CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Cywilizacja doliny Indusu – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"83ce09c6-0110-4de6-84fb-3dc4b8a970be","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Cywilizacja_doliny_Indusu","wgTitle":"Cywilizacja doliny Indusu","wgCurRevisionId":75332606,"wgRevisionId":75332606,"wgArticleId":205472,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Cywilizacja doliny Indusu"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Cywilizacja_doliny_Indusu","wgRelevantArticleId":205472,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive": true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75332606,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q42534","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false, "wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site", "mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession", "wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Carte_Indus.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1432"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Carte_Indus.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="955"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="764"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Cywilizacja doliny Indusu – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Cywilizacja_doliny_Indusu"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cywilizacja_doliny_Indusu"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Cywilizacja_doliny_Indusu rootpage-Cywilizacja_doliny_Indusu skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Menu główne </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z">Strona główna</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x">Losuj artykuł</a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne">Kategorie artykułów</a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii">Najlepsze artykuły</a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ">Częste pytania (FAQ)</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami">Kontakt</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki">Pierwsze kroki</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje">Portal wikipedystów</a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84">Ogłoszenia</a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady">Zasady</a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci">Pomoc</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r">Ostatnie zmiany</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"> Szukaj </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Wygląd </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class="">Wspomóż Wikipedię</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Cywilizacja+doliny+Indusu" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class="">Utwórz konto</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Cywilizacja+doliny+Indusu" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class="">Zaloguj się</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Narzędzia osobiste </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl">Wspomóż Wikipedię</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Cywilizacja+doliny+Indusu" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."> Utwórz konto</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Cywilizacja+doliny+Indusu" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"> Zaloguj się</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania">dowiedz się więcej</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y">Edycje</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Historia_badań" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia_badań"> <div class="vector-toc-text"> 1 Historia badań </div> </a> <ul id="toc-Historia_badań-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Warunki_naturalne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Warunki_naturalne"> <div class="vector-toc-text"> 2 Warunki naturalne </div> </a> <ul id="toc-Warunki_naturalne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Prehistoria" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Prehistoria"> <div class="vector-toc-text"> 3 Prehistoria </div> </a> <button aria-controls="toc-Prehistoria-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Prehistoria </button> <ul id="toc-Prehistoria-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Periodyzacja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Periodyzacja"> <div class="vector-toc-text"> 3.1 Periodyzacja </div> </a> <ul id="toc-Periodyzacja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Faza_wczesnoharappańska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Faza_wczesnoharappańska"> <div class="vector-toc-text"> 3.2 Faza wczesnoharappańska </div> </a> <ul id="toc-Faza_wczesnoharappańska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Dojrzała_kultura_Harappy_(2600_do_1900_p.n.e.)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Dojrzała_kultura_Harappy_(2600_do_1900_p.n.e.)"> <div class="vector-toc-text"> 4 Dojrzała kultura Harappy (2600 do 1900 p.n.e.) </div> </a> <button aria-controls="toc-Dojrzała_kultura_Harappy_(2600_do_1900_p.n.e.)-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Dojrzała kultura Harappy (2600 do 1900 p.n.e.) </button> <ul id="toc-Dojrzała_kultura_Harappy_(2600_do_1900_p.n.e.)-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Mohendżo-Daro_i_Harappa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mohendżo-Daro_i_Harappa"> <div class="vector-toc-text"> 4.1 Mohendżo-Daro i Harappa </div> </a> <ul id="toc-Mohendżo-Daro_i_Harappa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pozostałe_miasta" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pozostałe_miasta"> <div class="vector-toc-text"> 4.2 Pozostałe miasta </div> </a> <ul id="toc-Pozostałe_miasta-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Oddziaływanie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Oddziaływanie"> <div class="vector-toc-text"> 4.3 Oddziaływanie </div> </a> <ul id="toc-Oddziaływanie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Artefakty" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Artefakty"> <div class="vector-toc-text"> 4.4 Artefakty </div> </a> <ul id="toc-Artefakty-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Charakterystyka_kultury" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Charakterystyka_kultury"> <div class="vector-toc-text"> 5 Charakterystyka kultury </div> </a> <button aria-controls="toc-Charakterystyka_kultury-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Charakterystyka kultury </button> <ul id="toc-Charakterystyka_kultury-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ustrój_społeczny" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ustrój_społeczny"> <div class="vector-toc-text"> 5.1 Ustrój społeczny </div> </a> <ul id="toc-Ustrój_społeczny-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gospodarka" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gospodarka"> <div class="vector-toc-text"> 5.2 Gospodarka </div> </a> <ul id="toc-Gospodarka-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pismo_i_język" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pismo_i_język"> <div class="vector-toc-text"> 5.3 Pismo i język </div> </a> <ul id="toc-Pismo_i_język-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Religia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Religia"> <div class="vector-toc-text"> 5.4 Religia </div> </a> <ul id="toc-Religia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Upadek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Upadek"> <div class="vector-toc-text"> 6 Upadek </div> </a> <button aria-controls="toc-Upadek-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Upadek </button> <ul id="toc-Upadek-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Przyczyny_upadku" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Przyczyny_upadku"> <div class="vector-toc-text"> 6.1 Przyczyny upadku </div> </a> <ul id="toc-Przyczyny_upadku-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dziedzictwo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dziedzictwo"> <div class="vector-toc-text"> 6.2 Dziedzictwo </div> </a> <ul id="toc-Dziedzictwo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zagadnienia_podłoża_etnicznego_i_językowego_cywilizacji" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zagadnienia_podłoża_etnicznego_i_językowego_cywilizacji"> <div class="vector-toc-text"> 7 Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji </div> </a> <button aria-controls="toc-Zagadnienia_podłoża_etnicznego_i_językowego_cywilizacji-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji </button> <ul id="toc-Zagadnienia_podłoża_etnicznego_i_językowego_cywilizacji-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Teoria_drawidyjska_według_I._Mahadevana" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teoria_drawidyjska_według_I._Mahadevana"> <div class="vector-toc-text"> 7.1 Teoria drawidyjska według I. Mahadevana </div> </a> <ul id="toc-Teoria_drawidyjska_według_I._Mahadevana-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Teoria_drawidyjska_według_A._Parpoli" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teoria_drawidyjska_według_A._Parpoli"> <div class="vector-toc-text"> 7.2 Teoria drawidyjska według A. Parpoli </div> </a> <ul id="toc-Teoria_drawidyjska_według_A._Parpoli-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Teoria_indoeuropejska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teoria_indoeuropejska"> <div class="vector-toc-text"> 7.3 Teoria indoeuropejska </div> </a> <ul id="toc-Teoria_indoeuropejska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Alternatywne_teorie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Alternatywne_teorie"> <div class="vector-toc-text"> 7.4 Alternatywne teorie </div> </a> <ul id="toc-Alternatywne_teorie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Teoria_mundajska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Teoria_mundajska"> <div class="vector-toc-text"> 7.4.1 Teoria mundajska </div> </a> <ul id="toc-Teoria_mundajska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Teoria_Wyspy_Wielkanocnej" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Teoria_Wyspy_Wielkanocnej"> <div class="vector-toc-text"> 7.4.2 Teoria Wyspy Wielkanocnej </div> </a> <ul id="toc-Teoria_Wyspy_Wielkanocnej-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> 8 Przypisy </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> 9 Bibliografia </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Przełącz stan spisu treści </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Cywilizacja doliny Indusu</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 107 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-107" aria-hidden="true" > 107 języków </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Indusvalleibeskawing" title="Indusvalleibeskawing – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Indusvalleibeskawing" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिन्धु घाटी सभ्यता – angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="सिन्धु घाटी सभ्यता" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="angika" class="interlanguage-link-target">अंगिका</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B6%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%AF" title="حضارة وادي السند – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="حضارة وادي السند" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%BB%D5%B6%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%BD_%D5%B0%D5%B8%D5%BE%D5%AB%D5%BF%D5%AB%D5%B6_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D6%80%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%A8" title="Ինտուս հովիտին քաղաքակրթութիւնը – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Ինտուս հովիտին քաղաքակրթութիւնը" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B8%E0%A6%BF%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81_%E0%A6%B8%E0%A6%AD%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%A4%E0%A6%BE" title="সিন্ধু সভ্যতা – asamski" lang="as" hreflang="as" data-title="সিন্ধু সভ্যতা" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="asamski" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Cultura_del_valle_del_Indo" title="Cultura del valle del Indo – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Cultura del valle del Indo" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dndo_avano%27%C3%B5" title="Índo avano'õ – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Índo avano'õ" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Hind_vadisi_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Hind vadisi mədəniyyəti – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Hind vadisi mədəniyyəti" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B8%E0%A6%BF%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81_%E0%A6%B8%E0%A6%AD%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%A4%E0%A6%BE" title="সিন্ধু সভ্যতা – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="সিন্ধু সভ্যতা" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Indus_b%C3%BBn-b%C3%AAng" title="Indus bûn-bêng – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Indus bûn-bêng" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B4_%D1%86%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D2%BB%D1%8B" title="Һинд цивилизацияһы – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Һинд цивилизацияһы" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BD%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%86%D1%8B%D0%B2%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%8B%D1%8F" title="Індская цывілізацыя – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Індская цывілізацыя" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिंधु घाटी सभ्यता – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="सिंधु घाटी सभ्यता" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target">भोजपुरी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Sibilisasyon_kan_Kababan_kan_Indo" title="Sibilisasyon kan Kababan kan Indo – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Sibilisasyon kan Kababan kan Indo" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%86%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Индска цивилизация – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Индска цивилизация" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Indus_Kuitua" title="Indus Kuitua – bawarski" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Indus Kuitua" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bawarski" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Civilizacija_doline_Inda" title="Civilizacija doline Inda – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Civilizacija doline Inda" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Civilitzaci%C3%B3_de_la_vall_de_l%27Indus" title="Civilització de la vall de l'Indus – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Civilització de la vall de l'Indus" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Harappsk%C3%A1_kultura" title="Harappská kultura – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Harappská kultura" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Gwareiddiad_Dyffryn_Indus" title="Gwareiddiad Dyffryn Indus – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Gwareiddiad Dyffryn Indus" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="polecany artykuł"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Induskulturen" title="Induskulturen – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Induskulturen" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Indus-Kultur" title="Indus-Kultur – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Indus-Kultur" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%90%DE%A8%DE%82%DE%B0%DE%8B%DE%AA_%DE%88%DE%A7%DE%8B%DE%A9_%DE%83%DE%A6%DE%81%DE%B0%DE%88%DE%AC%DE%80%DE%A8%DE%86%DE%A6%DE%82%DE%B0" title="ސިންދު ވާދީ ރަށްވެހިކަން – malediwski" lang="dv" hreflang="dv" data-title="ސިންދު ވާދީ ރަށްވެހިކަން" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="malediwski" class="interlanguage-link-target">ދިވެހިބަސް</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Induse_kultuur" title="Induse kultuur – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Induse kultuur" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%99%CE%BD%CE%B4%CE%BF%CF%8D" title="Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Indus_Valley_Civilisation" title="Indus Valley Civilisation – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Indus Valley Civilisation" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Civilizaci%C3%B3n_del_valle_del_Indo" title="Civilización del valle del Indo – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Civilización del valle del Indo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Induso-civilizo" title="Induso-civilizo – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Induso-civilizo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Coltura_el_Valli_el_Indu" title="Coltura el Valli el Indu – estremadurski" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Coltura el Valli el Indu" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="estremadurski" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Indus_haraneko_zibilizazioa" title="Indus haraneko zibilizazioa – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Indus haraneko zibilizazioa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86_%D8%AF%D8%B1%D9%87_%D8%B3%D9%86%D8%AF" title="تمدن دره سند – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="تمدن دره سند" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Indus_Valley_Civilization" title="Indus Valley Civilization – hindi fidżyjskie" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Indus Valley Civilization" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="hindi fidżyjskie" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Civilisation_de_la_vall%C3%A9e_de_l%27Indus" title="Civilisation de la vallée de l'Indus – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Civilisation de la vallée de l'Indus" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Yndusbeskaving" title="Yndusbeskaving – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Yndusbeskaving" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Civilizaci%C3%B3n_do_val_do_Indo" title="Civilización do val do Indo – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Civilización do val do Indo" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%A4%E5%8D%B0%E5%BA%A6" title="古印度 – gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="古印度" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="gan" class="interlanguage-link-target">贛語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%B8%E0%AA%BF%E0%AA%82%E0%AA%A7%E0%AB%81_%E0%AA%96%E0%AB%80%E0%AA%A3%E0%AA%A8%E0%AB%80_%E0%AA%B8%E0%AA%82%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%95%E0%AB%83%E0%AA%A4%E0%AA%BF" title="સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ – gudżarati" lang="gu" hreflang="gu" data-title="સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="gudżarati" class="interlanguage-link-target">ગુજરાતી</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9D%B8%EB%8D%94%EC%8A%A4_%EB%AC%B8%EB%AA%85" title="인더스 문명 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="인더스 문명" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Wayewar_Kwarin_Indus" title="Wayewar Kwarin Indus – hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Wayewar Kwarin Indus" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="hausa" class="interlanguage-link-target">Hausa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%BA%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D6%80%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Հարապպայի քաղաքակրթություն – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Հարապպայի քաղաքակրթություն" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिंधु घाटी सभ्यता – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="सिंधु घाटी सभ्यता" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Civilizacija_doline_Inda" title="Civilizacija doline Inda – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Civilizacija doline Inda" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Peradaban_Lembah_Indus" title="Peradaban Lembah Indus – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Peradaban Lembah Indus" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Indusdalsmenningin" title="Indusdalsmenningin – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Indusdalsmenningin" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Civilt%C3%A0_della_valle_dell%27Indo" title="Civiltà della valle dell'Indo – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Civiltà della valle dell'Indo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%AA%D7%A8%D7%91%D7%95%D7%AA_%D7%A2%D7%9E%D7%A7_%D7%94%D7%90%D7%99%D7%A0%D7%93%D7%95%D7%A1" title="תרבות עמק האינדוס – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="תרבות עמק האינדוס" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Kabudayan_Lembah_Kali_Indhus" title="Kabudayan Lembah Kali Indhus – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Kabudayan Lembah Kali Indhus" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B8%E0%B2%BF%E0%B2%82%E0%B2%A7%E0%B3%82%E0%B2%A4%E0%B2%9F%E0%B2%A6_%E0%B2%A8%E0%B2%BE%E0%B2%97%E0%B2%B0%E0%B3%80%E0%B2%95%E0%B2%A4%E0%B3%86" title="ಸಿಂಧೂತಟದ ನಾಗರೀಕತೆ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಸಿಂಧೂತಟದ ನಾಗರೀಕತೆ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target">ಕನ್ನಡ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90" title="ინდის ცივილიზაცია – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ინდის ცივილიზაცია" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4_%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96" title="Инд алабының өркениеті – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Инд алабының өркениеті" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Ustaarabu_wa_Indus" title="Ustaarabu wa Indus – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Ustaarabu wa Indus" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Sivilizasyon_di_val%C3%A9_di_Indus" title="Sivilizasyon di valé di Indus – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Sivilizasyon di valé di Indus" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Val_dl_Indus" title="Val dl Indus – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Val dl Indus" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Cultus_humanus_Vallis_Indi" title="Cultus humanus Vallis Indi – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Cultus humanus Vallis Indi" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Indas_ielejas_civiliz%C4%81cija" title="Indas ielejas civilizācija – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Indas ielejas civilizācija" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Indo_sl%C4%97nio_civilizacija" title="Indo slėnio civilizacija – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Indo slėnio civilizacija" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Sivilia_de_la_Vale_de_Indo" title="Sivilia de la Vale de Indo – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Sivilia de la Vale de Indo" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Indus-v%C3%B6lgyi_civiliz%C3%A1ci%C3%B3" title="Indus-völgyi civilizáció – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Indus-völgyi civilizáció" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिन्धु घाटी सभ्यता – maithili" lang="mai" hreflang="mai" data-title="सिन्धु घाटी सभ्यता" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="maithili" class="interlanguage-link-target">मैथिली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B8%E0%B4%BF%E0%B4%A8%E0%B5%8D%E0%B4%A7%E0%B5%81_%E0%B4%A8%E0%B4%A6%E0%B5%80%E0%B4%A4%E0%B4%9F%E0%B4%B8%E0%B4%82%E0%B4%B8%E0%B5%8D%E0%B4%95%E0%B4%BE%E0%B4%B0%E0%B4%82" title="സിന്ധു നദീതടസംസ്കാരം – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="സിന്ധു നദീതടസംസ്കാരം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="हडप्पा संस्कृती – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="हडप्पा संस्कृती" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%A8_%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90" title="ინდიშ ცივილიზაცია – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ინდიშ ცივილიზაცია" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Tamadun_Lembah_Indus" title="Tamadun Lembah Indus – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Tamadun Lembah Indus" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Cebliza%C3%A7on_de_l_Bal_de_l_Ando" title="Ceblizaçon de l Bal de l Ando – mirandyjski" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Ceblizaçon de l Bal de l Ando" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="mirandyjski" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Indusbeschaving" title="Indusbeschaving – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Indusbeschaving" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%8B_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="सिन्धु घाटीको सभ्यता – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="सिन्धु घाटीको सभ्यता" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target">नेपाली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%83_%E0%A4%B2%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A4%BE" title="सिन्धु स्वनिगः लहना – newarski" lang="new" hreflang="new" data-title="सिन्धु स्वनिगः लहना" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="newarski" class="interlanguage-link-target">नेपाल भाषा</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%A4%E3%83%B3%E3%83%80%E3%82%B9%E6%96%87%E6%98%8E" title="インダス文明 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="インダス文明" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Induskulturen" title="Induskulturen – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Induskulturen" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Induskulturen" title="Induskulturen – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Induskulturen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Civilizacion_de_la_Vau_d%27Indus" title="Civilizacion de la Vau d'Indus – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Civilizacion de la Vau d'Indus" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%B9%E0%AC%B0%E0%AC%AA%E0%AD%8D%E0%AC%AA%E0%AC%BE_%E0%AC%B8%E0%AC%AD%E0%AD%8D%E0%AD%9F%E0%AC%A4%E0%AC%BE" title="ହରପ୍ପା ସଭ୍ୟତା – orija" lang="or" hreflang="or" data-title="ହରପ୍ପା ସଭ୍ୟତା" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="orija" class="interlanguage-link-target">ଓଡ଼ିଆ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Xarappa_madaniyati" title="Xarappa madaniyati – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Xarappa madaniyati" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A7%E0%A9%82_%E0%A8%98%E0%A8%BE%E0%A8%9F%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A9%B1%E0%A8%AD%E0%A8%BF%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A8%BE" title="ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%DA%88%D8%B3_%D8%AA%DB%81%D8%B0%DB%8C%D8%A8" title="انڈس تہذیب – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="انڈس تہذیب" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%AF_%D8%AF%D8%B1%DB%90_%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86" title="د سیند درې تمدن – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د سیند درې تمدن" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Indus_Vali_Sivilizieshan" title="Indus Vali Sivilizieshan – jamajski" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Indus Vali Sivilizieshan" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="jamajski" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Civiliza%C3%A7%C3%A3o_do_Vale_do_Indo" title="Civilização do Vale do Indo – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Civilização do Vale do Indo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Civiliza%C8%9Bia_de_pe_Valea_Indului" title="Civilizația de pe Valea Indului – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Civilizația de pe Valea Indului" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%86%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Индская цивилизация – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Индская цивилизация" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="सिन्धुसंस्कृतिः – sanskryt" lang="sa" hreflang="sa" data-title="सिन्धुसंस्कृतिः" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sanskryt" class="interlanguage-link-target">संस्कृतम्</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A5%E1%B1%A4%E1%B1%B1%E1%B1%AB%E1%B1%B7%E1%B1%A9_%E1%B1%A5%E1%B1%9A%E1%B1%A5%E1%B1%B1%E1%B1%9A%E1%B1%9C" title="ᱥᱤᱱᱫᱷᱩ ᱥᱚᱥᱱᱚᱜ – santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱥᱤᱱᱫᱷᱩ ᱥᱚᱥᱱᱚᱜ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="santali" class="interlanguage-link-target">ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Tziviltade_de_sa_badde_de_s%27Indus" title="Tziviltade de sa badde de s'Indus – sardyński" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Tziviltade de sa badde de s'Indus" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardyński" class="interlanguage-link-target">Sardu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Qytet%C3%ABrimi_i_Lugin%C3%ABs_s%C3%AB_Indit" title="Qytetërimi i Luginës së Indit – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Qytetërimi i Luginës së Indit" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%89%E0%B6%B1%E0%B7%8A%E0%B6%AF%E0%B7%94_%E0%B6%B1%E0%B7%92%E0%B6%B8%E0%B7%8A%E0%B6%B1_%E0%B7%81%E0%B7%92%E0%B7%82%E0%B7%8A%E0%B6%A7%E0%B7%8F%E0%B6%A0%E0%B7%8F%E0%B6%BB%E0%B6%BA" title="ඉන්දු නිම්න ශිෂ්ටාචාරය – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="ඉන්දු නිම්න ශිෂ්ටාචාරය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target">සිංහල</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Indus_Valley_civilization" title="Indus Valley civilization – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Indus Valley civilization" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%DA%8C%D9%88_%D9%85%D8%A7%D9%BF%D8%B1%D9%8A%D8%A1%D9%8E_%D8%AC%D9%8A_%D8%AA%DA%BE%D8%B0%D9%8A%D8%A8" title="سنڌو ماٿريءَ جي تھذيب – sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="سنڌو ماٿريءَ جي تھذيب" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sindhi" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Harappsk%C3%A1_kult%C3%BAra" title="Harappská kultúra – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Harappská kultúra" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Indska_civilizacija" title="Indska civilizacija – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Indska civilizacija" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%DB%95%D8%AA%DB%8C_%D8%AF%DB%86%DA%B5%DB%8C_%D8%A6%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%B3" title="شارستانیەتی دۆڵی ئیندوس – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="شارستانیەتی دۆڵی ئیندوس" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B5_%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B0" title="Цивилизација долине Инда – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Цивилизација долине Инда" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Civilizacija_Doline_Inda" title="Civilizacija Doline Inda – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Civilizacija Doline Inda" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Indus-kulttuuri" title="Indus-kulttuuri – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Indus-kulttuuri" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Induskulturen" title="Induskulturen – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Induskulturen" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Kabihasnan_ng_Lambak_ng_Indo" title="Kabihasnan ng Lambak ng Indo – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Kabihasnan ng Lambak ng Indo" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%9A%E0%AE%BF%E0%AE%A8%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%81%E0%AE%B5%E0%AF%86%E0%AE%B3%E0%AE%BF_%E0%AE%A8%E0%AE%BE%E0%AE%95%E0%AE%B0%E0%AE%BF%E0%AE%95%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="சிந்துவெளி நாகரிகம் – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="சிந்துவெளி நாகரிகம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B8%E0%B0%BF%E0%B0%82%E0%B0%A7%E0%B1%81_%E0%B0%B2%E0%B1%8B%E0%B0%AF_%E0%B0%A8%E0%B0%BE%E0%B0%97%E0%B0%B0%E0%B0%BF%E0%B0%95%E0%B0%A4" title="సింధు లోయ నాగరికత – telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="సింధు లోయ నాగరికత" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugu" class="interlanguage-link-target">తెలుగు</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AD%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%A2%E0%B8%98%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%A5%E0%B8%B8%E0%B9%88%E0%B8%A1%E0%B9%81%E0%B8%A1%E0%B9%88%E0%B8%99%E0%B9%89%E0%B8%B3%E0%B8%AA%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%98%E0%B8%B8" title="อารยธรรมลุ่มแม่น้ำสินธุ – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="อารยธรรมลุ่มแม่น้ำสินธุ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ndus_Vadisi_Uygarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="İndus Vadisi Uygarlığı – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="İndus Vadisi Uygarlığı" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BD%D0%B4%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D1%86%D0%B8%D0%B2%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%B7%D0%B0%D1%86%D1%96%D1%8F" title="Індська цивілізація – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Індська цивілізація" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%94_%D8%B3%D9%86%D8%AF%DA%BE_%DA%A9%DB%8C_%D8%AA%DB%81%D8%B0%DB%8C%D8%A8" title="وادیٔ سندھ کی تہذیب – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="وادیٔ سندھ کی تہذیب" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_minh_l%C6%B0u_v%E1%BB%B1c_s%C3%B4ng_%E1%BA%A4n" title="Văn minh lưu vực sông Ấn – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Văn minh lưu vực sông Ấn" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Indus%C3%B5_oro_tsivilisats%27uun" title="Indusõ oro tsivilisats'uun – võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Indusõ oro tsivilisats'uun" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="võro" class="interlanguage-link-target">Võro</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Sibilisasyon_ha_Indus_Valley" title="Sibilisasyon ha Indus Valley – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Sibilisasyon ha Indus Valley" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6%E6%B2%B3%E6%B5%81%E5%9F%9F%E6%96%87%E6%98%8E" title="印度河流域文明 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="印度河流域文明" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6%E6%B2%B3%E6%96%87%E6%98%8E" title="印度河文明 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="印度河文明" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%8D%B0%E5%BA%A6%E6%B2%B3%E6%B5%81%E5%9F%9F%E6%96%87%E6%98%8E" title="印度河流域文明 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="印度河流域文明" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target">中文</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q42534#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Cywilizacja_doliny_Indusu" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c">Artykuł</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Cywilizacja_doliny_Indusu" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >polski </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Cywilizacja_doliny_Indusu">Czytaj</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v">Edytuj</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e">Edytuj kod źródłowy</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h">Wyświetl historię</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Narzędzia </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Cywilizacja_doliny_Indusu">Czytaj</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v">Edytuj</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e">Edytuj kod źródłowy</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=history">Wyświetl historię</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Cywilizacja_doliny_Indusu" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j">Linkujące</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Cywilizacja_doliny_Indusu" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k">Zmiany w linkowanych</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u">Prześlij plik</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q">Strony specjalne</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&oldid=75332606" title="Stały link do tej wersji tej strony">Link do tej wersji</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony">Informacje o tej stronie</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Cywilizacja_doliny_Indusu&id=75332606&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę">Cytowanie tego artykułu</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FCywilizacja_doliny_Indusu">Zobacz skrócony adres URL</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FCywilizacja_doliny_Indusu">Pobierz kod QR</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Cywilizacja+doliny+Indusu">Utwórz książkę</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=show-download-screen">Pobierz jako PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p">Wersja do druku</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Indus_Valley_Civilisation" hreflang="en">Wikimedia Commons</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q42534" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g">Element Wikidanych</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Carte_Indus.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Carte_Indus.jpg/300px-Carte_Indus.jpg" decoding="async" width="300" height="358" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Carte_Indus.jpg/450px-Carte_Indus.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Carte_Indus.jpg 2x" data-file-width="502" data-file-height="599" /></a><figcaption>Mapa stanowisk archeologicznych cywilizacji Indusu wraz z przebiegiem antycznej rzeki <a href="/wiki/Saraswati_(rzeka)" title="Saraswati (rzeka)">Saraswati</a></figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg/200px-Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg" decoding="async" width="200" height="258" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg/300px-Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg/400px-Mohenjo-daro_Priesterk%C3%B6nig.jpeg 2x" data-file-width="584" data-file-height="754" /></a><figcaption>Jeden z najlepiej zachowanych <a href="/wiki/Artefakt_(archeologia)" title="Artefakt (archeologia)">artefaktów</a> tzw. „król-kapłan” z <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo_Daro" title="Mohendżo Daro">Mohendżo Daro</a></figcaption></figure> Cywilizacja doliny Indusu, zwana także Kulturą Indusu, Cywilizacją Indusu-Saraswati, Kulturą harappańską, Kulturą Mohendżo-Daro itp. – pierwsza historyczna <a href="/wiki/Cywilizacja" title="Cywilizacja">cywilizacja</a> na obszarze <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">subkontynentu indyjskiego</a>, rozwijająca się w okresie 3300–1300 p.n.e. (w swej szczytowej formie 2600–1900 p.n.e.), w <a href="/wiki/Historia_Indii" title="Historia Indii">indyjskiej</a> <a href="/wiki/Epoka_br%C4%85zu" title="Epoka brązu">epoce brązu</a><a href="#cite_note-1">[1]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114-2">[2]</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a>. Zajmowała obszar wielkości 650 tys.<a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114-2">[2]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test93-7">[7]</a><a href="#cite_note-test100-8">[8]</a> – 1,5 mln km² (według różnych źródeł) i była najrozleglejszą spośród czterech sobie współczesnych <a href="/wiki/Cywilizacja" title="Cywilizacja">cywilizacji</a> <a href="/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Starożytność">starożytności</a> (obok <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt" title="Starożytny Egipt">Egiptu</a>, <a href="/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia">Mezopotamii</a>, <a href="/wiki/Historia_Chin" title="Historia Chin">Chin</a>)<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test59-9">[9]</a><a href="#cite_note-test3-10">[10]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test53-12">[12]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a>. Jej stanowiska rozmieszczone są na całym terytorium współczesnego <a href="/wiki/Pakistan" title="Pakistan">Pakistanu</a>, w północno-zachodnich <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indiach</a> (<a href="/wiki/D%C5%BCammu_i_Kaszmir" class="mw-disambig" title="Dżammu i Kaszmir">Dżammu i Kaszmir</a>, <a href="/wiki/Rad%C5%BCastan" title="Radżastan">Radżastan</a>, <a href="/wiki/Gud%C5%BAarat" title="Gudźarat">Gudżarat</a>, <a href="/wiki/Maharasztra" title="Maharasztra">Maharasztra</a>, <a href="/wiki/Hariana" title="Hariana">Hariana</a>, <a href="/wiki/Pend%C5%BCab_(Indie)" title="Pendżab (Indie)">Pendżab</a>) oraz we wschodnim <a href="/wiki/Afganistan" title="Afganistan">Afganistanie</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test93-7">[7]</a><a href="#cite_note-test53-12">[12]</a><a href="#cite_note-test31-14">[14]</a><a href="#cite_note-test60-15">[15]</a>. Pierwszego (przypadkowego) odkrycia związanego z jej historią dokonano w 1826 roku<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a>. <a href="/wiki/Archeologia" title="Archeologia">Archeologami</a>, którzy prowadzili dotyczące jej badania, byli m.in.: <a href="/wiki/Alexander_Cunningham_(archeolog)" title="Alexander Cunningham (archeolog)">Alexander Cunningham</a>, <a href="/w/index.php?title=John_Marshall_(archeolog)&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Marshall (archeolog) (strona nie istnieje)">John Marshall</a>, <a href="/wiki/Mortimer_Wheeler" title="Mortimer Wheeler">Mortimer Wheeler</a>, <a href="/w/index.php?title=George_Dales&action=edit&redlink=1" class="new" title="George Dales (strona nie istnieje)">George Dales</a>, <a href="/w/index.php?title=Jonathan_Kenoyer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jonathan Kenoyer (strona nie istnieje)">Jonathan M. Kenoyer</a> oraz <a href="/w/index.php?title=Richard_Meadow&action=edit&redlink=1" class="new" title="Richard Meadow (strona nie istnieje)">Richard Meadow</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-16">[16]</a><a href="#cite_note-17">[17]</a><a href="#cite_note-test95-18">[18]</a><a href="#cite_note-19">[19]</a>. Dotychczas odkryto 1500–2600<a href="#cite_note-test3-10">[10]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a> (według różnych źródeł) stanowisk archeologicznych, przypisywanych tej cywilizacji, spośród których jedynie 2% zostało gruntownie przebadanych<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a>. Główne z nich to: <a href="/wiki/Amri" title="Amri">Amri</a>, <a href="/wiki/Balakot" title="Balakot">Balakot</a>, <a href="/w/index.php?title=Banawali&action=edit&redlink=1" class="new" title="Banawali (strona nie istnieje)">Banawali</a>, <a href="/w/index.php?title=Bhagatrav&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bhagatrav (strona nie istnieje)">Bhagatrav</a>, <a href="/w/index.php?title=Chanhudaro&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chanhudaro (strona nie istnieje)">Chanhudaro</a>, <a href="/w/index.php?title=Daimabad&action=edit&redlink=1" class="new" title="Daimabad (strona nie istnieje)">Daimabad</a>, <a href="/w/index.php?title=Dholavira&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dholavira (strona nie istnieje)">Dholavira</a>, <a href="/wiki/Dwarka" title="Dwarka">Dwarka</a> (Dvaraka), <a href="/w/index.php?title=Ganweriwala&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ganweriwala (strona nie istnieje)">Ganweriwala</a> (Ganeriwala), <a href="/w/index.php?title=Gola_Dhoro&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gola Dhoro (strona nie istnieje)">Gola Dhoro</a>, <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappa</a>, <a href="/w/index.php?title=Kot_Bala&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kot Bala (strona nie istnieje)">Kot Bala</a>, <a href="/w/index.php?title=Kot_Diji&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kot Diji (strona nie istnieje)">Kot Diji</a>, <a href="/wiki/Kalibangan" title="Kalibangan">Kalibangan</a>, <a href="/w/index.php?title=Lakhmirwala&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lakhmirwala (strona nie istnieje)">Lakhmirwala</a>, <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a>, <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo_Daro" title="Mohendżo Daro">Mohendżo Daro</a>, <a href="/w/index.php?title=Nausharo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nausharo (strona nie istnieje)">Nausharo</a>, <a href="/w/index.php?title=Pir_Shah_Jurio&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pir Shah Jurio (strona nie istnieje)">Pir Shah Jurio</a>, <a href="/w/index.php?title=Pirak&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pirak (strona nie istnieje)">Pirak</a>, <a href="/w/index.php?title=Rakhigarhi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rakhigarhi (strona nie istnieje)">Rakhigarhi</a>, <a href="/w/index.php?title=Rangpur_(Indie)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rangpur (Indie) (strona nie istnieje)">Rangpur</a>, <a href="/wiki/Rehman_Dheri" title="Rehman Dheri">Rehman Dheri</a>, <a href="/w/index.php?title=Rojdi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rojdi (strona nie istnieje)">Rojdi</a>, <a href="/wiki/Rupnagar" title="Rupnagar">Rupnagar</a>, <a href="/w/index.php?title=Shortugai&action=edit&redlink=1" class="new" title="Shortugai (strona nie istnieje)">Shortugai</a>, <a href="/w/index.php?title=Sokhta_Koh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sokhta Koh (strona nie istnieje)">Sokhta Koh</a>, <a href="/w/index.php?title=Sothi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sothi (strona nie istnieje)">Sothi</a>, <a href="/w/index.php?title=Sutkagen_Dor&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sutkagen Dor (strona nie istnieje)">Sutkagen Dor</a> (Sutkagan Dor) itd.<a href="#cite_note-21">[21]</a><a href="#cite_note-test61-22">[22]</a> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Historia_badań">Historia badań</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Historia badań" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia badań">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mohenjo-daro-2010.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Mohenjo-daro-2010.jpg/200px-Mohenjo-daro-2010.jpg" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Mohenjo-daro-2010.jpg/300px-Mohenjo-daro-2010.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Mohenjo-daro-2010.jpg/400px-Mohenjo-daro-2010.jpg 2x" data-file-width="2000" data-file-height="1500" /></a><figcaption>Ruiny Mohendżo-Daro</figcaption></figure> Do końca XIX wieku cywilizacja doliny Indusu pozostawała całkowicie zapomniana. Wynikało to ze specyficznych uwarunkowań kulturowych, które przez stulecia kazały Hindusom czerpać wiedzę o początkach ich rodzimej tradycji ze starożytnych hymnów <a href="/wiki/Rygweda" title="Rygweda">Rygwedy</a> (najstarsza z <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">Wed</a> ok. XIV wieku p.n.e.) Ta święta księga hinduizmu, będąca wyznacznikiem tożsamości kulturowej Hindusów, uznaje za początek okresu historycznego przybycie na subkontynent indoeuropejskich <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a>, co nastąpiło nie wcześniej niż w XIII wieku p.n.e., czyli już po upadku kultury harappańskiej<a href="#cite_note-Avari2-23">[23]</a><a href="#cite_note-Kieniewicz-24">[24]</a><a href="#cite_note-Świerzowska-25">[25]</a>. Ogromną trudność w badaniu starożytnych Indii (w ogóle), stanowi również fakt, że w całej niezwykle starej i bogatej tradycji literackiej półwyspu brakuje dzieł stricte historycznych. Co prawda hinduskie święte księgi i eposy (np. <a href="/wiki/Mahabharata" title="Mahabharata">Mahabharata</a>) zawierają wiele odniesień do wydarzeń faktycznych, jednak brak im naukowego zacięcia i systematyczności pism <a href="/wiki/Herodot" title="Herodot">Herodota</a> (o całej późniejszej tradycji antycznej historiografii nie wspominając). Wszystko to sprawia, że ta jedna z najstarszych, obok mezopotamskiej i egipskiej, cywilizacja pozostaje po dziś dzień stosunkowo słabo rozpoznana. Dopiero wiek dziewiętnasty umożliwił wykorzystanie najistotniejszych w zaistniałych okolicznościach źródeł, jakich dostarcza archeologia, a pomimo znacznego postępu badań najbardziej podstawowe kwestie wciąż pozostają bez odpowiedzi<a href="#cite_note-Avari2-23">[23]</a><a href="#cite_note-Kieniewicz-24">[24]</a>. Człowiekiem, który jako pierwszy w czasach nowożytnych opisał pozostałości <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappy</a>, był dezerter z armii <a href="/wiki/Brytyjska_Kompania_Wschodnioindyjska" title="Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska">Kompanii Wschodnioindyjskiej</a> Charles Masson (a właściwie James Lewis), który po odłączeniu się od swojego oddziału, przez kilka lat wędrował po terytorium dzisiejszego Pakistanu. Sporządzane przez niego szczegółowe notatki zostały w latach 40. (XIX wieku) wydane drukiem i to w nich właśnie znalazł się najwcześniejszy opis starożytnego miasta, uznanego przez nieświadomego Massona za ruiny zamku<a href="#cite_note-26">[26]</a><a href="#cite_note-27">[27]</a>. Po kilku latach jego odkrycie zbadał pobieżnie twórca Indyjskiej Służby Archeologicznej (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_angielski" title="Język angielski">ang.</a> Indian Archaeological Survey) <a href="/wiki/Alexander_Cunningham_(archeolog)" title="Alexander Cunningham (archeolog)">Alexander Cunningham</a> (notując przy okazji znaczny ubytek cegieł użytych przez Brytyjczyków jako tłuczeń do budowy przebiegającej w pobliżu linii kolejowej). Jednak tak naprawdę pierwsze poważne badania rozpoczęła w 1921 roku ekipa pod kierownictwem Johna H. Marshalla, a wyniki jej prac<a href="#cite_note-28">[28]</a>, wraz z odkryciem stanowiska <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a>, stały się absolutną światową sensacją<a href="#cite_note-Kieniewicz-24">[24]</a><a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a><a href="#cite_note-30">[30]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Warunki_naturalne">Warunki naturalne</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Warunki naturalne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Warunki naturalne">edytuj kod</a>]</div> Kultura harappańska rozwijała się na rozległych, północno-zachodnich obrzeżach subkontynentu indyjskiego, w dolinie i dorzeczu rzeki <a href="/wiki/Indus" title="Indus">Indus</a>. Tereny te w dzisiejszych czasach leżące na terytorium <a href="/wiki/Pakistan" title="Pakistan">Pakistanu</a> od północy i północnego wschodu ograniczone są masywem <a href="/wiki/Karakorum" title="Karakorum">Karakorum</a> i <a href="/wiki/Himalaje" title="Himalaje">Himalajami</a>, od strony północno-zachodniej łańcuchem górskim <a href="/wiki/Hindukusz" title="Hindukusz">Hindukuszu</a>, a od południa zaś <a href="/wiki/Morze_Arabskie" title="Morze Arabskie">Morzem Arabskim</a>. Środkowa dolina Indusu wraz z dorzeczami Gangesu i Jamuny tworzy ciągnącą się przez całą południową część podnóża Himalajów <a href="/wiki/Nizina_Hindusta%C5%84ska" title="Nizina Hindustańska">Nizinę Hindustańską</a><a href="#cite_note-Kieniewicz2-31">[31]</a>. W wyniku intensywnej i długotrwałej działalności ludzkiej krajobraz i klimat dzisiejszego <a href="/wiki/Belud%C5%BCystan_(kraina_historyczna)" title="Beludżystan (kraina historyczna)">Beludżystanu</a> różni się znacznie od tego z 3. i 2. tysiąclecia p.n.e. Wycięcie lasów, pokrywających dawniej znaczną część subkontynentu, doprowadziło do nieodwracalnych zmian w cyrkulacji wody, intensywne pustynnienie gleb oraz zmiany klimatyczne w postaci skromniejszych opadów. Skutkiem tego część dopływów Indusu wyschła, powodując wcześniejsze niż w starożytności osadzanie się jego aluwialnych osadów i wyjałowienie żyznych niegdyś terenów. Intensywność tych zmian jest dzisiaj podstawową przeszkodą w próbach odtworzenia warunków naturalnych panujących na tych terenach 4000–4500 lat temu. Niemniej jednak liczba kanałów irygacyjnych i miejsce ich odnajdywania zdają się świadczyć o tym, że warunki dla rozwoju rolnictwa były co najmniej sprzyjające<a href="#cite_note-Kieniewicz2-31">[31]</a><a href="#cite_note-CITEREFWheeler19684–8-32">[32]</a>. Także różnorodność fauny uległa znacznemu zubożeniu, co potwierdzają często wydobywane na stanowiskach archeologicznych <a href="/wiki/Steatyt" title="Steatyt">steatytowe</a> pieczęcie z licznymi wyobrażeniami, niewstępujących dzisiaj zwierząt (słoni i nosorożców), bez wątpienia znanych nad Indusem w momencie ich wytworzenia<a href="#cite_note-Kieniewicz2-31">[31]</a><a href="#cite_note-CITEREFWheeler19684–8-32">[32]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Prehistoria">Prehistoria</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Prehistoria" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Prehistoria">edytuj kod</a>]</div> Pierwsze ślady człowieka (<a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a>) stanowią datowane na 400 tys. lat p.n.e. narzędzia kamienne z okresu <a href="/wiki/Paleolit_dolny" title="Paleolit dolny">dolnego paleolitu</a><a href="#cite_note-Basham-33">[33]</a>. Z kolei przedstawiciele Homo sapiens dotarli na półwysep w dwóch falach, przypuszczalnie najpierw morzem od strony południowej ok. 50 tys. lat p.n.e., a dopiero później ok. 30 tys. lat p.n.e. lądem przekraczając <a href="/wiki/Indus" title="Indus">Indus</a> od strony północno-zachodniej. Tworzyli oni początkowo niewielkie, wędrujące grupy łowiecko-zbierackie<a href="#cite_note-Avari-34">[34]</a><a href="#cite_note-35">[35]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Periodyzacja">Periodyzacja</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Periodyzacja" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Periodyzacja">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg/240px-Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg" decoding="async" width="240" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg/360px-Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg/480px-Eurasia_%26_Northern_Africa_2000_BC.jpg 2x" data-file-width="1333" data-file-height="792" /></a><figcaption>Cywilizacja doliny Indusu na tle innych kultur epoki brązu ok. 2000 p.n.e.      pierwsze organizmy państwowe     złożone społeczności rolnicze     proste społeczności rolnicze     koczowniczy hodowcy     grupy łowiecko-zbierackie     bordowa linia wyznacza zasięg wytwarzania przedmiotów brązowych</figcaption></figure> Intensywne badania archeologiczne, jakie przeprowadzono w dolinie Indusu po odzyskaniu przez Indie i Pakistan niepodległości (1947), pozwoliły na prześledzenie stopniowej ewolucji różnych form osadnictwa, co stanowi dzisiaj podstawę autochtonicznej teorii powstania tej pierwszej na subkontynencie cywilizacji. Odrzucono tym samym wcześniejszą, zaproponowaną przez brytyjskich archeologów hipotezę o zewnętrznym impulsie urbanizacyjnym jaki miałby przyjść nad Indus z <a href="/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia">Mezopotamii</a><a href="#cite_note-Avari-34">[34]</a>. W wyniku przeprowadzonych badań wyodrębniono poszczególne fazy rozwoju<a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a><a href="#cite_note-36">[36]</a> (na podstawie najstarszych stanowisk archeologicznych <a href="/wiki/Mehrgarh" title="Mehrgarh">Mehrgarh</a> i <a href="/wiki/Amri" title="Amri">Amri</a>): <ul><li>7000/6500 p.n.e. do 5000 p.n.e. – wczesna faza produkcji żywności (rozkwit Mehrgarhu)</li> <li>5000 p.n.e. do 2600 p.n.e. – era regionalizacji</li></ul> <dl><dd><dl><dd>W jej ramach w okresie od 3500 do 2600 p.n.e. – faza wczesnoharappańska</dd> <dd>Okres I (3500 do 3000 p.n.e.) – pierwsze narzędzia miedziane, postęp w produkcji ceramiki</dd> <dd>Okres II (3000 do 2700/2600 p.n.e.) – postęp w konstrukcji domów</dd></dl></dd></dl> <ul><li>2600 p.n.e. do 1900 p.n.e. – właściwa kultura harappańska</li></ul> <dl><dd><dl><dd>Okres III (2700/2600 do 2400 p.n.e.) – największy rozkwit Amri, budynki z palonej cegły i ceramika toczona na kole garncarskim</dd> <dd>Okres IV (2400 do 1900 p.n.e.) – pojawienie się wielkich miast Harappa i Mohendżo-Daro doprowadziło do peryferyzacji mniejszych ośrodków (a z czasem ich upadku)</dd></dl></dd></dl> <ul><li>1900 p.n.e. do 1300 p.n.e. – okres późnoharappański (od ok. 1500 p.n.e. faza schyłkowa)</li></ul> Najwcześniejsze świadectwa archeologiczne dotyczące rolnictwa i hodowli (tzw. „pasterski neolit”<a href="#cite_note-Kozłowski-37">[37]</a>) pochodzą z 7. tys. p.n.e., a zmiana trybu życia pierwotnych koczowników była prawdopodobnie efektem wpływów bliskowschodnich. Przemawiają za tym podobieństwa w sposobie gospodarowania i budulec w postaci suszonej cegły odnajdywany na najważniejszych stanowiskach archeologicznych: <a href="/wiki/Mehrgarh" title="Mehrgarh">Mehrgarh</a>, Kili Gul Mohammad i Rana Ghundai w pakistańskim <a href="/wiki/Belud%C5%BCystan_(Pakistan)" title="Beludżystan (Pakistan)">Beludżystanie</a><a href="#cite_note-Avari-34">[34]</a><a href="#cite_note-Kozłowski-37">[37]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Faza_wczesnoharappańska">Faza wczesnoharappańska</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Faza wczesnoharappańska" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Faza wczesnoharappańska">edytuj kod</a>]</div> Około 6. tysiąclecia p.n.e. we wczesnych osadach rolniczych pojawiły się pierwsze wyroby ceramiczne, a w 3. tys. p.n.e. narzędzia miedziane, co stanowi cezurę fazy przejściowej pomiędzy epokami kamienia i brązu, zwaną <a href="/wiki/Chalkolit" title="Chalkolit">chalkolitem</a>. Do tego okresu zalicza się kultury <a href="/wiki/Kultura_Kulli" title="Kultura Kulli">Kulli</a>, <a href="/wiki/Dystrykt_Zhob" title="Dystrykt Zhob">Zhob</a> i <a href="/wiki/Kweta" title="Kweta">Kweta</a> z obszaru środkowego dorzecza Indusu, a z dolnej jego części <a href="/wiki/Amri" title="Amri">kulturę Amri</a>. Ta ostatnia uznawana jest za bezpośrednią prekursorkę cywilizacji harappańskiej (lub harapskiej<a href="#cite_note-Kozłowski-37">[37]</a>), ponieważ to tutaj według badaczy dokonała się pierwsza faza urbanizacji<a href="#cite_note-Avari-34">[34]</a><a href="#cite_note-Basham-33">[33]</a>. Ośrodki protomiejskie wczesnego okresu (3500–2600 p.n.e.) odróżniają od poprzedzających je osad rolniczych większe rozmiary budynków i ujednolicenie ich konstrukcji. Na stanowisku archeologicznym Kot Didżi pojawiła się również pierwsza obronna cytadela, a jakość odnalezionych artefaktów stoi na znacznie wyższym poziomie, zaobserwować można także pierwsze przedmioty zbytku<a href="#cite_note-Avari-34">[34]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dojrzała_kultura_Harappy_(2600_do_1900_p.n.e.)">Dojrzała kultura Harappy (2600 do 1900 p.n.e.)</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Dojrzała kultura Harappy (2600 do 1900 p.n.e.)" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dojrzała kultura Harappy (2600 do 1900 p.n.e.)">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:IVC_Map.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/IVC_Map.png/240px-IVC_Map.png" decoding="async" width="240" height="209" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/IVC_Map.png/360px-IVC_Map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/IVC_Map.png 2x" data-file-width="459" data-file-height="400" /></a><figcaption>Zasięg oddziaływania i najważniejsze ośrodki miejskie cywilizacji doliny Indusu</figcaption></figure> Właściwa cywilizacja doliny Indusu była kulturą typowo miejską, a ośrodki wiejskie pomimo tego, że bardzo liczne miały znaczenie drugorzędne. Na podstawie przeprowadzonych badań wyodrębniono cztery typy zespołów urbanistycznych (i osad) różniących się wielkością, która jak się wydaje odzwierciedlała również ich pierwotną hierarchię<a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a>: <ul><li>największe miasta (od 80 do 100 <a href="/wiki/Hektar" title="Hektar">ha</a> powierzchni)</li></ul> <dl><dd><dl><dd>Harappa i Mohendżo-Daro – czasami uważane za miasta stołeczne<a href="#cite_note-38">[38]</a></dd> <dd>a także Dholawira, Rakhigari, Ganweriwala</dd></dl></dd></dl> <ul><li>32 miasta średniej wielkości (20 ha) wśród nich najlepiej przebadane:</li></ul> <dl><dd><dl><dd><a href="/wiki/Kalibangan" title="Kalibangan">Kalibangan</a> i portowy <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a></dd></dl></dd></dl> <ul><li>ośrodki mniejsze (do 3 ha)</li> <li>osady wiejskie (do 1 ha)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mohendżo-Daro_i_Harappa">Mohendżo-Daro i Harappa</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Mohendżo-Daro i Harappa" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Mohendżo-Daro i Harappa">edytuj kod</a>]</div> Pomimo znacznej wzajemnej odległości (350 mil, ok. 560 km) obydwa miasta wykazują ogromne podobieństwo. Stanowią one również punkt odniesienia do oceny stopnia urbanizacji pozostałych stanowisk. W obydwu ośrodkach archeolodzy wyodrębnili znajdującą się w części zachodniej cytadelę (w żargonie brytyjskich archeologów <a href="/wiki/Akropol" title="Akropol">akropol</a>), zbudowaną na sztucznym, ceglanym wzniesieniu oraz miasto właściwe (zwane dolnymi), przy czym zarówno cytadela, jak i miasto posiadały osobne obwarowania. W każdej z cytadel odnaleziono pozostałości „wielkiej sali” będącej zapewne miejscem spotkań i praktyk religijnych, przy czym na miejsce kultu wygląda również unikatowy zbiornik, czyli „wielka łaźnia”, odnaleziony w Mohendżo-Daro (ale już nie w Harappie). Wspólna dla obu warowni pozostaje również ogromna platforma, stanowiąca najprawdopodobniej miejsce młócenia zboża, będące jednocześnie fundamentem spichlerza<a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a><a href="#cite_note-Kulke-39">[39]</a><a href="#cite_note-CITEREFWheeler196815–42-40">[40]</a>. <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG/200px-Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG" decoding="async" width="200" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG/300px-Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG/400px-Bathroom_Toilet_structure_with_the_water_channels.JPG 2x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a><figcaption>Ceglana struktura, zidentyfikowana przez badaczy jako łazienka. <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a></figcaption></figure> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lothal,_picture_1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Lothal%2C_picture_1.jpg/200px-Lothal%2C_picture_1.jpg" decoding="async" width="200" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Lothal%2C_picture_1.jpg/300px-Lothal%2C_picture_1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Lothal%2C_picture_1.jpg/400px-Lothal%2C_picture_1.jpg 2x" data-file-width="3341" data-file-height="2680" /></a><figcaption>System kanalizacyjny wykorzystujący różnicę poziomów. <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a></figcaption></figure> Pozostałości „dolnych miast” (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_angielski" title="Język angielski">ang.</a> lower city) wykazują niezwykłą wręcz regularność zabudowy. Uzyskano ją poprzez podział obszarów mieszkalnych na duże prostokąty o bokach 1200/800 <a href="/wiki/Stopa_(miara)" title="Stopa (miara)">stóp</a> (w przybliżeniu 360 na 250 m), usytuowanych wzdłuż szerokich na 10 metrów głównych ulic. Każdy z domów różniących się liczbą izb, co zdaje się wskazywać na zróżnicowanie społeczne, posiadał własny dostęp do ujęcia wody. Kolejną cechą charakterystyczną, nie przestającą zadziwiać naukowców, jest ogromna dbałość o higienę, wyrażająca się w rozbudowanym i dobrze zaplanowanym systemie kanalizacyjnym. Sprawiał on, że w tej jednej z pierwszych miejskich cywilizacji duża część domostw posiadała dostęp do własnej łazienki i toalety<a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a>. Podstawowym budulcem użytym przy budowie większości harappańskich osad, była wypalana w piecach na drewno cegła (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_angielski" title="Język angielski">ang.</a> baked brick) o standaryzowanych wymiarach, dla których stosunek wartości wynosił 1:2:4, co oznacza że szerokość była dwa razy większa niż grubość, a długość dwa razy większa niż szerokość (7/14/28 cm). Przy czym w miastach znacznie oddalonych od rzek, z braku potrzebnej do wyrobu cegieł gliny, używano również kamienia<a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a><a href="#cite_note-Kulke-39">[39]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pozostałe_miasta">Pozostałe miasta</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Pozostałe miasta" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pozostałe miasta">edytuj kod</a>]</div> Ośrodki zakwalifikowane do pozostałych grup różniły się od tych największych głównie wielkością, zachowując jednak podobieństwo planu zabudowy. Jednym z najbardziej charakterystycznych miast trzech pozostałych grup było portowe <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a>, stanowiące jak się wydaje główny ośrodek handlu zewnętrznego. Również tutaj odnaleziono ogromny, sztuczny zbiornik spełniający przypuszczalnie funkcję doku. Niezwykle liczne osady wiejskie stanowiły wyspecjalizowane centra rzemiosła i produkcji rolnej, zorientowanej na potrzeby miast<a href="#cite_note-Avari3-29">[29]</a><a href="#cite_note-Kulke-39">[39]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Oddziaływanie">Oddziaływanie</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Oddziaływanie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Oddziaływanie">edytuj kod</a>]</div> Cywilizacja doliny Indusu nie dość, że jedna z najstarszych, była również, spośród sobie współczesnych, najrozleglejszą. Jej oddziaływanie nie ograniczało się tylko do doliny Indusu, czy wybrzeży Morza Arabskiego, ale znacznie dalej nad Ganges (<a href="/wiki/Kalibangan" title="Kalibangan">Kalibangan</a> w pobliżu Delhi) i <a href="/wiki/Amu-daria" title="Amu-daria">Amu-darię</a> (Mundigak niedaleko <a href="/wiki/Kandahar" title="Kandahar">Kandaharu</a>). Świadczy to nie tylko o sile oddziaływania kulturowego, ale również zasięgu kontaktów handlowych, jako że Mundigak było prawdopodobnie faktorią, zapewniającą import cenionej w starożytności <a href="/wiki/Lapis_lazuli" title="Lapis lazuli">lapis lazuli</a><a href="#cite_note-Kulke-39">[39]</a><a href="#cite_note-41">[41]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Artefakty">Artefakty</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Artefakty" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Artefakty">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mohenjodaro_toy_001.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Mohenjodaro_toy_001.jpg/200px-Mohenjodaro_toy_001.jpg" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Mohenjodaro_toy_001.jpg/300px-Mohenjodaro_toy_001.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Mohenjodaro_toy_001.jpg/400px-Mohenjodaro_toy_001.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption>Zabawka z <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a></figcaption></figure> Z przedmiotów życia codziennego zachowały się głównie niewielkie, lecz ozdobne <a href="/wiki/Artefakt_(antropologia)" title="Artefakt (antropologia)">artefakty</a>: <a href="/wiki/Ceramika" title="Ceramika">ceramika</a> (kuchenna, stołowa i grobowa)<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a>, <a href="/wiki/Narz%C4%99dzie" title="Narzędzie">narzędzia</a> (wśród nich najwcześniejsze okazy metalowych (miedzianych) haczyków na ryby<a href="#cite_note-test50-44">[44]</a>)<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a>, przybory toaletowe<a href="#cite_note-test51-43">[43]</a>, <a href="/wiki/Zabawka" title="Zabawka">zabawki</a> (np. kostki do gry z 6 oczkami – identyczne ze znanymi obecnie<a href="#cite_note-45">[45]</a>, pionki do gier<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-46">[46]</a><a href="#cite_note-47">[47]</a>, m.in. do gry będącej zapewne pierwowzorem <a href="/wiki/Szachy" title="Szachy">szachów</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a>, gwizdki w formie ptaków i jajek<a href="#cite_note-48">[48]</a><a href="#cite_note-49">[49]</a><a href="#cite_note-50">[50]</a>, wózki i zwierzęta na kółkach<a href="#cite_note-test63-51">[51]</a><a href="#cite_note-52">[52]</a><a href="#cite_note-test52-53">[53]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-54">[54]</a><a href="#cite_note-test85-55">[55]</a>, zwierzęta z ruchomymi częściami ciała<a href="#cite_note-56">[56]</a><a href="#cite_note-57">[57]</a>), <a href="/wiki/Piecz%C4%99%C4%87" title="Pieczęć">pieczęcie</a> (dotychczas odkryto ok. 2500, najczęściej steatytowych pieczęci)<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test30-59">[59]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a>, tabliczki ze znakami <a href="/wiki/Pismo" title="Pismo">pisma</a><a href="#cite_note-60">[60]</a><a href="#cite_note-test87-61">[61]</a>, fragmenty <a href="/wiki/Inkrustacja_(zdobnictwo)" title="Inkrustacja (zdobnictwo)">inkrustacji</a> <a href="/wiki/Meble" class="mw-redirect" title="Meble">mebli</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a> i innych <a href="/wiki/Ornament_(sztuka)" title="Ornament (sztuka)">ornamentów</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test57-62">[62]</a>, <a href="/wiki/Guzik" title="Guzik">guziki</a> (identyczne w formie z używanymi obecnie)<a href="#cite_note-63">[63]</a>, <a href="/wiki/Bi%C5%BCuteria" title="Biżuteria">biżuteria</a> (koraliki, naszyjniki, bransolety, brosze, wisiory itd.)<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test52-53">[53]</a><a href="#cite_note-test57-62">[62]</a><a href="#cite_note-test56-65">[65]</a>, <a href="/wiki/Amulet" title="Amulet">amulety</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-66">[66]</a><a href="#cite_note-test65-67">[67]</a>, <a href="/wiki/Lustro" title="Lustro">lusterka</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a>, a także niewielkie przedstawienia figuratywne ludzi, rzeczywistych i fantastycznych zwierząt oraz nieznanych bóstw<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-68">[68]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122-69">[69]</a><a href="#cite_note-70">[70]</a><a href="#cite_note-71">[71]</a>. Podobieństwo stylu wykonania oraz znaleziska niemal identycznych obiektów na całym obszarze cywilizacji wskazują, iż wiele z nich było wytwarzanych masowo<a href="#cite_note-test50-44">[44]</a>. Surowce wykorzystywane do ich wyrobu stanowiły: <a href="/wiki/Muszla" title="Muszla">muszle</a>, <a href="/wiki/Drewno_(technika)" title="Drewno (technika)">drewno</a> (głównie <a href="/wiki/Cedr" title="Cedr">cedrowe</a>), <a href="/wiki/Glina" title="Glina">glina</a>, <a href="/wiki/Terakota" title="Terakota">terakota</a>, <a href="/wiki/Fajans" title="Fajans">fajans</a>, <a href="/wiki/Kamionka_(ceramika)" title="Kamionka (ceramika)">kamionka</a>, <a href="/wiki/Ko%C5%9B%C4%87" title="Kość">kość</a>, <a href="/wiki/Ko%C5%9B%C4%87_s%C5%82oniowa" title="Kość słoniowa">kość słoniowa</a>, <a href="/wiki/R%C3%B3g_(biologia)" title="Róg (biologia)">róg</a>, <a href="/wiki/O%C5%82%C3%B3w" title="Ołów">ołów</a>, <a href="/wiki/Mied%C5%BA" title="Miedź">miedź</a>, <a href="/wiki/Br%C4%85zy" title="Brązy">brąz</a>, <a href="/wiki/Srebro" title="Srebro">srebro</a>, <a href="/wiki/Z%C5%82oto" title="Złoto">złoto</a>, kamienie: steatyt (<a href="/wiki/Talk" title="Talk">talk</a>), <a href="/wiki/Alabaster" title="Alabaster">alabaster</a> oraz <a href="/wiki/Kamienie_szlachetne" title="Kamienie szlachetne">kamienie półszlachetne</a> – najczęściej <a href="/wiki/Karneol" title="Karneol">karneol</a>, a także: <a href="/wiki/Azuryt" title="Azuryt">azuryt</a>, <a href="/wiki/Antymon" title="Antymon">antymon</a>, <a href="/wiki/Ametyst" title="Ametyst">ametyst</a>, <a href="/wiki/Jadeit" title="Jadeit">jadeit</a>, <a href="/wiki/Jaspis" title="Jaspis">jaspis</a>, <a href="/wiki/Turkus" title="Turkus">turkus</a>, <a href="/wiki/Onyks" title="Onyks">onyks</a>, <a href="/wiki/Lapis_lazuli" title="Lapis lazuli">lazuryt</a>, <a href="/wiki/Amazonit" title="Amazonit">amazonit</a>, <a href="/wiki/Agat" title="Agat">agat</a> i inne<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-test51-43">[43]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test52-53">[53]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-test82-74">[74]</a><a href="#cite_note-test56-65">[65]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-75">[75]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-76">[76]</a><a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-78">[78]</a><a href="#cite_note-79">[79]</a><a href="#cite_note-80">[80]</a>. Spośród motywów przedstawionych na mających wielkość pocztowego znaczka pieczęciach najczęściej pojawia się <a href="/wiki/Nosoro%C5%BCec_indyjski" title="Nosorożec indyjski">nosorożec</a>, <a href="/wiki/Gawial_gangesowy" title="Gawial gangesowy">gawial</a>, <a href="/wiki/S%C5%82o%C5%84_indyjski" title="Słoń indyjski">słoń</a>, <a href="/wiki/W%C3%B3%C5%82_domowy" title="Wół domowy">bawół wodny</a>, <a href="/wiki/Zebu" class="mw-redirect" title="Zebu">byk zebu</a>, <a href="/wiki/Tygrys_bengalski" title="Tygrys bengalski">tygrys</a>, <a href="/wiki/%C5%81%C3%B3d%C5%BA_(jednostka_p%C5%82ywaj%C4%85ca)" title="Łódź (jednostka pływająca)">łódź</a>, <a href="/wiki/Figowiec_pagodowy" title="Figowiec pagodowy">figowiec pagodowy</a>, <a href="/wiki/Jednoro%C5%BCec" title="Jednorożec">jednorożec</a>, fantastyczne trójgłowe zwierzę oraz tzw. „władca zwierząt” – bóstwo w pozycji <a href="/wiki/Jogin" title="Jogin">jogina</a> w otoczeniu zwierząt, podobne do późniejszych przedstawień boga <a href="/wiki/%C5%9Aiwa" title="Śiwa">Śiwy</a> (w tzw. postaci Paśupati)<a href="#cite_note-81">[81]</a><a href="#cite_note-82">[82]</a><a href="#cite_note-test7-83">[83]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116-84">[84]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122-69">[69]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test100-8">[8]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-85">[85]</a><a href="#cite_note-test86-86">[86]</a>. Wydaje się, iż wizerunki te były handlowymi identyfikatorami określonych grup społecznych, widniejącymi na pieczęciach w sąsiedztwie napisu, będącego być może tytułem lub imieniem właściciela<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116-84">[84]</a><a href="#cite_note-test67-87">[87]</a><a href="#cite_note-test68-88">[88]</a><a href="#cite_note-test70-89">[89]</a><a href="#cite_note-test72-90">[90]</a><a href="#cite_note-test88-91">[91]</a>. Pieczęcie odciskano w <a href="/wiki/Glina" title="Glina">glinie</a> bezpośrednio na towarach przeznaczonych do eksportu czy sprzedaży, lub na wiążących je linach<a href="#cite_note-test100-8">[8]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test92-92">[92]</a><a href="#cite_note-test30-59">[59]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116-84">[84]</a><a href="#cite_note-test67-87">[87]</a><a href="#cite_note-test70-89">[89]</a><a href="#cite_note-test88-91">[91]</a>. Większość z nich miała na odwrocie małe uszko, umożliwiające nanizanie jej na sznurek lub rzemień<a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-test67-87">[87]</a>. Podobnie jak pokryte znakami pisma tabliczki (o niewiadomym przeznaczeniu<a href="#cite_note-test87-61">[61]</a>) musiały one mieć ograniczony czas ważności, jako że duże zbiory nieuszkodzonych obiektów archeolodzy znajdowali w śmieciach, gdzie zostały zapewne wrzucone celowo<a href="#cite_note-93">[93]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Charakterystyka_kultury">Charakterystyka kultury</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Charakterystyka kultury" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Charakterystyka kultury">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ustrój_społeczny">Ustrój społeczny</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Ustrój społeczny" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ustrój społeczny">edytuj kod</a>]</div> Cywilizacja doliny Indusu stworzyła pierwsze w tym regionie wieloklasowe społeczeństwa, co sugerują m.in. figurki ludzi w różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-94">[94]</a><a href="#cite_note-test98-95">[95]</a>. Posiadały one <a href="/wiki/Oligarchia" title="Oligarchia">oligarchiczny</a> lub <a href="/wiki/Teokracja" title="Teokracja">teokratyczny</a> system władzy, ze stojącymi na szczycie drabiny społecznej religijnymi lub ekonomicznymi elitami miast-państw, które kontrolowały rozległe obszary (np. <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappa</a> kontrolowała ok. 130 km²<a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a>)<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test6-96">[96]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000129-97">[97]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-test98-95">[95]</a>. Brak natomiast jakichkolwiek wskazówek nie tylko dominacji, lecz nawet istnienia zorganizowanej siły <a href="/wiki/Si%C5%82y_zbrojne" title="Siły zbrojne">militarnej</a>, co znów stanowi ewenement wśród cywilizacji tego okresu<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test98-95">[95]</a>. Wniosek taki wysnuć można z braku jakichkolwiek przedstawień podbojów czy <a href="/wiki/Wojna" title="Wojna">wojennego</a> rzemiosła oraz archeologicznych dowodów wojen (odkopano zaledwie kilka egzemplarzy broni)<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test100-8">[8]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-test98-95">[95]</a>. Wiele danych wskazuje też na to, że władcy manifestowali swoją ekonomiczną lub duchową potęgę nie poprzez wznoszenie okazałych budowli czy pomników, lecz przez symbolikę rzeczy drobnych: <a href="/wiki/Bi%C5%BCuteria" title="Biżuteria">biżuterii</a>, <a href="/wiki/Piecz%C4%99%C4%87" title="Pieczęć">pieczęci</a> i <a href="/wiki/Pismo" title="Pismo">pisma</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test92-92">[92]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-test98-95">[95]</a><a href="#cite_note-test71-98">[98]</a>. Mimo bowiem istnienia w każdym mieście rozległych <a href="/wiki/Cytadela" title="Cytadela">cytadeli</a>, nie odkryto w nich budynków, które można by jednoznacznie określić jako <a href="/wiki/Pa%C5%82ac" title="Pałac">pałace</a> lub <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%85tynia" title="Świątynia">świątynie</a>, co wskazuje, iż obiekty te służyły raczej ogółowi społeczeństwa (np. tzw. „wielka łaźnia” w <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a>), zaś system rządów mógł być zbliżony do formy <a href="/wiki/Republika" title="Republika">republikańskiej</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test6-96">[96]</a>. Wydaje się, iż był on bardzo efektywny, skoro przez wiele wieków potrafił zapewnić prawidłowe funkcjonowanie miejskiej infrastruktury. Mimo to niektóre znaleziska archeologiczne sugerują istnienie pewnych form <a href="/wiki/Dewiacja_spo%C5%82eczna" title="Dewiacja społeczna">miejskiej patologii</a>, o czym mogą świadczyć np. sporadycznie znajdowane ludzkie zwłoki, najwyraźniej porzucone w odległych zaułkach miast<a href="#cite_note-99">[99]</a><a href="#cite_note-100">[100]</a><a href="#cite_note-101">[101]</a>. Wiadomo ponadto, iż struktura społeczno-ekonomiczna była we wszystkich miastach podobna oraz charakteryzowała się dużym <a href="/wiki/Egalitaryzm" title="Egalitaryzm">egalitaryzmem</a>, o czym świadczy jednolite rozplanowanie urbanistyczne i styl wykonania <a href="/wiki/Artefakt_(antropologia)" title="Artefakt (antropologia)">artefaktów</a> oraz brak wyraźnych oznak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test31-14">[14]</a><a href="#cite_note-test6-96">[96]</a><a href="#cite_note-test32-102">[102]</a><a href="#cite_note-test8-103">[103]</a>. Z uwagi na to, a także powszechność wysokiej jakości wyrobów rzemieślniczych i technologii budowlanych oraz ogólny dobrobyt (analiza szczątków ludzkich dowiodła, iż ludność była dobrze odżywiona<a href="#cite_note-test4-104">[104]</a>, a <a href="/wiki/Mi%C4%99so" title="Mięso">mięso</a> było powszechnie dostępne<a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a>) cywilizacja doliny Indusu zwana jest często przez naukowców „społeczeństwem klasy średniej” (<a href="/w/index.php?title=Richard_Meadow&action=edit&redlink=1" class="new" title="Richard Meadow (strona nie istnieje)">R. Meadow</a>)<a href="#cite_note-test100-8">[8]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gospodarka">Gospodarka</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Gospodarka" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Gospodarka">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bos_taurus_indicus.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bos_taurus_indicus.jpg/200px-Bos_taurus_indicus.jpg" decoding="async" width="200" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bos_taurus_indicus.jpg/300px-Bos_taurus_indicus.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bos_taurus_indicus.jpg/400px-Bos_taurus_indicus.jpg 2x" data-file-width="2700" data-file-height="1793" /></a><figcaption><a href="/wiki/Zebu" class="mw-redirect" title="Zebu">Zebu</a> – rodzaj bydła domowego, hodowanego nad Indusem 3300 lat p.n.e. oraz obecnie</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg/200px-Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg/300px-Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg/400px-Two_asiatic_water_buffalos_in_zoo_tierpark_friedrichsfelde_berlin_germany.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="960" /></a><figcaption><a href="/wiki/Baw%C3%B3%C5%82_domowy" class="mw-redirect" title="Bawół domowy">Bawoły wodne</a> – nadal używane jako siła pociągowa w całej południowej Azji</figcaption></figure> Rozległa sieć handlowa łączyła rodzinne miasta induskich kupców z <a href="/wiki/Azja_%C5%9Arodkowa" title="Azja Środkowa">Azją Centralną</a>, południem <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">Półwyspu Indyjskiego</a>, wybrzeżami <a href="/wiki/Morze_Arabskie" title="Morze Arabskie">Morza Arabskiego</a>, rejonem <a href="/wiki/Zatoka_Perska" title="Zatoka Perska">Zatoki Perskiej</a> i <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Arabski" title="Półwysep Arabski">Półwyspu Arabskiego</a>, być może również z <a href="/wiki/Azja_Zachodnia" title="Azja Zachodnia">Azją Zachodnią</a>, <a href="/wiki/Kreta" title="Kreta">Kretą</a> i <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt" title="Starożytny Egipt">Egiptem</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test82-74">[74]</a><a href="#cite_note-test52-53">[53]</a><a href="#cite_note-test88-91">[91]</a><a href="#cite_note-106">[106]</a>. Znajdowane tak nad <a href="/wiki/Eufrat" title="Eufrat">Eufratem</a>, jak i nad <a href="/wiki/Indus" title="Indus">Indusem</a> <a href="/wiki/Artefakt_(antropologia)" title="Artefakt (antropologia)">artefakty</a> świadczą o żywych kontaktach z <a href="/wiki/Sumer" title="Sumer">Sumerem</a>, którego dokumenty handlowe wspominają o kraju <a href="/wiki/Meluhha" title="Meluhha">Meluhha</a>, identyfikowanym właśnie z cywilizacją Indusu<a href="#cite_note-test59-9">[9]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test8-103">[103]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test70-89">[89]</a>. W <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a> znaleziono ponadto zmumifikowane zwłoki <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt" title="Starożytny Egipt">Egipcjanina</a> i <a href="/wiki/Asyria" title="Asyria">Asyryjczyka</a>. Istnieją też liczne dowody wysokiego stopnia opanowania techniki <a href="/wiki/%C5%BBegluga" title="Żegluga">żeglarskiej</a>: doki w Lothal<a href="#cite_note-test8-103">[103]</a> – używane jeszcze w XX wieku<a href="#cite_note-test94-42">[42]</a>, zatopione ruiny dużego portu i miasta <a href="/wiki/Dwarka" title="Dwarka">Dwarka</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>, znaleziska wielkich kamiennych <a href="/wiki/Kotwica" title="Kotwica">kotwic</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>, odkryty w Lothal przyrząd nawigacyjno-pomiarowy, mierzący kąty dużych powierzchni w oparciu o położenie gwiazd i horyzontu<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a> itd. Z zagranicy importowano głównie surowce dla warsztatów rzemieślniczych: <a href="/wiki/Kamienie_szlachetne" title="Kamienie szlachetne">kamienie półszlachetne</a>, steatyt, <a href="/wiki/Muszla" title="Muszla">muszle</a>, <a href="/wiki/Metal_(materia%C5%82oznawstwo)" title="Metal (materiałoznawstwo)">metale</a>, a także <a href="/wiki/We%C5%82na" title="Wełna">wełnę</a> i <a href="/wiki/Bitumy" title="Bitumy">bitum</a>, zaś eksportowano produkty rolnicze (<a href="/wiki/Bawe%C5%82na_(w%C5%82%C3%B3kno)" title="Bawełna (włókno)">bawełna</a>) i hodowlane (<a href="/wiki/Kura_domowa" title="Kura domowa">kury</a>) oraz wyroby rzemieślnicze (<a href="/wiki/Bro%C5%84" title="Broń">broń</a>, <a href="/wiki/Narz%C4%99dzie" title="Narzędzie">narzędzia</a>, <a href="/wiki/Bi%C5%BCuteria" title="Biżuteria">biżuteria</a>, <a href="/wiki/Ornament_(sztuka)" title="Ornament (sztuka)">ornamenty</a>) i surowce (<a href="/wiki/Drewno_(technika)" title="Drewno (technika)">drewno</a>, <a href="/wiki/Ko%C5%9B%C4%87_s%C5%82oniowa" title="Kość słoniowa">kość słoniowa</a>, <a href="/wiki/Lapis_lazuli" title="Lapis lazuli">lapis lazuli</a>, <a href="/wiki/Z%C5%82oto" title="Złoto">złoto</a>, <a href="/wiki/Per%C5%82y_naturalne" title="Perły naturalne">perły</a>)<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test82-74">[74]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test8-103">[103]</a><a href="#cite_note-test52-53">[53]</a>. <a href="/wiki/Rolnictwo" title="Rolnictwo">Rolnictwo</a> oraz <a href="/wiki/Hodowla" title="Hodowla">hodowla</a> stanowiły fundament induskiej <a href="/wiki/Gospodarka" title="Gospodarka">gospodarki</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a>. W celu zwiększenia efektywności rolnictwa budowano sieci <a href="/wiki/Irygacja_(rolnictwo)" title="Irygacja (rolnictwo)">kanałów nawadniających</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test66-108">[108]</a>. W okresie rozkwitu cywilizacji (2600–1900 p.n.e.) stosowano głównie zimowe uprawy <a href="/wiki/Pszenica" title="Pszenica">pszenicy</a> i <a href="/wiki/J%C4%99czmie%C5%84" title="Jęczmień">jęczmienia</a>, jak również <a href="/wiki/Gorczyca" title="Gorczyca">gorczycy</a>, <a href="/wiki/Ciecierzyca_pospolita" title="Ciecierzyca pospolita">ciecierzycy</a>, <a href="/wiki/Bawe%C5%82na_(ro%C5%9Blina)" title="Bawełna (roślina)">bawełny</a> (pierwsze znane uprawy tej rośliny datują się z tego okresu<a href="#cite_note-test50-44">[44]</a>), <a href="/wiki/Groch" title="Groch">grochu</a>, <a href="/wiki/Sezam_indyjski" title="Sezam indyjski">sezamu</a> i <a href="/wiki/Daktylowiec_w%C5%82a%C5%9Bciwy" title="Daktylowiec właściwy">daktyli</a>, jednak po roku 1900 p.n.e. wykorzystanie deszczy <a href="/wiki/Monsun" title="Monsun">monsunowych</a> umożliwiło rozwój letnich upraw <a href="/wiki/Sorgo_dwubarwne" title="Sorgo dwubarwne">sorgo</a> i <a href="/wiki/Ry%C5%BC_siewny" title="Ryż siewny">ryżu</a> (jest to także najprawdopodobniej pierwsze wykorzystanie tego zboża)<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test8-103">[103]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118-109">[109]</a><a href="#cite_note-test89-110">[110]</a>. Najwyraźniej właśnie z tego powodu nastąpiło w tym okresie przesunięcie rejonu nowo powstających osad ku dolinie <a href="/wiki/Ganges" title="Ganges">Gangesu</a> i <a href="/wiki/Jamuna_(rzeka)" title="Jamuna (rzeka)">Jamuny</a>, wcześniej porośniętej <a href="/wiki/D%C5%BCungla" title="Dżungla">dżunglą</a><a href="#cite_note-test89-110">[110]</a>. Hodowano <a href="/wiki/Kura_domowa" title="Kura domowa">kury</a>, <a href="/wiki/Kaczkowate" title="Kaczkowate">kaczki</a>, <a href="/wiki/Owca_domowa" title="Owca domowa">owce</a>, <a href="/wiki/Koza_domowa" title="Koza domowa">kozy</a>, <a href="/wiki/Zebu" class="mw-redirect" title="Zebu">bydło zebu</a> i <a href="/wiki/Baw%C3%B3%C5%82_domowy" class="mw-redirect" title="Bawół domowy">bawoły wodne</a>, zaś oprócz tego ówcześni ludzie posiadali także <a href="/wiki/Zwierz%C4%99ta_domowe" title="Zwierzęta domowe">udomowione</a> <a href="/wiki/Pies_domowy" title="Pies domowy">psy</a>, <a href="/wiki/Ptaki" title="Ptaki">ptaki</a> oraz niewielkie <a href="/wiki/Ma%C5%82py_w%C5%82a%C5%9Bciwe" class="mw-redirect" title="Małpy właściwe">małpki</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-111">[111]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-112">[112]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118-109">[109]</a><a href="#cite_note-113">[113]</a><a href="#cite_note-114">[114]</a><a href="#cite_note-115">[115]</a><a href="#cite_note-116">[116]</a>. Nie jest jasne, czy <a href="/wiki/S%C5%82o%C5%84_indyjski" title="Słoń indyjski">słonie</a> były już wówczas wykorzystywane przez człowieka, jednak w ruinach <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappy</a> odnaleziono figurki tych zwierząt, oznaczonych białymi i czerwonymi znakami na głowie w sposób, który do dziś stosują indyjscy <a href="/wiki/Kornak" title="Kornak">kornacy</a><a href="#cite_note-test100-8">[8]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000115-117">[117]</a><a href="#cite_note-118">[118]</a><a href="#cite_note-119">[119]</a>. Natomiast znajdowane niekiedy figurki <a href="/wiki/Nosoro%C5%BCec_indyjski" title="Nosorożec indyjski">nosorożców</a>, <a href="/wiki/Nied%C5%BAwied%C5%BA_brunatny" title="Niedźwiedź brunatny">niedźwiedzi</a> i <a href="/wiki/Gepard" title="Gepard">gepardów</a> z obrożami na karkach stawiają zagadkę odnośnie do wykorzystania i udomowienia także ich, choć najprawdopodobniej są to jedynie przedstawienia tych zwierząt (używanych do celów religijnych i rozrywkowych) w niewoli<a href="#cite_note-120">[120]</a><a href="#cite_note-121">[121]</a><a href="#cite_note-122">[122]</a>. Na wysokim poziomie stało rzemiosło, głównie artystyczne: produkcja <a href="/wiki/Fajans" title="Fajans">fajansu</a> i <a href="/wiki/Terakota" title="Terakota">terakoty</a><a href="#cite_note-123">[123]</a> oraz obróbka metali i kamieni (np. potrafiono wywiercić otwór w kamiennym paciorku o średnicy 1 mm<a href="#cite_note-124">[124]</a>, lub wykuć złoty paciorek o 0,25 mm średnicy<a href="#cite_note-test94-42">[42]</a>). Znano koło, używane zarówno w <a href="/wiki/Garncarstwo" title="Garncarstwo">garncarstwie</a>, jak i w celach <a href="/wiki/Transport" title="Transport">transportowych</a> – obok zwierząt jucznych i łodzi<a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114-2">[2]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test100-8">[8]</a><a href="#cite_note-125">[125]</a><a href="#cite_note-test92-92">[92]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118-109">[109]</a><a href="#cite_note-126">[126]</a>. Stosowany w rzemiośle system wag opierał się na zależnościach: 2-4-8-16-32-64 – aż do 12.800 jednostek, gdzie najmniejsza jednostka ważyła ok. 0,856 grama<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-127">[127]</a><a href="#cite_note-128">[128]</a><a href="#cite_note-test84-129">[129]</a>. Znalezione w <a href="/wiki/Lothal" title="Lothal">Lothal</a>, <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a> i <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappie</a> skale w kształcie linijek świadczą, iż stosowano także <a href="/wiki/Dziesi%C4%99tny_system_liczbowy" title="Dziesiętny system liczbowy">dziesiętny system</a> pomiaru długości z najmniejszą jednostką wynoszącą 1.704 mm<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-130">[130]</a>. Oba systemy były przydatne zarówno w planowaniu skomplikowanych robót architektonicznych, jak i w jubilerskiej obróbce drobnych obiektów. Przy braku znajomości <a href="/wiki/Pieni%C4%85dz" title="Pieniądz">pieniądza</a> była to najprawdopodobniej podstawa poboru podatków oraz dalekosiężnego handlu, a więc i władzy induskich elit<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test79-131">[131]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-test84-129">[129]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pismo_i_język">Pismo i język</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Pismo i język" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Pismo i język">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:IndusValleySeals.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/IndusValleySeals.JPG/200px-IndusValleySeals.JPG" decoding="async" width="200" height="139" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/IndusValleySeals.JPG/300px-IndusValleySeals.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/IndusValleySeals.JPG/400px-IndusValleySeals.JPG 2x" data-file-width="1483" data-file-height="1029" /></a><figcaption>Pieczęcie z pismem, motywami zwierzęcymi i abstrakcyjnymi oraz ich odciski</figcaption></figure> Dotychczas naukowcom nie udało się rozszyfrować induskiego <a href="/wiki/Pismo" title="Pismo">pisma</a>, którego jedyne przykłady dotrwały do naszych czasów głównie na pieczęciach, <a href="/wiki/Glina" title="Glina">glinianych</a> tabliczkach, fragmentach <a href="/wiki/Ceramika" title="Ceramika">ceramiki</a>, <a href="/wiki/Fajans" title="Fajans">fajansu</a>, <a href="/wiki/Terakota" title="Terakota">terakoty</a> oraz kamienia<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test87-61">[61]</a><a href="#cite_note-132">[132]</a><a href="#cite_note-133">[133]</a>. Pomimo obfitości wciąż znajdowanego materiału (ok. 4000 obiektów<a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a>), na ogół są to bardzo krótkie inskrypcje (średnio 5-7 znaków, najdłuższa ma 26)<a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test7-83">[83]</a>, zaś ich język nie został dotąd jednoznacznie zidentyfikowany i powiązany z żadną <a href="/wiki/Rodzina_j%C4%99zykowa" title="Rodzina językowa">rodziną językową</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000123-134">[134]</a>. Nie istnieje ponadto żaden dwujęzyczny dokument w rodzaju <a href="/wiki/Kamie%C5%84_z_Rosetty" title="Kamień z Rosetty">Kamienia z Rosetty</a>, który pomógłby w odczytaniu pisma<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test77-135">[135]</a><a href="#cite_note-test7-83">[83]</a>. Dotychczasowe próby nie przyniosły rozstrzygającego rozwiązania, zaś treść rekonstruowanych inskrypcji pozostaje nadal w sferze hipotez, co sprawia, iż kultura Indusu jest wciąż mało znana<a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a>. Nie jest wykluczone, że istniały dłuższe teksty, lecz sporządzono je na nietrwałych materiałach: liściach <a href="/wiki/Banan_zwyczajny" title="Banan zwyczajny">bananowca</a> (materiał piśmienniczy znany także na południu <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indii</a> w późniejszych epokach), <a href="/wiki/Bawe%C5%82na_(w%C5%82%C3%B3kno)" title="Bawełna (włókno)">bawełnie</a>, wyprawionej <a href="/wiki/Sk%C3%B3ra_(surowiec)" title="Skóra (surowiec)">skórze</a>, lub <a href="/wiki/Kora" title="Kora">korze</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test69-77">[77]</a>. Mimo to dzięki zastosowaniu analiz komputerowych, naukowcy zdołali dotąd zidentyfikować ok. 400-600 znaków (spośród nich ok. 135 najczęściej używanych), zaś wielu z nich uważa, iż tworzą one czytany od prawej do lewej <a href="/wiki/Pismo_logograficzne" title="Pismo logograficzne">logograficzno</a><a href="/wiki/Pismo_alfabetyczno-sylabiczne" title="Pismo alfabetyczno-sylabiczne">-sylabiczny</a> system zapisu nieznanego, być może <a href="/wiki/Aglutynacyjno%C5%9B%C4%87" title="Aglutynacyjność">aglutynacyjnego</a> języka, którego <a href="/wiki/Syntaktyka_(j%C4%99zykoznawstwo)" title="Syntaktyka (językoznawstwo)">syntaktyka</a> zdaje się być podobna do <a href="/wiki/J%C4%99zyki_drawidyjskie" title="Języki drawidyjskie">protodrawidyjskiej</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test30-59">[59]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-test79-131">[131]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122-69">[69]</a><a href="#cite_note-test50-44">[44]</a><a href="#cite_note-test7-83">[83]</a><a href="#cite_note-test72-90">[90]</a>. Do tego w inskrypcjach stosuje się najwyraźniej <a href="/wiki/Dziesi%C4%99tny_system_liczbowy" title="Dziesiętny system liczbowy">dziesiętny system</a> zapisu liczb, w którym kreseczki oznaczają jednostki, zaś półkola – dziesiątki<a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a>. Pomimo hipotez próbujących powiązać tak język, jak i pismo induskich pieczęci z cywilizacją dawnego <a href="/wiki/Sumer" title="Sumer">Sumeru</a>, wszystko wskazuje na to, że rozwinęły się one w dorzeczu <a href="/wiki/Indus" title="Indus">Indusu</a> niezależnie, zaś używający ich ludzie reprezentowali kulturę zupełnie inną od sumeryjskiej<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test31-14">[14]</a><a href="#cite_note-test5-136">[136]</a>. Tezę tę potwierdzają liczne znaleziska obrazujące ewolucję znaków pisma, którego najstarsze przykłady (symbole <a href="/wiki/Tr%C3%B3jz%C4%85b" title="Trójząb">trójzębu</a> interpretowane jako <a href="/wiki/Ideogram" title="Ideogram">ideogramy</a>) datują się sprzed okresu świetności cywilizacji (z ok. 3300 roku p.n.e., są więc współczesne sumeryjskim <a href="/wiki/Pismo_klinowe" title="Pismo klinowe">znakom klinowym</a>) oraz ewidentnie pochodzą z wcześniejszych motywów zdobienia <a href="/wiki/Ceramika" title="Ceramika">ceramiki</a><a href="#cite_note-test100-8">[8]</a><a href="#cite_note-test5-136">[136]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test79-131">[131]</a><a href="#cite_note-test92-92">[92]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000115-117">[117]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000123-134">[134]</a><a href="#cite_note-137">[137]</a><a href="#cite_note-138">[138]</a><a href="#cite_note-test90-139">[139]</a>. Podobnie nieudowodnioną koncepcją jest domniemane pochodzenie znanego z <a href="/wiki/Wyspa_Wielkanocna" title="Wyspa Wielkanocna">Wyspy Wielkanocnej</a> pisma <a href="/wiki/Rongorongo" title="Rongorongo">rongorongo</a> od pisma induskiego, do którego jest tylko powierzchownie podobne<a href="#cite_note-140">[140]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Religia">Religia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Religia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Religia">edytuj kod</a>]</div> Zaledwie 2% znalezionego materiału archeologicznego da się jednoznacznie powiązać z praktyką religijną, co sprawia, iż bardzo mało wiadomo dziś o tej sferze życia nad <a href="/wiki/Indus" title="Indus">Indusem</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a>. Najczęściej są to przedstawienia bóstw (np. „władcy zwierząt”, bóstwa na drzewie itd.) czczonych przez ludzi i przyjmujących ofiary oraz procesje<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-141">[141]</a>. Być może w ten sposób należy także interpretować przyozdobione girlandami kwiatów zwierzęta, co jest dosyć popularną praktyką zarówno wielu dawnych, jak i dzisiejszych form kultu (np. w <a href="/wiki/Hinduizm" title="Hinduizm">hinduizmie</a>)<a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-test68-88">[88]</a><a href="#cite_note-142">[142]</a>. Brak jednak jakiejkolwiek monumentalnej sztuki, a w szczególności okazałych <a href="/wiki/%C5%9Awi%C4%85tynia" title="Świątynia">świątyń</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test6-96">[96]</a><a href="#cite_note-test32-102">[102]</a>, co zdaje się zaprzeczać istnieniu tak rozbudowanych form religii, jakie znamy np. w <a href="/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt" title="Starożytny Egipt">starożytnym Egipcie</a>, oraz rzuca pewien cień na koncepcję ustroju teokratycznego<a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116-84">[84]</a>. Z drugiej jednak strony przeznaczenie tzw. budynków użyteczności publicznej w miejskich cytadelach wciąż pozostaje nieznane, nie jest więc wykluczone, iż spełniały one funkcje świątyń lub <a href="/wiki/Klasztor" title="Klasztor">klasztorów</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test97-143">[143]</a><a href="#cite_note-144">[144]</a><a href="#cite_note-145">[145]</a>. Jedynymi znalezionymi budowlami o charakterze jednoznacznie kultowym są małe kapliczki grobowe, podobne w formie do obecnie znanych samadhi, grobowców <a href="/wiki/Jogin" title="Jogin">joginów</a> i <a href="/wiki/Sadhu" title="Sadhu">sadhu</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a>. Umieszczano je nad pochówkami zawierającymi resztki owiniętych w <a href="/wiki/Ca%C5%82un" title="Całun">całuny</a> zwłok w drewnianych trumnach, zaopatrzone w proste dary grobowe: naczynia z żywnością i skromną biżuterię (większość bogactw była najprawdopodobniej przekazywana potomkom<a href="#cite_note-146">[146]</a>)<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test82-74">[74]</a><a href="#cite_note-test98-95">[95]</a><a href="#cite_note-147">[147]</a>. W okresie postępujących przemian ekonomiczno-społecznych po ok. 1900 roku p.n.e. pojawia się coraz więcej pochówków całopalnych z popiołami umieszczonymi w dużych <a href="/wiki/Urna_(pojemnik)" title="Urna (pojemnik)">urnach</a><a href="#cite_note-test89-110">[110]</a>. Brak natomiast grobowców wyraźnie królewskich, zaś większość pochówków ukazuje podobny status materialny zmarłych<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test6-96">[96]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116-84">[84]</a>. Wśród znalezionego materiału archeologicznego zdarzają się niekiedy wyobrażenia kobiet w ciąży<a href="#cite_note-148">[148]</a> oraz żeńskiego bóstwa w typie <a href="/wiki/Bogini_Matka" title="Bogini Matka">Bogini-Matki</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-test64-149">[149]</a> (por. podobne <a href="/wiki/Wenus_paleolityczna" title="Wenus paleolityczna">wizerunki z epoki paleolitu</a>), wskazujące być może na istnienie <a href="/wiki/Kult_p%C5%82odno%C5%9Bci" title="Kult płodności">kultu płodności</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a>. Niewykluczone, iż takie samo znaczenie należy przypisać <a href="/wiki/Linga" title="Linga">lingamom</a>, również znajdowanym w ruinach induskich miast, a także często spotykanemu motywowi <a href="/wiki/Figowiec_pagodowy" title="Figowiec pagodowy">drzewa figowego</a>, w <a href="/wiki/Hinduizm" title="Hinduizm">hinduizmie</a> uważanego za święte nawet współcześnie<a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122-69">[69]</a><a href="#cite_note-150">[150]</a>. Z kolei liczne figurki ludzi, zwierząt i rozmaitych <a href="/wiki/Mieszaniec" title="Mieszaniec">hybryd</a>, tradycyjnie interpretowane jako zabawki, mogły w rzeczywistości być używane w różnych formach kultu sił przyrody, duchów domowych oraz przodków<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">[73]</a><a href="#cite_note-test64-149">[149]</a><a href="#cite_note-151">[151]</a><a href="#cite_note-152">[152]</a>. Wydaje się, iż podobną rolę spełniały pewne elementy <a href="/wiki/Bi%C5%BCuteria" title="Biżuteria">biżuterii</a> lub pieczęcie, noszone na rzemieniach na szyi, które traktowano jako <a href="/wiki/Amulet" title="Amulet">amulety</a> przedstawiające istoty <a href="/wiki/Totem_(religia)" title="Totem (religia)">totemiczne</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test92-92">[92]</a><a href="#cite_note-test30-59">[59]</a><a href="#cite_note-test69-77">[77]</a><a href="#cite_note-test86-86">[86]</a><a href="#cite_note-test68-88">[88]</a><a href="#cite_note-test71-98">[98]</a>. Wszelkie religijne interpretacje induskich przedstawień figuratywnych obarczone są jednak dużą dozą niepewności, której wyraz dał archeolog <a href="/w/index.php?title=Gregory_Possehl&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gregory Possehl (strona nie istnieje)">Gregory Possehl</a> stwierdzając, iż jedynym przejawem religijności, jaki pozostawili po sobie harappańczycy, są „skromne, wręcz wstydliwe wyrazy ludzkich uczuć”<a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">[64]</a>. Zapewne niemałe znaczenie kultura Indusu wiązała też z <a href="/wiki/%C5%BBywio%C5%82y" title="Żywioły">żywiołami</a>, szczególnie wodą<a href="#cite_note-test78-58">[58]</a>. Większość miast, wyrosłych z rybackich osad, wzbogaciła się bowiem dzięki dogodnemu położeniu wzdłuż wodnych szlaków wymiany handlowej, z drugiej zaś strony była często nękana klęskami <a href="/wiki/Pow%C3%B3d%C5%BA" title="Powódź">powodzi</a> i <a href="/wiki/Susza" title="Susza">suszy</a><a href="#cite_note-test32-102">[102]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a><a href="#cite_note-test99-153">[153]</a>. Wodzie przypisywano więc potężny wpływ na ludzkie losy i traktowano zarówno jako dawczynię pożywienia i bogactwa, jak też nieokiełznaną siłę niszczącą. Związane z nią zwierzęta, jak: <a href="/wiki/Ryby" title="Ryby">ryba</a>, <a href="/wiki/Gawial_gangesowy" title="Gawial gangesowy">gawial</a> czy <a href="/wiki/Baw%C3%B3%C5%82_domowy" class="mw-redirect" title="Bawół domowy">bawół wodny</a>, miały więc konotacje z siłami nadprzyrodzonymi i były często przedstawiane w sztuce<a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-154">[154]</a><a href="#cite_note-test76-155">[155]</a>. Niewykluczone też, iż skomplikowany system wodno-kanalizacyjny służyć miał nie tylko praktycznym celom utrzymywania higieny i zaopatrzenia domostw w wodę, lecz spełniał ważną rolę religijną, umożliwiając dokonywanie rytualnych <a href="/wiki/Ablucja" title="Ablucja">ablucji</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">[72]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000128-156">[156]</a><a href="#cite_note-test55-157">[157]</a><a href="#cite_note-test83-158">[158]</a>. Wydaje się, iż podobną czcią darzono ogień<a href="#cite_note-test6-96">[96]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a>, lub przynajmniej wykorzystywano go w praktykach kultowych, o czym świadczą odnajdywane ołtarzyki ogniowe, podobne do późniejszych z epoki <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">wedyjskiej</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a>. Wszystkie powyższe dane dowodzą, że religia mieszkańców doliny Indusu była rozbudowaną formą <a href="/wiki/Animizm" title="Animizm">animizmu</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a>, być może z pewnymi aspektami praktyk <a href="/wiki/Szamanizm" title="Szamanizm">szamanistycznych</a> (znaleziono małe maseczki dla glinianych figurek, co może dowodzić, iż rzeczywiste <a href="/wiki/Maska" title="Maska">maski</a> też były używane)<a href="#cite_note-test65-67">[67]</a><a href="#cite_note-160">[160]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Upadek">Upadek</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Upadek" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Upadek">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Przyczyny_upadku">Przyczyny upadku</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Przyczyny upadku" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przyczyny upadku">edytuj kod</a>]</div> Cywilizacja doliny Indusu upadła w połowie II tysiąclecia p.n.e. najprawdopodobniej wskutek zmian ekosystemu, zapoczątkowanych ok. 2200 roku p.n.e.: <a href="/wiki/Pow%C3%B3d%C5%BA" title="Powódź">powodzi</a>, <a href="/wiki/Susza" title="Susza">susz</a>, zmian <a href="/wiki/Koryto_rzeki" title="Koryto rzeki">koryt rzecznych</a>, wyschnięcia ok. 1900 roku p.n.e. antycznej rzeki <a href="/wiki/Saraswati_(rzeka)" title="Saraswati (rzeka)">Saraswati</a>, <a href="/wiki/Pustynnienie" title="Pustynnienie">pustynnienia</a> i wzrostu <a href="/wiki/Zasolenie" title="Zasolenie">zasolenia</a> gleb, nadmiernej eksploatacji środowiska przez ludzi itd.<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test31-14">[14]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000127-162">[162]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000130-163">[163]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test99-153">[153]</a><a href="#cite_note-test96-164">[164]</a> Natomiast popularna w XIX i pierwszej połowie XX wieku teoria upadku na skutek najazdu <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a> (ok. 1500 roku p.n.e.) została przez niektórych badaczy podważona<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test60-15">[15]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test77-135">[135]</a>. W opuszczonych miastach brak bowiem archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji (np. spośród 37 szkieletów znalezionych w <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a> żaden nie spoczywał w okolicy miejskiej cytadeli), zaś analiza szczątków ludzkich nie potwierdziła zastąpienia jednej populacji inną (<a href="/wiki/Typologia_antropologiczna" title="Typologia antropologiczna">typy antropologiczne</a> reprezentowane w znaleziskach są nadal dominujące w rejonie <a href="/wiki/Gud%C5%BAarat" title="Gudźarat">Gudźaratu</a>, <a href="/wiki/Pend%C5%BCab" title="Pendżab">Pendżabu</a> i <a href="/wiki/Sindh" title="Sindh">Sindhu</a>)<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test4-104">[104]</a><a href="#cite_note-test22-165">[165]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a><a href="#cite_note-test99-153">[153]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000127-162">[162]</a>. Zamiast tego widać stopniowe przejście do mniej rozwiniętych form kultury, choć z zachowaniem pewnych wynalazków wcześniejszej fazy (np. znaków pisma czy systemu wag, które dopiero potem wyszły z użycia), a nawet rozwojem niektórych technologii (np. wyrobu <a href="/wiki/Ceramika" title="Ceramika">ceramiki</a>)<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test89-110">[110]</a><a href="#cite_note-test90-139">[139]</a><a href="#cite_note-test99-153">[153]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a>. Następnie ewolucja prowadzi do epoki <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">wedyjskiej</a>, zaś geograficznie następuje przesunięcie rejonu nowo powstających osad na wschód, w kierunku doliny <a href="/wiki/Ganges" title="Ganges">Gangesu</a> i <a href="/wiki/Jamuna_(rzeka)" title="Jamuna (rzeka)">Jamuny</a>, spowodowane zapewne lepszymi warunkami uprawy nowych zbóż<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test60-15">[15]</a><a href="#cite_note-test89-110">[110]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a>. Hipotezę kluczowej roli zmian klimatycznych zdaje się także potwierdzać fakt, iż mniej więcej w tym samym okresie m.in. z podobnych przyczyn upadła cywilizacja <a href="/wiki/Sumer" title="Sumer">sumeryjska</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a> (co ze swej strony też przyczyniło się do zamarcia induskiego handlu i upadku miast<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000129-97">[97]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a>). Innym ważnym czynnikiem mogło być również przeciążenie polityczno-ekonomicznej struktury ośrodków miejskich, które w rezultacie zapoczątkowało powstanie nowych, prostszych form ustroju<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a>. Dowody archeologiczne wskazują bowiem, iż w okresie 1900–1300 p.n.e. <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappa</a> przestała być utrzymywana w należytym stanie: miasto stawało się coraz bardziej zatłoczone (ekspansja domostw do strefy publicznej) i zaniedbane<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test92-92">[92]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a><a href="#cite_note-166">[166]</a>. Sugeruje to, że dotychczasowe elity musiały stracić <a href="/wiki/Autorytet" title="Autorytet">autorytet</a> i <a href="/wiki/W%C5%82adza" title="Władza">władzę</a> oraz nie były już w stanie kontrolować zarówno organizacji wewnątrz miast, jak i jego rozległych powiązań handlowych, które ostatecznie obumarły<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a>. Fakt ten spowodował nie tylko <a href="/wiki/Kryzys_gospodarczy" title="Kryzys gospodarczy">regres</a> ekonomiczny i zerwanie kontaktów ze światem, lecz także przyczynił się do fragmentacji samej cywilizacji Indusu na szereg prostszych kultur<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-167">[167]</a>. Można więc stwierdzić, iż upadek induskich miast był rezultatem wielu jednoczesnych czynników i z całą pewnością był to długi proces transformacji kulturowej<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a>. Z tego powodu naukowcy często stosują zbiorczy termin „tradycja doliny Indusu” na określenie wszystkich wcześniejszych i bezpośrednio następujących kultur, kwitnących w tym regionie w okresie 7000–1300 p.n.e.<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a> Mimo coraz szerszego uznawania autentyczności takiego właśnie biegu wypadków, niektóre dane sugerują jednak istnienie pewnej migracji, którą można interpretować jako tzw. „najazd”. Badanie <a href="/wiki/Haplogrupa" title="Haplogrupa">haplogrup</a> ludności <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indii</a> wykazało intensywne występowanie wśród najwyższych <a href="/wiki/Kasta" title="Kasta">kast</a> <a href="/wiki/Europa_Wschodnia" title="Europa Wschodnia">wschodnioeuropejskiej</a> męskiej <a href="/wiki/Haplogrupa" title="Haplogrupa">haplogrupy</a> <a href="/wiki/Haplogrupa_R1a1_(Y-DNA)" title="Haplogrupa R1a1 (Y-DNA)">R1a1</a> oraz równomierne, niezależne od <a href="/wiki/Kasta" title="Kasta">kasty</a>, występowanie haplogrup kobiecych typowo <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">indyjskich</a><a href="#cite_note-168">[168]</a>. Dowodzi to męskiego charakteru napływowego <a href="/w/index.php?title=Substrat_(nauka)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Substrat (nauka) (strona nie istnieje)">substratu</a> <a href="/wiki/Europa" title="Europa">europejskiego</a>, który zaczął opanowywać <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">Indie</a> ok. 1500 roku p.n.e., a więc w czasach domniemanego najazdu <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a>. Dane te nie wyjaśniają jednak, czy napływ obcej populacji miał charakter podboju, czy pokojowej migracji ekonomicznej. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dziedzictwo">Dziedzictwo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Dziedzictwo" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dziedzictwo">edytuj kod</a>]</div> Wraz z zanikiem bardziej skomplikowanych form cywilizacyjnych wiele aspektów, łączonych z uprzednio dominującymi elitami odeszło w zapomnienie, np. <a href="/wiki/Pismo" title="Pismo">pismo</a>, <a href="/wiki/Piecz%C4%99%C4%87" title="Pieczęć">pieczęcie</a>, symbol <a href="/wiki/Jednoro%C5%BCec" title="Jednorożec">jednorożca</a> itd.<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-test91-6">[6]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a> Jednakże wiele elementów tej cywilizacji przetrwało: nowe miasta, które wyrosły w dolinie <a href="/wiki/Ganges" title="Ganges">Gangesu</a> i <a href="/wiki/Jamuna_(rzeka)" title="Jamuna (rzeka)">Jamuny</a> w okresie 600–300 p.n.e. kontynuowały pewne formy organizacji społecznej<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a>, kultu (ofiary ze zwierząt, ofiarne „wypieki” z <a href="/wiki/Terakota" title="Terakota">terakoty</a>, ołtarzyki ogniowe)<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a>, style budownictwa i urbanistyki<a href="#cite_note-test80-5">[5]</a>, motywy zdobnicze<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a> oraz osiągnięcia technologiczne (wyrób <a href="/wiki/Ceramika" title="Ceramika">ceramiki</a>, <a href="/wiki/Fajans" title="Fajans">fajansu</a> i terakoty, uprawa <a href="/wiki/Bawe%C5%82na_(ro%C5%9Blina)" title="Bawełna (roślina)">bawełny</a> itd.)<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test80-5">[5]</a><a href="#cite_note-169">[169]</a>. Niektóre aspekty cywilizacji Indusu są wciąż widoczne w kulturze krajów <a href="/wiki/Azja_Po%C5%82udniowa" title="Azja Południowa">południowej Azji</a>. Dotyczy to szczególnie tradycyjnej kultury materialnej, o czym świadczą podobieństwa używanych obecnie tradycyjnych przyborów toaletowych (np. <a href="/wiki/Grzebie%C5%84_(przedmiot)" title="Grzebień (przedmiot)">grzebieni</a>), <a href="/wiki/Lek" title="Lek">leków</a> i metod leczniczych, elementów stroju i wyglądu (<a href="/wiki/Bi%C5%BCuteria" title="Biżuteria">biżuteria</a>, <a href="/wiki/Fryzura" title="Fryzura">fryzury</a> itp.)<a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-170">[170]</a><a href="#cite_note-171">[171]</a>, instrumentów muzycznych (bębnów, fletów i cymbałów)<a href="#cite_note-test79-131">[131]</a>, łodzi<a href="#cite_note-test81-172">[172]</a><a href="#cite_note-173">[173]</a><a href="#cite_note-174">[174]</a>, wozów<a href="#cite_note-test63-51">[51]</a><a href="#cite_note-test85-55">[55]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a><a href="#cite_note-test81-172">[172]</a>, ornamentów<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test94-42">[42]</a>, narzędzi oraz technik rolniczych<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test4-104">[104]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118-109">[109]</a><a href="#cite_note-175">[175]</a> i rzemieślniczych<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-176">[176]</a>, rozwiązań architektonicznych (np. stylów budowy tradycyjnych gospodarstw)<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test4-104">[104]</a><a href="#cite_note-177">[177]</a><a href="#cite_note-178">[178]</a><a href="#cite_note-179">[179]</a> i inżynieryjnych (np. <a href="/wiki/Latryna" title="Latryna">latryn</a> i <a href="/wiki/Drena%C5%BC_(hydrogeologia)" title="Drenaż (hydrogeologia)">drenów</a> ściekowych, <a href="/wiki/Studnia" title="Studnia">studni</a> sąsiedzkich, pieców) itd.<a href="#cite_note-test4-104">[104]</a><a href="#cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118-109">[109]</a><a href="#cite_note-180">[180]</a><a href="#cite_note-181">[181]</a><a href="#cite_note-182">[182]</a> z ich starożytnymi odpowiednikami lub przedstawieniami. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku religii <a href="/wiki/Hinduizm" title="Hinduizm">hinduistycznych</a>, które powszechnie uważa się za pochodzące od przybyłych tu ok. 1500–1200 p.n.e. <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a>. Tymczasem przypisywane im <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">Wedy</a> zawierają np. liczne wzmianki o potężnej rzece <a href="/wiki/Saraswati_(rzeka)" title="Saraswati (rzeka)">Saraswati</a>, która wyschła na skutek ruchów tektonicznych 400–700 lat przed domniemaną datą kompilacji tych ksiąg<a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test22-165">[165]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a>. Świadczy to o istnieniu pewnej formy przekazu kulturowego między epoką cywilizacji Indusu a narodzinami <a href="/wiki/Wedyzm" title="Wedyzm">wedyzmu</a>. Również wiele form <a href="/wiki/Hinduizm" title="Hinduizm">hinduistycznego</a> kultu ma najprawdopodobniej korzenie w omawianym okresie, np. kult boga <a href="/wiki/%C5%9Aiwa" title="Śiwa">Śiwy</a> i kobiecego bóstwa, spersonifikowanego później pod postacią <a href="/wiki/Kali" title="Kali">Kali</a>, <a href="/wiki/%C5%9Aakti" title="Śakti">Śakti</a> czy <a href="/wiki/Durga" title="Durga">Durgi</a>, oraz kult <a href="/wiki/Linga" title="Linga">lingamów</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test6-96">[96]</a>. Wiele odnajdywanych artefaktów jest bardzo podobnych w formie do dzisiejszych hinduistycznych przedmiotów kultowych, np. pierścienie ze splecionych drutów identyczne z używanymi dziś w <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indiach</a> obrączkami <a href="/wiki/%C5%9Alub" title="Ślub">ślubnymi</a>. Podobnie, niektóre sceny i <a href="/wiki/Symbol" title="Symbol">symbole</a> przedstawione na induskich pieczęciach można interpretować jako narracje znanych hinduistycznych mitów, lub przedstawienia postaci w znanych obecnie pozycjach <a href="/wiki/Joga" title="Joga">jogi</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test24-11">[11]</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test79-131">[131]</a><a href="#cite_note-test77-135">[135]</a><a href="#cite_note-test76-155">[155]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zagadnienia_podłoża_etnicznego_i_językowego_cywilizacji">Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zagadnienia podłoża etnicznego i językowego cywilizacji">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png/200px-S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png" decoding="async" width="200" height="217" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png/300px-S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png/400px-S%C3%BCdasien_Sprachfamilien.png 2x" data-file-width="877" data-file-height="953" /></a><figcaption>Mapa lingwistyczna współczesnego subkontynentu indyjskiego: kolor seledynowy i zielony – <a href="/wiki/J%C4%99zyki_indoeuropejskie" title="Języki indoeuropejskie">języki indoeuropejskie</a>, kolor ciemnoturkusowy – <a href="/wiki/J%C4%99zyki_drawidyjskie" title="Języki drawidyjskie">języki drawidyjskie</a></figcaption></figure> Istnienie owego przekazu kulturowego oraz niezweryfikowana historyczność tzw. <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">aryjskiego</a> podboju <a href="/wiki/Historia_Indii" title="Historia Indii">Indii</a> doprowadziły naukowców do trzech alternatywnych wizji przeszłości: <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teoria_drawidyjska_według_I._Mahadevana">Teoria drawidyjska według I. Mahadevana</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Teoria drawidyjska według I. Mahadevana" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teoria drawidyjska według I. Mahadevana">edytuj kod</a>]</div> Nawiązująca do tradycyjnych poglądów teoria głosi, iż twórcami cywilizacji doliny Indusu była ludność mówiąca językiem z <a href="/wiki/J%C4%99zyki_drawidyjskie" title="Języki drawidyjskie">drawidyjskiej rodziny językowej</a>, której kultura rozprzestrzeniła się na południe <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">subkontynentu indyjskiego</a> m.in. w wyniku najazdu <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a>, przybyłych już po okresie upadku <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappy</a> i <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test25-183">[183]</a><a href="#cite_note-test73-184">[184]</a>. W wyniku tego wpływu część aspektów dawnej cywilizacji została zatracona, część zaś zachowała się ulegając przemianom kulturowym<a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test73-184">[184]</a>. Twórcą i głównym propagatorem tej teorii jest <a href="/wiki/Tamilowie" title="Tamilowie">tamilski</a> językoznawca i paleograf <a href="/w/index.php?title=Iravatham_Mahadevan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Iravatham Mahadevan (strona nie istnieje)">I. Mahadevan</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test25-183">[183]</a><a href="#cite_note-test73-184">[184]</a>, zaś wspierają ją także <a href="/w/index.php?title=Bridget_Allchin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bridget Allchin (strona nie istnieje)">B. Allchin</a> i <a href="/w/index.php?title=Raymond_Allchin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Raymond Allchin (strona nie istnieje)">R. Allchin</a>. Jednakże jak dotąd odkryto nieliczne dowody mogące świadczyć o związkach harappańczyków z <a href="/wiki/Drawidowie" title="Drawidowie">drawidyjskimi</a> ludami z południa, jak np. znaleziony w Sembian-Kandiyur (stan <a href="/wiki/Tamilnadu" title="Tamilnadu">Tamil Nadu</a>) w 2006 roku kamienny topór ze znakami induskiego pisma<a href="#cite_note-test77-135">[135]</a><a href="#cite_note-test25-183">[183]</a><a href="#cite_note-test73-184">[184]</a> czy <a href="/wiki/Terakota" title="Terakota">terakotowy</a> talerz z podobną inskrypcją znaleziony w Sulur (również w Tamil Nadu)<a href="#cite_note-185">[185]</a>. Natomiast opieranie się na <a href="/wiki/J%C4%99zyk_tamilski" title="Język tamilski">starotamilskich</a> przekazach o pochodzeniu niektórych wodzów plemiennych z <a href="/wiki/Gud%C5%BAarat" title="Gudźarat">Gudźaratu</a> wydaje się dosyć spekulatywnym dowodem<a href="#cite_note-test73-184">[184]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teoria_drawidyjska_według_A._Parpoli">Teoria drawidyjska według A. Parpoli</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Teoria drawidyjska według A. Parpoli" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teoria drawidyjska według A. Parpoli">edytuj kod</a>]</div> Najazd <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a> był jedynie epizodem paralelnym do wielu podobnych inwazji w <a href="/wiki/Historia_Indii" title="Historia Indii">historii Indii</a>, lub też miał formę stopniowej migracji<a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a>. W obu przypadkach rezultatem było powstanie mieszanej kultury <a href="/wiki/Hinduizm" title="Hinduizm">hinduistycznej</a>, której trzon pochodził od <a href="/wiki/Drawidowie" title="Drawidowie">drawidyjskiej</a> ludności induskich miast, zaś głównym dziedzictwem Ariów było stopniowe rozprzestrzenienie się ich <a href="/wiki/Sanskryt_wedyjski" title="Sanskryt wedyjski">języka</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test77-135">[135]</a>. Teorię tę (podobnie jak poprzednią) zdaje się potwierdzać poświadczona obecność <a href="/wiki/J%C4%99zyki_drawidyjskie" title="Języki drawidyjskie">drawidyjskiej rodziny językowej</a> nad <a href="/wiki/Indus" title="Indus">Indusem</a>: <a href="/wiki/J%C4%99zyk_brahui" title="Język brahui">języka brahui</a> (który jednakże według alternatywnych analiz mógł pojawić się tu dopiero w <a href="/wiki/%C5%9Aredniowiecze" title="Średniowiecze">średniowieczu</a>) oraz drawidyjskiego substratu w niektórych <a href="/wiki/J%C4%99zyki_indoaryjskie" title="Języki indoaryjskie">indoaryjskich</a> językach <a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indii</a> i <a href="/wiki/Pakistan" title="Pakistan">Pakistanu</a>: głównie w <a href="/wiki/Sindhi" class="mw-redirect" title="Sindhi">sindhi</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test60-15">[15]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a>. Mimo to opierające się na tej podstawie rekonstrukcje języka kultury Indusu pozostają nadal niezweryfikowanymi hipotezami<a href="#cite_note-test75-107">[107]</a>. Twórcą tej teorii jest <a href="/wiki/Finlandia" title="Finlandia">fiński</a> językoznawca <a href="/wiki/Asko_Parpola" title="Asko Parpola">A. Parpola</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test7-83">[83]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teoria_indoeuropejska">Teoria indoeuropejska</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Teoria indoeuropejska" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teoria indoeuropejska">edytuj kod</a>]</div> Teoria ta głosi, że spopularyzowany przez XIX-wieczną europejską historiografię tzw. <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">aryjski</a> podbój <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">Indii</a> w ogóle nie istniał, zaś cywilizacja doliny Indusu została zbudowana przez osiadłą tu już wcześniej ludność <a href="/wiki/Indoeuropejczycy" title="Indoeuropejczycy">praindoeuropejską</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a>. Język induskich pieczęci można zatem zrekonstruować porównując go do innych <a href="/wiki/J%C4%99zyki_indoeuropejskie" title="Języki indoeuropejskie">języków tej rodziny</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test22-165">[165]</a><a href="#cite_note-test7-83">[83]</a>. Teorię indoeuropejską wspiera brak archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji ok. 1500–1200 roku p.n.e.<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test99-153">[153]</a><a href="#cite_note-test62-186">[186]</a>, zaś jej zwolennicy głoszą, iż <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">Wedy</a> w ogóle nie wspominają ani o pozaindyjskiej ojczyźnie <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a>, ani o walce jaką mieliby oni stoczyć z tubylcami<a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>. Zinterpretowane w ten sposób w XIX wieku fragmenty <a href="/wiki/Rygweda" title="Rygweda">Rygwedy</a> byłyby wówczas jedynie ideologicznym wsparciem <a href="/wiki/Kolonializm" title="Kolonializm">kolonializmu</a> i idei <a href="/wiki/Bia%C5%82a_supremacja" title="Biała supremacja">supremacji rasy białej</a>, zaś w rzeczywistości odnosiłyby się jedynie do świata nadprzyrodzonego<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a>, albo raczej opisywały walki pomiędzy poszczególnymi plemionami indyjskimi i irańskimi (interpretację tę przyjmuje też wspomniany wcześniej Asko Parpola, twórca umiarkowanego modelu inwazjonistycznego)<a href="#cite_note-187">[187]</a>. Ponadto wiele symboli kojarzonych dotychczas z dziedzictwem <a href="/wiki/Indoeuropejczycy" title="Indoeuropejczycy">indoeuropejskim</a> (np. <a href="/wiki/%C4%86akra" title="Ćakra">ćakra</a>, <a href="/wiki/Swastyka" title="Swastyka">swastyka</a>, <a href="/wiki/Tr%C3%B3jz%C4%85b" title="Trójząb">trójząb</a>, tzw. nieskończony węzeł czy <a href="/wiki/Mantra_Om" title="Mantra Om">om</a> – ten ostatni przedstawiany jako liść świętego <a href="/wiki/Figowiec_pagodowy" title="Figowiec pagodowy">figowca</a>) można odnaleźć w wizerunkach, ornamentyce i piśmie induskich pieczęci oraz tabliczek<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-188">[188]</a>. Do tego przyjęcie koncepcji nietubylczego pochodzenia <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">Wed</a> implikuje tzw. paradoks <a href="/w/index.php?title=David_Frawley&action=edit&redlink=1" class="new" title="David Frawley (strona nie istnieje)">D. Frawleya</a>, głoszący, iż z jednej strony mamy do czynienia z bogatą literaturą <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">wedyjską</a> bez jakichkolwiek archeologicznych znalezisk z nią związanych, z drugiej zaś istnieje bogata kultura Indusu bez żadnej znanej literatury<a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>. Zdaje się to więc sugerować, iż święte księgi <a href="/wiki/Hinduizm" title="Hinduizm">hinduizmu</a> zawierają induskie dziedzictwo kulturowe, zaś kultura wedyjska jest w istocie tubylczą kulturą <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">Indii</a>, która wyewoluowała z cywilizacji Indusu (lub była z nią tożsama) i ewoluuje nieprzerwanie do dziś<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test22-165">[165]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a>. Według ustaleń autorów popierających omawianą teorię, datę kompilacji tych ksiąg także należy przesunąć ok. 1000 lat wstecz, m.in. z powodu, że opisują one liczne szczegóły upadku wielu mitycznych miast, które można utożsamić np. z <a href="/wiki/Dwarka" title="Dwarka">Dwarką</a> czy <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappą</a> (miasto Harijuppia w <a href="/wiki/Rygweda" title="Rygweda">Rygwedzie</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a><a href="#cite_note-test62-186">[186]</a><a href="#cite_note-189">[189]</a>), lub też z powodu, iż zawierają one dane astronomiczne (na temat <a href="/wiki/R%C3%B3wnonoc" title="Równonoc">równonocy</a> i położenia gwiazd) i geograficzne (na temat rzeki <a href="/wiki/Saraswati_(rzeka)" title="Saraswati (rzeka)">Saraswati</a>) dotyczące tego okresu<a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a><a href="#cite_note-test22-165">[165]</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a>. Warto też nadmienić, iż według samej tradycji wedyjskiej, spisanie świętych ksiąg hinduizmu nastąpiło ok. 3000 roku p.n.e., a więc w czasach budowy <a href="/wiki/Harappa" title="Harappa">Harappy</a> i <a href="/wiki/Mohend%C5%BCo-Daro" class="mw-redirect" title="Mohendżo-Daro">Mohendżo-Daro</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>. Teorię indoeuropejską w tej formie stworzyli <a href="/wiki/Indie" title="Indie">indyjscy</a> naukowcy: <a href="/w/index.php?title=Ravindra_Singh_Bisht&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ravindra Singh Bisht (strona nie istnieje)">R.S. Bisht</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a>, <a href="/w/index.php?title=Michael_Danino&action=edit&redlink=1" class="new" title="Michael Danino (strona nie istnieje)">M. Danino</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a>, <a href="/w/index.php?title=Braj_Basi_Lal&action=edit&redlink=1" class="new" title="Braj Basi Lal (strona nie istnieje)">B.B. Lal</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test22-165">[165]</a><a href="#cite_note-test9-161">[161]</a> i <a href="/w/index.php?title=Shikarpur_Ranganath_Rao&action=edit&redlink=1" class="new" title="Shikarpur Ranganath Rao (strona nie istnieje)">S.R. Rao</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>, jednak przychylają się do niej także znani zachodni archeolodzy: <a href="/w/index.php?title=George_Dales&action=edit&redlink=1" class="new" title="George Dales (strona nie istnieje)">G. Dales</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a>, <a href="/w/index.php?title=David_Frawley&action=edit&redlink=1" class="new" title="David Frawley (strona nie istnieje)">D. Frawley</a><a href="#cite_note-test2-159">[159]</a><a href="#cite_note-test30-59">[59]</a>, <a href="/w/index.php?title=Jonathan_Kenoyer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jonathan Kenoyer (strona nie istnieje)">J.M. Kenoyer</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a>, <a href="/wiki/Colin_Renfrew" title="Colin Renfrew">C. Renfrew</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a> i <a href="/w/index.php?title=James_Shaffer_(archeolog)&action=edit&redlink=1" class="new" title="James Shaffer (archeolog) (strona nie istnieje)">J. Shaffer</a><a href="#cite_note-test1-3">[3]</a><a href="#cite_note-test23-4">[4]</a><a href="#cite_note-test26-20">[20]</a>. Przeczy jej jednak brak jakichkolwiek przedstawień <a href="/wiki/Ko%C5%84" class="mw-redirect" title="Koń">konia</a>, motywu bardzo rozpowszechnionego w innych kulturach stworzonych przez pierwotnie koczowniczych <a href="/wiki/Indoeuropejczycy" title="Indoeuropejczycy">Indoeuropejczyków</a>, a także poświadczony analizą kości fakt wykorzystywania tego zwierzęcia na <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82wysep_Indyjski" title="Półwysep Indyjski">subkontynencie indyjskim</a> dopiero ok. 2000 roku p.n.e., a więc po okresie rozkwitu kultury Indusu, choć przed wnioskowaną w oparciu o <a href="/wiki/Wedy" title="Wedy">Wedy</a> inwazją <a href="/wiki/Ariowie" title="Ariowie">Ariów</a><a href="#cite_note-test74-13">[13]</a><a href="#cite_note-test28-105">[105]</a><a href="#cite_note-test75-107">[107]</a><a href="#cite_note-test78-58">[58]</a><a href="#cite_note-test30-59">[59]</a>. Jednak pomimo ogólnie przyjmowanego braku (lub ogromnej skąpości) przedstawień konia w obszarze cywilizacji Indusu, wykopaliska potwierdziły obecność samego zwierzęcia w tym obszarze ok. roku 2500 przed Chr. lub nawet 3600 przed Chr., chociaż wprawdzie pozostałości szkieletów końskich w tym obszarze były relatywnie skąpe w porównaniu z innymi obszarami kultury indoeuropejskiej. Również, brak przedstawień konia, niekoniecznie musi oznaczać brak obecności tego zwierzęcia, gdyż pomimo powszechnego występowania krów w obszarze Indusu, przedstawienia krowy też się nie zachowały. Ponadto niewielką liczbę szkieletów końskich da się też wyjaśnić znacznie mniejszą liczbą zachowanych szkieletów ludzkich niż można by było się spodziewać po poziomie zaludnienia obszaru<a href="#cite_note-190">[190]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Alternatywne_teorie">Alternatywne teorie</h3>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Alternatywne teorie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Alternatywne teorie">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Teoria_mundajska">Teoria mundajska</h4>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Teoria mundajska" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teoria mundajska">edytuj kod</a>]</div> Mniejszościową hipotezą jest też teoria mundajska, według której język cywilizacji Indusu należał do <a href="/wiki/J%C4%99zyki_mundajskie" title="Języki mundajskie">rodziny mundajskiej</a>. Autorem hipotezy był N.K. Verma, pracownik transportu rządowego w <a href="/wiki/Bihar" title="Bihar">Biharze</a>. Oparł ją na swojej własnej analizie podobieństwa między pismem mundajskiego języka <a href="/wiki/J%C4%99zyk_santali" title="Język santali">santhali</a>, a pismem Harappy. Podobieństwo to nie zostało jednak definitywnie udowodnione, a samo istnienie takiego podobieństwa nie sugerowałoby niczego na temat grupy językowej języka Indusu, ponieważ alfabety pierwotnie używane do zapisu języka jednej grupy językowej są również wykorzystywane do zapisu języków z innych grup czy rodzin (przykładem jest pismo brahmi, pierwotnie używane do zapisu języków indoaryjskich, którego derywatywy stosuje się do zapisywania języków np. drawidyjskich czy języka tybetańskiego należącego do rodziny chińsko-tybetańskiej)<a href="#cite_note-vedicharappanswriting-191">[191]</a>. Spośród indologów jednym z proponentów teorii jest Michael Witzel, który uważa, że mieszkańcy cywilizacji doliny Indusu mówili językiem paramundajskim. Opiera ją na uprzednio założonym modelu inwazji aryjskiej oraz obecności substratu niektórych „tubylczych” (tzn. mundajskich i drawidyjskich) języków Indii w sanskrycie wedyjskim. W świetle dowodów uznających obecność substratu drawidyjskiego za bardzo wątpliwie poświadczoną stwierdził, że substrat musiał być mundajski. Jednak również teorie substratu mundajskiego są mocno mgliste i spekulatywne oraz niezweryfikowane. Sama obecność substratu mundajskiego byłaby co najwyżej poszlaką po stronie tej teorii, gdyż nie implikowałaby kontekstu geograficznego owego wpływu językowego. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Teoria_Wyspy_Wielkanocnej">Teoria Wyspy Wielkanocnej</h4>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Teoria Wyspy Wielkanocnej" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Teoria Wyspy Wielkanocnej">edytuj kod</a>]</div> Na marginesie istnieje też wcześniej wspomniana teoria Wyspy Wielkanocnej, również oparta wyłącznie na rzekomych podobieństwach między pismem Indusu a pismem <a href="/wiki/Rongorongo" title="Rongorongo">rongorongo</a>. Jednak jak stwierdzono wcześniej są one powierzchowne i najprawdopodobniej przypadkowe, jeżeli w ogóle istnieją. Nie ma żadnych innych poszlak powiązania kulturowego między Wyspą Wielkanocną a cywilizacją doliny Indusu. Konsensus naukowy nie poświęca tej hipotezie większej uwagi. Mimo iż migracja ludów austronezyjskich z Azji południowo-wschodniej zarówno do Indii, jak i na obszary Pacyfiku nie jest wykluczona, to rzekome istnienie podobieństw między systemami pisma, z tych samych względów co w przypadku hipotetycznego powiązania harrapańsko-santhali, nie stanowi żadnego twardego dowodu<a href="#cite_note-vedicharappanswriting-191">[191]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy">edytuj kod</a>]</div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/index.html">Harappa: Time line.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114-2">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114_2-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114_2-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000114_2-2">c</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 114. </li> <li id="cite_note-test1-3">↑ <a href="#cite_ref-test1_3-0">a</a> <a href="#cite_ref-test1_3-1">b</a> <a href="#cite_ref-test1_3-2">c</a> <a href="#cite_ref-test1_3-3">d</a> <a href="#cite_ref-test1_3-4">e</a> <a href="#cite_ref-test1_3-5">f</a> <a href="#cite_ref-test1_3-6">g</a> <a href="#cite_ref-test1_3-7">h</a> <a href="#cite_ref-test1_3-8">i</a> <a href="#cite_ref-test1_3-9">j</a> <a href="#cite_ref-test1_3-10">k</a> <a href="#cite_ref-test1_3-11">l</a> <a href="#cite_ref-test1_3-12">m</a> <a href="#cite_ref-test1_3-13">n</a> <a href="#cite_ref-test1_3-14">o</a> <a href="#cite_ref-test1_3-15">p</a> <a href="#cite_ref-test1_3-16">q</a> <a href="#cite_ref-test1_3-17">r</a> <a href="#cite_ref-test1_3-18">s</a> <a href="#cite_ref-test1_3-19">t</a> <a href="#cite_ref-test1_3-20">u</a> <a href="#cite_ref-test1_3-21">v</a> <a href="#cite_ref-test1_3-22">w</a> <a href="#cite_ref-test1_3-23">x</a> <a href="#cite_ref-test1_3-24">y</a> <a href="#cite_ref-test1_3-25">z</a> <a href="#cite_ref-test1_3-26">aa</a> <a href="#cite_ref-test1_3-27">ab</a> <a href="#cite_ref-test1_3-28">ac</a> <a href="#cite_ref-test1_3-29">ad</a> <a href="#cite_ref-test1_3-30">ae</a> <a href="#cite_ref-test1_3-31">af</a> <a href="#cite_ref-test1_3-32">ag</a> <a href="#cite_ref-test1_3-33">ah</a> <a href="#cite_ref-test1_3-34">ai</a> <a href="#cite_ref-test1_3-35">aj</a> <a href="#cite_ref-test1_3-36">ak</a> <a href="#cite_ref-test1_3-37">al</a> <a href="#cite_ref-test1_3-38">am</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080705145012/http://www.micheldanino.voiceofdharma.com/indus.html">The Indus-Sarasvati Civilization and its Bearing on the Aryan Question, M. Danino</a>. micheldanino.voiceofdharma.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.micheldanino.voiceofdharma.com/indus.html">tego adresu</a> (2008-07-05)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test23-4">↑ <a href="#cite_ref-test23_4-0">a</a> <a href="#cite_ref-test23_4-1">b</a> <a href="#cite_ref-test23_4-2">c</a> <a href="#cite_ref-test23_4-3">d</a> <a href="#cite_ref-test23_4-4">e</a> <a href="#cite_ref-test23_4-5">f</a> <a href="#cite_ref-test23_4-6">g</a> <a href="#cite_ref-test23_4-7">h</a> <a href="#cite_ref-test23_4-8">i</a> <a href="#cite_ref-test23_4-9">j</a> <a href="#cite_ref-test23_4-10">k</a> <a href="#cite_ref-test23_4-11">l</a> <a href="#cite_ref-test23_4-12">m</a> <a href="#cite_ref-test23_4-13">n</a> <a href="#cite_ref-test23_4-14">o</a> <a href="#cite_ref-test23_4-15">p</a> <a href="#cite_ref-test23_4-16">q</a> <a href="#cite_ref-test23_4-17">r</a> <a href="#cite_ref-test23_4-18">s</a> <a href="#cite_ref-test23_4-19">t</a> <a href="#cite_ref-test23_4-20">u</a> <a href="#cite_ref-test23_4-21">v</a> <a href="#cite_ref-test23_4-22">w</a> <a href="#cite_ref-test23_4-23">x</a> <a href="#cite_ref-test23_4-24">y</a> <a href="#cite_ref-test23_4-25">z</a> <a href="#cite_ref-test23_4-26">aa</a> <a href="#cite_ref-test23_4-27">ab</a> <a href="#cite_ref-test23_4-28">ac</a> <a href="#cite_ref-test23_4-29">ad</a> <a href="#cite_ref-test23_4-30">ae</a> <a href="#cite_ref-test23_4-31">af</a> <a href="#cite_ref-test23_4-32">ag</a> <a href="#cite_ref-test23_4-33">ah</a> <a href="#cite_ref-test23_4-34">ai</a> <a href="#cite_ref-test23_4-35">aj</a> <a href="#cite_ref-test23_4-36">ak</a> <a href="#cite_ref-test23_4-37">al</a> <a href="#cite_ref-test23_4-38">am</a> <a href="#cite_ref-test23_4-39">an</a> <a href="#cite_ref-test23_4-40">ao</a> <a href="#cite_ref-test23_4-41">ap</a> <a href="#cite_ref-test23_4-42">aq</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archaeologyonline.net/artifacts/harappa-mohenjodaro.html">The Harappan Civilization, T. J. Carr, Archaeology online</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test80-5">↑ <a href="#cite_ref-test80_5-0">a</a> <a href="#cite_ref-test80_5-1">b</a> <a href="#cite_ref-test80_5-2">c</a> <a href="#cite_ref-test80_5-3">d</a> <a href="#cite_ref-test80_5-4">e</a> <a href="#cite_ref-test80_5-5">f</a> <a href="#cite_ref-test80_5-6">g</a> <a href="#cite_ref-test80_5-7">h</a> <a href="#cite_ref-test80_5-8">i</a> <a href="#cite_ref-test80_5-9">j</a> <a href="#cite_ref-test80_5-10">k</a> <a href="#cite_ref-test80_5-11">l</a> <a href="#cite_ref-test80_5-12">m</a> <a href="#cite_ref-test80_5-13">n</a> <a href="#cite_ref-test80_5-14">o</a> <a href="#cite_ref-test80_5-15">p</a> <a href="#cite_ref-test80_5-16">q</a> <a href="#cite_ref-test80_5-17">r</a> <a href="#cite_ref-test80_5-18">s</a> <a href="#cite_ref-test80_5-19">t</a> <a href="#cite_ref-test80_5-20">u</a> <a href="#cite_ref-test80_5-21">v</a> <a href="#cite_ref-test80_5-22">w</a> <a href="#cite_ref-test80_5-23">x</a> <a href="#cite_ref-test80_5-24">y</a> <a href="#cite_ref-test80_5-25">z</a> <a href="#cite_ref-test80_5-26">aa</a> <a href="#cite_ref-test80_5-27">ab</a> <a href="#cite_ref-test80_5-28">ac</a> <a href="#cite_ref-test80_5-29">ad</a> <a href="#cite_ref-test80_5-30">ae</a> <a href="#cite_ref-test80_5-31">af</a> <a href="#cite_ref-test80_5-32">ag</a> <a href="#cite_ref-test80_5-33">ah</a> <a href="#cite_ref-test80_5-34">ai</a> <a href="#cite_ref-test80_5-35">aj</a> <a href="#cite_ref-test80_5-36">ak</a> <a href="#cite_ref-test80_5-37">al</a> <a href="#cite_ref-test80_5-38">am</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071216105828/http://www.harappa.com/indus/industext.html">Harappa: Around the Indus in 90 Slides</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/industext.html">tego adresu</a> (2007-12-16)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test91-6">↑ <a href="#cite_ref-test91_6-0">a</a> <a href="#cite_ref-test91_6-1">b</a> <a href="#cite_ref-test91_6-2">c</a> <a href="#cite_ref-test91_6-3">d</a> <a href="#cite_ref-test91_6-4">e</a> <a href="#cite_ref-test91_6-5">f</a> <a href="#cite_ref-test91_6-6">g</a> <a href="#cite_ref-test91_6-7">h</a> <a href="#cite_ref-test91_6-8">i</a> <a href="#cite_ref-test91_6-9">j</a> <a href="#cite_ref-test91_6-10">k</a> <a href="#cite_ref-test91_6-11">l</a> <a href="#cite_ref-test91_6-12">m</a> <a href="#cite_ref-test91_6-13">n</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060306110604/http://www.harappa.com/indus3/print.html">Harappa: Essay: Early Developments of Art, Symbol and Technology in the Indus Valley Tradition</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus3/print.html">tego adresu</a> (2006-03-06)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test93-7">↑ <a href="#cite_ref-test93_7-0">a</a> <a href="#cite_ref-test93_7-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/goladhoro/goladhoro.html">Harappa: Gola Dhoro 1.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test100-8">↑ <a href="#cite_ref-test100_8-0">a</a> <a href="#cite_ref-test100_8-1">b</a> <a href="#cite_ref-test100_8-2">c</a> <a href="#cite_ref-test100_8-3">d</a> <a href="#cite_ref-test100_8-4">e</a> <a href="#cite_ref-test100_8-5">f</a> <a href="#cite_ref-test100_8-6">g</a> <a href="#cite_ref-test100_8-7">h</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080211164716/http://www.jcu.edu/faculty/nietupski/rl251/Indus_civilization.htm">Indus Civilization: Clues to an Ancient Puzzle</a>. jcu.edu. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.jcu.edu/faculty/nietupski/rl251/Indus_civilization.htm">tego adresu</a> (2008-02-11)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test59-9">↑ <a href="#cite_ref-test59_9-0">a</a> <a href="#cite_ref-test59_9-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html">Harappa: The Ancient Indus Civilization</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test3-10">↑ <a href="#cite_ref-test3_10-0">a</a> <a href="#cite_ref-test3_10-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130427220157/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13224534">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Should it be called Sarasvati Civilisation?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test24-11">↑ <a href="#cite_ref-test24_11-0">a</a> <a href="#cite_ref-test24_11-1">b</a> <a href="#cite_ref-test24_11-2">c</a> <a href="#cite_ref-test24_11-3">d</a> <a href="#cite_ref-test24_11-4">e</a> <a href="#cite_ref-test24_11-5">f</a> <a href="#cite_ref-test24_11-6">g</a> <a href="#cite_ref-test24_11-7">h</a> <a href="#cite_ref-test24_11-8">i</a> <a href="#cite_ref-test24_11-9">j</a> <a href="#cite_ref-test24_11-10">k</a> <a href="#cite_ref-test24_11-11">l</a> <a href="#cite_ref-test24_11-12">m</a> <a href="#cite_ref-test24_11-13">n</a> <a href="#cite_ref-test24_11-14">o</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tantraworks.com/Ancient_Tantra.html">Tantra in Ancient Times, Nik Douglas</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test53-12">↑ <a href="#cite_ref-test53_12-0">a</a> <a href="#cite_ref-test53_12-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/home_set.html">Indus Valley</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test74-13">↑ <a href="#cite_ref-test74_13-0">a</a> <a href="#cite_ref-test74_13-1">b</a> <a href="#cite_ref-test74_13-2">c</a> <a href="#cite_ref-test74_13-3">d</a> <a href="#cite_ref-test74_13-4">e</a> <a href="#cite_ref-test74_13-5">f</a> <a href="#cite_ref-test74_13-6">g</a> <a href="#cite_ref-test74_13-7">h</a> <a href="#cite_ref-test74_13-8">i</a> <a href="#cite_ref-test74_13-9">j</a> <a href="#cite_ref-test74_13-10">k</a> <a href="#cite_ref-test74_13-11">l</a> <a href="#cite_ref-test74_13-12">m</a> <a href="#cite_ref-test74_13-13">n</a> <a href="#cite_ref-test74_13-14">o</a> <a href="#cite_ref-test74_13-15">p</a> <a href="#cite_ref-test74_13-16">q</a> <a href="#cite_ref-test74_13-17">r</a> <a href="#cite_ref-test74_13-18">s</a> <a href="#cite_ref-test74_13-19">t</a> <a href="#cite_ref-test74_13-20">u</a> <a href="#cite_ref-test74_13-21">v</a> <a href="#cite_ref-test74_13-22">w</a> <a href="#cite_ref-test74_13-23">x</a> <a href="#cite_ref-test74_13-24">y</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/script/mahadevantext.html">Harappa: Mahadevan Interview: Full Text, I. Mahadevan</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test31-14">↑ <a href="#cite_ref-test31_14-0">a</a> <a href="#cite_ref-test31_14-1">b</a> <a href="#cite_ref-test31_14-2">c</a> <a href="#cite_ref-test31_14-3">d</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071021060428/http://urnammu.republika.pl/indus.htm">Cywilizacja Indusu</a>. urnammu.republika.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://urnammu.republika.pl/indus.htm">tego adresu</a> (2007-10-21)].</cite> </li> <li id="cite_note-test60-15">↑ <a href="#cite_ref-test60_15-0">a</a> <a href="#cite_ref-test60_15-1">b</a> <a href="#cite_ref-test60_15-2">c</a> <a href="#cite_ref-test60_15-3">d</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/indus-saraswati-geography.html">Harappa: Indus Civilization Geography</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Explore: Learn about the discovery of Mohenjo-daro and excavations at the site</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071218222906/http://www.harappa.com/har/exp0.html">Harappa: The first explorers</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/exp0.html">tego adresu</a> (2007-12-18)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test95-18"><a href="#cite_ref-test95_18-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20141214133523/http://www.harappa.com/walk/walk04back.html">Harappa: A Walk through Harappa: Backround</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/walk/walk04back.html">tego adresu</a> (2014-12-14)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-19"><a href="#cite_ref-19">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/mohenjodarointroduction.html">Harappa: Mohenjo-Daro, Introduction to the Site, J. M. Kenoyer</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test26-20">↑ <a href="#cite_ref-test26_20-0">a</a> <a href="#cite_ref-test26_20-1">b</a> <a href="#cite_ref-test26_20-2">c</a> <a href="#cite_ref-test26_20-3">d</a> <a href="#cite_ref-test26_20-4">e</a> <a href="#cite_ref-test26_20-5">f</a> <a href="#cite_ref-test26_20-6">g</a> <a href="#cite_ref-test26_20-7">h</a> <a href="#cite_ref-test26_20-8">i</a> <a href="#cite_ref-test26_20-9">j</a> <a href="#cite_ref-test26_20-10">k</a> <a href="#cite_ref-test26_20-11">l</a> <a href="#cite_ref-test26_20-12">m</a> <a href="#cite_ref-test26_20-13">n</a> <a href="#cite_ref-test26_20-14">o</a> <a href="#cite_ref-test26_20-15">p</a> <a href="#cite_ref-test26_20-16">q</a> <a href="#cite_ref-test26_20-17">r</a> <a href="#cite_ref-test26_20-18">s</a> <a href="#cite_ref-test26_20-19">t</a> <a href="#cite_ref-test26_20-20">u</a> <a href="#cite_ref-test26_20-21">v</a> <a href="#cite_ref-test26_20-22">w</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100326015150/http://www.archaeologyonline.net/artifacts/scientific-verif-vedas.html#siva-worship-harappa">Scientific Verification of Vedic Knowledge, David Osborn, Archaeology online</a>. archaeologyonline.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archaeologyonline.net/artifacts/scientific-verif-vedas.html#siva-worship-harappa">tego adresu</a> (2010-03-26)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071021060428/http://urnammu.republika.pl/indus.htm">Cywilizacja Indusu: Mapa</a>. urnammu.republika.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://urnammu.republika.pl/indus.htm">tego adresu</a> (2007-10-21)].</cite> </li> <li id="cite_note-test61-22"><a href="#cite_ref-test61_22-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/ancient-indus-sites.html">Harappa: Ancient Indus Sites</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-Avari2-23">↑ <a href="#cite_ref-Avari2_23-0">a</a> <a href="#cite_ref-Avari2_23-1">b</a> <cite class="citation book">B. Avari: Starożytne Indie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 1–25. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788323330998" title="Specjalna:Książki/9788323330998">ISBN 978-83-233-3099-8</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Staro%C5%BCytne+Indie&rft.aulast=Avari&rft.aufirst=B.&rft.date=2011&rft.pub=Wydawnictwo+Uniwersytetu+Jagiello%C5%84skiego&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.pages=1%E2%80%9325&rft.isbn=978-83-233-3099-8"></cite> </li> <li id="cite_note-Kieniewicz-24">↑ <a href="#cite_ref-Kieniewicz_24-0">a</a> <a href="#cite_ref-Kieniewicz_24-1">b</a> <a href="#cite_ref-Kieniewicz_24-2">c</a> <cite class="citation book">J. Kieniewicz: Historia Indii. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985, s. 58–62. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8304018969" title="Specjalna:Książki/8304018969">ISBN 83-04-01896-9</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historia+Indii&rft.aulast=Kieniewicz&rft.aufirst=J.&rft.date=1985&rft.pub=Zak%C5%82ad+Narodowy+im.+Ossoli%C5%84skich&rft.place=Wroc%C5%82aw%2C+Warszawa%2C+Krak%C3%B3w%2C+Gda%C5%84sk&rft.pages=58%E2%80%9362&rft.isbn=83-04-01896-9"></cite> </li> <li id="cite_note-Świerzowska-25"><a href="#cite_ref-Świerzowska_25-0">↑</a> <cite class="citation book">Ab initio... Cywilizacja doliny Indusu. W: A. Świerzowska: Joga. Droga do transcendencji. Kraków: WAM, 2009, s. 16–29, seria: Mała biblioteka religii. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788375051926" title="Specjalna:Książki/9788375051926">ISBN 978-83-7505-192-6</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Joga.+Droga+do+transcendencji&rft.atitle=Ab+initio...+Cywilizacja+doliny+Indusu&rft.aulast=%C5%9Awierzowska&rft.aufirst=A.&rft.date=2009&rft.pub=WAM&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.pages=16%E2%80%9329&rft.series=Ma%C5%82a+biblioteka+religii&rft.isbn=978-83-7505-192-6"></cite> </li> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> <cite class="citation book">Ch. Masson: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.b4025146;view=1up;seq=488">Narrative of various journeys in Balochistan, Afghanistan, the Panjab, Including a Residence in those Countries from 1826 to 1838</a>. Londyn: Richard Bentley, 1842, s. 452–453.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Narrative+of+various+journeys+in+Balochistan%2C+Afghanistan%2C+the+Panjab%2C+Including+a+Residence+in+those+Countries+from+1826+to+1838&rft.aulast=Masson&rft.aufirst=Ch.&rft.date=1842&rft.pub=Richard+Bentley&rft.place=Londyn&rft.pages=452%E2%80%93453&rft_id=http%3A%2F%2Fbabel.hathitrust.org%2Fcgi%2Fpt%3Fid%3Duc1.b4025146%3Bview%3D1up%3Bseq%3D488"></cite> </li> <li id="cite_note-27"><a href="#cite_ref-27">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/masson0.html">Charles Masson (1800–1853)</a>. [w:] Harappa Archeological Research Project [on-line]. harappa.com. [dostęp 2013-11-03]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-28"><a href="#cite_ref-28">↑</a> <cite class="citation book">J.H. Marshall: Mohenjo-Daro and the Indus Civilization: Being an Official Account of Archaeological Excavations at Mohenjo-Daro Carried Out by the Government of India Between the Years 1922 and 1927. Londyn: Asian Educational Services, 1931. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788120611825" title="Specjalna:Książki/9788120611825">ISBN 978-81-206-1182-5</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Mohenjo-Daro+and+the+Indus+Civilization%3A+Being+an+Official+Account+of+Archaeological+Excavations+at+Mohenjo-Daro+Carried+Out+by+the+Government+of+India+Between+the+Years+1922+and+1927&rft.aulast=Marshall&rft.aufirst=J.H.&rft.date=1931&rft.pub=Asian+Educational+Services&rft.place=Londyn&rft.isbn=9788120611825"></cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-Avari3-29">↑ <a href="#cite_ref-Avari3_29-0">a</a> <a href="#cite_ref-Avari3_29-1">b</a> <a href="#cite_ref-Avari3_29-2">c</a> <a href="#cite_ref-Avari3_29-3">d</a> <a href="#cite_ref-Avari3_29-4">e</a> <a href="#cite_ref-Avari3_29-5">f</a> <a href="#cite_ref-Avari3_29-6">g</a> <cite class="citation book">B. Avari: Starożytne Indie. s. 43–67.</cite> </li> <li id="cite_note-30"><a href="#cite_ref-30">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html">The Ancient Indus Civilization</a>. [w:] Harappa Archeological Research Project [on-line]. harappa.com. [dostęp 2013-11-03]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-Kieniewicz2-31">↑ <a href="#cite_ref-Kieniewicz2_31-0">a</a> <a href="#cite_ref-Kieniewicz2_31-1">b</a> <a href="#cite_ref-Kieniewicz2_31-2">c</a> <cite class="citation book">J. Kieniewicz: Historia Indii. s. 14–20.</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFWheeler19684–8-32">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFWheeler19684–8_32-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFWheeler19684–8_32-1">b</a> <a href="#CITEREFWheeler1968">Wheeler 1968 ↓</a>, s. 4–8. </li> <li id="cite_note-Basham-33">↑ <a href="#cite_ref-Basham_33-0">a</a> <a href="#cite_ref-Basham_33-1">b</a> <cite class="citation book"><a href="/wiki/Arthur_Llewellyn_Basham" title="Arthur Llewellyn Basham">A.L. Basham</a>: A Wonder that Was India. A Survey of the Culture of the Indian Sub-continent Before Comming of the Muslims. Nowe Delhi: Picador India, 2005, s. 10–30. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780330439091" title="Specjalna:Książki/9780330439091">ISBN 978-0330439091</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Wonder+that+Was+India.+A+Survey+of+the+Culture+of+the+Indian+Sub-continent+Before+Comming+of+the+Muslims&rft.aulast=Basham&rft.aufirst=A.L.&rft.date=2005&rft.pub=Picador+India&rft.place=Nowe+Delhi&rft.pages=10%E2%80%9330&rft.isbn=978-0330439091"></cite> </li> <li id="cite_note-Avari-34">↑ <a href="#cite_ref-Avari_34-0">a</a> <a href="#cite_ref-Avari_34-1">b</a> <a href="#cite_ref-Avari_34-2">c</a> <a href="#cite_ref-Avari_34-3">d</a> <a href="#cite_ref-Avari_34-4">e</a> B.Avari, s. 26–42. </li> <li id="cite_note-35"><a href="#cite_ref-35">↑</a> <cite class="citation book">S. Piggott: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/stream/prehistoricindia00inpigg#page/22/mode/2up">Prehistoric India to 1000 B.C</a>. Harmondsworth: Pelican / Penguin Books, 1952, s. 22–41.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Prehistoric+India+to+1000+B.C&rft.aulast=Piggott&rft.aufirst=S.&rft.date=1952&rft.pub=Pelican+%2F+Penguin+Books&rft.place=Harmondsworth&rft.pages=22%E2%80%9341&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fstream%2Fprehistoricindia00inpigg%23page%2F22%2Fmode%2F2up"></cite> </li> <li id="cite_note-36"><a href="#cite_ref-36">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/indus1.html">Time Line</a>. [w:] Indus Civilization Introduction [on-line]. harappa.com. [dostęp 2013-11-05]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-Kozłowski-37">↑ <a href="#cite_ref-Kozłowski_37-0">a</a> <a href="#cite_ref-Kozłowski_37-1">b</a> <a href="#cite_ref-Kozłowski_37-2">c</a> <cite class="citation book">J.K. Kozłowski: Encyklopedia historyczna świata. T. Prehistoria: I. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1999, s. 452–454. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385909516" title="Specjalna:Książki/8385909516">ISBN 83-85909-51-6</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Encyklopedia+historyczna+%C5%9Bwiata&rft.aulast=Koz%C5%82owski&rft.aufirst=J.K.&rft.date=1999&rft.pub=Agencja+Publicystyczno-Wydawnicza+Opres&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.pages=452%E2%80%93454&rft.isbn=83-85909-51-6"></cite> </li> <li id="cite_note-38"><a href="#cite_ref-38">↑</a> <cite class="citation book">S. Piggott: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/stream/prehistoricindia00inpigg#page/150/mode/2up">Prehistoric India to 1000 B.C</a>. 1952, s. 150.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Prehistoric+India+to+1000+B.C&rft.aulast=Piggott&rft.aufirst=S.&rft.date=1952&rft.pages=150&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fstream%2Fprehistoricindia00inpigg%23page%2F150%2Fmode%2F2up"></cite> </li> <li id="cite_note-Kulke-39">↑ <a href="#cite_ref-Kulke_39-0">a</a> <a href="#cite_ref-Kulke_39-1">b</a> <a href="#cite_ref-Kulke_39-2">c</a> <a href="#cite_ref-Kulke_39-3">d</a> <cite class="citation book">H. Kulke, D. Rothermund: A History of India. Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2002, s. 16–29. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0203443454" title="Specjalna:Książki/0203443454">ISBN 0-203-44345-4</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+History+of+India&rft.aulast=Kulke&rft.aufirst=H.&rft.date=2002&rft.pub=Routledge&rft.place=Londyn%2C+Nowy+Jork&rft.pages=16%E2%80%9329&rft.isbn=0-203-44345-4"></cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFWheeler196815–42-40"><a href="#cite_ref-CITEREFWheeler196815–42_40-0">↑</a> <a href="#CITEREFWheeler1968">Wheeler 1968 ↓</a>, s. 15–42. </li> <li id="cite_note-41"><a href="#cite_ref-41">↑</a> <cite class="citation book">B.B. Lal: The Indus Civilization. W: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/culturalhistoryi00bash">A Cultural History of India (pod red. A.L.Bashama)</a>. Oksford, Nowy Jork: Oxford University Press, 1975, s. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/culturalhistoryi00bash/page/n17">11</a>-20. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195639219" title="Specjalna:Książki/0195639219">ISBN 0-19-563921-9</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Cultural+History+of+India+%28pod+red.+A.L.Bashama%29&rft.atitle=The+Indus+Civilization&rft.aulast=Lal&rft.aufirst=B.B.&rft.date=1975&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.place=Oksford%2C+Nowy+Jork&rft.pages=%5Bhttps%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fculturalhistoryi00bash%2Fpage%2Fn17+11%5D-20&rft.isbn=0-19-563921-9&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fculturalhistoryi00bash"></cite> </li> <li id="cite_note-test94-42">↑ <a href="#cite_ref-test94_42-0">a</a> <a href="#cite_ref-test94_42-1">b</a> <a href="#cite_ref-test94_42-2">c</a> <a href="#cite_ref-test94_42-3">d</a> <a href="#cite_ref-test94_42-4">e</a> <a href="#cite_ref-test94_42-5">f</a> <a href="#cite_ref-test94_42-6">g</a> <a href="#cite_ref-test94_42-7">h</a> <a href="#cite_ref-test94_42-8">i</a> <a href="#cite_ref-test94_42-9">j</a> <a href="#cite_ref-test94_42-10">k</a> <a href="#cite_ref-test94_42-11">l</a> <a href="#cite_ref-test94_42-12">m</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071221035102/http://www.harappa.com/lothal/text.html">Harappa: The Indus Valley Civilization at Lothal, A. Mulchandani</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/lothal/text.html">tego adresu</a> (2007-12-21)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test51-43">↑ <a href="#cite_ref-test51_43-0">a</a> <a href="#cite_ref-test51_43-1">b</a> <a href="#cite_ref-test51_43-2">c</a> <a href="#cite_ref-test51_43-3">d</a> <a href="#cite_ref-test51_43-4">e</a> <a href="#cite_ref-test51_43-5">f</a> <a href="#cite_ref-test51_43-6">g</a> <a href="#cite_ref-test51_43-7">h</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindunet.org/hindu_history/sarasvati/html/Proper-1.htm">Ancient Artefacts: Property Items made by fire-workers: weapons, impements, ornaments, weights, bangles, and beads</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test50-44">↑ <a href="#cite_ref-test50_44-0">a</a> <a href="#cite_ref-test50_44-1">b</a> <a href="#cite_ref-test50_44-2">c</a> <a href="#cite_ref-test50_44-3">d</a> <a href="#cite_ref-test50_44-4">e</a> <a href="#cite_ref-test50_44-5">f</a> <a href="#cite_ref-test50_44-6">g</a> <a href="#cite_ref-test50_44-7">h</a> <a href="#cite_ref-test50_44-8">i</a> <a href="#cite_ref-test50_44-9">j</a> <a href="#cite_ref-test50_44-10">k</a> <a href="#cite_ref-test50_44-11">l</a> <a href="#cite_ref-test50_44-12">m</a> <a href="#cite_ref-test50_44-13">n</a> <a href="#cite_ref-test50_44-14">o</a> <a href="#cite_ref-test50_44-15">p</a> <a href="#cite_ref-test50_44-16">q</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindunet.org/hindu_history/sarasvati/html/artefacts.htm">Ancient Artefacts: Sarasvati-Sindhu Civilization</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-45"><a href="#cite_ref-45">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080410060512/http://www.harappa.com/indus5/page_420.html">Harappa: Harappa phase die</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus5/page_420.html">tego adresu</a> (2008-04-10)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-46"><a href="#cite_ref-46">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: HR Area: Game piece</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-47"><a href="#cite_ref-47">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/66.html">Harappa: 66. Terra cotta discs.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-48"><a href="#cite_ref-48">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/65.html">Harappa: 65. Whistles.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-49"><a href="#cite_ref-49">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/62.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 62. Bird figurine/whistle from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-50"><a href="#cite_ref-50">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: DK Area: Bird whistle</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test63-51">↑ <a href="#cite_ref-test63_51-0">a</a> <a href="#cite_ref-test63_51-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/2.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 2. Ox- or water buffalo-drawn cart with driver from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-52"><a href="#cite_ref-52">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: DK Area: Toy cart</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test52-53">↑ <a href="#cite_ref-test52_53-0">a</a> <a href="#cite_ref-test52_53-1">b</a> <a href="#cite_ref-test52_53-2">c</a> <a href="#cite_ref-test52_53-3">d</a> <a href="#cite_ref-test52_53-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindunet.org/hindu_history/sarasvati/html/bronzeage1.htm">Ancient Artefacts: Dawn of the Bronze Age: two doabs, Tigris-Euphrates, Sarasvati-Sindhu</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-54"><a href="#cite_ref-54">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/68.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 68. Wheeled zebu figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test85-55">↑ <a href="#cite_ref-test85_55-0">a</a> <a href="#cite_ref-test85_55-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/22.html">Harappa: 22. Toy carts, Nausharo.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-56"><a href="#cite_ref-56">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/63.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 63. Animal „puppet” figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-57"><a href="#cite_ref-57">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/65.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 65. Movable head of a bovine figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test78-58">↑ <a href="#cite_ref-test78_58-0">a</a> <a href="#cite_ref-test78_58-1">b</a> <a href="#cite_ref-test78_58-2">c</a> <a href="#cite_ref-test78_58-3">d</a> <a href="#cite_ref-test78_58-4">e</a> <a href="#cite_ref-test78_58-5">f</a> <a href="#cite_ref-test78_58-6">g</a> <a href="#cite_ref-test78_58-7">h</a> <a href="#cite_ref-test78_58-8">i</a> <a href="#cite_ref-test78_58-9">j</a> <a href="#cite_ref-test78_58-10">k</a> <a href="#cite_ref-test78_58-11">l</a> <a href="#cite_ref-test78_58-12">m</a> <a href="#cite_ref-test78_58-13">n</a> <a href="#cite_ref-test78_58-14">o</a> <a href="#cite_ref-test78_58-15">p</a> <a href="#cite_ref-test78_58-16">q</a> <a href="#cite_ref-test78_58-17">r</a> <a href="#cite_ref-test78_58-18">s</a> <a href="#cite_ref-test78_58-19">t</a> <a href="#cite_ref-test78_58-20">u</a> <a href="#cite_ref-test78_58-21">v</a> <a href="#cite_ref-test78_58-22">w</a> <a href="#cite_ref-test78_58-23">x</a> <a href="#cite_ref-test78_58-24">y</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/script/parpola16.html">Harappa: Religion reflected in the iconic signs of the Indus script: penetrating into long-forgotten pictographic messages, A. Parapola</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test30-59">↑ <a href="#cite_ref-test30_59-0">a</a> <a href="#cite_ref-test30_59-1">b</a> <a href="#cite_ref-test30_59-2">c</a> <a href="#cite_ref-test30_59-3">d</a> <a href="#cite_ref-test30_59-4">e</a> <a href="#cite_ref-test30_59-5">f</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050620073752/http://www.flonnet.com/fl1720/17200040.htm">Horseplay in Harappa, M. Witzel, S. Farmer, Frontline</a>. flonnet.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.flonnet.com/fl1720/17200040.htm">tego adresu</a> (2005-06-20)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-60"><a href="#cite_ref-60">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/149.html">Harappa: 149. Three groups of tablets.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test87-61">↑ <a href="#cite_ref-test87_61-0">a</a> <a href="#cite_ref-test87_61-1">b</a> <a href="#cite_ref-test87_61-2">c</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/38.html">Harappa: 38. Tokens or tablets, Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test57-62">↑ <a href="#cite_ref-test57_62-0">a</a> <a href="#cite_ref-test57_62-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: The Citadel: SD Area: Shell inlay</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-63"><a href="#cite_ref-63">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080410054146/http://www.harappa.com/indus5/page_392.html">Harappa: Kot Diji phase gold sequins</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus5/page_392.html">tego adresu</a> (2008-04-10)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117-64">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-3">d</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-4">e</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-5">f</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-6">g</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-7">h</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-8">i</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000117_64-9">j</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 117. </li> <li id="cite_note-test56-65">↑ <a href="#cite_ref-test56_65-0">a</a> <a href="#cite_ref-test56_65-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: The Citadel: SD Area: Carnelian beads</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-66"><a href="#cite_ref-66">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/32.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 32. Three Early Harappan zebu figurines from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test65-67">↑ <a href="#cite_ref-test65_67-0">a</a> <a href="#cite_ref-test65_67-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/70.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 70. Mask/amulet from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-68"><a href="#cite_ref-68">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/index.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122-69">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122_69-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122_69-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122_69-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000122_69-3">d</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 122. </li> <li id="cite_note-70"><a href="#cite_ref-70">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/72.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 72. Two composite anthropomorphic / animal figurines from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-71"><a href="#cite_ref-71">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/47.html">Harappa: 47. Figurines.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126-72">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-3">d</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-4">e</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-5">f</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-6">g</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000126_72-7">h</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 126. </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121-73">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-3">d</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-4">e</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-5">f</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000121_73-6">g</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 121. </li> <li id="cite_note-test82-74">↑ <a href="#cite_ref-test82_74-0">a</a> <a href="#cite_ref-test82_74-1">b</a> <a href="#cite_ref-test82_74-2">c</a> <a href="#cite_ref-test82_74-3">d</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/6.html">Harappa: 6. Chitral valley.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-75"><a href="#cite_ref-75">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: DK Area: Bead</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-76"><a href="#cite_ref-76">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: DK Area: Copper bangle</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test69-77">↑ <a href="#cite_ref-test69_77-0">a</a> <a href="#cite_ref-test69_77-1">b</a> <a href="#cite_ref-test69_77-2">c</a> <a href="#cite_ref-test69_77-3">d</a> <a href="#cite_ref-test69_77-4">e</a> <a href="#cite_ref-test69_77-5">f</a> <a href="#cite_ref-test69_77-6">g</a> <a href="#cite_ref-test69_77-7">h</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/sealtext.html">Harappa: A Unicorn Seal: Full text</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-78"><a href="#cite_ref-78">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/5.html">Harappa: 5. Himalaya mountains.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-79"><a href="#cite_ref-79">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/91.html">Harappa: 91. Interaction networks of the Ravi Phase c. 3300-2800 BC.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-80"><a href="#cite_ref-80">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080820133155/http://www.harappa.com/indus5/page_379.html">Harappa: Ravi phase raw materials</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus5/page_379.html">tego adresu</a> (2008-08-20)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-81"><a href="#cite_ref-81">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/33.html">Harappa: 33. Seal, Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-82"><a href="#cite_ref-82">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/35.html">Harappa: 35. Seal, Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test7-83">↑ <a href="#cite_ref-test7_83-0">a</a> <a href="#cite_ref-test7_83-1">b</a> <a href="#cite_ref-test7_83-2">c</a> <a href="#cite_ref-test7_83-3">d</a> <a href="#cite_ref-test7_83-4">e</a> <a href="#cite_ref-test7_83-5">f</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130428005252/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13225533">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Can we crack their Code?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116-84">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116_84-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116_84-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116_84-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116_84-3">d</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000116_84-4">e</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 116. </li> <li id="cite_note-85"><a href="#cite_ref-85">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/25.html">Harappa: 25. Unicorn Seal, Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test86-86">↑ <a href="#cite_ref-test86_86-0">a</a> <a href="#cite_ref-test86_86-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/37.html">Harappa: 37. Seals, Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test67-87">↑ <a href="#cite_ref-test67_87-0">a</a> <a href="#cite_ref-test67_87-1">b</a> <a href="#cite_ref-test67_87-2">c</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/seal1.html">Harappa: A Unicorn Seal: Essay I.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test68-88">↑ <a href="#cite_ref-test68_88-0">a</a> <a href="#cite_ref-test68_88-1">b</a> <a href="#cite_ref-test68_88-2">c</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/seal2.html">Harappa: A Unicorn Seal: Essay II.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test70-89">↑ <a href="#cite_ref-test70_89-0">a</a> <a href="#cite_ref-test70_89-1">b</a> <a href="#cite_ref-test70_89-2">c</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/7.html">Harappa: A Unicorn Seal: 7. Sealing.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test72-90">↑ <a href="#cite_ref-test72_90-0">a</a> <a href="#cite_ref-test72_90-1">b</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071003021946/http://www.harappa.com/arrow/print.html">Harappa: The Arrow Sign in the Indus Script, I. Mahadevan</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/arrow/print.html">tego adresu</a> (2007-10-03)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test88-91">↑ <a href="#cite_ref-test88_91-0">a</a> <a href="#cite_ref-test88_91-1">b</a> <a href="#cite_ref-test88_91-2">c</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/139.html">Harappa: 139. Raw Materials and Trade Networks</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test92-92">↑ <a href="#cite_ref-test92_92-0">a</a> <a href="#cite_ref-test92_92-1">b</a> <a href="#cite_ref-test92_92-2">c</a> <a href="#cite_ref-test92_92-3">d</a> <a href="#cite_ref-test92_92-4">e</a> <a href="#cite_ref-test92_92-5">f</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080103085912/http://www.harappa.com/indus4/print.html">Harappa: Recent Discoveries and Highlights from Excavations at Harappa: 1998 – 2000</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus4/print.html">tego adresu</a> (2008-01-03)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-93"><a href="#cite_ref-93">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080926054517/http://www.harappa.com/indus5/page_439.html">Harappa: Life and death of Harappan seals and tablets</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus5/page_439.html">tego adresu</a> (2008-09-26)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-94"><a href="#cite_ref-94">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080115072433/http://www.harappa.com/walk/36.html">Harappa: A Walk through Harappa: 18. AB Sector</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/walk/36.html">tego adresu</a> (2008-01-15)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test98-95">↑ <a href="#cite_ref-test98_95-0">a</a> <a href="#cite_ref-test98_95-1">b</a> <a href="#cite_ref-test98_95-2">c</a> <a href="#cite_ref-test98_95-3">d</a> <a href="#cite_ref-test98_95-4">e</a> <a href="#cite_ref-test98_95-5">f</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/ancientindustry.html">Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 5., J. M. Kenoyer</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test6-96">↑ <a href="#cite_ref-test6_96-0">a</a> <a href="#cite_ref-test6_96-1">b</a> <a href="#cite_ref-test6_96-2">c</a> <a href="#cite_ref-test6_96-3">d</a> <a href="#cite_ref-test6_96-4">e</a> <a href="#cite_ref-test6_96-5">f</a> <a href="#cite_ref-test6_96-6">g</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130428005002/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13225531">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Surprise was it a Democracy?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000129-97">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000129_97-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000129_97-1">b</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 129. </li> <li id="cite_note-test71-98">↑ <a href="#cite_ref-test71_98-0">a</a> <a href="#cite_ref-test71_98-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/13.html">Harappa: A Unicorn Seal: 13. Amulet.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-99"><a href="#cite_ref-99">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071016181248/http://mohenjodaro.net/indusstreet50.html">Harappa: HR area, Dead man’s lane and First Street</a>. mohenjodaro.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://mohenjodaro.net/indusstreet50.html">tego adresu</a> (2007-10-16)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-100"><a href="#cite_ref-100">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071016181139/http://mohenjodaro.net/indusHRarea54.html">Harappa: Room of the Skeletons, HR Area</a>. mohenjodaro.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://mohenjodaro.net/indusHRarea54.html">tego adresu</a> (2007-10-16)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-101"><a href="#cite_ref-101">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/ancientindiatrench93.html">Harappa: UM Area, Blocked lane</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test32-102">↑ <a href="#cite_ref-test32_102-0">a</a> <a href="#cite_ref-test32_102-1">b</a> <a href="#cite_ref-test32_102-2">c</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071112032320/http://urnammu.republika.pl/indus1.htm">Cywilizacja Indusu: Mohendżo Daro</a>. urnammu.republika.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://urnammu.republika.pl/indus1.htm">tego adresu</a> (2007-11-12)].</cite> </li> <li id="cite_note-test8-103">↑ <a href="#cite_ref-test8_103-0">a</a> <a href="#cite_ref-test8_103-1">b</a> <a href="#cite_ref-test8_103-2">c</a> <a href="#cite_ref-test8_103-3">d</a> <a href="#cite_ref-test8_103-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130428002407/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13225535">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: The World’s Greatest Exporters?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test4-104">↑ <a href="#cite_ref-test4_104-0">a</a> <a href="#cite_ref-test4_104-1">b</a> <a href="#cite_ref-test4_104-2">c</a> <a href="#cite_ref-test4_104-3">d</a> <a href="#cite_ref-test4_104-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130428003046/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13225525">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Were they Indians or Outsiders?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test28-105">↑ <a href="#cite_ref-test28_105-0">a</a> <a href="#cite_ref-test28_105-1">b</a> <a href="#cite_ref-test28_105-2">c</a> <a href="#cite_ref-test28_105-3">d</a> <a href="#cite_ref-test28_105-4">e</a> <a href="#cite_ref-test28_105-5">f</a> <a href="#cite_ref-test28_105-6">g</a> <a href="#cite_ref-test28_105-7">h</a> <a href="#cite_ref-test28_105-8">i</a> <a href="#cite_ref-test28_105-9">j</a> <a href="#cite_ref-test28_105-10">k</a> <a href="#cite_ref-test28_105-11">l</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130427223609/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13373849">Rise and fall of the Indus Civilization, Sify</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-106"><a href="#cite_ref-106">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/1.html">Harappa: 1. Sailboat in Karachi bay.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test75-107">↑ <a href="#cite_ref-test75_107-0">a</a> <a href="#cite_ref-test75_107-1">b</a> <a href="#cite_ref-test75_107-2">c</a> <a href="#cite_ref-test75_107-3">d</a> <a href="#cite_ref-test75_107-4">e</a> <a href="#cite_ref-test75_107-5">f</a> <a href="#cite_ref-test75_107-6">g</a> <a href="#cite_ref-test75_107-7">h</a> <a href="#cite_ref-test75_107-8">i</a> <a href="#cite_ref-test75_107-9">j</a> <a href="#cite_ref-test75_107-10">k</a> <a href="#cite_ref-test75_107-11">l</a> <a href="#cite_ref-test75_107-12">m</a> <a href="#cite_ref-test75_107-13">n</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/script/maha15.html">Harappa: An Encyclopedia of the Indus Script, I. Mahadevan</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test66-108"><a href="#cite_ref-test66_108-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/baluch/e2.html">Harappa: Balochistan Archeology: 2. Introduction</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118-109">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118_109-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118_109-1">b</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118_109-2">c</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118_109-3">d</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000118_109-4">e</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 118. </li> <li id="cite_note-test89-110">↑ <a href="#cite_ref-test89_110-0">a</a> <a href="#cite_ref-test89_110-1">b</a> <a href="#cite_ref-test89_110-2">c</a> <a href="#cite_ref-test89_110-3">d</a> <a href="#cite_ref-test89_110-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/162.html">Harappa: 162. Dish or lid</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-111"><a href="#cite_ref-111">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/59.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 59. Bird figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-112"><a href="#cite_ref-112">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/55.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 55. Dog figurine with a collar from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-113"><a href="#cite_ref-113">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/51.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 51. Monkey figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-114"><a href="#cite_ref-114">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/56.html">Harappa: 56. Bull figurine.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-115"><a href="#cite_ref-115">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/64.html">Harappa: 64. Monkey figurine.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-116"><a href="#cite_ref-116">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080103094129/http://www.harappa.com/indus4/321.html">Harappa: 321</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus4/321.html">tego adresu</a> (2008-01-03)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000115-117">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000115_117-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000115_117-1">b</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 115. </li> <li id="cite_note-118"><a href="#cite_ref-118">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/44.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 44. Elephant figurine head with painted designs from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-119"><a href="#cite_ref-119">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/63.html">Harappa: 63. Elephant head.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-120"><a href="#cite_ref-120">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/43.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 43. Rhinoceros figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-121"><a href="#cite_ref-121">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/47.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 47. Feline figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-122"><a href="#cite_ref-122">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/50.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 50. Bear figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-123"><a href="#cite_ref-123">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/82.html">Harappa: 82. Faience ornaments.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-124"><a href="#cite_ref-124">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/84.html">Harappa: 84. Steatite beads.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-125"><a href="#cite_ref-125">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/73.html">Harappa: 73. Pointed base goblets.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-126"><a href="#cite_ref-126">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/mohenjodarostreet63.html">Harappa: Narrow Lane, DK-G Area</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-127"><a href="#cite_ref-127">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: The Citadel: L Area: Weight</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-128"><a href="#cite_ref-128">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: DK Area: Weights</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test84-129">↑ <a href="#cite_ref-test84_129-0">a</a> <a href="#cite_ref-test84_129-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/21.html">Harappa: 21. Weights, Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-130"><a href="#cite_ref-130">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bookrags.com/Indian_mathematics">The Mathematics of Ancient India</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test79-131">↑ <a href="#cite_ref-test79_131-0">a</a> <a href="#cite_ref-test79_131-1">b</a> <a href="#cite_ref-test79_131-2">c</a> <a href="#cite_ref-test79_131-3">d</a> <a href="#cite_ref-test79_131-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/script/danitext.html">Harappa: Dani Interview: Full Text, A. H. Dani</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-132"><a href="#cite_ref-132">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/30.html">Harappa: 30. Seals & tablets.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-133"><a href="#cite_ref-133">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/152.html">Harappa: 152. Inscribed sherd, Harappa Phase.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000123-134">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000123_134-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000123_134-1">b</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 123. </li> <li id="cite_note-test77-135">↑ <a href="#cite_ref-test77_135-0">a</a> <a href="#cite_ref-test77_135-1">b</a> <a href="#cite_ref-test77_135-2">c</a> <a href="#cite_ref-test77_135-3">d</a> <a href="#cite_ref-test77_135-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/script/indusscript.html">Harappa: Study of the Indus Script, A. Parapola</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test5-136">↑ <a href="#cite_ref-test5_136-0">a</a> <a href="#cite_ref-test5_136-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130427221750/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13225527">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Were they Copycats or Genuises?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-137"><a href="#cite_ref-137">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/124.html">Harappa: 124. Inscribed Ravi sherd.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-138"><a href="#cite_ref-138">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/126.html">Harappa: 126. Inscribed mold fragment.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test90-139">↑ <a href="#cite_ref-test90_139-0">a</a> <a href="#cite_ref-test90_139-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/intro.html">Harappa: Around the Indus in 90 Slides 2</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-140"><a href="#cite_ref-140">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.rongorongo.org/theories/indus/intro.html"> The Rongorongo of Easter Island: The Indus Valley Hypothesis</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-141"><a href="#cite_ref-141">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/34.html">Harappa: 34. Seal, Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-142"><a href="#cite_ref-142">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/10.html">Harappa: A Unicorn Seal: 10. The Unicorn.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test97-143"><a href="#cite_ref-test97_143-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/indusbuildings.html">Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 3., J. M. Kenoyer</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-144"><a href="#cite_ref-144">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080119130755/http://www.harappa.com/walk/34.html">Harappa: A Walk through Harappa: 14. „Granary”</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/walk/34.html">tego adresu</a> (2008-01-19)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-145"><a href="#cite_ref-145">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071128131329/http://www.mohenjodaro.net/collegebuildings38.html">Harappa: College Building Courtyard, SD Area</a>. mohenjodaro.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/collegebuildings38.html">tego adresu</a> (2007-11-28)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-146"><a href="#cite_ref-146">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/79.html">Harappa: 79. Ornaments.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-147"><a href="#cite_ref-147">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/71.html">Harappa: 71. Burial of adult man, Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-148"><a href="#cite_ref-148">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/18.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 18. „Fat” female figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test64-149">↑ <a href="#cite_ref-test64_149-0">a</a> <a href="#cite_ref-test64_149-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/15.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 15. Female figurine with three chokers/necklaces from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-150"><a href="#cite_ref-150">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071221034542/http://www.harappa.com/indus5/page_431.html">Harappa: Pipal leaf impression</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus5/page_431.html">tego adresu</a> (2007-12-21)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-151"><a href="#cite_ref-151">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: Lower Town: DK Area: Figurines</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-152"><a href="#cite_ref-152">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/58.html">Harappa: 58. Ram figurine.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test99-153">↑ <a href="#cite_ref-test99_153-0">a</a> <a href="#cite_ref-test99_153-1">b</a> <a href="#cite_ref-test99_153-2">c</a> <a href="#cite_ref-test99_153-3">d</a> <a href="#cite_ref-test99_153-4">e</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/indusdecline.html">Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 6., J.M. Kenoyer</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-154"><a href="#cite_ref-154">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/54.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 54. Fish figurine from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test76-155">↑ <a href="#cite_ref-test76_155-0">a</a> <a href="#cite_ref-test76_155-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/script/diction.html">Harappa: An Indus „Dictionary”, I. Mahadevan, A. Parapola</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000128-156"><a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000128_156-0">↑</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 128. </li> <li id="cite_note-test55-157"><a href="#cite_ref-test55_157-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/explore/exp_set.html">Indus Valley: The Citadel: SD Area: more about the SD Area</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test83-158"><a href="#cite_ref-test83_158-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/8.html">Harappa: 8. „Great Bath,” Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test2-159">↑ <a href="#cite_ref-test2_159-0">a</a> <a href="#cite_ref-test2_159-1">b</a> <a href="#cite_ref-test2_159-2">c</a> <a href="#cite_ref-test2_159-3">d</a> <a href="#cite_ref-test2_159-4">e</a> <a href="#cite_ref-test2_159-5">f</a> <a href="#cite_ref-test2_159-6">g</a> <a href="#cite_ref-test2_159-7">h</a> <a href="#cite_ref-test2_159-8">i</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindunet.org/hindu_history/ancient/aryan/aryan_frawley.html">The Myth of the Aryan Invasion of India, D. Frawley</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-160"><a href="#cite_ref-160">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/87.html">Harappa: 87. Mask.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test9-161">↑ <a href="#cite_ref-test9_161-0">a</a> <a href="#cite_ref-test9_161-1">b</a> <a href="#cite_ref-test9_161-2">c</a> <a href="#cite_ref-test9_161-3">d</a> <a href="#cite_ref-test9_161-4">e</a> <a href="#cite_ref-test9_161-5">f</a> <a href="#cite_ref-test9_161-6">g</a> <a href="#cite_ref-test9_161-7">h</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130427234920/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13225567">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify: Did Aryans kill them or a Depression?</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000127-162">↑ <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000127_162-0">a</a> <a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000127_162-1">b</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 127. </li> <li id="cite_note-CITEREFNational_Geographic_Polska2000130-163"><a href="#cite_ref-CITEREFNational_Geographic_Polska2000130_163-0">↑</a> <a href="#CITEREFNational_Geographic_Polska2000">National Geographic Polska 2000 ↓</a>, s. 130. </li> <li id="cite_note-test96-164"><a href="#cite_ref-test96_164-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/ancientmetropolis.html">Harappa: Mohenjo-Daro, Mohenjo-Daro, An Ancient Indus Valley Metropolis 2., J. M. Kenoyer</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test22-165">↑ <a href="#cite_ref-test22_165-0">a</a> <a href="#cite_ref-test22_165-1">b</a> <a href="#cite_ref-test22_165-2">c</a> <a href="#cite_ref-test22_165-3">d</a> <a href="#cite_ref-test22_165-4">e</a> <a href="#cite_ref-test22_165-5">f</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/*/http://www.geocities.com/ifihhome/articles/bbl001.html">The Homeland of Indo-European Languages and Culture: Some Thoughts, B. B. Lal</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-166"><a href="#cite_ref-166">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080103085800/http://www.harappa.com/indus4/309.html">Harappa: 309</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus4/309.html">tego adresu</a> (2008-01-03)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-167"><a href="#cite_ref-167">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus2/180.html">Harappa: 180. Late Harappan Localization Era Map.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-168"><a href="#cite_ref-168">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://dienekes.blogspot.com/2006/08/genetic-affinities-of-indian-caste-and.html">Dienekes’ Anthropology Blog: Genetic affinities of Indian caste and tribal groups</a>. </li> <li id="cite_note-169"><a href="#cite_ref-169">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/83.html">Harappa: 83. Glazed tiles.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-170"><a href="#cite_ref-170">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/figurines/10.html">Harappa: Embodying Indus Life: Terra Cotta Figurines from Harappa: 10. Female figurine with a double volute headdress from Harappa.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-171"><a href="#cite_ref-171">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus3/225.html">Harappa: 225. Mullah Ashur grinding beads</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-test81-172">↑ <a href="#cite_ref-test81_172-0">a</a> <a href="#cite_ref-test81_172-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/2.html">Harappa: 2. Bullock cart and boat.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-173"><a href="#cite_ref-173">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/24.html">Harappa: 24. Moulded tablet, Mohenjo-daro.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-174"><a href="#cite_ref-174">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/ancientindianboat95.html">Harappa: Ferry boat on the Indus River near Mohenjodaro</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-175"><a href="#cite_ref-175">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/seal/12.html">Harappa: A Unicorn Seal: 12. „Trough.”</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-176"><a href="#cite_ref-176">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/goladhoro/faiencemaking.html">Harappa: Gola Dhoro 3.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-177"><a href="#cite_ref-177">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071016181125/http://mohenjodaro.net/indianvillagecourtyard101.html">Harappa: Modern terraced courtyard in Harappa town</a>. mohenjodaro.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://mohenjodaro.net/indianvillagecourtyard101.html">tego adresu</a> (2007-10-16)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-178"><a href="#cite_ref-178">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus/4.html">Harappa: 4. Terraced fields.</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-179"><a href="#cite_ref-179">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080119130730/http://www.harappa.com/walk/2.html">Harappa: A Walk through Harappa: 25 Doorway</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/walk/2.html">tego adresu</a> (2008-01-19)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-180"><a href="#cite_ref-180">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080119130800/http://www.harappa.com/walk/37.html">Harappa: A Walk through Harappa: 26 Bath Area</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/walk/37.html">tego adresu</a> (2008-01-19)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-181"><a href="#cite_ref-181">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/tcdraintiles89.html">Harappa: Drain chute, DK-G Area</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-182"><a href="#cite_ref-182">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071019045239/http://www.mohenjodaro.net/ancientindiadrain99.html">Harappa: Modern Latrine Drain at Harappa town</a>. mohenjodaro.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mohenjodaro.net/ancientindiadrain99.html">tego adresu</a> (2007-10-19)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test25-183">↑ <a href="#cite_ref-test25_183-0">a</a> <a href="#cite_ref-test25_183-1">b</a> <a href="#cite_ref-test25_183-2">c</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060617092617/http://www.hindu.com/2006/05/01/stories/2006050101992000.htm">Significance of Mayiladuthurai find, The Hindu</a>. hindu.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindu.com/2006/05/01/stories/2006050101992000.htm">tego adresu</a> (2006-06-17)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test73-184">↑ <a href="#cite_ref-test73_184-0">a</a> <a href="#cite_ref-test73_184-1">b</a> <a href="#cite_ref-test73_184-2">c</a> <a href="#cite_ref-test73_184-3">d</a> <a href="#cite_ref-test73_184-4">e</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060904034700/http://www.harappa.com/arrow/stone_celt_indus_signs.html">Harappa: A Note on the Muruku Sign of the Indus Script in light of the Mayiladuthurai Stone Axe Discovery, I. Mahadevan</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/arrow/stone_celt_indus_signs.html">tego adresu</a> (2006-09-04)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-185"><a href="#cite_ref-185">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071214234235/http://www.harappa.com/arrow/megalithic-inscription.html">Harappa: A Megalithic Pottery Inscription and a Harappa Tablet: A case of extraordinary resemblance, I. Mahadevan</a>. harappa.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/arrow/megalithic-inscription.html">tego adresu</a> (2007-12-14)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-test62-186">↑ <a href="#cite_ref-test62_186-0">a</a> <a href="#cite_ref-test62_186-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/har/aryan-invasion.html">Harappa: Hariyupia and the Aryan Invasion of India</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-187"><a href="#cite_ref-187">↑</a> Elst, Koenraad Update on the Aryan invasion debate, Aditya Prakashan, New Delhi, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100706170211/http://koenraadelst.bharatvani.org/books/ait/ch42.htm">rozdz. 42</a>. </li> <li id="cite_note-188"><a href="#cite_ref-188">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/indus4/315.html">Harappa: 315</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-189"><a href="#cite_ref-189">↑</a> Rygweda: VI.27.4-8. </li> <li id="cite_note-190"><a href="#cite_ref-190">↑</a> Elst, Koenraad Update on the Aryan invasion debate, Aditya Prakashan, New Delhi, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100706170313/http://koenraadelst.bharatvani.org/books/ait/ch44.htm">rozdz. 44</a>. </li> <li id="cite_note-vedicharappanswriting-191">↑ <a href="#cite_ref-vedicharappanswriting_191-0">a</a> <a href="#cite_ref-vedicharappanswriting_191-1">b</a> Elst, Koenraad <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160204022451/http://koenraadelst.bharatvani.org/articles/aid/vedicharrapans.html">The Vedic Harappans in writing</a>. </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2>[<a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia">edytuj kod</a>]</div> <ul><li><cite class="citation journal" id="CITEREFNational_Geographic_Polska2000">Indus. „National Geographic Polska”. 6 (9), s. 108–131, czerwiec 2000.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Indus&rft.jtitle=National+Geographic+Polska&rft.date=2000&rft.volume=6&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.pages=108%E2%80%93131"> </li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindunet.org/hindu_history/sarasvati/html/artefacts.htm">Ancient Artefacts: Sarasvati-Sindhu Civilization</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071021060428/http://urnammu.republika.pl/indus.htm">Cywilizacja Indusu</a>. urnammu.republika.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://urnammu.republika.pl/indus.htm">tego adresu</a> (2007-10-21)].</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.harappa.com/">Harappa</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>) – strona redagowana przez archeologów pracujących pod kierunkiem <a href="/w/index.php?title=Jonathan_Kenoyer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jonathan Kenoyer (strona nie istnieje)">J.M. Kenoyera</a> i <a href="/w/index.php?title=Richard_Meadow&action=edit&redlink=1" class="new" title="Richard Meadow (strona nie istnieje)">R.H. Meadowa</a>, zawierająca m.in. znaczną liczbę zdjęć obrazujących znaleziska archeologiczne</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050620073752/http://www.flonnet.com/fl1720/17200040.htm">Horseplay in Harappa, M. Witzel, S. Farmer, Frontline</a>. flonnet.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.flonnet.com/fl1720/17200040.htm">tego adresu</a> (2005-06-20)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080211164716/http://www.jcu.edu/faculty/nietupski/rl251/Indus_civilization.htm">Indus Civilization: Clues to an Ancient Puzzle</a>. jcu.edu. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.jcu.edu/faculty/nietupski/rl251/Indus_civilization.htm">tego adresu</a> (2008-02-11)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientindia.co.uk/indus/index.html">Indus Valley</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>) – strona <a href="/wiki/Muzeum_Brytyjskie" title="Muzeum Brytyjskie">Muzeum Brytyjskiego</a> poświęcona Cywilizacji Indusu</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20130427223609/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13373849">Rise and fall of the Indus Civilization, Sify</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100326015150/http://www.archaeologyonline.net/artifacts/scientific-verif-vedas.html#siva-worship-harappa">Scientific Verification of Vedic Knowledge, David Osborn, Archaeology online</a>. archaeologyonline.net. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archaeologyonline.net/artifacts/scientific-verif-vedas.html#siva-worship-harappa">tego adresu</a> (2010-03-26)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060617092617/http://www.hindu.com/2006/05/01/stories/2006050101992000.htm">Significance of Mayiladuthurai find, The Hindu</a>. hindu.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindu.com/2006/05/01/stories/2006050101992000.htm">tego adresu</a> (2006-06-17)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tantraworks.com/Ancient_Tantra.html">Tantra in Ancient Times, Nik Douglas</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archaeologyonline.net/artifacts/harappa-mohenjodaro.html">The Harappan Civilization, T. J. Carr, Archaeology online</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/*/http://www.geocities.com/ifihhome/articles/bbl001.html">The Homeland of Indo-European Languages and Culture: Some Thoughts, B. B. Lal</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.ph/20031209180352/http://sify.com/itihaas/fullstory.php?id=13224496">The Indus Riddle, R. Chengappa, Sify</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080705145012/http://www.micheldanino.voiceofdharma.com/indus.html">The Indus-Sarasvati Civilization and its Bearing on the Aryan Question, M. Danino</a>. micheldanino.voiceofdharma.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.micheldanino.voiceofdharma.com/indus.html">tego adresu</a> (2008-07-05)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bookrags.com/Indian_mathematics">The Mathematics of Ancient India</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hindunet.org/hindu_history/ancient/aryan/aryan_frawley.html">The Myth of the Aryan Invasion of India, D. Frawley</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mountainman.com.au/Indus_Sarasvati.htm">VEDA: Indus-Sarasvati Resources</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFWheeler1968">M. Wheeler: The Indus Civilization: Supplementary Volume to the Cambridge History of India. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780521069588" title="Specjalna:Książki/9780521069588">ISBN 978-0-521-06958-8</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Indus+Civilization%3A+Supplementary+Volume+to+the+Cambridge+History+of+India&rft.aulast=Wheeler&rft.aufirst=M.&rft.date=1968&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.place=Cambridge&rft.isbn=9780521069588"></cite></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Historia_Indii" title="Szablon:Historia Indii">p</a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Historia_Indii&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Historia Indii (strona nie istnieje)">d</a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Historia_Indii&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Historia_Indii" title="Historia Indii">Historia Indii</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Prehistoria i starożytność</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Cywilizacja doliny Indusu</a> (3300–1300 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Sun&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Sun (strona nie istnieje)">Dynastia Sun</a> (ok. 1700–1500 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Puru-Bharata-Kuru-Pandawa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Puru-Bharata-Kuru-Pandawa (strona nie istnieje)">Dynastia Puru-Bharata-Kuru-Pandawa</a> (ok. 1700–1026 p.n.e.) <ul><li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Bharata&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Bharata (strona nie istnieje)">Dynastia Bharata</a> (ok. 1700–1400 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Puru&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Puru (strona nie istnieje)">Dynastia Puru</a> (ok. 1400–1200 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Kuru&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Kuru (strona nie istnieje)">Dynastia Kuru</a> (ok. 1400–450 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Pandawa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Pandawa (strona nie istnieje)">Dynastia Pandawa</a> (ok. 1200–315 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Janjua_Shahi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Janjua Shahi (strona nie istnieje)">Dynastia Janjua Shahi</a> (VI w. – 1026)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Magadha" title="Magadha">Magadha</a> (ok. 1700 p.n.e. – 550 n.e.) <ul><li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Brihadratha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Brihadratha (strona nie istnieje)">Dynastia Brihadratha</a> (ok. 1700–799 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Pradjota&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Pradjota (strona nie istnieje)">Dynastia Pradjota</a> (799–684 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Harijanka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Harijanka (strona nie istnieje)">Dynastia Harijanka</a> (545-346 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_%C5%9Ai%C5%9Bunaga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Śiśunaga (strona nie istnieje)">Dynastia Śiśunaga</a> (684–424 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Szakja&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Szakja (strona nie istnieje)">Dynastia Szakja</a> (ok. 650–500 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Nanda&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Nanda (strona nie istnieje)">Dynastia Nanda</a> (424–321 p.n.e.)</li> <li><a href="/wiki/Dynastia_Maurj%C3%B3w" title="Dynastia Maurjów">Dynastia Maurjów</a> (324–184 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_%C5%9Aunga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Śunga (strona nie istnieje)">Dynastia Śunga</a> (185–73 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Kanva&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Kanva (strona nie istnieje)">Dynastia Kanva</a> (73–26 p.n.e.)</li> <li><a href="/wiki/Dynastia_Gupt%C3%B3w" title="Dynastia Guptów">Dynastia Guptów</a> (ok. 240–550)</li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Pandya&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Pandya (strona nie istnieje)">Dynastia Pandya</a> (od ok. 550 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Pa%C5%84stwo_Chera&action=edit&redlink=1" class="new" title="Państwo Chera (strona nie istnieje)">Państwo Chera</a> (ok. 300 p.n.e. – 1314 n.e.)</li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Greko-Baktryjskie" title="Królestwo Greko-Baktryjskie">Hellenistyczni królowie Baktrii</a> (ok. 250–85 p.n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastie_Indo-Scytyjskie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastie Indo-Scytyjskie (strona nie istnieje)">Dynastie Indo-Scytyjskie</a> (ok. 85 p.n.e. – 45 n.e.)</li> <li><a href="/w/index.php?title=W%C5%82adcy_Indo-Partyjscy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Władcy Indo-Partyjscy (strona nie istnieje)">Władcy Indo-Partyjscy</a> (ok. 21–100)</li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_Kuszan%C3%B3w" title="Państwo Kuszanów">Państwo Kuszanów</a> (ok. 1–375)</li> <li><a href="/wiki/%C4%86olowie" title="Ćolowie">Dynastia Chola</a> (ok. 100–1279)</li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Średniowiecze i nowożytność</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Pallawowie" title="Pallawowie">Pallawowie</a> (275–882)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Kadambowie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kadambowie (strona nie istnieje)">Kadambowie</a> (345–525)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Zachodnia_Dynastia_Ganga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zachodnia Dynastia Ganga (strona nie istnieje)">Zachodnia Dynastia Ganga</a> (350–1024)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_%C4%86alukj%C3%B3w&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Ćalukjów (strona nie istnieje)">Dynastia Ćalukjów</a> (543–1156)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Pa%C5%84stwo_Szaszanki&action=edit&redlink=1" class="new" title="Państwo Szaszanki (strona nie istnieje)">Państwo Szaszanki</a> (600–625)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Imperium_Harszy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Imperium Harszy (strona nie istnieje)">Imperium Harszy</a> (606–648)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Maharad%C5%BCowie_Koczinu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Maharadżowie Koczinu (strona nie istnieje)">Maharadżowie Koczinu</a> (VII wiek – 1964)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Rasztrakutowie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rasztrakutowie (strona nie istnieje)">Rasztrakutowie</a> (735–982)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Szahi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Szahi (strona nie istnieje)">Dynastia Szahi</a> (ok. 890–1026)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Parmar%C3%B3w_w_Malwie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Parmarów w Malwie (strona nie istnieje)">Dynastia Parmarów w Malwie</a> (ok. 800–1305)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Seuna_Yadavas_w_Devagiri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Seuna Yadavas w Devagiri (strona nie istnieje)">Dynastia Seuna Yadavas w Devagiri</a> (850–1334)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Pa%C5%84stwo_Hoysala&action=edit&redlink=1" class="new" title="Państwo Hoysala (strona nie istnieje)">Państwo Hoysala</a> (1000–1346)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Po%C5%82udniowa_Dynastia_Kalachuri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Południowa Dynastia Kalachuri (strona nie istnieje)">Południowa Dynastia Kalachuri</a> (1130–1184)</li> <li><a href="/wiki/Su%C5%82tanat_Delhijski" title="Sułtanat Delhijski">Sułtanat Delhijski</a> (1206–1526)</li> <li><a href="/wiki/Su%C5%82tanat_Bahmanid%C3%B3w" title="Sułtanat Bahmanidów">Sułtanat Bahmanidów</a> (1322–1527)</li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Wid%C5%BAajanagaru" title="Królestwo Widźajanagaru">Królestwo Widźajanagaru</a> (1336–1660)</li> <li><a href="/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Mysoru" class="mw-redirect" title="Królestwo Mysoru">Królestwo Mysoru</a> (1399–1950)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Dynastia_Qutb_Shahi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dynastia Qutb Shahi (strona nie istnieje)">Dynastia Qutb Shahi</a> (1518–1687)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Su%C5%82tanat_Malwy&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sułtanat Malwy (strona nie istnieje)">Sułtanat Malwy</a> (1390–1562)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Su%C5%82tanat_Gud%C5%BAaratu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sułtanat Gudźaratu (strona nie istnieje)">Sułtanat Gudźaratu</a> (1407–1573)</li> <li><a href="/wiki/Indie_Portugalskie" title="Indie Portugalskie">Indie Portugalskie</a> (1510–1961)</li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_Wielkich_Mogo%C5%82%C3%B3w" title="Państwo Wielkich Mogołów">Państwo Wielkich Mogołów</a> (1526–1857)</li> <li><a href="/wiki/Brytyjska_Kompania_Wschodnioindyjska" title="Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska">Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska</a> (1600–1858)</li> <li><a href="/wiki/Holenderska_Kompania_Wschodnioindyjska" title="Holenderska Kompania Wschodnioindyjska">Holenderska Kompania Wschodnioindyjska</a> (1602–1799)</li> <li><a href="/wiki/Du%C5%84ska_Kompania_Wschodnioindyjska" title="Duńska Kompania Wschodnioindyjska">Duńska Kompania Wschodnioindyjska</a> (1616–1730)</li> <li><a href="/wiki/Francuska_Kompania_Wschodnioindyjska" title="Francuska Kompania Wschodnioindyjska">Francuska Kompania Wschodnioindyjska</a> (1664–1794)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Pa%C5%84stwo_Maratha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Państwo Maratha (strona nie istnieje)">Państwo Maratha</a> (1674–1818)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Nawabowie_Bengalu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nawabowie Bengalu (strona nie istnieje)">Nawabowie Bengalu</a> (1707–1770)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Nawabowie_Awadh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nawabowie Awadh (strona nie istnieje)">Nawabowie Awadh</a> (1722–1856)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Nizamowie_Hajdarabadu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nizamowie Hajdarabadu (strona nie istnieje)">Nizamowie Hajdarabadu</a> (1720–1948)</li> <li><a href="/wiki/Szwedzka_Kompania_Wschodnioindyjska" title="Szwedzka Kompania Wschodnioindyjska">Szwedzka Kompania Wschodnioindyjska</a> (1731–1813)</li> <li><a href="/wiki/Indie_Francuskie" title="Indie Francuskie">Indie Francuskie</a> (1769–1954)</li> <li><a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_Sikh%C3%B3w" title="Państwo Sikhów">Państwo Sikhów</a> (1801–1849)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Maharad%C5%BCowie_Kaszmiru&action=edit&redlink=1" class="new" title="Maharadżowie Kaszmiru (strona nie istnieje)">Maharadżowie Kaszmiru</a> (1846–1949)</li> <li><a href="/wiki/Indie_Brytyjskie" title="Indie Brytyjskie">Indie Brytyjskie</a> (1858–1947)</li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Współczesność</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Unia_Indyjska" title="Unia Indyjska">Dominium Indii</a> (1947–1950)</li> <li><a href="/wiki/Dominium_Pakistanu" title="Dominium Pakistanu">Dominium Pakistanu</a> (1947–1956)</li> <li><a href="/wiki/Indie" title="Indie">Indie</a> (od 1950)</li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <a href="/wiki/God%C5%82o_Indii" title="Godło Indii"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/50px-Emblem_of_India.svg.png" decoding="async" width="50" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/75px-Emblem_of_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Emblem_of_India.svg/100px-Emblem_of_India.svg.png 2x" data-file-width="585" data-file-height="933" /></a> </div></div><div class="hlist navbox-below below"> <ul><li><a href="/wiki/J%C4%99zyki_Indii" title="Języki Indii">Języki Indii</a></li> <li><a href="/wiki/Sztuka_indyjska" title="Sztuka indyjska">Sztuka indyjska</a></li> <li><a href="/wiki/Architektura_indyjska" title="Architektura indyjska">Architektura indyjska</a></li></ul> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<a href="/wiki/Kultura_archeologiczna" title="Kultura archeologiczna">kultura archeologiczna</a>):</div><ul><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh85065817">sh85065817</a></li><li><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Web_NDL_Authorities" class="extiw" title="de:Web NDL Authorities">NDL</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00564117">00564117</a></li><li><a href="/wiki/Centralna_Biblioteka_Narodowa_we_Florencji" title="Centralna Biblioteka Narodowa we Florencji">BNCF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://thes.bncf.firenze.sbn.it/termine.php?id=44159">44159</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph586697">ph586697</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007548365305171">987007548365305171</a></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/Indus-civilization">topic/Indus-civilization</a></li> <li><a href="/wiki/Wielka_Encyklopedia_Rosyjska" title="Wielka Encyklopedia Rosyjska">БРЭ</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://old.bigenc.ru/text/4729897">4729897</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://old.bigenc.ru/text/2010861">2010861</a></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/no">no</a></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Induskulturen">Induskulturen</a></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&oldid=75332606">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&oldid=75332606</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategoria</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Cywilizacja_doliny_Indusu" title="Kategoria:Cywilizacja doliny Indusu">Cywilizacja doliny Indusu</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryta kategoria: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 23 lis 2024, 12:46.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Cywilizacja_doliny_Indusu&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-czcdm","wgBackendResponseTime":201,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.570","walltime":"1.706","ppvisitednodes":{"value":37228,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":184969,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":53458,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":9,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":234242,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":5,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1410.449 1 -total"," 43.02% 606.832 1 Szablon:Przypisy"," 24.14% 340.417 42 Szablon:Cytuj_stronę"," 11.60% 163.675 55 Szablon:Odn"," 9.66% 136.182 208 Szablon:Lang"," 9.49% 133.813 14 Szablon:Cytuj_książkę"," 9.25% 130.473 1 Szablon:Historia_Indii"," 9.12% 128.592 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 9.04% 127.460 1 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 2.41% 33.942 55 Szablon:Odn/tekst"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.538","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3072478,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-5dc468848-k62c7","timestamp":"20241123114911","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Cywilizacja doliny Indusu","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Cywilizacja_doliny_Indusu","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q42534","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q42534","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2005-08-21T18:50:43Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/5\/50\/Carte_Indus.jpg","headline":"Staro\u017cytna cywilizacja w dolinie rzeki Indus"}</script> </body> </html>