән ғәскәрҙәре өҫтөнән еңеү яулай. Бынан һуң ҡыпсаҡтар Олег Святославовичҡа чернигов мираҫы өсөн көрәшендә ярҙам итәләр, шул иҫәптән мәжбүр була 1094 йылда Владимир Мономах Черниговты ҡалдырырға мәжбүр ителә, әммә 1096 йылда ҡыпсаҡтар урыҫтарҙан тәүге емергес еңелеүгә дусар ителә, Туғарҡан хан һәләк була. </p><p>1099 йылда Давыд Игоревич Вяр йылғаһында, Перемышлдән (Пшемысль) алыҫ түгел, ҡыпсаҡ хандары Боняктар ярҙамы менән король улы Кальман (урыҫ йылъяҙмаларында — Коломан) етәкләгән венгр ғәскәрен тар-мар итә. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Biliwar.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Biliwar.jpg/220px-Biliwar.jpg" decoding="async" width="220" height="297" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Biliwar.jpg/330px-Biliwar.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Biliwar.jpg/440px-Biliwar.jpg 2x" data-file-width="854" data-file-height="1153" /></a><figcaption>1184 йылдың 1 мартында Хороль йылғаһындағы алыш</figcaption></figure> <p>Русь үҙенең көньяҡ сиктәрен обороналау өсөн нығытмалар ойоштора һәм сиктәренә ҡара клобуктар исеме аҫтында билдәле булған союздаш тыныс <a href="/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B8_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Төрки халыҡтар">төркиҙәргә</a> ауылдар төҙөп ултырырға рөхсәт иткән. Киев кенәзлеге биләмәләренең көньяҡ сигендәге ҡара клобук тораҡтарының үҙәге Поросьела булған. Ҡара клобуктар Киев кенәздәренең мөһим хәрби көсө булған, улар бөтә ҡораллы сығыштарында тиерлек ҡатнашҡан. </p><p>Ҡайһы саҡта урыҫтар ҡыпсаҡтар менән һөжүм һуғыштарын алып барған, тәрән походтар ойошторған. Әгәр бындай саралар дөйөм урыҫ сараларына әүерелһә (тәүге тапҡыр Святополк менән Мономах, артабан Изяслав Мстиславич, Мстислав Изяславич, Святослав Всеволодович, Роман Мстиславич дәүерендә), улар мотлаҡ уңышлы тамамланған. Айырылып һөжүм итеүҙең уңышһыҙ миҫалы булып 1185 йылда «Игорь полкы тураһында һүҙ» әҫәренең геройы Игорь Святославич ғәмәлен атап була. </p><p><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/XII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" class="extiw" title="ru:XII век">XII</a> <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/XII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" class="extiw" title="ru:XII век">быуат</a> башында Долобский съезынан (1103 йыл), һуң, ҡыпсаҡтар Святополк Изяславич һәм Владимир Мономах тарафынан <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0%D0%B7" title="Кавказ">Кавказға,</a> <a href="/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0" title="Волга">Волга</a> һәм <a href="/wiki/%D0%94%D0%BE%D0%BD" title="Дон">Дон</a> аръяғына ҡыҫырыҡлана. Кавказда ҡыпсаҡтар грузин батшаһы <a href="/wiki/%D0%94%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%B4_IV_%D0%A2%D3%A9%D2%99%D3%A9%D2%AF%D1%81%D0%B5" title="Давид IV Төҙөүсе">Давид Төҙөүсегә</a> хеҙмәт итә башлай. Улар, грузин армияһының үҙәген тәшкил итеп, Грузияны төрөк-сәлжүктәрҙән таҙартырға ярҙам итә. </p><p>Владимир Мономахтың вафатынан һуң (1125 йыл) ҡыпсаҡтар ҡабаттан урыҫ кенәздәренең үҙ-ара көрәшендә әүҙем ҡатнаша, ҡағиҙә булараҡ, <a href="/wiki/%D0%91%D3%A9%D0%B9%D3%A9%D0%BA_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D3%99%D0%B7%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5" title="Бөйөк Владимир кенәзлеге">суздальский</a> һәм северскийҙар яғында волындарға ҡаршы, 1169 һәм 1203 йылдарҙа <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%B5%D0%B2" title="Киев">Киев</a> ҡалаһын талауҙа ҡатнашҡан. Артабан дөйөм ҡыҫҡа мөҙҙәтле тыныс һыйышып йәшәү һәм ҡыпсаҡ юғары ҡатламының өлөшләтә <a href="/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D0%BB%D1%8B%D2%A1" title="Христианлыҡ">христианлаштырылыу</a> осоро булған. Тарихсы һәм этнолог <a href="/wiki/%D0%93%D1%83%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%91%D0%B2_%D0%9B%D0%B5%D0%B2_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87" title="Гумилёв Лев Николаевич">Л.</a> <a href="/wiki/%D0%93%D1%83%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%91%D0%B2_%D0%9B%D0%B5%D0%B2_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87" title="Гумилёв Лев Николаевич">Н. Гумилёв</a> ҡыпсаҡтар <a href="/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Украиндар">украиндарҙың</a><sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. этногенезында ҡатнашҡан тип фаразлаған. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_Византия"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.92.D0.B8.D0.B7.D0.B0.D0.BD.D1.82.D0.B8.D1.8F"></span>Ҡыпсаҡтар һәм Византия</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=12" title="Ҡыпсаҡтар һәм Византия бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=12" title="Ҡыпсаҡтар һәм Византия бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>1091 йылда ҡыпсаҡтар рус кенәзе Василько Ростиславич менән бергә <a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B" title="Византия империяһы">Византияның</a> <a href="/wiki/%D0%91%D3%99%D1%88%D0%BD%D3%99%D0%BA%D1%82%D3%99%D1%80" title="Бәшнәктәр">бәшнәктәр</a> менән һуғышында ярҙам күрһәтә һәм Лебурн янындағы алышта улар, шул иҫәптән әсирҙәр ҙә, юҡ ителә. Әммә 1092 йылда ҡыпсаҡтар византия самозванецы Лжедиоген яҡлы сығыш яһай һәм Византия территорияһына баҫып инә. 1095 йылда ҡыпсаҡ ғәскәре емергес еңелеүгә дусар ителә, ялған исемдә йөрөүсе самозванец үҙе византия ғәскәрҙәре тарафынан әсирлеккә алына һәм ҡыпсаҡтар йәйләүҙәренә кире ҡайтырға мәжбүр була. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_Икенсе_Болгар_батшалығы"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.98.D0.BA.D0.B5.D0.BD.D1.81.D0.B5_.D0.91.D0.BE.D0.BB.D0.B3.D0.B0.D1.80_.D0.B1.D0.B0.D1.82.D1.88.D0.B0.D0.BB.D1.8B.D2.93.D1.8B"></span>Ҡыпсаҡтар һәм Икенсе Болгар батшалығы</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=13" title="Ҡыпсаҡтар һәм Икенсе Болгар батшалығы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=13" title="Ҡыпсаҡтар һәм Икенсе Болгар батшалығы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ҡыпсаҡтар Икенсе Болгар батшалығына әһәмиәтле йоғонто яһаған һәм икенсе батшалыҡ барлыҡҡа килеү осорона болгарҙарҙың ышаныслы союздашы булған<sup id="cite_ref-a_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-a-42"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-б_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-б-43"><span class="cite-bracket">[</span>43<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Ҡыпсаҡтар Асень болгар батшалары династияһының иң билдәле һуғыштарында ҡатнашҡан, икенсе болгар батшалығының иң яҡшы йылдарында союздаш булғандар һәм Урта быуаттарҙа болғар ассимиляцияһына дусар ителгән халыҡтарҙың береһе булып тора. </p><p>Ҡыпсаҡтар Болгарияла беренсе тапҡыр 1186 йылда, телгә алына батша Иван Асень I ҡыпсаҡтарҙан торған ҙур ярҙамсы армияһы менән көтмәгәндә <a href="/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B9" title="Дунай">Дунайҙы</a> кисеп сығып, император Исаак II Ангелдың<sup id="cite_ref-Бхан_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-Бхан-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>болғар ихтилалын баҫтырыуына ҡамасаулай. 1190 йылда Исаак II Ангел ҡамауҙа ҡалған болғарҙарға ҡыпсаҡтарҙың ярҙамға килеүенә ҡамасаулау маҡсатында махсус флот ебәрә. Әммә Дунай блокадаһы өҙөлгән һәм ҡыпсаҡтар Дунайҙы аша сыҡҡан тигән имеш-мимештәр византиялыларҙы ҡаушата паника һәм император ғәскәрҙәренең артабанғы еңелеүенә килтерә. Асень һәм Пётр батшаларының ҡустыһы — Калоян хакимлығы ваҡытында, болғарҙарҙың союздашы булған ҡыпсаҡтар уның подданныйҙарына әйләнә, дәүләттә юғары вазифа биләгән, идара итеүҙә ҡатнашҡан<sup id="cite_ref-a_42-1" class="reference"><a href="#cite_note-a-42"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Калояндың ҡатыны ҡыпсаҡ ханы ҡыҙы булған, ә уның ағаһы ҡыпсаҡ Манастр болғар полководецы, Калояндың иң яҡын көрәштәштәренең береһе булған. Әммә <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8" title="Салоники">Солунды</a> ҡамау барышында Калояндың көтөлмәгән үлеме Манастрҙың аҫтырын эше тип тә фаразлана. </p><p>1204 йылда венгр короле Имре папа Иннокентий III-гә Калоян батша уға ҡаршы «мәжүси армия» йәғни ҡыпсаҡтарҙы файҙаланғанын ошаҡлай.<sup id="cite_ref-a_42-2" class="reference"><a href="#cite_note-a-42"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Шулай уҡ ҡыпсаҡтар атаҡлы Андрианополь эргәһендәге алышта IV Тәре походын тар-мар итеүҙә һәм Латин империяһы<sup id="cite_ref-Бхан_44-1" class="reference"><a href="#cite_note-Бхан-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>императорын әсирлеккә алыуҙа ла ҡатнашты һәм хәл иткес роль уйнаны </p> <table style="margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; color:inherit; border-style:none;"> <tbody><tr> <td style="width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;"><span class="skin-invert" typeof="mw:File"><span title="«"><img alt="«" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Aquote1.png/30px-Aquote1.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/44/Aquote1.png 1.5x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td> <td><span style="font-style:italic"><cite>Иоаннис, король Блакии, шёл на помощь тем, кто был в Андринополе, с огромным войском: он привёл с собой блаков, и бугров, и чуть ли не сорок тысяч куменов, которые были нехристями…</cite></span> </td> <td style="width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;"><span class="skin-invert" typeof="mw:File"><span title="»"><img alt="»" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Aquote2.png/30px-Aquote2.png" decoding="async" width="30" height="23" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/49/Aquote2.png 1.5x" data-file-width="40" data-file-height="30" /></span></span> </td></tr></tbody></table> <p>Был алыштарҙа ҡыпсаҡ атлылары хәл иткес роль уйнай: ике көн рәттән ике әүрәткес манёвр яһап, ҡыпсаҡтар эҙәрлекләүгә граф Луи де Блуаның ауыр кавалерияһын, ә уның артынан бөтә рыцарь атлыларын әлеп иткән. Ҡыпсаҡтар, уларҙы әүрәтеп. болғарҙар боҫҡонда көткән урынға алып килә. Бөтә рыцарь ғәскәре шулай һәләк була.<sup id="cite_ref-Бхан_44-2" class="reference"><a href="#cite_note-Бхан-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>1230 йылда иң һуңғы мәлдә ҡыпсаҡтар болгарҙар өсөн билдәле Клокотница янында һуғышы барышында Иван Асень II-нең ҙур булмаған армияһына ярҙамға килеп өлгөрә. Шулай итеп, улар тағы үҙ исемен тарихта ҡалдыра, сөнки Иван Асень II үҙенең ғәскәренән бер нисә тапҡырға күп булған эпир армияһын ҡыйрата, императорын — деспот Эпирҙы, Феодор Комнинды, бөтә ғаиләһе менән әсирлеккә ала.<sup id="cite_ref-Бхан_44-3" class="reference"><a href="#cite_note-Бхан-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_Хорезм"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.A5.D0.BE.D1.80.D0.B5.D0.B7.D0.BC"></span>Ҡыпсаҡтар һәм Хорезм</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=14" title="Ҡыпсаҡтар һәм Хорезм бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=14" title="Ҡыпсаҡтар һәм Хорезм бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Емектәрҙең ҡышҡы йәйләүҙәре (идентификация мәсьәләһе асыҡ ҡала, Ҡыймаҡтар мәҡәләһен ентекләберәк ҡара) <a href="/wiki/%D2%BA%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8A%D1%8F" title="Һырдаръя">Һырдаръяның</a> түбәнге ағымында һәм Арал буйында, Сығнаҡ ҡалаһы торған Хорезм сиктәрендә, <a href="/wiki/%D0%98%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%88" title="Иртыш">Иртышта</a> наймандар менән сиктәш, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D2%A3%D0%BB%D1%8B" title="Ҡаңлы">ҡаңлылар</a> күсеп йөрөгән ерҙә урынлашҡан була. <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/XII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" class="extiw" title="ru:XII век">XII быуаттың</a> ңикенсе яртыһында хорезмшаһ Аладддин Текеш ҡаңлы ҡәбиләһенән Теркен-хатынға өйләнә. Шул сәбәпле ҡаңлыларҙың бер өлөшө Хорезмға күскән, ҡыпсаҡ юғары ҡатламы Хорезм хакимиәтендә күренекле урын биләй: мәҫәлән, Теркен-хатундың ағаһы Ҡайыр-хан <a href="/wiki/XIII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XIII быуат">XIII быуат</a> башында Отрарҙа наместник була. Яҡынса шул уҡ ваҡытта емектәрҙең бер өлөшөн хорезмшаһтар үҙҙәренең ерҙәренә ултырта. Урта Азияны монголдарҙың баҫып алыуы формаль рәүештә Ҡайыр-хандың монгол илселеген язалауынан башлана (1218). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_монголдар"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.BC.D0.BE.D0.BD.D0.B3.D0.BE.D0.BB.D0.B4.D0.B0.D1.80"></span>Ҡыпсаҡтар һәм монголдар</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=15" title="Ҡыпсаҡтар һәм монголдар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=15" title="Ҡыпсаҡтар һәм монголдар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Asia_1200ad.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Asia_1200ad.jpg/270px-Asia_1200ad.jpg" decoding="async" width="270" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Asia_1200ad.jpg/405px-Asia_1200ad.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Asia_1200ad.jpg/540px-Asia_1200ad.jpg 2x" data-file-width="1968" data-file-height="1215" /></a><figcaption>XII быуат Азия картаһы, ҡыпсаҡ һәм уларҙың күршеләренең ерҙәрен күрһәтә</figcaption></figure> <p>1222—1223 йылдарҙа ҡыпсаҡтар аландарға монголдарға ҡаршы торорға ярҙам итә, ләкин монголдарҙың мөрәжәғәтенән һәм уларҙан йолом алғандан һуң үҙҙәренең союздаштарын ҡалдыра. Һуңғараҡ ҡыпсаҡтар башта Донда <a href="/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B" title="Монгол империяһы">монгол</a> ғәскәренән, аҙаҡ уларҙан ярҙам һораған урыҫ кенәздәре менән берлектә (ҡара: Калка йылғаһындағы алыш) тар-мар ителә. 1229 йылда ҡыпсаҡтар <a href="/wiki/%D0%AF%D0%B9%D1%8B%D2%A1" title="Яйыҡ">Уралда</a> Европаға яңы походын ойошторған монголдар тарафынан ҡыйратыла. </p><p>Беренсел мәғлүмәт сығанаҡтарға таянып, ҡайһы бер тикшеренеүселәр фараздары буйынса<sup id="cite_ref-KRG_15-3" class="reference"><a href="#cite_note-KRG-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, монголдар, мәҫәлән, ә тертробичтарҙан (дурут) айырмалы рәүештә, төрки сығышлы түгел, монгол сығышлы <i>(татарҙарҙан</i>) булған Дон буйҙарында күсенеп йөрөгән ҡеүәтле ҡыпсаҡ ҡәбиләләренең береһе — туҡһабалар, менән союздаш мөнәсәбәттәр урынлаштыра алған. </p><p><a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9" title="Батый">Батыйҙың</a> 1236—1242 йылдарҙағы европа походынан һуң, ҡыпсаҡтар үҙ аллы сәйәси берәмек булыуҙан туҡтай кеүек, ләкин <a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%A3%D1%80%D2%99%D0%B0" title="Алтын Урҙа">Алтын Урҙа</a><sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">[</span>45<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> төрки халҡының төп массивын тәшкил иткән һәм шулай уҡ <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Башҡорттар">башҡорт, балҡар</a>, <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Татарҙар">татар</a>, <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D2%93%D0%B0%D1%83%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Ғағауздар">ғағауз</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D2%99%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Ҡаҙаҡтар">ҡаҙаҡ</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Ҡарағалпаҡтар">ҡарағалпаҡ</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%B9%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Ҡарасайҙар">ҡарасай</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D1%80%D2%93%D1%8B%D2%99%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Ҡырғыҙҙар">ҡырғыҙ</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D1%80%D1%8B%D0%BC_%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Ҡырым татарҙары">ҡырым татарҙары</a>, <a href="/wiki/%D2%A0%D1%83%D0%BC%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Ҡумыҡтар">ҡумыҡ</a>, <a href="/wiki/%D0%9D%D1%83%D2%93%D0%B0%D0%B9%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Нуғайҙар">нуғай</a>, <a href="/wiki/%D2%AE%D0%B7%D0%B1%D3%99%D0%BA%D1%82%D3%99%D1%80" title="Үзбәктәр">үзбәк</a>, <a href="/wiki/%D0%A1%D1%8B%D0%B1%D1%8B%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80" class="mw-redirect" title="Сыбырҙар">сыбыр</a> этностарының формалашыуына үҙ өлөшөн индергән. Уларҙың бер өлөшө Кавказ аръяғына, бер өлөшө Рускә, өсөнсөләре Балҡан ярымутрауына (Болгария) һәм Византияға (<a href="/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D1%8F" title="Фракия">Фракияға</a> һәм <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%81%D0%B5_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Кесе Азия">Кесе Азияға</a>) күсеп китә. Ниһайәт, ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, мысыр ғәскәренә хеҙмәткә ялланып, <a href="/wiki/%D0%9C%D1%8B%D1%81%D1%8B%D1%80" title="Мысыр">Мысырға</a> күсә; ҡайһы бер мысыр солтандары ҡыпсаҡ сығышлы (мәҫәлән, солтан <a href="/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D2%AB_I" title="Бейбарыҫ I">Бейбарс I</a>) була. Ҡыпсаҡтарҙы элек-электән бик йыш ялланған хәрби частар итеп файҙаланғандар. Был ҡыпсаҡтарҙың бик шәп һыбайлы, мәргән уҡсы, батыр һәм тәртипле яугир булыуы менән бәйле. Уларҙы шәхси гвардиясылар итеп ҡулланыуҙың миҫалы сифатында <a href="/wiki/%D0%9C%D3%99%D0%BC%D0%BB%D2%AF%D0%BA%D1%82%D3%99%D1%80" title="Мәмлүктәр">мәмлүктәрҙе</a> атарға була. Был боронғо замандарҙа барлыҡҡа килгән ғәмәл, Әһәмәниҙәр, Аршакидтар, Сәсәниҙәр үҙҙәренең ауыр кавалеристарын Бөйөк Даланың <a href="/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%B8%D1%84%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Скифтар">скиф</a>, <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Сарматтар">сармат</a>, соғҙи һәм башҡа ҡәбиләләренән йыя торған булған. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_Грузия"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.93.D1.80.D1.83.D0.B7.D0.B8.D1.8F"></span>Ҡыпсаҡтар һәм Грузия</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=16" title="Ҡыпсаҡтар һәм Грузия бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=16" title="Ҡыпсаҡтар һәм Грузия бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%D0%93%D1%80%D1%83%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Грузия">Грузияла</a> ҡыпсаҡтар хакимдарҙың үҙ-ара низағтарында ҡатнаша. <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/XIV_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" class="extiw" title="ru:XIV век">XIV</a> быуат башына уларҙың грузия хакимдарының эске феодал һуғыштарында ҡатнашыуы тураһында ҡыпсаҡтар тураһында яҙма сығанаҡтарында һуңғы тапҡыр телгә алына. Был осорҙан бирле ҡыпсаҡтар башҡаса грузин сығанаҡтарында телгә алынмай, күрәһең, улар Кавказ аръяғында<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite-bracket">[</span>46<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>этник яҡтан грузин һәм башҡа халыҡтар менән ҡушылып бөтәләр. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтар_һәм_Венгрия"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D0.92.D0.B5.D0.BD.D0.B3.D1.80.D0.B8.D1.8F"></span>Ҡыпсаҡтар һәм Венгрия</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=17" title="Ҡыпсаҡтар һәм Венгрия бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=17" title="Ҡыпсаҡтар һәм Венгрия бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Hungary_13th_cent.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Hungary_13th_cent.png/220px-Hungary_13th_cent.png" decoding="async" width="220" height="164" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Hungary_13th_cent.png/330px-Hungary_13th_cent.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Hungary_13th_cent.png/440px-Hungary_13th_cent.png 2x" data-file-width="1757" data-file-height="1307" /></a><figcaption>XIII быуатта Венгрия: этник өлкәләр. Ҡомандар һары төҫ менән бирелгән.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG/220px-Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG" decoding="async" width="220" height="332" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG/330px-Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG/440px-Chronicon_Pictum_P129_IV._L%C3%A1szl%C3%B3_%C3%A9s_gyilkosai.JPG 2x" data-file-width="970" data-file-height="1463" /></a><figcaption>1290 йылдың 10 июлендә ҡыпсаҡ заговорсылары Ласло IV Кунды үлтерә</figcaption></figure> <p>Венгр короле Бела IV ҡабул половцев килә Котян хан (Мстислав Мстиславич Галицкийҙың ҡайныһы) етәкселегендә килгән ҡыпсаҡтарҙы ҡабул итә; венгрия тәхетенең вариҫы Иштван Котяндың ҡыҙы Елизаветаға өйләнә. Ҡыпсаҡтар Венгрияла күренекле урын биләй, ҡыпсаҡтар, мәҫәлән, улар короллек сиктәрен һаҡлай, әммә монголдарҙың баҫып инеүе алдынан венгрия юғары ҡатламы (1241) Котян ханды һәм уның улдарын үлтерә, ә ҡыпсаҡтар Болгарияға китә. Ҡомандар тураһында "Краков компилятивный анналдар"ында Лешек кенәз менән бергә краков рыцарҙарын еңде тигән һуңғы мәғлүмәт бар </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Антропологияһы"><span id=".D0.90.D0.BD.D1.82.D1.80.D0.BE.D0.BF.D0.BE.D0.BB.D0.BE.D0.B3.D0.B8.D1.8F.D2.BB.D1.8B"></span>Антропологияһы</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=18" title="Антропологияһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=18" title="Антропологияһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Рәсәй суд-медицина экспертизаһы,үҙәгенең шәхесте суд-медицина идентификациялау бүлеге мөдире профессор Виктор Звягин, әсәһе ҡыпсаҡ ҡыҙы булған владимир-суздаль кенәзе Андрей Боголюбскийҙың (<a href="/wiki/XII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XII быуат">XII быуат</a>), ҡалдыҡтарын яңы технологиялар ярҙамында өйрәнеп, шундай һығымтаға килә<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite-bracket">[</span>47<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>: </p><p>«Проф. М. М. Герасимов (<a href="/wiki/1949_%D0%B9%D1%8B%D0%BB" title="1949 йыл">1949 йыл</a>) тураһында Андрей Боголюбскийҙың тышҡы ҡиәфәтендә монголоид үҙенсәлектәренә нигеҙләнгән визуаль краниологик анализ мәғлүмәттәре субъектив, хәҙерге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләрҙе менән дәлилләнмәй. Һығымта: тикшерергә килтерелгән баш һөйәге ысынлап та урта-европа антропологик тибы вәкилдәренә хас <a href="/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%BE%D0%B8%D0%B4_%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0" title="Европеоид раса">европеоид раса</a> ҡиәфәтле ир-аттыҡы». </p><p>Әл-Ғүмәри (<a href="/wiki/XIV_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XIV быуат">XIV быуат</a>) һүҙҙәренсә, <a href="/wiki/%D0%94%D3%99%D1%88%D1%82%D0%B5_%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1" title="Дәште Ҡыпсаҡ">Ҡыпсаҡ далаһын</a> баҫып алған <a href="/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Монгол халыҡтары">монгол</a>дар һәм ҡыпсаҡтар тәү ҡарауға һәм төрлө расаға ҡараған, һуңынан ҡатнаш никахтар һөҙөмтәһендә монголдар ҡыпсаҡ һыҙаттарын ҡабул итә<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite-bracket">[</span>48<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Ҡыпсаҡтарҙың тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләгәндә иң мөһиме уларҙың һары сәсле һәм ерән булыуы тора. Атап әйткәндә, ҡыпсаҡтар — зәңгәр күҙле һәм «ҡыҙыл» (башҡа тәржемәләр буйынса — ерән) сәсле<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>49<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> тип абсолют бойондороҡһоҙ ҡытай сығанағы телгә алыуын билдәләргә кәрәк. </p><p>Әммә, күпселек совет ғалимдарының фекере буйынса, төрки телле ҡыймаҡ-ҡыпсаҡ ҡәбиләләрҙең төп массаһы-ҡара сәсле һәм ҡуңыр күҙле монгол ҡатышҡан була<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">[</span>50<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Палеогенетикаһы"><span id=".D0.9F.D0.B0.D0.BB.D0.B5.D0.BE.D0.B3.D0.B5.D0.BD.D0.B5.D1.82.D0.B8.D0.BA.D0.B0.D2.BB.D1.8B"></span>Палеогенетикаһы</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=19" title="Палеогенетикаһы бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=19" title="Палеогенетикаһы бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ҡыпсаҡтарҙа Y-хромосомалы G2a-PH1780 һәм С2-Y11990<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>51<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> гаплотөркөмө билдәләнгән. </p><p>Әлеге ваҡытта ҡыпсаҡтар буйынса, бына уларҙың гаплотөркөмө һәм бына уларҙың вариҫтары, тип аныҡ әйтеп бирерлек палео-ДНК мәғлүмәте юҡ. Йәғни ҡыпсаҡтар, кундар, ҡомандар һ.б. халыҡтар менән бер рәттән, Дәште Ҡыпсаҡтың халҡын тәшкил иткән. Әлеге ваҡытта ҡыпсаҡ, ҡыпчаҡ, ҡыпшаҡ ырыу ҡәбиләләре башҡорттарҙа, татарҙарҙа, нуғайҙарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, ҡырым татарҙарында, ҡырғыҙҙарҙа һ. б. осрай. Уларға түбәндәге гаплотөркөмдәр хас: R1b-M73, DYS390=19 (башҡорттарҙа, ҡаҙаҡтарҙа, ҡырым татарҙарында), R1b-Z2103 (башҡорттарҙа, ҡырым татарҙарында, ҡаҙаҡтарҙа), R1b-M73, DYS390=21/22 (башҡорттарҙа, татарҙарҙа), R1a-SUR51 (башҡорттарҙа), J2-Z387 (башҡорттарҙа, татарҙарҙа), C-L1370 (ҡаҙаҡтарҙа, татарҙарҙа, ҡырғыҙҙарҙа), N1c-P43 (башҡорттарҙа, төркмәндәрҙә), E1b-V13 (нуғайҙарҙа, татарҙарҙа, башҡорттарҙа, ҡырым татарҙарында), G2a-L1264 (башҡорттарҙа) һәм башҡаларҙа. Венгрҙарҙа этник төркөмдәр араһында ҡыпсаҡтарының тоҡомдары — <i>плавцы</i> һәм <i>кункалар</i> этник төркөмдәре бар. <i>Ҡоман</i>, <i>кубан</i>, <i>куба</i> этник төркөмдәре башҡорнттар, болғарҙар, алтайҙар, нуғайҙар ҡырғыҙҙар араһында осрай. </p><p>Ҡаҙаҡтар араһында — ҡыпшаҡ, башҡорттар араһында — <a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1" title="Ҡыпсаҡ">ҡыпсаҡ</a>, ҡырғыҙҙар араһында ҡырғыз-ҡыпсаҡ, алтайҙар араһында — алтай-ҡыпсаҡ, үзбәк араһында — фирғәнә ҡыпсаҡтары, башҡа ҡыпсаҡ-үзбәктәр. Шулай уҡ ҡарағалпаҡ араһында ҡыпшаҡ ырыуы бар. Осрашыу ырыуы ҡәбиләһе булып халыҡтар итәбеҙ <a href="/wiki/%D0%90%D1%84%D2%93%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Афғанстан">Афғанстанда</a> Чараймак халҡының Таймани ҡәбиләһе составында ҡыпсаҡ ырыуы осрай. Тоҡсоба — Кесе юзнең Байбаҡты ырыуына ҡараған тармаҡ. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ҡәбиләләре"><span id=".D2.A0.D3.99.D0.B1.D0.B8.D0.BB.D3.99.D0.BB.D3.99.D1.80.D0.B5"></span>Ҡәбиләләре</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=20" title="Ҡәбиләләре бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=20" title="Ҡәбиләләре бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ҡыпсаҡ ҡәбиләһе <a href="/wiki/XI_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XI быуат">XI</a>—<a href="/wiki/XII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XII быуат">XII быуатта</a>, мосолман яҙма сығанаҡтары мәғлүмәттәренә ярашлы, төрки телле халыҡтарҙың иң күп һанлыһы була, ә улар иң киң таралыу өлкәһенә эйә була<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">[</span>52<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Ан-Нувайриға ярашлы, ырыуы ҡыпсаҡтырҙың ҡәбиләләре күп төрлө була. <a href="/wiki/XIII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XIII быуат">XIII быуатта</a> токсоба, йет, бурджоглы, бурлы, <a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D2%A3%D0%BB%D1%8B" title="Ҡаңлы">кангуоглы (кангароглы)</a>, андоглы, дурут, карабароглы, джузан, карабирикля, котян ҡәбиләләре<sup id="cite_ref-KRG_15-4" class="reference"><a href="#cite_note-KRG-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. <a href="/wiki/%D0%98%D0%B1%D0%BD_%D0%A5%D3%99%D0%BB%D0%B4%D2%AF%D0%BD" title="Ибн Хәлдүн">Ибн Хәлдүн</a> дә яҙылыштарында бик аҙ ғына төҙәтмәләр менән, ун бер ҡәбилә ти. Улар түбәндәгесә атаған: токсоба, сета, буржоглы, эльбури, канаарлы, оглы, дурут, калабаал, джерсан, карабирикля һәм кунун. </p><p>Урыҫ йылъяҙмаларында <a href="/wiki/XI_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XI быуат">XI</a>—<a href="/wiki/XII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XII быуат">XII быуаттарҙа</a> ҡыпсаҡтар түбәндәге төркөмдәргә бүленә: Днепрҙан көнбайыштараҡ лукоморҙар һәм бурчевичтар (буржоглы тура килә<sup id="cite_ref-RDA_37-1" class="reference"><a href="#cite_note-RDA-37"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> либо эльбори, ольберам<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>53<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">[</span>54<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>) восточнее Днепра<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">[</span>55<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (1193 год), читеевичей<sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">[</span>56<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, шулай уҡ бурнович, токсобич, колобич, тертробич (дурут), улашевич һәм тарголовцев(1185), көнсығышта волга ямяковский <i>йемектар</i>ға тап килә<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-IS_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-IS-58"><span class="cite-bracket">[</span>58<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>)<sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>). </p><p>Археология мәғлүмәттәре буйынса, һары ҡыпсаҡтар билдәһе булған таш балбалдар Северской Донец йылғаһының урта һәм түбәнге ағымында һәм Аҙау буйында урынлашҡан, был ҡыпсаҡтарҙың лукоморьелағы күсенеп йөрөү үҙәктәре (Молочная йылғаһы) һәм бурчевичтар (Северской Донец ҡушылдығы Волчья йылғаһы) (токсобичтарҙың Донец һәм Дон араһындағы йәйләүҙәренә теймәйсә)<sup id="cite_ref-PSA_19-3" class="reference"><a href="#cite_note-PSA-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Шулай уҡ төбәктең көнбайышында ҡомандар, көнсығышында кундар күсенеп йәшәгән. </p><p>Сергей Григорьевич Кляшторный тәҡдим иткән<sup id="cite_ref-KSG_32-2" class="reference"><a href="#cite_note-KSG-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> таш балбалдары булған төбәкте 5 территориаль төркөмгә бүлеү днепр (ҡырым төркөмсәһе менән); унан көнбайышҡа — дунай (балҡан төркөмсәһе менән), көнсығышҡа — дон (кавказ алды төркөмсәһе менән), артабан ҡаҙағстан-урал буйы (саксин төркөмсәһен индереп) һәм алтай-себер төркөмдәренә ҡарай. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Социаль-сәйәси_ойошма"><span id=".D0.A1.D0.BE.D1.86.D0.B8.D0.B0.D0.BB.D1.8C-.D1.81.D3.99.D0.B9.D3.99.D1.81.D0.B8_.D0.BE.D0.B9.D0.BE.D1.88.D0.BC.D0.B0"></span>Социаль-сәйәси ойошма</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=21" title="Социаль-сәйәси ойошма бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=21" title="Социаль-сәйәси ойошма бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Урҙаларҙың башында хан торған. Традиция буйынса исемдәргә «„кан“ йәки „хан“» (Туғарҡан, Шарукан) өҫтәлгән. Ябай яугирҙәрҙән торған курендарҙа башлыҡтар торған, уларҙың исемдәре «<i>опа</i>», «<i>ике</i>», «<i>епа</i>» тип тамамланған. Урыҫ йылъяҙмаларында теркәлгән башҡа социаль категориялар «колодник» һәм «челядь». Шулай уҡ «чага» — ҡатын-ҡыҙ-хеҙмәтселәр булған. Колодниктар хәрби әсирҙәр, ҡыпсаҡтарҙың йорт ҡолдары һәм социаль баҫҡыстың иң түбән кимәлендә торған. Курендарға ҡараған ҙур ғаилә — «ҡош» башлыҡтары «кошевой» тип аталған. Курендар ғаилә-ауылдарҙан, йәки, урыҫса, «ҡош» (төркисә «кош», «кошу» — кочевье, кочевать), үҙ сиратында тора, 2-3 быуын ғаилә вәкилдәре һәм хеҙмәтселәрҙән (хәрби әсирҙәр, бөлгөнлөккә төшкән туғандары, ырыуҙаштары) торған. Яңауыл һан параметрҙары буйынса ҡалышмаған бай курененә мөмкин түгел. <a href="/wiki/XII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XII быуат">XII быуатта</a> ауыл ҡыпсаҡ йәмғиәтенең төп ячейкаһы була. Ауылдар кошевойҙар съезда рында башлыҡҡа («кошевой»)ға иң абруйлы һәм көслө ғаиләгә (шулай уҡ куренға) власть тапшырыу юлы менән урҙаға ойошҡан. </p><p>Ҡыпсаҡтарҙа типик хәрби-демократик ҡоролош булған. Ҡыпсаҡ халҡы етәксеһе исемен йөрөткән бер нисә ырыуға бүленгән: Вобургевич, Улашевич, Бостеева, Чаргова чади. Был ырыуҙар ҙур ҡәбилә союздарына берләшкән, ә үҙәк булып примитив ҡышлау-ҡалалар хеҙмәт иткән. <a href="/wiki/XI_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XI быуат">XI быуат</a> аҙағына тарҡау күскенсе урҙаларҙың айырым ҡәбилә берләшмәләренә тупланыуы тамамлана. Һәр урҙа һәм уға ингән вағыраҡ тармаҡтар — курендар ҡышлау, йәйләү һәм күсенеү маршруттары булған ер участкаһына эйә була. Курененә нисә ҡәрҙәш ғаилә берләштереп тора. Этник составы буйынса ҡарарға мөмкин курененә ҡыпсаҡтар ғына түгел, ә күрше халыҡтар (мәҫәлән, болгарҙар). Илбаҫарҙарына башлығы булған <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BD_(%D0%B4%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B6%D3%99)" title="Хан (дәрәжә)">хан</a>, бер үк ваҡытта торорға һәм билдәле бер йола буйынса курененә башлығы. С Плетневый фекере буйынса, ғәҙәти кешеләр түгел, унда 40 000 ашыу суммаға (шул уҡ ваҡытта, русь кенәзлектәрен халыҡ һаны буйынса уртаса ҡалаларҙа, Рязань мәҫәлән, 100 000 самаһы кеше йәшәй). <a href="/wiki/XII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XII быуат">XII быуат</a> беренсе яртыһында яҡынса 12-15 ҡыпсаҡ урҙаһы булған. </p><p>Баҫҡынсылыҡ һөҙөмтәһендә табылған байлыҡты поход менән етәкселек иткән юғары ҡатлам үҙләштергән. Ябай һуғышсыларға табыштың бик бәләкәй өлөшө генә бирелгән. Уңышһыҙлыҡҡа осраған (неудачный поход, падёж скота) ябай оющина кешеләре бөлгөнлөккә төшкән һәм аристократтарға буйһонған. Шулай итеп, ҡыпсаҡтарҙа көслө иҡтисади айырымланыу рҡаһында үҙҙәренең феодал юғары ҡатламы барлыҡҡа килгән. Күп көтөүҙәое булмаған ябай көтөүселәр, ҡағиҙә булараҡ, аристократтарҙан иҡтисади бойондороҡһоҙлоҡта ҡалған: тыуымдың яртыһын ҡайтарып биреү шарты менән, уларға «көтөр өсөн» мал биреп торғандар. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡ_ҡалалары"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1_.D2.A1.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D1.80.D1.8B"></span>Ҡыпсаҡ ҡалалары</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=22" title="Ҡыпсаҡ ҡалалары бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=22" title="Ҡыпсаҡ ҡалалары бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ҡыпсаҡтар күсмә-малсы ғына түгел, ә ҡала халҡы ла булған. Уларҙың урынлашыуына биләмәһендә бер нисә ҡала: Сығнаҡ, Джент, Барчынлыкәнт — Һырдаръяла, Каңлыкәнт — Ырғыҙҙа, Саҡсын — <a href="/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%B0" title="Волга">Волганың</a> түбәнге ағымында, Шаруҡан — хәҙерге <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D0%B2" title="Харьков">Харьков</a> янында. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ҡыпсаҡтарҙың_билдәле_хакимдары"><span id=".D2.A0.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1.D1.82.D0.B0.D1.80.D2.99.D1.8B.D2.A3_.D0.B1.D0.B8.D0.BB.D0.B4.D3.99.D0.BB.D0.B5_.D1.85.D0.B0.D0.BA.D0.B8.D0.BC.D0.B4.D0.B0.D1.80.D1.8B"></span>Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=23" title="Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=23" title="Ҡыпсаҡтарҙың билдәле хакимдары бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Болуш</li> <li>Боняк хан</li> <li>Итлар</li> <li>Китан</li> <li>Туғарҡан</li> <li>Шаруҡан</li> <li>Сырчан</li> <li>Атраҡ</li> <li>Кобяк</li> <li>Ҡончаҡ</li> <li>Ғзаҡ</li> <li>Юрий Кончакович</li> <li>Котянин Сутоевич</li> <li>Айепа</li> <li>Кобякович Адашев</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Рус_кенәздәре_һәм_ҡыпсаҡ_хандары_араһында_династик_союздар"><span id=".D0.A0.D1.83.D1.81_.D0.BA.D0.B5.D0.BD.D3.99.D0.B7.D0.B4.D3.99.D1.80.D0.B5_.D2.BB.D3.99.D0.BC_.D2.A1.D1.8B.D0.BF.D1.81.D0.B0.D2.A1_.D1.85.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D1.80.D1.8B_.D0.B0.D1.80.D0.B0.D2.BB.D1.8B.D0.BD.D0.B4.D0.B0_.D0.B4.D0.B8.D0.BD.D0.B0.D1.81.D1.82.D0.B8.D0.BA_.D1.81.D0.BE.D1.8E.D0.B7.D0.B4.D0.B0.D1.80"></span>Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=24" title="Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=24" title="Рус кенәздәре һәм ҡыпсаҡ хандары араһында династик союздар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>1094 — киев кенәзе Святополк Изяславич, ҡыпсаҡтар менән килешеү төҙөп, Туғарҡан хандың ҡыҙына өйләнгән.</li> <li>1107 — <a href="/w/index.php?title=%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%94%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%B8%D0%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Юрий Владимирович Долгорукий (был бит юҡ)">Юрий Владимирович Долгорукий</a> ҡыпсаҡ ханы Айепаның ҡыҙына өйләнә. Шулай итеп, Айепа хан менән Юрийҙың атаһы Владимир Мономах араһында соэз барлыҡҡа килә.<br />Шул уҡ йылда ҡыпсаҡ ханының ҡыҙына Святославич]]тың улы чернигов кенәзе Святослав Ольгович өйләнгән.</li> <li>1117 — Андрей Владимирович Добрый Туғарҡандың ейәнсәренә өйләнә.</li> <li>1163 — бөйөк киев кенәзе Ростислав Мстиславич Рюрик ҡыпсаҡ ханы Белоктың ҡыҙына өйләнә.</li> <li>1187 — новгород-северский кенәзе Игорь Святославичтың улы (ҡара: Слово о полку Игореве) Владимир Игоревич ҡыпсаҡ ханы Кончактың ҡыҙына өйләнә.</li> <li>1205 — владимир кенәзе Всеволод Юрьевич Большое Гнездо Ярослав Всеволодович ҡыпсаҡ ханы Юрий Кончаковичың ҡыҙына өйләнә.</li> <li>Мстислав Мстиславич Удатный ҡыпсаҡ ханы Котян Сутоевичтың ҡыҙына өйләнә.</li></ul> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Baba_0084.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Baba_0084.JPG/220px-Baba_0084.JPG" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Baba_0084.JPG/330px-Baba_0084.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Baba_0084.JPG/440px-Baba_0084.JPG 2x" data-file-width="2362" data-file-height="3543" /></a><figcaption>Ҡыпсаҡ балбалдары парк-музейы (Луганск)</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/XII_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="XII быуат">XII быуатта</a> шағир <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="Низами (был бит юҡ)">Низами</a> ҡыпсаҡтар таш балбалдарға иғәнә һалған, табынған тип яҙған. <a href="/w/index.php?title=1253_%D0%B9%D1%8B%D0%BB&action=edit&redlink=1" class="new" title="1253 йыл (был бит юҡ)">1253 йылда</a> Рим папаһы илсеһе Вильгельм де Рубрук, ҡыпсаҡ далаһынан үтеп барышлай, ҡыпсаҡтарҙың ҙур ҡалҡыулыҡтарға тупраҡ өйөмдәре яһап, уларға йөҙҙәре менән көнсығышҡа ҡаратып, ҡулдарына һауыт тотоп торған һындар эшләгәнен күҙәттем тип яҙған. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Шулай_уҡ_ҡарағыҙ"><span id=".D0.A8.D1.83.D0.BB.D0.B0.D0.B9_.D1.83.D2.A1_.D2.A1.D0.B0.D1.80.D0.B0.D2.93.D1.8B.D2.99"></span>Шулай уҡ ҡарағыҙ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=25" title="Шулай уҡ ҡарағыҙ бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=25" title="Шулай уҡ ҡарағыҙ бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Куншаг</li> <li>Слово о полку Игореве</li> <li>Йылға буйындағы алыштарҙа Стугня</li> <li><a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1_%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D3%99%D1%80%D0%B5" title="Ҡыпсаҡ телдәре">Ҡыпсаҡ телдәре</a></li> <li><a href="/wiki/%D2%A0%D1%8B%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D2%A1_%D2%A1%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B" title="Ҡыймаҡ ҡағанлығы">Ҡимаҡ ҡағанаты</a></li> <li>Ҡыпсаҡ Фергана</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Иҫкәрмәләр"><span id=".D0.98.D2.AB.D0.BA.D3.99.D1.80.D0.BC.D3.99.D0.BB.D3.99.D1.80"></span>Иҫкәрмәләр</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=26" title="Иҫкәрмәләр бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=26" title="Иҫкәрмәләр бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small" style="column-count:2;-moz-column-count:2;-webkit-column-count:2;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://nevmenandr.net/slovo/trans.php?it=f2">Перевод Ф. ф. Моисеева Слова</a></span> </li> <li id="cite_note-Гаркавец-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Гаркавец_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Гаркавец А. Н.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/22460578/%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D1%86_%D0%90.%D0%9D._%D0%9A%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8_%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D0%BA%D1%8B%D0%BF%D1%87%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9._%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0-%D0%90%D1%82%D0%B0_%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_1987._226_%D1%81">Кыпчакские языки</a>. — <a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0-%D0%90%D1%82%D0%B0" class="mw-redirect" title="Алма-Ата">Алма-Ата</a>: Наука, 1987. — С. 18.</span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плетнёва, Светлана Александровна (был бит юҡ)">Плетнёва С. А.</a></i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://annales.info/step/pletneva/index.htm#polov">Половцы</a>. — М.: Наука, 1990. — С. 43: «По записям о первых столкновениях с половцами мы видим, что пришедших в начале XI в. новых кочевников русские именовали половцами независимо от того, где располагались их орды — на Буге или на Донце».</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B2,_%D0%92%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Каргалов, Вадим Викторович (был бит юҡ)">Каргалов В. В.</a></i> Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43: «Печенегов и торков сменили в причерноморских степях новые азиатские кочевники — половцы…».</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">Тюркские кочевники Евразии (кимаки, кипчаки, половцы…): Сб. статей. Сер. «Тюркские племена и государства Евразии в древности и в средние века»; вып. 2. — Казань: Изд-во «Ихлас»; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2013. — 228 с.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><span data-wikidata-qualifier-id="P248"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://feb-web.ru/feb/slovoss/ss-abc/ss4/ss4-1411.htm?cmd=p&istext=1">Половцы</a></span> // Словарь-справочник «Слова о полку Игореве». Вып. 4. О—П / Сост. В. Л. Виноградов. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.; <a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:%D0%9B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ҡалып:Л (был бит юҡ)">Ҡалып:Л</a>: Наука. Ленингр. отд-ние, 1973. — С. 141—144.</span></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://bigenc.ru/ethnology/text/2065804">Кипчаки</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2019 йыл 25 май <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190525170531/https://bigenc.ru/ethnology/text/2065804">архивланған</a>.</span></small> — БРЭ</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ch-me.org/videos/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%85%D0%B0%D0%BD-%D0%BA%D0%BE%D1%82%D1%8F%D0%BD-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA-%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-QMrlAeMy0LI.html">Половецкий хан Котян</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2019 йыл 28 март <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190328005004/https://ch-me.org/videos/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%85%D0%B0%D0%BD-%D0%BA%D0%BE%D1%82%D1%8F%D0%BD-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA-%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-QMrlAeMy0LI.html">архивланған</a>.</span></small> (рассказывает историк <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F_%D0%91%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наталия Басовская (был бит юҡ)">Наталия Басовская</a>)</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Баскаков Н. А.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-52.htm">К вопросу о классификации тюркских языков</a> // <i>Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка</i>. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.</span></span> </li> <li id="cite_note-KK-10"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-KK_10-0">10,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KK_10-1">10,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><strong class="error">Необходимо задать параметр <code>url=</code> в шаблоне <span style="color:#708090" class="wp-templatelink">{{<a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:Cite_web" title="Ҡалып:Cite web">cite web</a>}}</span>.</strong> <strong class="error">Необходимо задать параметр <code>title=</code> в шаблоне <span style="color:#708090" class="wp-templatelink">{{<a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:Cite_web" title="Ҡалып:Cite web">cite web</a>}}</span>.</strong> <span lang="und">[ ]</span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><span data-wikidata-qualifier-id="P248"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/s:%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B" class="extiw" title="ru:s:ЭСБЕ/Половцы">Половцы</a></span> // <a href="/wiki/%D0%91%D1%80%D0%BE%D0%BA%D0%B3%D0%B0%D1%83%D0%B7_%D2%BB%D3%99%D0%BC_%D0%95%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BA_%D2%BB%D2%AF%D2%99%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5" title="Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге">Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге</a>: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Санкт-Петербург">СПб.</span>, 1890—1907.</span> <span class="ref-info" title="Рус телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(рус.)</span></span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text">Егоров В. Л. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://annales.info/step/small/rus_step.htm">Русь и её южные соседи в X—XIII веках</a></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text">Рыбаков Б. А. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lib.ru/HISTORY/RYBAKOW_B_A/russ.txt">Рождение Руси</a></span> </li> <li id="cite_note-Голубовский—1884——-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Голубовский—1884——_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#CITEREFГолубовский1884">Голубовский, 1884</a></span> </li> <li id="cite_note-KRG-15"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-KRG_15-0">15,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KRG_15-1">15,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KRG_15-2">15,2</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KRG_15-3">15,3</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KRG_15-4">15,4</a></sup></span> <span class="reference-text"><i>Кузеев Р. Г.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://shejere.narod.ru/qipsaq.htm">ПРОИСХОЖДЕНИЕ БАШКИРСКОГО НАРОДА. ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ, ИСТОРИЯ РАССЕЛЕНИЯ.</a> МОСКВА, НАУКА, 1974.</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">Храпачевский Р. П. Половцы-куны в Волго-Уральском междуречье. М., ЦИВОИ, 2013, Проект «Суюн», серия «Материалы и исследования», Т.2., С.18, 39-40.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">Муратов Б. А. Этногенез башкир: историография и современные исследования. 1-й том, проект «Суюн», 2-е издание, исправленное и дополненное. М., Урал, 2013, 267 с., <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/9785990458314" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-5-9904583-1-4</a>, С.120.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Князький И. О. Русь и степь. — М.: Наука, 1996. — 129 с. — С. 45.</span> </li> <li id="cite_note-PSA-19"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-PSA_19-0">19,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-PSA_19-1">19,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-PSA_19-2">19,2</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-PSA_19-3">19,3</a></sup></span> <span class="reference-text">Плетнёва С. А. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://annales.info/step/pletneva/index.htm">Половцы</a></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text">Гильом де Рубрук <a rel="nofollow" class="external text" href="http://kitap.net.ru/archive/13.php">Путешествие в восточные страны</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2012 йыл 2 апрель <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120402214355/http://kitap.net.ru/archive/13.php">архивланған</a>.</span></small></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Плано Карпини.</i> <span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/carpini.htm">История монголов</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. www.hist.msu.ru. <small>Дата обращения: 26 апрель 2019.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text">Анна Комнина <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.krotov.info/acts/11/komnina/aleks_02.html">АЛЕКСИАДА</a></span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">Добродомов И. Г. О половецких этнонимах в древнерусской литературе // Тюркологический сборник. 1975 / АН СССР. Ин-т востоковедения; Отв. ред. А. Н. Кононов. — М.: Наука, 1978. — С. 102—129.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text">Венгерские половцы. Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=/usr/local/share/starling/morpho&morpho=1&basename=\usr\local\share\starling\morpho\vasmer\vasmer&first=1&text_word=половцы&method_word=substring&text_general=&method_general=substring&text_origin=&method_origin=substring&text_trubachev=&method_trubachev=substring&text_editorial=&method_editorial=substring&text_pages=&method_pages=substring&text_any=&method_any=substring&sort=word">Словарь Фасмера</a>; точки зрения А. И. Соболевского, А. И. Преображенского и др.</span> </li> <li id="cite_note-:1-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:1_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%94%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Расовский, Дмитрий Александрович (был бит юҡ)">Расовский Д.А.</a></i> Половцы, торки, печенеги, берендеи. — 2016. — С. 13.</span></span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Скржинская Е. Ч.</i> Половцы. Опыт исторического истолкования этникона // Византийский временник. Т. 46. М., 1986. — С. 255—276.</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%91%D0%B2,_%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%B9_%D0%A4%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ковалёв, Геннадий Филиппович (был бит юҡ)">Ковалёв Г. Ф.</a></i> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.kz/books?id=bWwXAQAAIAAJ&q=%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B8%D0%B6%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%B8&dq=%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B8%D0%B6%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0">Этнонимия славянских языков (1991). С.60</a></span> </li> <li id="cite_note-:0-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:0_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343">Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.</span></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text">Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://antat.ru/ru/iyli/publishing/book/2015/etimologicheskiy-slovar.php">http://antat.ru/ru/iyli/publishing/book/2015/etimologicheskiy-slovar.php</a>, 1-й том, стр. 517</span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a></span> <span class="reference-text"> Муратов Б. А., Суюнов Р. Р. Cаки-динлины, аорсы, Ашина и потомки кланов Дешти-Кипчака по данным ДНК-генеалогии</span> </li> <li id="cite_note-KSG-32"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-KSG_32-0">32,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KSG_32-1">32,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-KSG_32-2">32,2</a></sup></span> <span class="reference-text"><i>Кляшторный С. Г.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-1-4-4.htm">Степные империи: рождение, триумф, гибель</a> // Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. 2005: Степные империи древней Евразии. СПб: 2005. 346 с.</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text">что в переводе означает «дуплистое дерево» по мнению персидского автора (См. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. Т. I, кн. 1. М.-Л., 1952, с. 83)</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text">Само слово <i>qïvçaq</i> на древнетюркском языке означает «неудачный».</span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a></span> <span class="reference-text">Савинов Д. Г. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005-2-5.htm#1">Древнетюркские племена в зеркале археологии</a></span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text">Ахинжанов С. М. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://kronk.spb.ru/library/ahinzhanov-sm-1976.htm">Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана</a> // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Алма-Ата: 1976. С. 81-93.</span> </li> <li id="cite_note-RDA-37"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-RDA_37-0">37,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-RDA_37-1">37,1</a></sup></span> <span class="reference-text">Расовский Д. А. Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132:</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a></span> <span class="reference-text">Гумилёв Л. Н. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://gumilevica.kulichki.net/MAC/mac07.htm">Тысячелетие вокруг Каспия</a></span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Толочко П. П.</i> Кочевые народы степей и Киевская Русь. — СПб.: Алетейя, 2003. — С. 89—129.</span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>Каргалов В.</i> Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43—46.</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Гумилёв Л. Н.</i> Древняя Русь и Великая степь. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: АСТ Москва, 2008. — С. 504, 578, 718. — 839 с. — <span style="white-space: nowrap;">5000 экз.</span></span></span> </li> <li id="cite_note-a-42"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-a_42-0">42,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-a_42-1">42,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-a_42-2">42,2</a></sup></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986">Половцы — союзник болгарских царей</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 28 сентябрь 2009.</small> <small><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120316205436/http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986">Архивировано</a> 16 март 2012 года.</small></span> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2012 йыл 16 март <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120316205436/http://www.sibir.bg/index.php?page=displayTopic&id=4672&tid=73986">архивланған</a>.</span></small></span> </li> <li id="cite_note-б-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-б_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://liternet.bg/publish13/p_pavlov/buntari/voenachalnici.htm">Пламен Павлов - Бунтари и авантюристи в средновековна България</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. <small>Дата обращения: 26 апрель 2019.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-Бхан-44"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Бхан_44-0">44,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Бхан_44-1">44,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Бхан_44-2">44,2</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Бхан_44-3">44,3</a></sup></span> <span class="reference-text">Андреев, Й. Българските ханове и царе (VII—XIV в.). София, 1987</span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a></span> <span class="reference-text">Собственно монголов в войсках Джучидов было всего 4 тысячи человек согласно завещанию Чингисхана.</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Г.З. Анчабадзе.</i> «Кипчаки Грузии».</span></span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a></span> <span class="reference-text">Звягин В. Н. Медико-криминалистическое исследование останков Андрея Боголюбского // ПЭМ. 2011. № 41-42-1-2. URL: <a rel="nofollow" class="external free" href="https://cyberleninka.ru/article/n/mediko-kriminalisticheskoe-issledovanie-ostankov-andreya-bogolyubskogo">https://cyberleninka.ru/article/n/mediko-kriminalisticheskoe-issledovanie-ostankov-andreya-bogolyubskogo</a> (дата обращения: 30.08.2020). </span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Аль-Омари.</i> <span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vostlit.info/Texts/rus16/al-Omari/text3.phtml?id=12548">Пути взоров по государствам разных стран</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>.</span></span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a></span> <span class="reference-text">История первых четырёх ханов из дома Чингисова / пер. с кит. монаха <a href="/w/index.php?title=%D0%98%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84_(%D0%91%D0%B8%D1%87%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%BD)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Иакинф (Бичурин) (был бит юҡ)">Иакинфа (Бичурина)</a>. СПб. 1829. С. 273—274.</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a></span> <span class="reference-text"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плетнёва, Светлана Александровна (был бит юҡ)">Плетнёва С.</a></i> Половцы</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><i>Eske Willerslev, Kristian Kristiansen, Evelyne Heyer, Martin Sikora, Rasmus Nielsen</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nature.com/articles/s41586-018-0094-2">137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes</a> <span class="ref-info" title="Инглиз телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(инг.)</span> // <i>Nature</i>. — 2018-05. — В. 7705. — Т. 557. — С. 369–374. — <a href="/wiki/ISSN" class="mw-redirect" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sigla.ru/table.jsp?f=8&t=3&v0=1476-4687&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=UNION&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false">1476-4687</a>. — <a href="/w/index.php?title=%D0%98%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80_%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Идентификатор цифрового объекта (был бит юҡ)">DOI</a>:<a href="//doi.org/10.1038/s41586-018-0094-2" class="extiw" title="doi:10.1038/s41586-018-0094-2">10.1038/s41586-018-0094-2</a></span></span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Акишев К.А.</i> История Казахстана. Том I. — Алматы: Атамұра, 1996. — С. 432. — 544 с.</span></span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bibliotekar.ru/rus/35.htm">Слово о полку Игореве</a></span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a></span> <span class="reference-text">Ахиджанов С. М. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://kronk.spb.ru/library/ahinzhanov-sm-1976.htm">Об этническом составе кипчаков средневекового Казахстана</a></span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.krotov.info/acts/12/pvl/ipat29.htm">Ипатьевская летопись</a>. Также о двух группах, разделённых Днепром, под 1170 годом.</span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><span lang="und"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bibliotekar.ru/rus/34.htm">Поучение Владимира Мономаха</a></span><span class="hidden-ref" style="display:none;">  <span class="ref-info" title="телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(билдәһеҙ)</span></span>. www.bibliotekar.ru. <small>Дата обращения: 26 апрель 2019.</small></span></span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/w/index.php?title=%D0%9B%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="Лаврентьевская летопись (был бит юҡ)">Лаврентьевская летопись</a></span> </li> <li id="cite_note-IS-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-IS_58-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4940">ЛЕТОПИСНЫЕ ПОВЕСТИ О ПОХОДЕ КНЯЗЯ ИГОРЯ</a></span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%94%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Расовский, Дмитрий Александрович (был бит юҡ)">Расовский Д. А.</a> Половцы. Чёрные клобуки: печенеги, торки и берендеи на Руси и в Венгрии (работы разных лет). 1-й том, серия «Материалы и исследования», проект «Суюн». М., ЦИВОИ, 2012, 240 с., С.125-126, 132.</span> </li> </ol> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Әҙәбиәт"><span id=".D3.98.D2.99.D3.99.D0.B1.D0.B8.D3.99.D1.82"></span>Әҙәбиәт</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=27" title="Әҙәбиәт бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=27" title="Әҙәбиәт бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="reflist not-references columns" style="column-count:2;"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0:%D0%93%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%9F._%D0%92.:_%D0%9F%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8,_%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BA%D0%B8_%D0%B8_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ҡалып:Книга:Голубовский П. В.: Печенеги, торки и половцы (был бит юҡ)">Ҡалып:Книга:Голубовский П. В.: Печенеги, торки и половцы</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D0%B1%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D0%9E%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Добролюбский, Андрей Олегович (был бит юҡ)">Добролюбский А. О.</a></i> Кочевники на западе причерноморских степей в X—XVIII веках (историко-археологическое исследование). Автореф. дисс. … д. ист. наук. <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Санкт-Петербург">СПб.</span>, ИИМК РАН, 1991. 34 с.</li> <li><span class="citation"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%95%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%92%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC_%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Егоров, Вадим Леонидович (был бит юҡ)">Егоров В. Л.</a></i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://annales.info/step/small/rus_step.htm">Русь и её южные соседи в X—XIII веках</a> // <i><a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D1%82%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Отечественная история (был бит юҡ)">Отечественная история</a></i>. — 1994. — № 6.</span></li> <li><span class="citation"><i>Инков А. А.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2016/1/Inkov_First-Encounter-Russians-Cumans/">К оценкам первой встречи Руси и половцев в российской историографии</a> // <i>Информационный гуманитарный портал «<a href="/w/index.php?title=%D0%97%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5._%D0%9F%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5._%D0%A3%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5&action=edit&redlink=1" class="new" title="Знание. Понимание. Умение (был бит юҡ)">Знание. Понимание. Умение»</a></i>. — 2016. — № 1 (архивировано в <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6hHMs5bEO">WebCite</a>).</span></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D1%82%D0%BB%D1%8F%D1%80,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%A4%D1%91%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Котляр, Николай Фёдорович (был бит юҡ)">Котляр Н. Ф.</a></i> Половцы в Грузии и Владимир Мономах // Из истории украинско-грузинских связей. <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Тбилиси">Тб.</span>, 1968.</li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0,_%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Мавродина, Руслана Михайловна (был бит юҡ)">Мавродина Р. М.</a></i> Киевская Русь и кочевники (<a href="/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D0%B8" class="mw-redirect" title="Печенеги">печенеги</a>, <a href="/w/index.php?title=%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%BA%D0%B8_(%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%8F)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Торки (племя) (был бит юҡ)">торки</a>, половцы): Историографический очерк / Отв. ред. <a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%8F%D1%85,_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Панеях, Виктор Моисеевич (был бит юҡ)">В. М. Панеях</a>. Ленингр. отд-ние <a href="/w/index.php?title=%D0%98%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%82_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%90%D0%9D_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Институт истории СССР АН СССР (был бит юҡ)">Института истории СССР АН СССР</a>.. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Ленинград">Л.</span>: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, Ленинградское отд-ние, 1983. — 88 с. — <span style="white-space: nowrap;">12 500 экз.</span></span></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%B7%D0%B8%D0%BD,_%D0%92%D1%8F%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2_%D0%AE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Мурзин, Вячеслав Юрьевич (был бит юҡ)">Мурзин В. Ю.</a> </i> Каменные стражи Украины // Мелитопольский краеведческий журнал, 2018, № 11, с. 30-37.</li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Мургулия Н. П.</i> <span data-wikidata-qualifier-id="P248">К вопросу переселения половецкой орды в Грузию</span> // Из истории украинско-грузинских связей. — Киев, 1971.</span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i>Мюссе Л.</i> Варварские нашествия на Западную Европу: волна вторая / Люсьен Мюссе. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Санкт-Петербург">СПб.</span>: <a href="/w/index.php?title=%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Евразия (издательство) (был бит юҡ)">Евразия</a>, 2006. — 352 с. — (Историческая библиотека). — <span style="white-space: nowrap;">3000 экз.</span> — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5807102118" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-8071-0211-8</a>.</span></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0:%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%A2.:_%D0%92%D0%BD%D0%B5%D1%88%D0%BD%D1%8F%D1%8F_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ҡалып:Книга:Пашуто В. Т.: Внешняя политика Древней Руси (был бит юҡ)">Ҡалып:Книга:Пашуто В. Т.: Внешняя политика Древней Руси</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плетнёва, Светлана Александровна (был бит юҡ)">Плетнёва С. А.</a></i> Печенеги, торки и половцы в южнорусских степях // <a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B8_%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BF%D0%BE_%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%B8_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Материалы и исследования по археологии СССР (был бит юҡ)">Материалы и исследования по археологии СССР</a>. № 62. М., 1958.</li> <li><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0:%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0_%D0%A1._%D0%90.:_%D0%9A%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D1%8E%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ҡалып:Книга:Плетнёва С. А.: Кочевники южнорусских степей (был бит юҡ)">Ҡалып:Книга:Плетнёва С. А.: Кочевники южнорусских степей</a></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плетнёва, Светлана Александровна (был бит юҡ)">Плетнёва С. А.</a></i> <span data-wikidata-qualifier-id="P248">Половецкая земля</span> // Древнерусские княжества X—XIII вв. / <a href="/w/index.php?title=%D0%A2%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%87%D0%BA%D0%BE,_%D0%9F%D1%91%D1%82%D1%80_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Толочко, Пётр Петрович (был бит юҡ)">П. П. Толочко</a>, <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D1%83%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%B0,_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Кучера, Михаил Петрович (был бит юҡ)">М. П. Кучера</a>, <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D1%83%D0%B7%D0%B0,_%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Куза, Андрей Васильевич (был бит юҡ)">А. В. Куза</a> и др. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, 1975. — 304 с. — <span style="white-space: nowrap;">7500 экз.</span></span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плетнёва, Светлана Александровна (был бит юҡ)">Плетнёва С. А.</a></i> <span data-wikidata-qualifier-id="P248">Половцы</span> // Исчезнувшие народы: Сборник статей (по материалам журнала «<a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0_(%D0%B6%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Природа (журнал) (был бит юҡ)">Природа»</a>) / Сост. канд. филос. наук <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Неретина, Светлана Сергеевна (был бит юҡ)">С. С. Неретина</a>; Под ред. д-ра ист. наук <a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BB_%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Пучков, Павел Иванович (был бит юҡ)">П. И. Пучкова</a>; Худож. оформл. Е. Л. Гольдина. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, 1988. — С. 21—33. — 176 с. — <span style="white-space: nowrap;">25 000 экз.</span> — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5020235687" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-02-023568-7</a>.</span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BD%D1%91%D0%B2%D0%B0,_%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плетнёва, Светлана Александровна (был бит юҡ)">Плетнёва С. А.</a></i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://libarch.nmu.org.ua/bitstream/handle/GenofondUA/47965/5ef08356d2f019fc526bfa53cb46e74d.pdf">Половцы</a> / Отв. ред. акад. <a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D1%8B%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Рыбаков, Борис Александрович (был бит юҡ)">Б. А. Рыбаков</a>. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, 1990. — 208 с. — (<a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D1%8B_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Страницы истории нашей Родины (был бит юҡ)">Страницы истории нашей Родины</a>). — <span style="white-space: nowrap;">25 000 экз.</span> — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5020095427" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-02-009542-7</a>.</span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D1%8B%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Рыбаков, Борис Александрович (был бит юҡ)">Рыбаков Б. А.</a></i> Первые века русской истории. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, 1964. — 240 с.</span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D1%8B%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Рыбаков, Борис Александрович (был бит юҡ)">Рыбаков Б. А.</a></i> «Слово о полку Игореве» и его современники. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, 1971. — 296 с. — <span style="white-space: nowrap;">25 000 экз.</span></span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%A4%D1%91%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D0%94%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%B4%D0%BE%D0%B2,_%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич (был бит юҡ)">Фёдоров-Давыдов Г. А.</a></i> Курганы, идолы, монеты. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0_(%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Наука (издательство) (был бит юҡ)">Наука</a>, 1968. — 152, [32] с. — (<a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D1%83%D1%87%D0%BD%D0%BE-%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%9D_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Научно-популярная серия АН СССР (был бит юҡ)">Научно-популярная серия</a>). — <span style="white-space: nowrap;">40 000 экз.</span></span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BB%D1%8F%D1%88%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B9,_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B9_%D0%93%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Кляшторный, Сергей Григорьевич (был бит юҡ)">Кляшторный С. Г.</a>, <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2,_%D0%94%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%93%D0%BB%D0%B5%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Савинов, Дмитрий Глебович (был бит юҡ)">Савинов Д. Г.</a></i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://kronk.spb.ru/library/klashtorny-savinov-2005.htm">Степные империи древней Евразии</a>. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default;" title="Санкт-Петербург">СПб.</span>: Филологический факультет СПбГУ, 2005. — 346 с. — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5846502466" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-8465-0246-6</a>.</span></li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD,_%D0%90%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Никитин, Андрей Леонидович (был бит юҡ)">Никитин А. Л.</a></i> <span data-wikidata-qualifier-id="P248"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://library.narod.ru/saga/osnova304.htm">Ковуи, каепичи и турпеи (О некоторых «тюркских этнонимах» Ипатьевской летописи)</a></span> // Основания русской истории: Мифологемы и факты / А. Л. Никитин. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: Аграф, 2001. — 768 с. — <span style="white-space: nowrap;">2500 экз.</span> — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/5778400411" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 5-7784-0041-1</a>.</span></li> <li><i>Павлов П., Владимиров Г.</i> Златната Орда и българите. София, 2009.</li> <li><span class="citation no-wikidata" data-wikidata-property-id="P1343"><i><a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%91%D0%B2,_%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Селезнёв, Юрий Васильевич (был бит юҡ)">Селезнёв Ю. В.</a></i> Элита Половецкой степи / Рец.: М. Д. Карпачёв, А. В. Перепелицын, О. В. Скобелкин. — Воронеж: ИПЦ «Научная книга», 2019. — 188 с. — <span style="white-space: nowrap;">500 экз.</span> — <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D1%81%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/9785444612910" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-5-4446-1291-0</a>.</span></li> <li><i>Стоянов В.</i> Куманология. Историографски ескизи. Т. 1-2. София: БАН Марин Дринов, 2009.</li> <li>Vásáry, I. Turks, Tatars and Russians in the 13th-16th Centuries. Aldershot, 2007 (Variorum Collected Studies Series: CS884).</li> <li><i>Шаниязов К.</i> К этнической истории узбекского народа. Т., 1974.</li> <li><i>Ахинжанов С. М.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://manefon.org/show.php?t=3&txt=6">Кипчаки в X—XIII вв. Историографический обзор</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2007 йыл 10 август <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070810172704/http://manefon.org/show.php?t=3&txt=6">архивланған</a>.</span></small></li> <li><i>Гагин И. А.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://i-gagin.ru/content_art-4.html">Рязань и половцы</a></li> <li><i>Гумилёв Л. Н.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://gumilevica.kulichki.net/ARGS/index.html">Древняя Русь и Великая Степь</a>; <a rel="nofollow" class="external text" href="http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article103.htm">Древняя Русь и Кипчакская Степь в 945—1225 гг.</a></li> <li><i>Тажутов А.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.arba.ru/article/634">Кипчакская стезя</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2007 йыл 6 сентябрь <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070906143441/http://www.arba.ru/article/634">архивланған</a>.</span></small></li> <li><i>Ундасынов И. Н.</i> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.arba.ru/article/288">Половцы. Кто они</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2008 йыл 25 июнь <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080625083326/http://www.arba.ru/article/288">архивланған</a>.</span></small></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eurasica.ru/articles/kypchak/">Р. А. Абдуманапов. Происхождение кыпчаков</a> <small><span style="white-space: nowrap;"> 2014 йыл 4 декабрь <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141204145909/http://eurasica.ru/articles/kypchak/">архивланған</a>.</span></small></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Һылтанмалар"><span id=".D2.BA.D1.8B.D0.BB.D1.82.D0.B0.D0.BD.D0.BC.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D1.80"></span>Һылтанмалар</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&veaction=edit&section=28" title="Һылтанмалар бүлеген мөхәррирләргә" class="mw-editsection-visualeditor"><span>үҙгәртергә</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&section=28" title="Һылтанмалар бүлегенең сығанаҡ кодын мөхәррирләү"><span>сығанаҡты үҙгәртеү</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="metadata plainlinks navigation-box ruwikiWikimediaNavigation" style="margin:0 0 1em 1em; clear:right; border:solid var(--border-color-base, #a2a9b1) 1px; background:var(--background-color-neutral-subtle, #f8f9fa); color:inherit; padding:1ex; font-size:90%; float:right;"> <tbody><tr> <th><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kipchaks" title="commons:Category:Kipchaks"><img alt="commons:" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="27" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </th> <td><span class="wikicommons-ref"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kipchaks?uselang=ru">Ҡыпсаҡтар</a></span> Викимилектә </td></tr> </tbody></table> <ul><li><span class="citation" id="CITEREFБРЭ"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://bigenc.ru/text/3155442">Половецкие набеги</a> / А. С. Щавелёв, А. П. Пятнов // <a href="/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F_%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F" class="mw-redirect" title="Большая российская энциклопедия">Большая российская энциклопедия</a> : <span style="white-space: nowrap;">[в 35 т.]</span> / гл. ред. <span style="white-space: nowrap;"><a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D1%81%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D0%B2,_%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="Осипов, Юрий Сергеевич (был бит юҡ)">Ю. С. Осипов</a></span>. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.</span></li> <li>Вадим Валерьевич Дамье <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/KIPCHAKI.html">Кипчаки</a> // <a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="Кругосвет (был бит юҡ)">Кругосвет</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://feb-web.ru/feb/slovenc/es/es4/es4-1461.htm">Половцы</a> // Энциклопедия «Слова о полку Игореве»</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://tataroved.ru/obrazovanie/textbooks/2/6/">Дешт-и-Кипчак</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130625155330/http://granik.org/1917/1/12">Половці. Омелян Пріцак</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.qypchaq.unesco.kz/Main-Ru.htm">Кыпчакские рукописи</a> <span class="ref-info" title="Рус телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(рус.)</span> <span class="ref-info" title="Инглиз телендә" style="font-size:85%; cursor:help; color:var(--color-subtle, #54595d);">(инг.)</span></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://old-rus.narod.ru/02.html">Повесть временных лет</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Zolotoord/XIV/1300-1320/Codex_cumanicus/index.phtml?id=3018">Codex Cumanicus</a>, Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV вв. — <span style="border-bottom:1px dotted gray; cursor:default" title="Москва">М</span>.: Лигалорбис, 2005.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/40013667/">История башкирских родов. Т.34: Кыпчак. Ч.1</a></li></ul> <div role="navigation" class="navbox" aria-label="Навигационный шаблон" data-name="External links"><table class="nowraplinks hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><div style="padding: 0px 18px 0px 0px; width: 100%;"><div style="float: left;"><span class="noprint plainlinks nowrap" style="font-size:85%;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF:%D0%91%D1%8B%D0%BB_%D2%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF%D1%82%D1%8B_%D2%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%83" title="Ҡалыпты ҡарау"><img alt="⚙️" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a></span> </span></div>  Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар</div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.enciclopedia.cat/enciclopèdies/gran-enciclopèdia-catalana/EC-GEC-0118572.xml">Большая каталонская</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://bigenc.ru/text/2065804">Большая российская</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://global.britannica.com/topic/Kipchak-people">Britannica (онлайн)</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="http://global.britannica.com/topic/South-Kipchak-group">Britannica (онлайн)</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px"><a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B2_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BB%D1%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="Норматив контроль (был бит юҡ)">Норматив контроль</a></th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><span title="Общий нормативный контроль (GND)" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">GND</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4259173-9">4259173-9</a> · <span title="Контрольный номер Библиотеки Конгресса" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">LCCN</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/sh85072497">sh85072497</a> · <span title="Национальная библиотека Чехии" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">NKC</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph314836">ph314836</a></div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">«<a dir="ltr" href="https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡыпсаҡтар&oldid=1273216">https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡыпсаҡтар&oldid=1273216</a>» битенән алынған</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81:%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Махсус:Категориялар">Категориялар</a>: <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Cite_web_(%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5:_%D0%BD%D0%B5_%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD_url)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Категория:Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан url) (был бит юҡ)">Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан url)</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Cite_web_(%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5:_%D0%BD%D0%B5_%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD_title)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Категория:Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан title) (был бит юҡ)">Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан title)</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Категория:Ҡыпсаҡтар">Ҡыпсаҡтар</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D0%B5%D2%A3_%D1%8E%D2%A1_%D0%B1%D1%83%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Категория:Рәсәйҙең юҡ булған халыҡтары">Рәсәйҙең юҡ булған халыҡтары</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B8_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Категория:Төрки халыҡтар">Төрки халыҡтар</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D2%AE%D0%B7%D0%B1%D3%99%D0%BA%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B" title="Категория:Үзбәкстан тарихы">Үзбәкстан тарихы</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D2%A0%D0%B0%D2%99%D0%B0%D2%93%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B" title="Категория:Ҡаҙағстан тарихы">Ҡаҙағстан тарихы</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B" title="Категория:Татарстан тарихы">Татарстан тарихы</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Йәшерелгән категориялар: <ul><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:ISBN_%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D2%BB%D1%8B%D0%BD_%D2%A1%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80" title="Категория:ISBN серле һылтанмаһын ҡулланған биттәр">ISBN серле һылтанмаһын ҡулланған биттәр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:Formatnum_%D2%BB%D0%B0%D0%BD%D2%BB%D1%8B%D2%99_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%BB%D1%8B_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D1%82%D3%99%D1%80" title="Категория:Formatnum һанһыҙ аргументлы биттәр">Formatnum һанһыҙ аргументлы биттәр</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B8_%D1%81%D0%BE_%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8_%D0%BD%D0%B0_%D1%8D%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8B_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%B1%D0%B5%D0%B7_%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8" title="Категория:Википедия:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без русской подписи">Википедия:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без русской подписи</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B8_%D1%81_%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BC%D0%B8_%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками">Википедия:Статьи с нерабочими ссылками</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D2%A0%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BF%D1%82%D0%B0%D1%80:%D0%A2%D1%8B%D1%88%D2%A1%D1%8B_%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Категория:Ҡалыптар:Тышҡы һылтанмалар">Ҡалыптар:Тышҡы һылтанмалар</a></li><li><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D1%8B_%D1%81_%D0%BD%D0%B5%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC%D0%B8_%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Категория:Страницы с непроверенными переводами">Страницы с непроверенными переводами</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Был бит һуңғы тапҡыр 09:12 24 май 2024 үҙгәртелгән.</li> <li id="footer-info-copyright">Текст <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike License</a> буйынса рөхсәт ителгән; өҫтәмә шарттар ҡулланылыуы мөмкин. Тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн, <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Ҡулланыу шарттарын</a> ҡарағыҙ.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/ru">Сер һаҡлау сәйәсәте</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D1%81%D1%83%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0">Википедия тураһында</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%AF%D1%83%D0%B0%D0%BF%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%B1%D0%B0%D1%88_%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%83">Яуаплылыҡтан баш тартыу</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Тәртип кодексы</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Эшләүселәр</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/ba.wikipedia.org">Статистика</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie ҡулланыу тураһында белдереү</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//ba.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Мобиль версия</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-7fc47fc68d-rgv4s","wgBackendResponseTime":203,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.666","walltime":"0.989","ppvisitednodes":{"value":11255,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":132620,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":35224,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":31,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":13,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":42904,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":11,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 857.662 1 -total"," 36.28% 311.140 1 Ҡалып:Ук"," 27.79% 238.316 1 Ҡалып:ВС"," 14.39% 123.429 1 Ҡалып:Иҫкәрмәләр"," 10.40% 89.162 4 Ҡалып:Wikidata"," 7.63% 65.437 14 Ҡалып:Книга"," 6.54% 56.130 1 Ҡалып:Сначала_имя"," 6.07% 52.045 1 Ҡалып:Str_find"," 5.88% 50.456 1 Ҡалып:Str_find/logic"," 5.18% 44.385 6 Ҡалып:Cite_web"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.338","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":7653620,"limit":52428800},"limitreport-logs":"Loaded datatype time of P571 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype commonsMedia of P154 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype wikibase-item of P156 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype time of P576 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype commonsMedia of P242 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\nLoaded datatype string of P373 from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config\n"},"cachereport":{"origin":"mw-api-int.codfw.main-849f99967d-xldxh","timestamp":"20241124010321","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u04a0\u044b\u043f\u0441\u0430\u04a1\u0442\u0430\u0440","url":"https:\/\/ba.wikipedia.org\/wiki\/%D2%A0%D1%8B%D0%BF%D1%81%D0%B0%D2%A1%D1%82%D0%B0%D1%80","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q682597","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q682597","author":{"@type":"Organization","name":"\u0412\u0438\u043a\u0438\u043c\u0435\u0434\u0438\u0430 \u043f\u0440\u043e\u0435\u043a\u0442\u0442\u0430\u0440\u044b\u043d\u0434\u0430 \u04a1\u0430\u0442\u043d\u0430\u0448\u044b\u0443\u0441\u044b\u043b\u0430\u0440"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"\u0412\u0438\u043a\u0438\u043c\u0435\u0434\u0438\u0430 \u0424\u043e\u043d\u0434\u044b","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2015-11-17T17:08:32Z","dateModified":"2024-05-24T09:12:04Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/4\/41\/Kazakh_Tamga_19.svg","headline":"\u043a\u04af\u0441\u043a\u0435\u043d\u0441\u0435 \u0442\u04e9\u0440\u043a\u0438 \u0445\u0430\u043b\u044b\u04a1. \u04a0\u044b\u043f\u0441\u0430\u04a1 \u0434\u0430\u043b\u0430\u04bb\u044b \u0439\u04d9\u043a\u0438 \u0414\u04d9\u0448\u0442\u0435 \u04a0\u044b\u043f\u0441\u0430\u04a1 \u0442\u0438\u043f \u0430\u0442\u0430\u043b\u0493\u0430\u043d \u0442\u0430\u0440\u0438\u0445\u0438 \u0442\u04e9\u0431\u04d9\u043a\u0442\u04d9 \u0439\u04d9\u0448\u04d9\u0433\u04d9\u043d"}</script> </body> </html>