CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="hy" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Միջագետք - Վիքիպեդիա</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )hywikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","Հունվար","Փետրվար","Մարտ","Ապրիլ","Մայիս","Հունիս","Հուլիս","Օգոստոս","Սեպտեմբեր","Հոկտեմբեր","Նոյեմբեր","Դեկտեմբեր"],"wgRequestId":"f73cb3a8-173d-4a83-80ae-93ea25ebafad","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Միջագետք","wgTitle":"Միջագետք","wgCurRevisionId":10063554,"wgRevisionId":10063554,"wgArticleId":7197,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Webarchive template wayback links","Արևելյան Միջերկրական","Արևմտյան Ասիայի պատմություն","Իրաքի աշխարհագրություն","Լևանտ","Հարավարևմտյան Ասիայի աշխարհագրություն","Հին Մերձավոր Արևելք","Մերձավոր Արևելք", "Մերձավոր Արևելքի աշխարհագրություն","Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ","Մերձավոր Արևելքի պատմություն","Միջագետք","Պատմական մարզեր","Սիրիայի աշխարհագրություն","Քաղաքակրթություններ"],"wgPageViewLanguage":"hy","wgPageContentLanguage":"hy","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Միջագետք","wgRelevantArticleId":7197,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"hy","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"hy"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false, "wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q11767","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.relatedIcons":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready", "ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ondemand-pgn","ext.gadget.ArmSpelling","ext.gadget.HotCat","ext.gadget.Provelt","ext.gadget.easyTranslate","ext.gadget.edittop","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hy&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=hy&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hy&modules=ext.gadget.relatedIcons&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hy&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg/1200px-N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="848"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg/800px-N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="565"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg/640px-N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="452"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Միջագետք - Վիքիպեդիա"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//hy.m.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Խմբագրել" href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Վիքիպեդիա (hy)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//hy.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hy"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Վիքիպեդիա Atom Սնուցում" href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%BB%D5%AB%D5%B6%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Միջագետք rootpage-Միջագետք skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Jump to content</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Հիմնական ընտրացանկ" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Հիմնական ընտրացանկ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Հիմնական ընտրացանկ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">թաքցնել</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Նավարկում </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Գլխավոր-էջ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB"><span>Գլխավոր էջ</span></a></li><li id="n-browse" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D5%88%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4_%D5%A8%D5%BD%D5%BF_%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB"><span>Կատեգորիաներ</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%A7%D5%BB" title="Այցելեք պատահական էջ [x]" accesskey="x"><span>Պատահական հոդված</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%86%D5%B8%D6%80%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8"><span>Նոր էջեր</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B8%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D6%81%D5%AB%D5%AF_%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Տեղեկություններ ընթացիկ իրադարձությունների մասին"><span>Ընթացիկ իրադարձություններ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-participation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-participation" > <div class="vector-menu-heading"> Մասնակցել </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Էությունը" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B7%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8"><span>Էությունը</span></a></li><li id="n-Խորհրդարան" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%BD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6"><span>Խորհրդարան</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%BB%D5%AB%D5%B6%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="Վիքիում կատարված վերջին փոփոխությունների ցանկը [r]" accesskey="r"><span>Վերջին փոփոխություններ</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%95%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6:%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF" title="Վիքիպեդիա նախագծի ուղեցույց"><span>Օգնություն</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Վիքիպեդիա" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-hy.svg" style="width: 8.625em; height: 1.375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-hy.svg" width="150" height="15" style="width: 9.375em; height: 0.9375em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%88%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A5%D5%AC" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Որոնել</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում" aria-label="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում" autocapitalize="sentences" title="Որոնել Վիքիպեդիա կայքում [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Սպասարկող:Որոնել"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Որոնել</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Անձնական գործիքներ"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Արտաքին տեսք"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Արտաքին տեսք" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Արտաքին տեսք</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_hy.wikipedia.org&uselang=hy" class=""><span>Նվիրաբերել</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:CreateAccount&returnto=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Խորհուրդ է տրվում ստեղծել մասնակցային հաշիվ և մուտք գործել համակարգ, սակայն դա անելը պարտադիր չէ։" class=""><span>Ստեղծել հաշիվ</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84&returnto=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Կոչ ենք անում մտնել համակարգ, սակայն դա պարտադիր չէ [o]" accesskey="o" class=""><span>Մտնել</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Այլ ընտրանքներ" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Անձնական գործիքներ" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Անձնական գործիքներ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Օգտվողի ընտրացանկ" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_hy.wikipedia.org&uselang=hy"><span>Նվիրաբերել</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:CreateAccount&returnto=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Խորհուրդ է տրվում ստեղծել մասնակցային հաշիվ և մուտք գործել համակարգ, սակայն դա անելը պարտադիր չէ։"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Ստեղծել հաշիվ</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D6%84&returnto=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Կոչ ենք անում մտնել համակարգ, սակայն դա պարտադիր չէ [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Մտնել</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Էջեր չգրանցված խմբագիրների համար <a href="/wiki/%D5%95%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6:%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF" aria-label="Learn more about editing"><span>իմանալ ավելին</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BB%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="A list of edits made from this IP address [y]" accesskey="y"><span>Ներդրումներ</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BB%D5%B4%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="IP-հասցեից կատարված խմբագրումների քննարկում [n]" accesskey="n"><span>Քննարկում</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Բովանդակություն" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Բովանդակություն</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">թաքցնել</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Ներածություն</div> </a> </li> <li id="toc-Ծագումնաբանություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ծագումնաբանություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Ծագումնաբանություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Ծագումնաբանություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Աշխարհագրություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Աշխարհագրություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Աշխարհագրություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Աշխարհագրություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Պատմություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Պատմություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Պատմություն</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Պատմություն-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Toggle Պատմություն subsection</span> </button> <ul id="toc-Պատմություն-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ժամանակագրություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ժամանակագրություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Ժամանակագրություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Ժամանակագրություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Լեզու_և_գիր" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Լեզու_և_գիր"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Լեզու և գիր</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Լեզու_և_գիր-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Toggle Լեզու և գիր subsection</span> </button> <ul id="toc-Լեզու_և_գիր-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Գրականություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Գրականություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Գրականություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Գրականություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Գիտություն_և_տեխնոլոգիա" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Գիտություն_և_տեխնոլոգիա"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Գիտություն և տեխնոլոգիա</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Գիտություն_և_տեխնոլոգիա-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Toggle Գիտություն և տեխնոլոգիա subsection</span> </button> <ul id="toc-Գիտություն_և_տեխնոլոգիա-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Մաթեմատիկա" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Մաթեմատիկա"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Մաթեմատիկա</span> </div> </a> <ul id="toc-Մաթեմատիկա-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Աստղագիտություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Աստղագիտություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Աստղագիտություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Աստղագիտություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Բժշկություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Բժշկություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Բժշկություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Բժշկություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Տեխնոլոգիա" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Տեխնոլոգիա"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Տեխնոլոգիա</span> </div> </a> <ul id="toc-Տեխնոլոգիա-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Կրոն_և_փիլիսոփայություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Կրոն_և_փիլիսոփայություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Կրոն և փիլիսոփայություն</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Կրոն_և_փիլիսոփայություն-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Toggle Կրոն և փիլիսոփայություն subsection</span> </button> <ul id="toc-Կրոն_և_փիլիսոփայություն-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Փիլիսոփայություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Փիլիսոփայություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Փիլիսոփայություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Փիլիսոփայություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Մշակույթ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Մշակույթ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Մշակույթ</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Մշակույթ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Toggle Մշակույթ subsection</span> </button> <ul id="toc-Մշակույթ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Փառատոններ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Փառատոններ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Փառատոններ</span> </div> </a> <ul id="toc-Փառատոններ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Երաժշտություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Երաժշտություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Երաժշտություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Երաժշտություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Խաղեր" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Խաղեր"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>Խաղեր</span> </div> </a> <ul id="toc-Խաղեր-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ընտանեկան_կյանք" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ընտանեկան_կյանք"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.4</span> <span>Ընտանեկան կյանք</span> </div> </a> <ul id="toc-Ընտանեկան_կյանք-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Թաղումներ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Թաղումներ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.5</span> <span>Թաղումներ</span> </div> </a> <ul id="toc-Թաղումներ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Տնտեսություն_և_գյուղատնտեսություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Տնտեսություն_և_գյուղատնտեսություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Տնտեսություն և գյուղատնտեսություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Տնտեսություն_և_գյուղատնտեսություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Կառավարություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Կառավարություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Կառավարություն</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Կառավարություն-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Toggle Կառավարություն subsection</span> </button> <ul id="toc-Կառավարություն-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Թագավորներ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Թագավորներ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.1</span> <span>Թագավորներ</span> </div> </a> <ul id="toc-Թագավորներ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Հզորություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Հզորություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2</span> <span>Հզորություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Հզորություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Պատերազմ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Պատերազմ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.3</span> <span>Պատերազմ</span> </div> </a> <ul id="toc-Պատերազմ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Օրենքներ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Օրենքներ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.4</span> <span>Օրենքներ</span> </div> </a> <ul id="toc-Օրենքներ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Արվեստ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Արվեստ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Արվեստ</span> </div> </a> <ul id="toc-Արվեստ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ճարտարապետություն" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ճարտարապետություն"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Ճարտարապետություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Ճարտարապետություն-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ծանոթագրություններ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Ծանոթագրություններ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Ծանոթագրություններ</span> </div> </a> <ul id="toc-Ծանոթագրություններ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Գրականություն_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Գրականություն_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">13</span> <span>Գրականություն</span> </div> </a> <ul id="toc-Գրականություն_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Արտաքին_հղումներ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Արտաքին_հղումներ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">14</span> <span>Արտաքին հղումներ</span> </div> </a> <ul id="toc-Արտաքին_հղումներ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Բովանդակություն" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Toggle the table of contents" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Toggle the table of contents</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Միջագետք</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Go to an article in another language. Available in 158 languages" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-158" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">158 լեզու</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ab mw-list-item"><a href="https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%A9%D3%A1%D1%8B%D0%B1%D0%B6%D1%8C%D0%B0%D1%80%D0%B0" title="Аҩӡыбжьара – աբխազերեն" lang="ab" hreflang="ab" data-title="Аҩӡыбжьара" data-language-autonym="Аԥсшәа" data-language-local-name="աբխազերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Аԥсшәа</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="ընտրյալ հոդված"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Mesopotami%C3%AB" title="Mesopotamië – աֆրիկաանս" lang="af" hreflang="af" data-title="Mesopotamië" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="աֆրիկաանս" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mesopotamien" title="Mesopotamien – շվեյցարական գերմաներեն" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Mesopotamien" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="շվեյցարական գերմաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%98%E1%88%B5%E1%8C%B4%E1%8C%A6%E1%88%9D%E1%8B%AB" title="መስጴጦምያ – ամհարերեն" lang="am" hreflang="am" data-title="መስጴጦምያ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="ամհարերեն" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – արագոներեն" lang="an" hreflang="an" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="արագոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A7%D9%81%D8%AF%D9%8A%D9%86" title="بلاد الرافدين – արաբերեն" lang="ar" hreflang="ar" data-title="بلاد الرافدين" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="արաբերեն" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%92%DC%9D%DC%AC_%DC%A2%DC%97%DC%AA%DC%9D%DC%A2" title="ܒܝܬ ܢܗܪܝܢ – արամեերեն" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܒܝܬ ܢܗܪܝܢ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="արամեերեն" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9_%D8%A8%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B1%D9%8A%D9%86" title="منطقة بين النهرين – եգիպտական արաբերեն" lang="arz" hreflang="arz" data-title="منطقة بين النهرين" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="եգիպտական արաբերեն" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A7%87%E0%A6%9A%27%E0%A6%AA%E0%A6%9F%E0%A7%87%E0%A6%AE%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE" title="মেচ'পটেমিয়া – ասամերեն" lang="as" hreflang="as" data-title="মেচ'পটেমিয়া" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="ասամերեն" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – աստուրերեն" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="աստուրերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Mesopotamiya" title="Mesopotamiya – ադրբեջաներեն" lang="az" hreflang="az" data-title="Mesopotamiya" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="ադրբեջաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="بین‌النهرین – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="بین‌النهرین" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – բաշկիրերեն" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="բաշկիրերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Mesopotam%C4%97j%C4%97" title="Mesopotamėjė – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Mesopotamėjė" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Mesopotamya" title="Mesopotamya – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Mesopotamya" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%96%D1%8F" title="Месапатамія – բելառուսերեն" lang="be" hreflang="be" data-title="Месапатамія" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="բելառուսերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8D%D1%81%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%96%D1%8F" title="Мэсапатамія – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Мэсапатамія" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – բուլղարերեն" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="բուլղարերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A7%87%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%AA%E0%A6%9F%E0%A7%87%E0%A6%AE%E0%A6%BF%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE" title="মেসোপটেমিয়া – բենգալերեն" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মেসোপটেমিয়া" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="բենգալերեն" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia – բրետոներեն" lang="br" hreflang="br" data-title="Mezopotamia" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="բրետոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Mezopotamija" title="Mezopotamija – բոսնիերեն" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Mezopotamija" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="բոսնիերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Месопотами – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Месопотами" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mesopot%C3%A0mia" title="Mesopotàmia – կատալաներեն" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Mesopotàmia" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="կատալաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/M%C4%AB-s%C5%AB-p%C5%8F%CC%A4-d%C3%A2i-m%C4%AB" title="Mī-sū-pŏ̤-dâi-mī – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Mī-sū-pŏ̤-dâi-mī" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Месопотами – չեչեներեն" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Месопотами" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="չեչեներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="ընտրյալ հոդված"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Mesopotamya" title="Mesopotamya – սեբուերեն" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Mesopotamya" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="սեբուերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8E%D8%B2%DB%86%D9%BE%DB%86%D8%AA%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="مێزۆپۆتامیا – սորանի քրդերեն" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مێزۆپۆتامیا" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="սորանի քրդերեն" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Mezopot%C3%A1mie" title="Mezopotámie – չեխերեն" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Mezopotámie" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="չեխերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Месопотами – չուվաշերեն" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Месопотами" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="չուվաշերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ուելսերեն" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="ուելսերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Mesopotamien" title="Mesopotamien – դանիերեն" lang="da" hreflang="da" data-title="Mesopotamien" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="դանիերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mesopotamien" title="Mesopotamien – գերմաներեն" lang="de" hreflang="de" data-title="Mesopotamien" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="գերմաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Mezopotamya" title="Mezopotamya – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Mezopotamya" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%89%DE%AC%DE%90%DE%AE%DE%95%DE%AE%DE%93%DE%AD%DE%89%DE%A8%DE%87%DE%A7" title="މެސޮޕޮޓޭމިއާ – դիվեհի" lang="dv" hreflang="dv" data-title="މެސޮޕޮޓޭމިއާ" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="դիվեհի" class="interlanguage-link-target"><span>ދިވެހިބަސް</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%84%CE%B1%CE%BC%CE%AF%CE%B1" title="Μεσοποταμία – հունարեն" lang="el" hreflang="el" data-title="Μεσοποταμία" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="հունարեն" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – անգլերեն" lang="en" hreflang="en" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="English" data-language-local-name="անգլերեն" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Mezopotamio" title="Mezopotamio – էսպերանտո" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Mezopotamio" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="էսպերանտո" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – իսպաներեն" lang="es" hreflang="es" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="իսպաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Mesopotaamia" title="Mesopotaamia – էստոներեն" lang="et" hreflang="et" data-title="Mesopotaamia" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="էստոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – բասկերեն" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="բասկերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="بین‌النهرین – պարսկերեն" lang="fa" hreflang="fa" data-title="بین‌النهرین" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="պարսկերեն" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ֆիններեն" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="ֆիններեն" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9sopotamie" title="Mésopotamie – ֆրանսերեն" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Mésopotamie" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="ֆրանսերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Mesopotaamien" title="Mesopotaamien – հյուսիսային ֆրիզերեն" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Mesopotaamien" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="հյուսիսային ֆրիզերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Mesopotaamje" title="Mesopotaamje – արևմտաֆրիզերեն" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Mesopotaamje" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="արևմտաֆրիզերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Mheaspat%C3%A1im" title="An Mheaspatáim – իռլանդերեն" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Mheaspatáim" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="իռլանդերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E7%BE%8E%E7%B4%A2%E4%B8%8D%E9%81%94%E7%B1%B3%E4%BA%9E" title="美索不達米亞 – Gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="美索不達米亞" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Gan" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9zopotami" title="Mézopotami – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Mézopotami" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – շոտլանդական գաելերեն" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="շոտլանդական գաելերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – գալիսերեն" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="գալիսերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%88_%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="دو روبار میانی – Gilaki" lang="glk" hreflang="glk" data-title="دو روبار میانی" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="Gilaki" class="interlanguage-link-target"><span>گیلکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Mesopot%C3%A1mia" title="Mesopotámia – գուարանի" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Mesopotámia" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="գուարանի" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%87%E0%AA%B8%E0%AB%8B%E0%AA%AA%E0%AB%8B%E0%AA%9F%E0%AB%87%E0%AA%AE%E0%AB%80%E0%AA%AF%E0%AA%BE" title="મેસોપોટેમીયા – գուջարաթի" lang="gu" hreflang="gu" data-title="મેસોપોટેમીયા" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="գուջարաթի" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – հաուսա" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="հաուսա" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A1%D7%95%D7%A4%D7%95%D7%98%D7%9E%D7%99%D7%94" title="מסופוטמיה – եբրայերեն" lang="he" hreflang="he" data-title="מסופוטמיה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="եբրայերեն" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मेसोपोटामिया – հինդի" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मेसोपोटामिया" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="հինդի" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Mezopotamija" title="Mezopotamija – խորվաթերեն" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Mezopotamija" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="խորվաթերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Mezopotamiska" title="Mezopotamiska – վերին սորբերեն" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Mezopotamiska" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="վերին սորբերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mezopotami" title="Mezopotami – խառնակերտ հայիթերեն" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Mezopotami" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="խառնակերտ հայիթերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Mezopot%C3%A1mia" title="Mezopotámia – հունգարերեն" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Mezopotámia" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="հունգարերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Միջագետք – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Միջագետք" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ինդոնեզերեն" lang="id" hreflang="id" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="ինդոնեզերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – իլոկերեն" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="իլոկերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Месопотами – ինգուշերեն" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Месопотами" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="ինգուշերեն" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia – իդո" lang="io" hreflang="io" data-title="Mezopotamia" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="իդո" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Mes%C3%B3p%C3%B3tam%C3%ADa" title="Mesópótamía – իսլանդերեն" lang="is" hreflang="is" data-title="Mesópótamía" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="իսլանդերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – իտալերեն" lang="it" hreflang="it" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="իտալերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%A1%E3%82%BD%E3%83%9D%E3%82%BF%E3%83%9F%E3%82%A2" title="メソポタミア – ճապոներեն" lang="ja" hreflang="ja" data-title="メソポタミア" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="ճապոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Mesopotiemia" title="Mesopotiemia – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Mesopotiemia" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ճավայերեն" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="ճավայերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%A3%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98" title="შუამდინარეთი – վրացերեն" lang="ka" hreflang="ka" data-title="შუამდინარეთი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="վրացերեն" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Mesopotami" title="Mesopotami – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Mesopotami" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%81%D3%A9%D0%B7%D0%B5%D0%BD_(%D3%A9%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82)" title="Қосөзен (өркениет) – ղազախերեն" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Қосөзен (өркениет)" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="ղազախերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B3%86%E0%B2%B8%E0%B3%8A%E0%B2%AA%E0%B2%9F%E0%B3%8D%E0%B2%AF%E0%B2%BE%E0%B2%AE%E0%B2%BF%E0%B2%AF%E0%B2%BE" title="ಮೆಸೊಪಟ್ಯಾಮಿಯಾ – կաննադա" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮೆಸೊಪಟ್ಯಾಮಿಯಾ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="կաննադա" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A9%94%EC%86%8C%ED%8F%AC%ED%83%80%EB%AF%B8%EC%95%84" title="메소포타미아 – կորեերեն" lang="ko" hreflang="ko" data-title="메소포타미아" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="կորեերեն" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-koi mw-list-item"><a href="https://koi.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – պերմյակ կոմիերեն" lang="koi" hreflang="koi" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Перем коми" data-language-local-name="պերմյակ կոմիերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Перем коми</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Mezopotamya" title="Mezopotamya – քրդերեն" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Mezopotamya" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="քրդերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Mesopotami" title="Mesopotami – կոռներեն" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Mesopotami" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="կոռներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – ղրղզերեն" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="ղրղզերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – լատիներեն" lang="la" hreflang="la" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="լատիներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Mesopotamien" title="Mesopotamien – լյուքսեմբուրգերեն" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Mesopotamien" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="լյուքսեմբուրգերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Mesopotami%C3%AB" title="Mesopotamië – լիմբուրգերեն" lang="li" hreflang="li" data-title="Mesopotamië" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="լիմբուրգերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombard" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Mezopotami" title="Mezopotami – լինգալա" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Mezopotami" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="լինգալա" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="լավ հոդված"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Mesopotamija" title="Mesopotamija – լիտվերեն" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Mesopotamija" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="լիտվերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Sen%C4%81_Divupe" title="Senā Divupe – լատվիերեն" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Senā Divupe" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="լատվիերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Mes%C3%B4p%C3%B4tamia" title="Mesôpôtamia – մալգաշերեն" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Mesôpôtamia" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="մալգաշերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – մինանգկաբաու" lang="min" hreflang="min" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="մինանգկաբաու" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="լավ հոդված"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Месопотамија – մակեդոներեն" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Месопотамија" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="մակեդոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B5%86%E0%B4%B8%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%AA%E0%B5%8A%E0%B4%9F%E0%B5%8D%E0%B4%9F%E0%B5%87%E0%B4%AE%E0%B4%BF%E0%B4%AF" title="മെസപ്പൊട്ടേമിയ – մալայալամ" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മെസപ്പൊട്ടേമിയ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="մալայալամ" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Месопотами – մոնղոլերեն" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Месопотами" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="մոնղոլերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A5%87%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मेसोपोटेमिया – մարաթի" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मेसोपोटेमिया" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="մարաթի" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – մալայերեն" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="մալայերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%80%E1%80%BA%E1%80%86%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%95%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%90%E1%80%B1%E1%80%B8%E1%80%99%E1%80%AE%E1%80%B8%E1%80%9A%E1%80%AC%E1%80%B8" title="မက်ဆိုပိုတေးမီးယား – բիրմայերեն" lang="my" hreflang="my" data-title="မက်ဆိုပိုတေးမီးယား" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="բիրմայերեն" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%AF%D9%88%D9%86" title="میون‌رودون – մազանդարաներեն" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="میون‌رودون" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="մազանդարաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Mesopotamien" title="Mesopotamien – ստորին գերմաներեն" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Mesopotamien" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="ստորին գերմաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Mesopotamie" title="Mesopotamie – ստորին սաքսոներեն" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Mesopotamie" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="ստորին սաքսոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मेसोपोटामिया – նեպալերեն" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मेसोपोटामिया" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="նեպալերեն" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="मेसोपोतामिया – նեվարերեն" lang="new" hreflang="new" data-title="मेसोपोतामिया" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="նեվարերեն" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Mesopotami%C3%AB" title="Mesopotamië – հոլանդերեն" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Mesopotamië" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="հոլանդերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – նոր նորվեգերեն" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="նոր նորվեգերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="լավ հոդված"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – գրքային նորվեգերեն" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="գրքային նորվեգերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9sopotanmie" title="Mésopotanmie – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Mésopotanmie" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – օքսիտաներեն" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="օքսիտաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%88%E0%A8%B8%E0%A9%8B%E0%A8%AA%E0%A9%8B%E0%A8%9F%E0%A8%BE%E0%A8%AE%E0%A9%80%E0%A8%86" title="ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ – փենջաբերեն" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="փենջաբերեն" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mezopotamia" title="Mezopotamia – լեհերեն" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Mezopotamia" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="լեհերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%86%DB%81%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="بین النہرین – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="بین النہرین" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="بین النهرین – փուշթու" lang="ps" hreflang="ps" data-title="بین النهرین" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="փուշթու" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Mesopot%C3%A2mia" title="Mesopotâmia – պորտուգալերեն" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Mesopotâmia" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="պորտուգալերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ռումիներեն" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="ռումիներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – ռուսերեն" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="ռուսերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%96%D1%8F" title="Мезопотамія – ռուսիներեն" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Мезопотамія" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="ռուսիներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – յակուտերեն" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="յակուտերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%AE%E1%B1%A5%E1%B1%B3%E1%B1%AF%E1%B1%B3%E1%B1%B4%E1%B1%9F%E1%B1%A2%E1%B1%A4%E1%B1%AD%E1%B1%9F" title="ᱢᱮᱥᱳᱯᱳᱴᱟᱢᱤᱭᱟ – սանտալի" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱮᱥᱳᱯᱳᱴᱟᱢᱤᱭᱟ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="սանտալի" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – սարդիներեն" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="սարդիներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – սիցիլիերեն" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="սիցիլիերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8A%D8%B3%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%BD%D9%8A%D9%85%D9%8A%D8%A7" title="ميسوپوٽيميا – սինդհի" lang="sd" hreflang="sd" data-title="ميسوپوٽيميا" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="սինդհի" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Mezopotamija" title="Mezopotamija – սերբա-խորվաթերեն" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Mezopotamija" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="սերբա-խորվաթերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%99%E0%B7%83%E0%B7%9C%E0%B6%B4%E0%B7%9C%E0%B6%A7%E0%B7%9A%E0%B6%B8%E0%B7%92%E0%B6%BA%E0%B7%8F%E0%B7%80" title="මෙසොපොටේමියාව – սինհալերեն" lang="si" hreflang="si" data-title="මෙසොපොටේමියාව" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="սինհալերեն" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Mezopot%C3%A1mia" title="Mezopotámia – սլովակերեն" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Mezopotámia" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="սլովակերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Mezopotamija" title="Mezopotamija – սլովեներեն" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Mezopotamija" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="սլովեներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – շոնա" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="շոնա" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Mesobotaamiya" title="Mesobotaamiya – սոմալիերեն" lang="so" hreflang="so" data-title="Mesobotaamiya" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="սոմալիերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ալբաներեն" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="ալբաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Месопотамија – սերբերեն" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Месопотамија" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="սերբերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9sopotamia" title="Mésopotamia – սունդաներեն" lang="su" hreflang="su" data-title="Mésopotamia" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="սունդաներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Mesopotamien" title="Mesopotamien – շվեդերեն" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Mesopotamien" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="շվեդերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – սուահիլի" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="սուահիլի" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AF%86%E0%AE%9A%E0%AF%8A%E0%AE%AA%E0%AF%8D%E0%AE%AA%E0%AF%8A%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%87%E0%AE%AE%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%BE" title="மெசொப்பொத்தேமியா – թամիլերեն" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மெசொப்பொத்தேமியா" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="թամիլերեն" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B1%86%E0%B0%B8%E0%B1%8A%E0%B0%AA%E0%B1%8A%E0%B0%9F%E0%B1%87%E0%B0%AE%E0%B0%BF%E0%B0%AF%E0%B0%BE_%E0%B0%A8%E0%B0%BE%E0%B0%97%E0%B0%B0%E0%B0%BF%E0%B0%95%E0%B0%A4" title="మెసొపొటేమియా నాగరికత – թելուգու" lang="te" hreflang="te" data-title="మెసొపొటేమియా నాగరికత" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="թելուգու" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D2%B3%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BD" title="Байнаннаҳрайн – տաջիկերեն" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Байнаннаҳрайн" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="տաջիկերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%80%E0%B8%A1%E0%B9%82%E0%B8%AA%E0%B9%82%E0%B8%9B%E0%B9%80%E0%B8%95%E0%B9%80%E0%B8%A1%E0%B8%B5%E0%B8%A2" title="เมโสโปเตเมีย – թայերեն" lang="th" hreflang="th" data-title="เมโสโปเตเมีย" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="թայերեն" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Mesopotami%C3%BDa" title="Mesopotamiýa – թուրքմեներեն" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Mesopotamiýa" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="թուրքմեներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Mesopotamya" title="Mesopotamya – տագալերեն" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Mesopotamya" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="տագալերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"><a href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – տոկ փիսին" lang="tpi" hreflang="tpi" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Tok Pisin" data-language-local-name="տոկ փիսին" class="interlanguage-link-target"><span>Tok Pisin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Mezopotamya" title="Mezopotamya – թուրքերեն" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Mezopotamya" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="թուրքերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Месопотамия – թաթարերեն" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Месопотамия" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="թաթարերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B8%D1%80%D1%96%D1%87%D1%87%D1%8F" title="Межиріччя – ուկրաիներեն" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Межиріччя" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ուկրաիներեն" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%86%DB%81%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="بین النہرین – ուրդու" lang="ur" hreflang="ur" data-title="بین النہرین" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ուրդու" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Mesopotamiya" title="Mesopotamiya – ուզբեկերեն" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Mesopotamiya" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ուզբեկերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Mezopot%C3%A0mia" title="Mezopotàmia – վենետերեն" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Mezopotàmia" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="վենետերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_H%C3%A0" title="Lưỡng Hà – վիետնամերեն" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Lưỡng Hà" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="վիետնամերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Mesopot%C3%A4n" title="Mesopotän – վոլապյուկ" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Mesopotän" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="վոլապյուկ" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – վարայերեն" lang="war" hreflang="war" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="վարայերեն" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wo mw-list-item"><a href="https://wo.wikipedia.org/wiki/R%C3%A9ewum_%C3%B1aari_dex_yi" title="Réewum ñaari dex yi – վոլոֆ" lang="wo" hreflang="wo" data-title="Réewum ñaari dex yi" data-language-autonym="Wolof" data-language-local-name="վոլոֆ" class="interlanguage-link-target"><span>Wolof</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%BE%8E%E7%B4%A2%E4%B8%8D%E8%BE%BE%E7%B1%B3%E4%BA%9A" title="美索不达米亚 – վու չինարեն" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="美索不达米亚" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="վու չինարեն" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%90" title="შქაწყარმალონა – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="შქაწყარმალონა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A2%D7%A1%D7%90%D7%A4%D7%90%D7%98%D7%90%D7%9E%D7%99%D7%A2" title="מעסאפאטאמיע – իդիշ" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מעסאפאטאמיע" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="իդիշ" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – ժուանգ" lang="za" hreflang="za" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="ժուանգ" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="լավ հոդված"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%BE%8E%E7%B4%A2%E4%B8%8D%E8%BE%BE%E7%B1%B3%E4%BA%9A" title="美索不达米亚 – չինարեն" lang="zh" hreflang="zh" data-title="美索不达米亚" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="չինարեն" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E5%85%A9%E6%B2%B3%E4%B9%8B%E7%9B%82" title="兩河之盂 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="兩河之盂" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia – Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Mesopotamia" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%85%A9%E6%B2%B3%E6%B5%81%E5%9F%9F%E6%96%87%E6%98%8E" title="兩河流域文明 – կանտոներեն" lang="yue" hreflang="yue" data-title="兩河流域文明" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="կանտոներեն" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q11767#sitelinks-wikipedia" title="Խմբագրել միջլեզվային հղումները" class="wbc-editpage">Փոխել հղումները</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Անվանատարածքներ"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Դիտել հոդվածը [c]" accesskey="c"><span>Հոդված</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%94%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" rel="discussion" title="Քննարկումներ այս էջի բովանդակության մասին [t]" accesskey="t"><span>քննարկում</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Change language variant" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">հայերեն</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Դիտումները"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84"><span>Կարդալ</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit" title="Խմբագրել այս էջը [v]" accesskey="v"><span>Խմբագրել</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit" title="Խմբագրել այս էջի ելատեքստը [e]" accesskey="e"><span>Խմբագրել կոդը</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=history" title="Այս էջի խմբագրումների պատմությունը [h]" accesskey="h"><span>Դիտել պատմությունը</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Գործիքներ" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Գործիքներ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Գործիքներ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">թաքցնել</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Այլ ընտրանքներ" > <div class="vector-menu-heading"> Գործողություններ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84"><span>Կարդալ</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit" title="Խմբագրել այս էջը [v]" accesskey="v"><span>Խմբագրել</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit" title="Խմբագրել այս էջի ելատեքստը [e]" accesskey="e"><span>Խմբագրել կոդը</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=history"><span>Դիտել պատմությունը</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ընդհանուր </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B1%D5%B5%D5%BD%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%B0%D5%B2%D5%BE%D5%B8%D5%B2%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Այս էջին հղվող բոլոր վիքի էջերի ցանկը [j]" accesskey="j"><span>Այստեղ հղվող էջերը</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BF%D5%A1%D5%BA%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%AB%D6%83%D5%B8%D6%83%D5%B8%D5%AD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" rel="nofollow" title="Այս էջից կապված էջերի վերջին փոփոխությունները [k]" accesskey="k"><span>Կապված փոփոխություններ</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="Բոլոր սպասարկող էջերի ցանկը [q]" accesskey="q"><span>Սպասարկող էջեր</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&oldid=10063554" title="Էջի այս տարբերակի մշտական հղում"><span>Մշտական հղում</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=info" title="Վիճակագրական տվյալներ էջի մասին"><span>Էջի վիճակագրություն</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:CiteThisPage&page=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&id=10063554&wpFormIdentifier=titleform" title="Տեղեկատվություն, թե ինչպես պետք է մեջբերել այս էջը"><span>Մեջբերել այս էջը</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fhy.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D5%2584%25D5%25AB%25D5%25BB%25D5%25A1%25D5%25A3%25D5%25A5%25D5%25BF%25D6%2584"><span>Ստանալ կարճ URL հասցե</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:QrCode&url=https%3A%2F%2Fhy.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D5%2584%25D5%25AB%25D5%25BB%25D5%25A1%25D5%25A3%25D5%25A5%25D5%25BF%25D6%2584"><span>Download QR code</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Տպել/արտահանել </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:Book&bookcmd=book_creator&referer=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84"><span>Ստեղծել գիրք</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:DownloadAsPdf&page=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=show-download-screen"><span>Ներբեռնել որպես PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&printable=yes" title="Այս էջի տպելու տարբերակ [p]" accesskey="p"><span>Տպելու տարբերակ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Այլ նախագծերում </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mesopotamia" hreflang="en"><span>Վիքիպահեստ</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q11767" title="Հղում Վիքիտվյալի համապատասխան էջին [g]" accesskey="g"><span>Վիքիտվյալների տարր</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Արտաքին տեսք"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Արտաքին տեսք</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">տեղափոխել կողագոտի</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">թաքցնել</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="hy" dir="ltr"><dl><dd><dl><dd><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:HS_Disambig.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/HS_Disambig.svg/25px-HS_Disambig.svg.png" decoding="async" width="25" height="25" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/HS_Disambig.svg/38px-HS_Disambig.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/HS_Disambig.svg/50px-HS_Disambig.svg.png 2x" data-file-width="156" data-file-height="156" /></a></span> Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://hy.wikipedia.org/wiki/Միջագետք_(այլ_կիրառումներ)">Միջագետք (այլ կիրառումներ)</a></span></dd></dl></dd></dl> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg/320px-N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg.png" decoding="async" width="320" height="226" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg/480px-N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg/640px-N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg.png 2x" data-file-width="3281" data-file-height="2318" /></a><figcaption>Միջագետքի սահմանները ցույց տվող քարտեզ՝ Վաշուկանի, <a href="/wiki/%D5%86%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%A5" title="Նինվե">Նինվե</a>, <a href="/wiki/%D4%B1%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80_(%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84)" title="Աշուր (քաղաք)">Աշուր</a>, Նուզի, <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%AC%D5%B4%D5%AB%D6%80%D5%A1" title="Պալմիրա">Պալմիրա</a>, <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AB_(%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84-%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6)" title="Մարի (քաղաք-պետություն)">Մարի</a>, Սիպպար, <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6" title="Բաբելոն">Բաբելոն</a>, Քիշ, Նիպպուր, Իսին, <a href="/wiki/%D4%BC%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%B7" title="Լագաշ">Լագաշ</a>, <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%AF" title="Ուրուկ">Ուրուկ</a>, Ալեքսանդրիա, <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D6%80_(%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84-%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6)" title="Ուր (քաղաք-պետություն)">Ուր</a>՝ հյուսիսից հարավ:</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Tigr-euph.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Tigr-euph.png/220px-Tigr-euph.png" decoding="async" width="220" height="221" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Tigr-euph.png/330px-Tigr-euph.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Tigr-euph.png/440px-Tigr-euph.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="1005" /></a><figcaption>Տիգրիս-Եփրատ գետերի համակարգ, որը ընդգրկում է Միջագետքը:</figcaption></figure> <p><b>Միջագետք</b> կամ Մեսոպոտամիա, պատմական տարածք <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D4%B1%D5%BD%D5%AB%D5%A1" class="mw-redirect" title="Արևմտյան Ասիա">Արևմտյան Ասիայում</a>, որը գտնվում է <a href="/wiki/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%AB%D5%BD" title="Տիգրիս">Տիգրիս</a> և <a href="/wiki/%D4%B5%D6%83%D6%80%D5%A1%D5%BF" title="Եփրատ">Եփրատ</a> գետերի համակարգում, ներկայումս այս տարածքը համապատասխանում է <a href="/wiki/%D4%BB%D6%80%D5%A1%D6%84" title="Իրաք">Իրաքի</a>, <a href="/wiki/%D5%94%D5%B8%D6%82%D5%BE%D5%A5%D5%B5%D5%A9" title="Քուվեյթ">Քուվեյթի</a>, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A1%D5%B8%D6%82%D5%A4%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%AB%D5%A1" title="Սաուդյան Արաբիա">Սաուդյան Արաբիայի</a> հյուսիսային հատվածի, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%AB%D6%80%D5%AB%D5%A1" title="Սիրիա">Սիրիայի</a> արևելյան հատվածի, Հարավարևելյան <a href="/wiki/%D4%B9%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84%D5%AB%D5%A1" title="Թուրքիա">Թուրքիայի</a>, թուրք-սիրիական և իրան-իրաքյան սահմանների երկայնքով ձգվող շրջաններին<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Մ.թ.ա. 539 թվականին <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6" title="Բաբելոն">Բաբելոնի</a> անկումից հետո, երբ <a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D5%A5%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" class="mw-redirect" title="Աքեմենյան Պարսկաստան">Աքեմենյան Պարսկաստանը</a> գրավում է այն, արդեն իսկ պատմական հնագույն աղբյուրներում (մոտ մ.թ.ա. 3100) հիշատակվում է, որ <a href="/wiki/%D5%87%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A5%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Շումերներ">շումերներն</a> ու <a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D6%84%D5%A1%D5%A4%D6%81%D5%AB%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Աքքադցիներ">աքքադացիները</a> (այդ թվում՝ <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Ասորիներ">ասորիներ</a> և <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Բաբելոնի թագավորություն">բաբելոնացիներ</a>) գերիշխանություն են հաստատել Միջագետքում։ Մ.թ.ա. 332 թվականին Միջագետքը հայտնվել է <a href="/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%A5%D6%84%D5%BD%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D6%80_%D5%84%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D5%A4%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D6%81%D5%AB" title="Ալեքսանդր Մակեդոնացի">Ալեքսանդր Մեծի</a> տիրապետության տակ, իսկ նրա մահից հետո այն դարձել է հունական <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A5%D5%AC%D6%87%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%BD%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" class="mw-redirect" title="Սելևկյանների կայսրություն">Սելևկյանների կայսրության</a> գերիշխանության տակ։ </p><p>Մ.թ.ա. շուրջ 150 թվականին Միջագետքը հայտնվում է <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%A9%D6%87%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" class="mw-redirect" title="Պարթևաստան">Պարթևական կայսրության</a> իշխանության տակ։ Միջագետքը դարձել է հռոմեացիների և պարթևների միջև ռազմադաշտ, որի արդյունքում Միջագետքի արևմտյան մասերը հայտնվել են հռոմեական վերահսկողության տակ։ 226 թվականին Միջագետքի արևելյան շրջանները անցել են <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Սասանյան Պարսկաստան">Սասանյաններին</a>։ Միջագետքի բաժանումը Հռոմի (395 թվականից Բյուզանդիա) և Սասանյանների միջև տևել է մինչև 7-րդ դարը, երբ մուսուլմանները նվաճել են <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" class="mw-redirect" title="Պարսկաստան">Պարսկաստանը</a> Սասանյան կայսրությունից, ապա <a href="/wiki/%D4%BC%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%BF" title="Լևանտ">Լևանտը</a>՝ <a href="/wiki/%D4%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%A6%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%BD%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Բյուզանդական կայսրություն">Բյուզանդիայից</a>։ Մ.թ.ա. 1 դարից մինչև 3-րդ դարը Միջագետքում գոյություն են ունեցել մի շարք պետություններ՝ նեոասորական և քրիստոնեական, այդ թվում՝ <a href="/wiki/%D4%B1%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%B6%D5%A5" title="Ադիաբենե">Ադիաբենեն</a>, <a href="/wiki/%D5%95%D5%BD%D6%80%D5%B8%D5%B5%D5%A5%D5%B6%D5%A5" title="Օսրոյենե">Օսրոյենեն</a> և Հատրա։ </p><p>Մ.թ.ա. շուրջ 10.000 թվականին Միջագետքը եղել է նեոլիթական հեղափոխության վաղ զարգացումների էպիկենտրոն։ Միջագետքը «դարձել է մարդկության պատմության մեջ ամենակարևոր զարգացումների ոգեշնչման աղբյուր, այդ թվում՝ <a href="/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%AB%D5%BE" title="Անիվ">անիվի</a> հայտնագործումը, առաջին <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%B5%D5%BD%D5%A5%D6%80" title="Հացահատիկային բույսեր">հացահատիկի</a> տնկումը և ձեռագիր տեքստի զարգացումը, <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%A9%D5%A5%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A1" title="Մաթեմատիկա">մաթեմատիկան</a>, <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%BF%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Աստղագիտություն">աստղագիտությունը</a> և <a href="/wiki/%D4%B3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%A1%D5%BF%D5%B6%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Գյուղատնտեսություն">գյուղատնտեսությունը»</a><sup id="cite_ref-historyandpolicy_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-historyandpolicy-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ծագումնաբանություն"><span id=".D4.BE.D5.A1.D5.A3.D5.B8.D6.82.D5.B4.D5.B6.D5.A1.D5.A2.D5.A1.D5.B6.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Ծագումնաբանություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=1" title="Խմբագրել բաժինը. Ծագումնաբանություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=1" title="Edit section's source code: Ծագումնաբանություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Mesopotamia.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Mesopotamia.PNG/220px-Mesopotamia.PNG" decoding="async" width="220" height="178" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Mesopotamia.PNG/330px-Mesopotamia.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Mesopotamia.PNG/440px-Mesopotamia.PNG 2x" data-file-width="450" data-file-height="364" /></a><figcaption>Միջագետք (Մեսոպոտամիա)</figcaption></figure> <p>Միջագետք տերմինը (<a href="/wiki/%D5%80%D5%AB%D5%B6_%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6" title="Հին հունարեն">հին հունարեն</a>՝ <span lang="grc"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">Μεσοποταμία</span></span> «գետերի միջև տարածք», <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6" title="Արաբերեն">արաբ․</a>՝ <span lang="ar">بلاد الرافدين، بین النهرین</span>‎‎ <i>bilād ar-rāfidayn,</i> <a href="/wiki/%D5%94%D6%80%D5%A4%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6" title="Քրդերեն">քրդ.</a>՝ <span lang="ku">میزۆپۆتامیا</span>, <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6" title="Պարսկերեն">պարս.</a>՝ <span lang="fa">میان‌رودان</span> <i>miyān rudān,</i> <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%B8%D6%80%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6" title="Ասորերեն">ասորերեն</a>՝ <i><span lang="syr">ܒܝܬ ܢܗܪܝܢ</span></i> Beth Nahrain «գետերի տարածք») ծագել է հին հունարեն μέσος «միջին» և ποταμός «գետ» բառերից և թարգմանաբար նշանակում է «երկու գետերի միջև հողատարածք»։ Այն օգտագործվում է հունական Սեպտուագինտայում (մ.թ.ա. մոտ 250) հունարեն և արամեերեն Նահարաիմ տերմինը թարգմանելու համար։ Այն, որ Միջագետք բառը օգտագործվել է հունարենում դեռ վաղ ժամանակներից, ակնհայտ է «Ալեքսանդրի արշավանքները» (Ալեքսանդրի Անաբասիս) աշխատությունում, որը գրվել է 2-րդ դարի վերջերին և հիմնականում վերաբերում է <a href="/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%A5%D6%84%D5%BD%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D6%80_%D5%84%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D5%A4%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D6%81%D5%AB" title="Ալեքսանդր Մակեդոնացի">Ալեքսանդր Մեծին</a>։ Անաբասիսում Միջագետք տերմինը օգտագործվում է <a href="/wiki/%D5%8D%D5%AB%D6%80%D5%AB%D5%A1" title="Սիրիա">Սիրիայի</a> հյուսիսում՝ Եփրատի արևելյան տարածքները նկարագրելու համար։ </p><p>Արամեերեն biritum/birit narim համապատասխանում է աշխարհագրական նույն տարածքին<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Ավելի ուշ Միջագետք տերմինը սկսել է կիրառվել Եփրատ և Տիգրիս գետերի միջև ընկած բոլոր հողերին՝ դրանով միավորելով ոչ միայն Սիրիայի տարածքները, այլև գրեթե ամբողջ <a href="/wiki/%D4%BB%D6%80%D5%A1%D6%84" title="Իրաք">Իրաքը</a> և հարավարևելյան Թուրքիան<sup id="cite_ref-fosterpolingerfoster_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-fosterpolingerfoster-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Շատ հաճախ Միջագետք տերմինի տակ հասկանում են նաև Եփրատի արևմուտքում գտնվող տափաստանները և <a href="/wiki/%D4%B6%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D5%BD" class="mw-redirect" title="Զագրոս">Զագրոսյան լեռների</a> արևմտյան մասերը<sup id="cite_ref-canard_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-canard-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-wilkinson2000_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-wilkinson2000-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-matthews2003_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-matthews2003-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Տարբերակում է կատարվում նաև Հյուսիսային կամ <a href="/wiki/%D5%8B%D5%A5%D5%A6%D5%AB%D6%80%D5%A5" class="mw-redirect" title="Ջեզիրե">Վերին Միջագետքի</a> և Հարավային կամ Ստորին Միջագետքի միջև<sup id="cite_ref-miqueletal_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-miqueletal-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Վերին Միջագետքը, որը նաև հայտնի է Ջազիրե անունով, Եփրատի և Տիգրիսի միջև ընկած տարածքն է մինչև <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%B2%D5%A4%D5%A1%D5%A4" title="Բաղդադ">Բաղդադ</a><sup id="cite_ref-canard_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-canard-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Ստորին Միջագետքը Բաղդադից մինչև <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AB%D6%81_%D5%AE%D5%B8%D6%81" title="Պարսից ծոց">Պարսից ծոց</a> ընկած հատվածն է, որն ընդգրկում է նաև <a href="/wiki/%D5%94%D5%B8%D6%82%D5%BE%D5%A5%D5%B5%D5%A9" title="Քուվեյթ">Քուվեյթը</a> և Իրանի արևմտյան մասերը<sup id="cite_ref-miqueletal_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-miqueletal-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Ժամանակակից կիրառությամբ Միջագետք տերմինը ունի ժամանակագրական իմաստ։ Այս տերմինը նկարագրել է այն տարածքը, որը արաբական արշավանքերից հետո կոչվում է Սիրիա, Ջազիրե և Իրաք<sup id="cite_ref-fosterpolingerfoster_4-1" class="reference"><a href="#cite_note-fosterpolingerfoster-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-bahrani_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-bahrani-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Տեսակետ կա, որ այս վերջին <a href="/wiki/%D5%84%D5%A5%D5%B2%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Մեղմասություն">մեղմասությունները</a> <a href="/wiki/%D4%B5%D5%BE%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Եվրակենտրոնություն">եվրակենտրոն</a> տերմիններ են, որոնք վերագրվել են տարածաշրջանին 19-րդ դարի Արևմտյան նվաճողական քաղաքականության ժամանակ<sup id="cite_ref-bahrani_9-1" class="reference"><a href="#cite_note-bahrani-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Աշխարհագրություն"><span id=".D4.B1.D5.B7.D5.AD.D5.A1.D6.80.D5.B0.D5.A1.D5.A3.D6.80.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Աշխարհագրություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=2" title="Խմբագրել բաժինը. Աշխարհագրություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=2" title="Edit section's source code: Աշխարհագրություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Spread_of_Oecumene_Mesopotamia.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Spread_of_Oecumene_Mesopotamia.jpg" decoding="async" width="219" height="185" class="mw-file-element" data-file-width="219" data-file-height="185" /></a><figcaption>Միջագետք. բաբելոնյան և ասորական մշակույթները վավերագրական աղբյուրներից</figcaption></figure> <p>Միջագետքը ընդգրկում է Եփրատ և Տիգրիս գետերի տարածքը, որոնք երկուսն էլ սկզբնավորվում են <a href="/wiki/%D5%8F%D5%A1%D5%BE%D6%80%D5%B8%D5%BD%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%AC%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3" class="mw-redirect" title="Տավրոսյան լեռնահամակարգ">Տավրոսի լեռնաշղթայից</a>։ Երկու գետերն էլ սնվում են բազմաթիվ վտակներից, գետային այս համակարգը չորացնում է լեռնային ընդարձակ մի տարածք։ Միջագետքում ցամաքային ճանապարհները սովորաբար ձգվում են Եփրատի երկայնքով, քանի որ Տիգրիսի ափերը ուղղաձիգ են և դժվարամատչելի։ Տարածաշրջանում կլիման կիսաչորային է, որի հյուսիսային շրջաններում ընդարձակ անապատային տարածքներ են, որոնց հաջորդում են հարավում 15.000 կմ² տարածքով ձգվող ճահիճներ, լճակներ, ցեխով և եղեգներով պատված ափամերձ շրջաններ։ Հեռու հարավում Եփրատ և Տիգրիս գետերը միավորվում են և թափվում Պարսից ծոց։ </p><p>Չորային միջավայրը գերիշխում է անձրևաջրով սնվող գյուղատնտեսությամբ հյուսիսային շրջաններից մինչև հարավ, որտեղ գյուղատնտեսության ոռոգումը կարևոր է, եթե կիրառվում է ներդրված էներգիայի հիման վրա էներգիայի վերադարձման մեթոդը։ Ոռոգումը ապահովվում է Հյուսիսային Զագրոսի լեռների բարձր գագաթներից ձնահալոցքի տեսքով, ինչպես նաև <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AC%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0" title="Հայկական լեռնաշխարհ">Հայկական լեռնաշխարհից</a>՝ Տիգրիս և Եփրատ գետերից, որոնք էլ տարածաշրջանին իր անունն են տվել։ Ոռոգման արդյունավետությունը պայմանավորված է ջրանցքների կառուցման համար համապատասխան աշխատուժ կենտրոնացնելով, սա իր հերթին նպաստել է, որ զարգանան քաղաքային բնակավայրերը և քաղաքական իշխանության կենտրոնացված համակարգերը։ </p><p>Գյուղատնտեսությունը լրացվում էր նաև քոչվորային կյանքի շնորհիվ, ովքեր ամռան ամիսներին վրաններով բնակություն էին հաստատում տարբեր վայրերում, արածեցնում էին <a href="/wiki/%D5%88%D5%B9%D5%AD%D5%A1%D6%80" title="Ոչխար">ոչխարներ</a> և <a href="/wiki/%D4%B1%D5%B5%D5%AE%D5%A5%D6%80" title="Այծեր">այծեր</a> (ավելի ուշ <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D5%B2%D5%BF%D5%A5%D6%80" title="Ուղտեր">ուղտեր</a>), ձմռան խոնավ ամիսներին տեղափոխվում էին սեզոնային արոտավայրեր։ Այս տարածաշրջանում չկան շինարարական քարեր, թանկարժեք մետաղներ և փայտանյութեր, այդ իսկ պատճառով այն պատմականորեն հենվել է գյուղատնտեսական ապրանքների՝ հեռավոր երկրներ հետ առևտրի վրա՝ փոխադարձաբար ստանալով այն ամենը, ինչը չի հանդիպում տարածաշրջանում։ Տարածքի հարավային հատվածի <a href="/wiki/%D5%83%D5%A1%D5%B0%D5%AB%D5%B3" title="Ճահիճ">ճահճուտներում</a> դեռևս հնագույն ժամանակներից պահպանվել է <a href="/wiki/%D5%81%D5%AF%D5%B6%D5%A1%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%AE%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Ձկնաբուծություն">ձկնաբուծության</a> յուրահատուկ բարդ մի տեսակ։ </p><p>Տարբեր պատճառներով մշակութային համակարգում տեղի են ունեցել պարբերական անկումներ։ Աշխատուժի պահանջարկը հաճախ պատճառ է դարձել բնակչության թվի աճին, իսկ եթե դրան հաջորդում էր նաև կլիմայական անկայունության շրջան, ապա կենտրոնական կառավարությունը անկում է ապրում և բնակչության շրջանում ևս հետընթաց է տիրում։ Մյուս կողմից ծայրամասային ցեղերի կամ քոչվոր անասնապահների ռազմական ներխուժումների արդյունքում սկսվում է առևտուրը անկման ժամանակաշրջան, իսկ ոռոգման համակարգերը անտեսվում են։ Նմանապես քաղաք-պետությունների կենտրոնամետ հակումները նշանակում էին, որ կենտրոնական իշխանությունը պահպանում է իր գերիշխանությունը ամբողջ տարածաշրջանում, սակայն հաճախ կենտրոնական իշխանությունը ժամանակավոր է, իսկ տեղայնությունը ուժեղացնում է ցեղային կամ փոքր տարածքային ստորաբաժանումների իշխանությունը<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Այս միտումները շարունակվել են և պահպանվել մերօրյա Իրաքում։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Պատմություն"><span id=".D5.8A.D5.A1.D5.BF.D5.B4.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Պատմություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=3" title="Խմբագրել բաժինը. Պատմություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=3" title="Edit section's source code: Պատմություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Statue_Gudea_Met_59.2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Statue_Gudea_Met_59.2.jpg/250px-Statue_Gudea_Met_59.2.jpg" decoding="async" width="250" height="376" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Statue_Gudea_Met_59.2.jpg/375px-Statue_Gudea_Met_59.2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Statue_Gudea_Met_59.2.jpg/500px-Statue_Gudea_Met_59.2.jpg 2x" data-file-width="2687" data-file-height="4044" /></a><figcaption>Մ.թ.ա. 2090 թվականի ղեկավարներից մեկի՝ Գուդեայի 18 արձաններից մեկը</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%AB%D5%B6_%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84" title="Միջին Արևելք">Միջին Արևելքի</a> հնագույն պատմությունը սկսում է <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BF%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%B8%D5%AC%D5%AB%D5%A9" title="Ստորին պալեոլիթ">ստորին պալեոլիթի</a> ժամանակաշրջանից։ Գրավոր լեզուն՝ պատկերագիրը, առաջացել է Ուրուք IV-ի ժամանակներում (մ.թ.ա. մոտ 4-րդ հազարամյակ). իրական պատմական իրադարձությունների մասին գրավոր արձանագրությունները, այդ թվում նաև Ստորին Միջագետքի հնագույն պատմությունը, սկսվել է մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակում <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A5%D5%BA%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80" title="Սեպագիր">սեպագիր</a> արձանագրությունների ձևով։ Նախապատմական շրջանը ավարտվել է կա՛մ մ.թ.ա. 6-րդ դարի վերջերին <a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D5%A5%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Աքեմենյաններ">Աքեմենյան կայսրության</a> կողմից տարածաշրջանի գրավումով, կա՛մ 7-րդ դարում <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Արաբական արշավանքներ">արաբական արշավանքների</a> արդյունքում, երբ ստեղծվել է <a href="/wiki/%D4%BD%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D6%86%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Խալիֆայություն">խալիֆայությունը</a>։ Հենց այս պահից էլ այս շրջանը հայտնի է դարձել Իրաք անունով։ Այս երկարատև ժամանակաշրջանում Միջագետքը դարձել է աշխարհի ամենազարգացած և սոցիալապես խառը պետությունների կենտրոնը։ </p><p>Տարածաշրջանը 4 գետային քաղաքականություններից մեկն է, որտեղ հայտնաբերվել է գիր. դրանցից են նաև <a href="/wiki/%D5%86%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D5%BD" title="Նեղոս">Նեղոսի</a> հովտի քաղաքկրթությունը <a href="/wiki/%D4%B5%D5%A3%D5%AB%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%BD" title="Եգիպտոս">Եգիպտոսում</a>, <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%BA%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D6%80%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Հարապպայի քաղաքակրթություն">Հարապպայի քաղաքակրթությունը</a> <a href="/wiki/%D5%80%D5%B6%D5%A4%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%B2%D5%A6%D5%AB" class="mw-redirect" title="Հնդկական թերակղզի">Հնդկական թերակղզում</a>, <a href="/wiki/%D4%B4%D5%A5%D5%B2%D5%AB%D5%B6_%D5%A3%D5%A5%D5%BF" class="mw-redirect" title="Դեղին գետ">Դեղին գետը</a> <a href="/wiki/%D5%89%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Չինաստան">Չինաստանում</a>։ Միջագետքում են գտնվել այնպիսի կարևոր քաղաքներ, ինչպիսիք են <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%AF" title="Ուրուկ">Ուրուկը</a>, <a href="/w/index.php?title=%D5%86%D5%AB%D5%BA%D5%BA%D5%B8%D6%82%D6%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Նիպպուր (դեռ գրված չէ)">Նիպպուրը</a>, <a href="/wiki/%D5%86%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%A5" title="Նինվե">Նինվեն</a>, <a href="/wiki/%D4%B1%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80_(%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84)" title="Աշուր (քաղաք)">Աշուրը</a> և <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6" title="Բաբելոն">Բաբելոնը</a>, միևնույն ժամանակ այստեղ են գտնվել մի շարք կարևոր պետություններ՝ <a href="/wiki/%D4%B7%D6%80%D5%AB%D5%A4%D5%B8%D6%82" title="Էրիդու">Էրիդու</a> քաղաք, <a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D6%84%D5%A1%D5%A4" title="Աքքադ">Աքքադական թագավորություն</a>, Ուրի երրորդ դինաստիա և շատ այլ ասորական կայսրություններ։ Միջագետքի մի շարք կարևոր պատմական դեմքերից են Ուր-Նամմուն (Ուրի թագավոր), <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%B8%D5%B6" title="Սարգոն">Սարգոն Աքքադացի</a> (Աքքադական կայսրության հիմնադիրը) <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B4%D5%B4%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%AB" title="Համմուրաբի">Համմուրաբի</a> (Հին Բաբելոնական պետության հիմնադիրը), Աշշուր-Ուբալիդ II և Թիգլաթպալասար I (<a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%B8%D6%80%D5%A5%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Ասորեստան">Ասորական կայսրության</a> հիմնադիրը)։ </p><p>Գիտնականները հետազոտել են <a href="/wiki/%D4%B3%D5%A5%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%A1" title="Գերմանիա">Գերմանիայում</a> մի հին գերեզմանատանը գտնված վաղ շրջանի երկրագործների 8000-ամյա մնացորդների <a href="/wiki/%D4%B4%D5%86%D4%B9" title="ԴՆԹ">ԴՆԹ-ն</a>։ Նրանք համեմատել են ստացված գենետիկական արդյունքները ժամանակակից բնակչության հետ և հայտնաբերել են, որ այդ ԴՆԹ-ն համապատասխանում է մերօրյա <a href="/wiki/%D4%B9%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84%D5%AB%D5%A1" title="Թուրքիա">Թուրքիայի</a> և Իրաքի բնակչության ԴՆԹ-ին<sup id="cite_ref-BBC1_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-BBC1-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ժամանակագրություն"><span id=".D4.BA.D5.A1.D5.B4.D5.A1.D5.B6.D5.A1.D5.AF.D5.A1.D5.A3.D6.80.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Ժամանակագրություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=4" title="Խմբագրել բաժինը. Ժամանակագրություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=4" title="Edit section's source code: Ժամանակագրություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Նախապատմական շրջան <ul><li>Մինչխեցեգործական նեոլիթի Ա շրջան (մ.թ.ա. 10,000–8700)</li> <li>Մինչխեցեգործական նեոլիթի Բ շրջան (մ.թ.ա. 8700–6800)</li> <li>Հասսունա (մ.թ.ա. մոտ 6000 –?), Սամարրա (մ.թ.ա. մոտ 5700–4900) և Հալաֆի մշակույթ (մ.թ.ա. մոտ 6000–5300)</li> <li>Ուբայիդի շրջան (մ.թ.ա. մոտ 5900–4400)</li> <li>Ուրուքի շրջան (մ.թ.ա. մոտ 4400–3100 )</li> <li>Ջեմդեթ Նասրի շրջան (մ.թ.ա. մոտ 3100–2900)<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li></ul></li> <li>Վաղ բրոնզի դար <ul><li>Վաղ դինաստիական շրջան (մ.թ.ա. մոտ 2900–2350)</li> <li><a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D6%84%D5%A1%D5%A4" title="Աքքադ">Աքքադական կայսրություն</a> (մ.թ.ա. մոտ 2350–2100)</li> <li>Ուրի երրորդ դինաստիայի շրջան (մ.թ.ա. 2112–2004)</li> <li>Վաղ ասորական թագավորություն (մ.թ.ա. 24-18 դարեր)</li></ul></li> <li>Միջին բրոնզի դար <ul><li>Վաղ <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6" title="Բաբելոն">Բաբելոն</a> (մ.թ.ա. 19-18-րդ դարեր)</li> <li>Առաջին բաբելոնական դինաստիա (մ.թ.ա. 18-17-րդ դարեր)</li> <li>Մինոանի ժայթքում (մ.թ.ա. մոտ 1620)</li></ul></li> <li>Ուշ բրոնզի դար <ul><li>Ուշ ասորական շրջան (մ.թ.ա. 16-11-րդ դարեր)</li> <li>Միջին ասորական շրջան (մ.թ.ա. մոտ 1365–1076 դարեր)</li> <li><a href="/wiki/%D5%94%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D5%A9%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Քասիթներ">Քասիթների</a> շրջան (մ.թ.ա. մոտ 1595–1155 դարեր)</li> <li>Ուշ բրոնզի դարի անկում (մ.թ.ա. 12-11-րդ դարեր)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%AB_%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Երկաթի դար">Երկաթի դար</a> <ul><li>Սիրիա-խեթական շրջան (մ.թ.ա. 11-7-րդ դարեր)</li> <li>Նեոասորական կայսրություն (մ.թ.ա. 10-7-րդ դարեր)</li> <li>Նեոբաբելոնական կայսրություն (մ.թ.ա. 7-6-րդ դարեր)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%BF%D5%AB%D5%AF_%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6" class="mw-redirect" title="Անտիկ դարաշրջան">Անտիկ դարաշրջան</a> <ul><li>Պարսկական Բաբելոն, <a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D5%A5%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Աքեմենյաններ">Աքեմենյան Ասորեստան</a> (մ.թ.ա. 6-4-րդ դարեր)</li> <li><a href="/wiki/%D5%8D%D5%A5%D5%AC%D5%BB%D5%B8%D6%82%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Սելջուկյան սուլթանություն">Սելջուկյան</a> Միջագետք (մ.թ.ա. 4-3-րդ դարեր)</li> <li>Պարթևական Բաբելոն (մ.թ.ա. 3-րդ դարից մինչև մ.թ. 3-րդ դար)</li> <li><a href="/wiki/%D5%95%D5%BD%D6%80%D5%B8%D5%B5%D5%A5%D5%B6%D5%A5" title="Օսրոյենե">Օսրոյենե</a> (մ.թ.ա. 2-րդ դարից մինչև մ.թ. 3-րդ դար)</li> <li><a href="/wiki/%D4%B1%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%B6%D5%A5" title="Ադիաբենե">Ադիաբենե</a> (1-2-րդ դարեր)</li> <li>Հատրա (1-2-րդ դարեր)</li> <li><a href="/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84_(%D5%80%D5%BC%D5%B8%D5%B4%D5%A5%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%A3)" title="Միջագետք (Հռոմեական նահանգ)">Հռոմեական Միջագետք</a> (2-7-րդ դարեր), Հռոմեական Ասորեստան (2-րդ դար)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D5%B7_%D5%A1%D5%B6%D5%BF%D5%AB%D5%AF_%D5%AA%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6" class="mw-redirect" title="Ուշ անտիկ ժամանակաշրջան">Ուշ անտիկ ժամանակաշրջան</a> <ul><li>Պալմիրական կայսրություն (3-րդ դար)</li> <li>Ասորեստան (3-7-րդ դարեր)</li> <li>Եվֆրատիսիա (4-7-րդ դարեր)</li> <li><a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8_%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Արաբական արշավանքները Պարսկաստան">Արաբական արշավանքները Պարսկաստան</a> (7-րդ դար)</li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Լեզու_և_գիր"><span id=".D4.BC.D5.A5.D5.A6.D5.B8.D6.82_.D6.87_.D5.A3.D5.AB.D6.80"></span>Լեզու և գիր</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=5" title="Խմբագրել բաժինը. Լեզու և գիր" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=5" title="Edit section's source code: Լեզու և գիր"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Square, yellow plaque showing a lion biting in the neck of a man lying on his back" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg/220px-Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg/330px-Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg/440px-Nimrud_ivory_lion_eating_a_man.jpg 2x" data-file-width="929" data-file-height="930" /></a><figcaption>Նիմրուդը փղոսկրերից մեկը, որը ցույց է տալիս մի դրվագ, որում <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%AE" title="Առյուծ">առյուծը</a> ուտում է մարդուն: Նեոասորական շրջան, մ.թ.ա. 9-7-րդ դար: </figcaption></figure> <p>Միջագետքում կիրառված վաղ լեզուներից է շումերերենը, որը <a href="/wiki/%D4%BF%D6%81%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AC%D5%A5%D5%A6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Կցական լեզուներ">կցական</a> <a href="/wiki/%D5%84%D5%A5%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%AE_%D5%AC%D5%A5%D5%A6%D5%B8%D6%82" title="Մեկուսացած լեզու">մեկուսացած լեզու</a> է։ Շումերերենի հետ մեկտեղ սեմական լեզուները ևս լայնորեն տարածված էին վաղ Միջագետքում<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Շուբարտուն<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> զագրոսների լեզուն է, հավանաբար պատկանում է <a href="/wiki/%D4%BD%D5%B8%D6%82%D5%BC%D5%AB%D5%A1-%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AC%D5%A5%D5%A6%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Խուռիա-ուրարտական լեզուներ">Խուռիա-ուրարտական լեզուներին</a>, որը երևում է անձնական անուններից, գետերի և լեռների անուններից։ Աքքադերենը գերիշխող լեզու է դարձել Աքքադական կայսրության և Ասորական կայսրությունների ժամանակաշրջանում, սակայն շումերերենը պահպանվել է վարչական, կրոնական, գրական և գիտական նպատակներով։ Աքքադերենի տարբեր տեսակները օգտագործվել են մինչև Նեոբաբելոնական շրջանի վերջերը։ Հին արամական լեզուն, որը արդեն սովորական էր դարձել Միջագետքում, շուտով դարձել է նախ Նեոասորական կայսրության, ապա Աքեմենյան կայսրության մարզային վարչակազմի լեզուն։ Այս տարբերակը կոչվել է կայսերական արամեերեն։ Աքքադերենը օգտագործումից դուրս է եկել, սակայն երկուսն էլ դարեր շարունակ օգտագործվել են տաճարներում։ Աքքադական վերջին տեքստերը թվագրվում են առաջին դարով։ </p><p>Միջագետքի պատմության վաղ շրջանում (մ.թ.ա. շուրջ 4-րդ դարի կեսերին) սեպագրեր են ստեղծվել շումերական լեզվի համար։ Սեպագիր բառը բառացիորեն նշանակում է «սեպի տեսք ունեցող» <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BF%D5%AB%D5%AC%D5%B8%D5%BD" title="Ստիլոս">ստիլոսի</a> եռանկյուն ծայրի շնորհիվ, որն օգտագործվում է թաց կավի վրա նշաններ անելու համար։ Պարզ է դառնում, որ յուրաքանչյուր սեպագրի կայուն ձևը զարգացել է պատկերագրերից։ Վաղ շրջանի տեքստերը (7 հնագույն մակագրությամբ տախտակներ) ծագում են É-ից՝ տաճար, որը նվիրված է Ուրուքում Ինաննա աստվածուհուն, շինություն, որը պեղիչների կողմից անվանվել է C տաճար։ </p><p>Վաղ շրջանի սեպագրերի <a href="/wiki/%D4%BC%D5%B8%D5%A3%D5%B8%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%B4" title="Լոգոգրամ">լոգոգրամների</a> համակարգին տիրապետելը պահանջել է շատ տարիներ։ Ուստի շատ քիչ թվով անհատներ կարող էին դառնալ <a href="/wiki/%D4%B3%D6%80%D5%AB%D5%B9" title="Գրիչ">գրիչներ</a>։ Միայն <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%B8%D5%B6" title="Սարգոն">Սարգոնի</a> կառավարման շրջանում, երբ վանկական գիրը լայն տարածում և կիրառություն է գտնում, Միջագետքի բնակչությունը գրագետ է դարձել։ Բավականին շատ արխիվային տեքստեր վերականգնվել են Հին բաբելոնական գրչային դպրոցների շնորհիվ. սրա միջոցով տարածվել է գրագիտությունը։ </p><p>Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի ընթացքում այստեղ զարգացել է շումերերեն և աքքադերենի մշակութային <a href="/wiki/%D5%8D%D5%AB%D5%B4%D5%A2%D5%AB%D5%B8%D5%A6" title="Սիմբիոզ">սիմբիոզ</a>, որը ներառում էր նաև համատարած <a href="/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%AC%D5%A5%D5%A6%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Երկլեզվություն">երկլեզվություն</a><sup id="cite_ref-Deutscher_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-Deutscher-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Շումերերենի և աքքադերենի ազդեցությունը ակնհայտ է բոլոր ոլորտներում՝ մեծ չափերի հասնող բառային փոխառություններից սկսած մինչև <a href="/wiki/%D5%87%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B0%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Շարահյուսություն">շարահյուսական</a>, <a href="/wiki/%D5%81%D6%87%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6_(%D5%AC%D5%A5%D5%A6%D5%BE%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6)" title="Ձևաբանություն (լեզվաբանություն)">ձևաբանական</a> և <a href="/wiki/%D5%80%D5%B6%D5%B9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Հնչյունաբանություն">հնչյունաբանական</a> միակցում<sup id="cite_ref-Deutscher_16-1" class="reference"><a href="#cite_note-Deutscher-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Սա դրդել է գիտնականներին ասել, որ 3-րդ հազարամյակում շումերերենը և աքքադերենը լեզուների միություն են<sup id="cite_ref-Deutscher_16-2" class="reference"><a href="#cite_note-Deutscher-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Մ.թ.ա. 2-3-րդ դարերում աքքադերենը աստիճանաբար փոխարինել է շումերերենին՝ իբրև խոսակցական լեզու<sup id="cite_ref-woods_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-woods-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Շումերերենը, սակայն, շարունակել է օգտագործվել Միջագետքում՝ իբրև ծիսական, գրական և գիտական լեզու մինչև առաջին դարը։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Գրականություն"><span id=".D4.B3.D6.80.D5.A1.D5.AF.D5.A1.D5.B6.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Գրականություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=6" title="Խմբագրել բաժինը. Գրականություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=6" title="Edit section's source code: Գրականություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Գրադարանները Բաբելոնի կայսրության ժամանակաշրջանում պահպանվել էին միայն քաղաքներում և տաճարներում։ Հին շումերական ասացվածքի համաձայն «նա, ով ցանկանում է առաջխաղացում ունենալ գրիչների դպրոցում, պետք է արթնանա արևածագին»։ Ինչպես տղամարդիկ, այնպես էլ կանայք սովորում էին գրել և կարդալ<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, սեմական բաբելոնացիների համար սա նաև նշանակում էր վերացող շումերական լեզվի, բարդ և հսկայածավալ վանկացուցակի սերտումը։ </p><p>Բաբելոնական գրականության հսկա քանակություն թարգմանվել է շումերական օրիգինալներից, իսկ կրոնի և իրավունքի լեզուն շարունակել է մնալ հին շումերական կցական լեզուն։ Բառարանները, քերականությունները և բառացի թարգմանությունները կազմվում էին ուսանողների համար, ինչպես նաև մեկնաբանություններ հին տեքստերի համար և բացատրություններ անորոշ բառերի և արտահայտություններ համար։ </p><p>Մինչ օրս շատ բաբելոնական գրական աշխատանքներ ուսումնասիրության են ենթարկվում։ Սրանցից ամենահայտնին <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AB%D5%AC%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B7_(%D5%A7%D5%BA%D5%B8%D5%BD)" title="Գիլգամեշ (էպոս)">Գիլգամեշ էպոսն</a> է 12 գրքերով, որը թարգմանվել է շումերերենից ոմն Սին-լեքի-ունինի կողմից և կազմակերպվել է աստղագիտական սկզբունքներով։ Յուրաքանչյուր բաժինը ներառում է Գիլգամեշի կյանքի մեկ արկածային դեպք։ Ամբողջ պատմությունը բաղադրյալ համակարգ է, չնայած որ տեսակետ կա, թե դրա որոշ պատմություններ արհեստականորեն կցվել են կենտրոնական կառույցին։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Գիտություն_և_տեխնոլոգիա"><span id=".D4.B3.D5.AB.D5.BF.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6_.D6.87_.D5.BF.D5.A5.D5.AD.D5.B6.D5.B8.D5.AC.D5.B8.D5.A3.D5.AB.D5.A1"></span>Գիտություն և տեխնոլոգիա</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=7" title="Խմբագրել բաժինը. Գիտություն և տեխնոլոգիա" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=7" title="Edit section's source code: Գիտություն և տեխնոլոգիա"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Մաթեմատիկա"><span id=".D5.84.D5.A1.D5.A9.D5.A5.D5.B4.D5.A1.D5.BF.D5.AB.D5.AF.D5.A1"></span>Մաթեմատիկա</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=8" title="Խմբագրել բաժինը. Մաթեմատիկա" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=8" title="Edit section's source code: Մաթեմատիկա"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Միջագետքյան <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%A9%D5%A5%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A1" title="Մաթեմատիկա">մաթեմատիկան</a> և գիտությունը հիմնված են 60 թվի վրա։ Սա էլ հենց 60 րոպեի, օրվա մեջ 24 ժամի և 360 աստիճան շրջանի հիմքն է։ Շումերական օրացույցը հիմնված էր յոթօրյա շաբաթի վրա։ Նմանատիպ մաթեմատիկան անհրաժեշտություն էր վաղ շրջանի <a href="/wiki/%D5%94%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A5%D5%A6%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Քարտեզագրություն">քարտեզագրության</a> համար։ Շումերները ունեին նաև <a href="/wiki/%D4%B9%D5%A5%D5%B8%D6%80%D5%A5%D5%B4" title="Թեորեմ">թեորեմներ</a>, որոնց միջոցով չափում էին որոշ երկրաչափական մարմինների մակերեսը։ Նրանք հաշվում էին, որ շրջանի երկարությունը հավասար է երեք անգամ <a href="/wiki/%D5%8F%D6%80%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%AE" title="Տրամագիծ">տրամագիծը</a>, իսկ մակերեսը շրջանի երկարության քառուկուսու 1/12-րդը, որը ճիշտ կլիներ, եթե <span style="font-family:symbol;">pi</span> սահմանված լիներ որպես 3։ Գլանի <a href="/wiki/%D4%BE%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%AC" title="Ծավալ">ծավալը</a> հավասար է հիմքի <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%BD" title="Մակերես">մակերեսը</a> բազմապատկած բարձրությամբ, մինչդեռ հատված <a href="/wiki/%D4%BF%D5%B8%D5%B6" title="Կոն">կոնի</a> կամ քառանկյուն <a href="/wiki/%D4%B2%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A3_(%D5%A1%D5%B5%D5%AC_%D5%AF%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BC%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80)" class="mw-disambig" title="Բուրգ (այլ կիրառումներ)">բուրգի</a> ծավալը սխալմամբ հաշվարկվել է այսպես՝ <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D6%80%D5%B1%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Բարձրություն">բարձրությունը</a> բազմապատկած հիմքի կեսով։ Միևնույն ժամանակ վերջերս հայտնագործվել է մակագրություններով մի տախտակ, որտեղ օգտագործված է <span style="font-family:symbol;">p-ն</span> 25/8 (3.14159 փոխարեն 3.125) արժեքով։ Բաբելոնացիները հայտնի են նաև բաբելոնական մղոնով, որը հավասար է 7 ժամանակակից մղոնի (11 կմ)։ Ի վերջո հեռավորությունների հաշվարկման այս մեթոդը փոխակերպվել է և համապատասխանեցվել մերօրյա մղոնային համակարգին, որով էլ չափվել է հեռավորությունը դեպի <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A5%D5%A3%D5%A1%D5%AF" title="Արեգակ">Արեգակ</a><sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Աստղագիտություն"><span id=".D4.B1.D5.BD.D5.BF.D5.B2.D5.A1.D5.A3.D5.AB.D5.BF.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Աստղագիտություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=9" title="Խմբագրել բաժինը. Աստղագիտություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=9" title="Edit section's source code: Աստղագիտություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Հիմնական հոդված՝ <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%BF%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4" title="Աստղագիտությունը Բաբելոնում">Աստղագիտությունը Բաբելոնում</a></div> <p>Շումերական ժամանակներից սկսած տաճարի հոգևորականությունը փորձ է կատարել ժամանակակից իրադարձությունները աստղերի և մոլորակների որոշակի դիրքի հետ։ Սա շարունկավել է նաև ասորական ժամանակներում, երբ ստեղծվել են Լիմու ցուցակները, որոնք ներկայացնում էին տարեցտարի տեղի ունեցող իրադարձությունները մոլորակային դիրքադրության հետ միասին։ Սրանք, պահպանվելով մինչև մեր օրերը, հնարավորություն են տվել Միջագետքի պատմության մասին ավելի հստակ պատկերացում կազմել։ </p><p>Բաբելոնացի աստղագետները բավականին հմուտ մաթեմատիկոսներ էին, քանի որ կարողանում էին կանխագուշակել <a href="/wiki/%D4%BD%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4" title="Խավարում">խավարումներն</a> ու արևադարձերը։ Աստղագետները կարծում էին, որ յուրաքանչյուր բան աստղագիտության մեջ որոշակի նպատակ ունի։ Սրանցից շատերը կապված են կրոնի և կանխագուշակումների հետ։ Միջագետքի գիտնականները ստեղծել էին տասներկուամսյա օրացույց՝ հիմնված <a href="/wiki/%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%B6%D5%AB_%D6%83%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%A5%D6%80" title="Լուսնի փուլեր">լուսնի փուլերի</a> հետ։ Նրանք տարին բաժանում էին երկու մասի՝ ամառ և ձմեռ։ Աստղագիտությունն ու աստղաբաշխությունը սկզբնավորվել են հենց այս ժամանակներից։ </p><p>Մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերի ընթացքում բաբելոնացի աստղագետները նոր մոտեցում են սկսել աստղագիտության ոլորտում։ Նրանք սկսել են ուսումնասիրել փիլիսոփայություն՝ փորձելով լուծել տիեզերքի հետ կապված բնական երևույթների գաղտնիք։ Սա մեծ նշանակություն է ունեցել աստղագիտության և գիտության փիլիսոփայության համար, որոշ գիտնականներ այս նոր մատեցումը համարում են գիտական առաջին հեղափոխությունը<sup id="cite_ref-Brown_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-Brown-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Աստղագիտության այս նոր մոտեցումը ընդունվել և զարգացվել է հունական և հելլենական աստղագիտության կողմից։ </p><p><a href="/wiki/%D5%8D%D5%A5%D5%AC%D6%87%D5%AF%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%AF%D5%A1%D5%B5%D5%BD%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" class="mw-redirect" title="Սելևկյանների կայսրություն">Սելևկյանների</a> և <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%A9%D6%87%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" class="mw-redirect" title="Պարթևական թագավորություն">Պարթևական թագավորության</a> ժամանակաշրջանում աստղագիտական զեկույցները ամբողջությամբ գիտական էին. իրականում անհայտ է, թե որքան ժամանակ առաջ են նրանց առաջավոր գիտելիքն ու մեթոդները զարգացել։ Մոլորակների շարժի կանխագուշակման բաբելոնյան զարգացած մեթոդները համարվում են <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%BF%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Աստղագիտության պատմություն">աստղագիտության պատմության</a> մեջ կարևոր դրվագ։ </p><p>Միակ հունա-բաբելոնական գիտնականը, որը բացահայտորեն պաշտպանել է մոլորակների <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6_%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3" title="Արևակենտրոն համակարգ">արևակենտրոն համակարգի</a> տեսակետը, եղել է Սելևկոսը (մ.թ.ա. մոտ 190 թվական)<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Սելևկոսը հայտնի է <a href="/wiki/%D5%8A%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%A1%D6%80%D6%84%D5%B8%D5%BD" title="Պլուտարքոս">Պլուտարքոսի</a> աշխատանքներից։ Նա աջակցել է <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%AB%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D6%80%D6%84%D5%B8%D5%BD_%D5%8D%D5%A1%D5%B4%D5%B8%D5%BD%D6%81%D5%AB" title="Արիստարքոս Սամոսցի">Արիստարքոս Սամոսցու</a> արևակենտրոնության տեսակետին, որտեղ Երկիրը պտտվում է իր իսկ առանցքի շուրջ, որն էլ իր հերթին պտտվում է <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A5%D5%A3%D5%A1%D5%AF" title="Արեգակ">Արեգակի</a> շուրջ։ Ըստ Պլուտարքոսի Սելևկոսը ապացուցել է արևակենտրոն համակարգը, սակայն հայտնի չէ, թե ինչ փաստարկներ է օգտագործել։ </p><p>Բաբելոնյան աստղագիտությունը հիմք է ծառայել հունական, դասական հնդկական, սասանյան, բյուզանդական, սիրիական, միջնադարյան իսլամական, կենտրոնաասիական և արևեմտաեվրոպական աստղագիտության համար։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Բժշկություն"><span id=".D4.B2.D5.AA.D5.B7.D5.AF.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Բժշկություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=10" title="Խմբագրել բաժինը. Բժշկություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=10" title="Edit section's source code: Բժշկություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Բժշկության մասին բաբելոնյան հնագույն տեքստերը վերաբերում են Հին բաբելոնական շրջանին մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի առաջին կեսին։ Բաբելոնյան ամենաընդարձակ բժշկական տեքստը, սակայն, <i>Ախտորոշիչ ձեռնարկն</i> է՝ գրված Բորսիպպայից գլխավոր գիտնական Էսագիլ քին-ափլիի կողմից<sup id="cite_ref-Stol-99_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-Stol-99-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Ադադ-ափլա-իդդինա (մ.թ.ա. 1069-1046 թվականներ) թագավորի կառավարման շրջանում<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Ժամանակակից եգիպտական բժշկության հետ միասին բաբելոնցիները ներկայացրել ախտորոշման, կանխատեսման, բժշկական զննման և դեղատոմսերի դուրսգրման հայեցակարգերը։ Ավելին՝ <i>Ախտորոշիչ ձեռնարկը</i> ներկայացրել է <a href="/wiki/%D4%B9%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%AB%D5%A1_(%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%AA%D5%B8%D6%82%D5%B4)" title="Թերապիա (բուժում)">թերապիայի</a> և <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%B3%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Պատճառագիտություն">պատճառագիտության</a> մեթոդները, ինչպես նաև ախտորոշման, կանխատեսման և թերապիայի մեջ <a href="/wiki/%D4%B7%D5%B4%D5%BA%D5%AB%D6%80%D5%AB%D5%A6%D5%B4" title="Էմպիրիզմ">էմպիրիզմի</a>, <a href="/wiki/%D5%8F%D6%80%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Տրամաբանություն">տրամաբանության</a> և ռացիոնալիզմի կիրառման մեթոդները։ Տեքստի մեջ առկա է բժշկական ախտանիշների ցանկ, ինչպես նաև էմպիրիկ դիտարկումներ տրամաբանական օրենքների հետ միասին, որոնք կիրառվել են հիվանդի <a href="/wiki/%D4%B1%D5%AD%D5%BF%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%B7%D5%B8%D6%82%D5%B4" class="mw-redirect" title="Ախտորոշում">ախտորոշումն</a> ու կանխատեսումը կատարելու համար<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Հիվանդի ախտանիշների և հիվանդությունների բուժման համար օգտագործվել են թերապևտիկ միջոցներ՝ վիրակապեր, քսուքներ և դեղահաբեր։ Եթե հիվանդը ֆիզիկապես չէր բուժվում, ապա բաբելոնացի բժիշկները դիմում էին <a href="/wiki/%D4%B7%D5%AF%D5%A6%D5%B8%D6%80%D5%BD%D5%AB%D5%A6%D5%B4" title="Էկզորսիզմ">էկզորսիզմի</a>, որպեսզի հիվանդին մաքրեին բոլոր անեծքներից։ Էսագիլ քին-ափլիի <i>Ախտորոշիչ ձեռնարկ</i> հիմնված է տրամաբանական աքսիոմների և ենթադրությունների վրա, այդ թվում նաև ժամանակակակից տեսակետի վրա այն մասին, որ հիվանդի ախտանիշների հետազոտություններ ու զննումների շնորհիվ հնարավոր է որոշել հիվանդի հիվանդությունը, դրա պատճառագիտությունը, դրա հետագա զարգացումը և հիվանդի առողջացման հավանականությունը<sup id="cite_ref-Stol-99_24-1" class="reference"><a href="#cite_note-Stol-99-24"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Էսագիլ քին-ափլին հայնաբերել է տարբեր տեսակի հիվանդություններ և նկարագրել դրանց ախտանիշները իր <i>Ախտորոշիչ ձեռնարկ</i> աշխատության մեջ։ Սրանց մեջ մտել են էպիլեպսիայի տարբեր տեսակների և դրա հետ կապված <a href="/wiki/%D5%80%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Հիվանդություն">հիվանդությունների</a> ախտանիշները իրենց ախտորոշման և կանխատեսման հետ միասին<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Տեխնոլոգիա"><span id=".D5.8F.D5.A5.D5.AD.D5.B6.D5.B8.D5.AC.D5.B8.D5.A3.D5.AB.D5.A1"></span>Տեխնոլոգիա</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=11" title="Խմբագրել բաժինը. Տեխնոլոգիա" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=11" title="Edit section's source code: Տեխնոլոգիա"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Միջագետքի բնակիչները ստեղծել են բազմաթիվ տեխնոլոգիաներ, այդ թվում մետաղ և պղինձ, ապակի և լամպ պատրաստող, տեքստիլ արտադրանքներ գործող, հեղեղները վերահսկող, ջուրը պահեստավորող և ոռոգող համակարգեր։ Նրանք նաև աշխարհում առաջին բրոնզեդարյան հասարակություններից մեկն են։ Նրանք պղնձից, բրոնզից և ոսկուց անցում են կատարել երկաթին։ Պալատները զարդարվում էին հարյուրավոր կիլոգրամ թանկարժեք մետաղներով։ Միևնույն ժամանակ պղինձը, բրոնզը և երկաթը օգտագործվում էին տարբեր զենք ու զինամթերք պատրաստելու համար՝ թրեր, դաշույններ, նիզակներ, լախտեր։ </p><p>Վերջերս հայտնված վարկածի համաձայն <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%84%D5%AB%D5%B4%D5%A5%D5%A4%D5%AB_%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%A1%D5%AF" title="Արքիմեդի պտուտակ">Արքիմեդի պտուտակը</a> օգտագործվել է Ասորեստանի թագավոր Սենեքերիմի կողմից մ.թ.ա. 7-րդ դարում <a href="/wiki/%D5%87%D5%A1%D5%B4%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%B4%D5%AB_%D5%AF%D5%A1%D5%AD%D5%B8%D5%BE%D5%AB_%D5%A1%D5%B5%D5%A3%D5%AB%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Շամիրամի կախովի այգիներ">Բաբելոնի Կախովի այգիների</a> և <a href="/wiki/%D5%86%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%A5" title="Նինվե">Նինվեի</a> ջրային համակարգերի համար՝ չնայած հիմնականում գիտական շրջանակները համարում են, որ այդ պտուտակը ավելի ուշ ժամանակների հայտնագործություն է և այն էլ հույների կողմից<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Ավելի ուշ՝ պարթևական և սասանյան ժամանակաշրջանում, Բաղդադի մարտկոցը, որը աշխարհում առաջին մարտկոցն է, ստեղծվել է Միջագետքում<sup id="cite_ref-BBC2_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-BBC2-29"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Կրոն_և_փիլիսոփայություն"><span id=".D4.BF.D6.80.D5.B8.D5.B6_.D6.87_.D6.83.D5.AB.D5.AC.D5.AB.D5.BD.D5.B8.D6.83.D5.A1.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Կրոն և փիլիսոփայություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=12" title="Խմբագրել բաժինը. Կրոն և փիլիսոփայություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=12" title="Edit section's source code: Կրոն և փիլիսոփայություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div><p> Հնագույն միջագետքյան կրոնը առաջինն է արձանագրվել։ Միջագետքի բնակիչները կարծում էին, որ աշխարհը հարթ սկավառակի նման է՝ շրջապատված հսկայական դատարկ տարածությամբ, որը դրախտն է։ Նրանք նաև հավատում էին, որ ջուրը ամենուրեք է՝ վերևում, ներքևում, կողքերում, միևնույն ժամանակ տիեզերքը ծնվել է հսկայական ծովից։ Ավելին՝ Միջագետքի կրոնը բազմաստվածային է եղել։ Չնայած վերը նշված հավատալիքները ընդհանրական էին Միջագետքի բնակիչների համար՝ կային նաև որոշակի տարածաշրջանային տարբերությունները։ Տիեզերքի համար շումերական տերմինը an-ki-ն է, որը վերաբերում է Ան աստծոն և Քի աստվածուհուն։ Նրանց որդի <a href="/wiki/%D4%B7%D5%B6%D5%AC%D5%AB%D5%AC" title="Էնլիլ">Էնլիլը</a> օդի աստվածն է։ Նրանք հավատում էին, որ Էնլիլը ամենահզոր աստվածն է։ Նա համարվել է <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%B6%D5%A9%D5%A5%D5%B8%D5%B6_(%D5%A4%D5%AB%D6%81%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6)" title="Պանթեոն (դիցաբանություն)">պանթեոնի</a> գլխավոր աստվածը։ Շումերների զարգացման աստիճանը ցույց է տալիս նաև այն, որ նրանք առաջադրում էին փիլիսփայական հարցեր, ինչպես օրինակ՝ ով ենք մենք, որտեղ ենք մենք, ինչպես ենք այստեղ հասել։ Այս հարցերի պատասխանները նրանք տալիս էին իրենց աստվածների կողմից տրված բացատրություններով։ </p><figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG/260px-Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG" decoding="async" width="260" height="331" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG/390px-Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG/520px-Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG 2x" data-file-width="778" data-file-height="990" /></a><figcaption>Բուրնեյի օգնությունը, Բաբելոնական առաջին դինաստիա, մ.թ.ա. շուրջ 1800 թվական:</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Փիլիսոփայություն"><span id=".D5.93.D5.AB.D5.AC.D5.AB.D5.BD.D5.B8.D6.83.D5.A1.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Փիլիսոփայություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=13" title="Խմբագրել բաժինը. Փիլիսոփայություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=13" title="Edit section's source code: Փիլիսոփայություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Տարածաշրջանի բազմաքանակ քաղաքակրթությունները իրենց ազդեցությունն են ունեցել Աբրահամյան կրոնների վրա, մասնավորապես Հրեական Աստվածաշնչի. դրանց մշակութային արժեքները և գրական ազդեցությունը հատկապես ակնհայտ են <a href="/wiki/%D4%BE%D5%B6%D5%B6%D5%A4%D5%B8%D6%81" title="Ծննդոց">Ծննդոց</a> գրքում<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Ջիորջո Բուչելատին հավատում է, որ փիլիսոփայության ակունքները հասնում են վաղ միջագետքյան իմաստնությանը, որը ներառում է կյանքի որոշ փիլիսոփայություններ, մասնավորապես <a href="/wiki/%D4%B7%D5%A9%D5%AB%D5%AF%D5%A1" title="Էթիկա">էթիկան</a> <a href="/wiki/%D4%B4%D5%AB%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%AF%D5%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A1" title="Դիալեկտիկա">դիալեկտիկայի</a>, <a href="/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%AD%D5%B8%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Երկխոսություն">երկխոսությունների</a>, <a href="/wiki/%D4%B7%D5%BA%D5%B8%D5%BD" title="Էպոս">էպոսի</a>, <a href="/wiki/%D5%96%D5%B8%D5%AC%D5%AF%D5%AC%D5%B8%D6%80" title="Ֆոլկլոր">ֆոլկլորի</a>, տաղերի, <a href="/wiki/%D5%94%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Քնարերգություն">քնարերգության</a>, <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%AF" title="Արձակ">արձակ</a> աշխատանքների և ասացվածքների ձևով։ Բաբելոնական ռացիոնալիզմն ու բանականությունը զարգացել են էմպիրիկ դիտողականության վրա<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Տրամաբանության վաղ շրջանը զարգացվել է բաբելացիների կողմից։ Բաբելոնական միտքը աքսիոմատիկ էր և համեմատելի էր «սովորական տրամաբանությանը»՝ նկարագրված <a href="/wiki/%D5%8B%D5%B8%D5%B6_%D5%84%D5%A5%D5%B5%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A4_%D5%94%D5%A5%D5%B5%D5%B6%D5%BD" title="Ջոն Մեյնարդ Քեյնս">Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի</a> կողմից։ Բաբելոնական միտքը հիմնված էր բաց համակարգերի <a href="/wiki/%D4%B3%D5%B8%D5%B5%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Գոյաբանություն">գոյաբանության</a> վրա, որը համեմատելի էր էրգոդիկ աքսիոմների հետ։ Տրամաբանությունը որոշ չափով օգտագործվում էր բաբելոնական <a href="/wiki/%D4%B1%D5%BD%D5%BF%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Աստղագիտություն">աստղագիտության</a> և բժշկության մեջ։ </p><p>Բաբելոնական միտքը վաղ հունական և հելլենիստական փիլիսոփայության վրա էական ազդեցություն է ունեցել։ Մասնավորապես Հոռետեսության երկխոսության բաբելոնական տեքստը նմանություններ ունի <a href="/wiki/%D5%8D%D5%B8%D6%83%D5%A5%D5%BD%D5%BF%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Սոփեստներ">Սոփեստների</a> <a href="/wiki/%D4%B1%D5%A3%D5%B6%D5%B8%D5%BD%D5%BF%D5%AB%D6%81%D5%AB%D5%A6%D5%B4" title="Ագնոստիցիզմ">ագնոստիկ</a> մտքերի, <a href="/wiki/%D5%80%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%AC%D5%AB%D5%BF" class="mw-redirect" title="Հերակլիտ">Հերակլիտի</a> <a href="/wiki/%D4%B4%D5%AB%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%AF%D5%BF%D5%AB%D5%AF%D5%A1" title="Դիալեկտիկա">դիալեկտիկական</a> դոկտրինայի, <a href="/wiki/%D5%8A%D5%AC%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D5%B6" title="Պլատոն">Պլատոնի</a> երկխոսությունների հետ<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Իոնացի փիլիսոփա <a href="/wiki/%D4%B9%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%BD_%D5%84%D5%AB%D5%AC%D5%A5%D5%A9%D5%A1%D6%81%D5%AB" title="Թալես Միլեթացի">Թալեսը</a> իր վրա է կրել բաբելոնական տիեզերական գաղափարների ազդեցությունը։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Մշակույթ"><span id=".D5.84.D5.B7.D5.A1.D5.AF.D5.B8.D6.82.D5.B5.D5.A9"></span>Մշակույթ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=14" title="Խմբագրել բաժինը. Մշակույթ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=14" title="Edit section's source code: Մշակույթ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg/280px-Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg" decoding="async" width="280" height="375" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg/420px-Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg/560px-Mesopotamia_male_worshiper_2750-2600_B.C.jpg 2x" data-file-width="1688" data-file-height="2260" /></a><figcaption>Խեցուց պատրաստված աչքերով <a href="/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%A5%D5%A2%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D6%80" title="Ալեբաստր">Ալեբաստր</a>՝ շումերական երկրպագու, մ.թ.ա. 2750-2600 թվականներ</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Փառատոններ"><span id=".D5.93.D5.A1.D5.BC.D5.A1.D5.BF.D5.B8.D5.B6.D5.B6.D5.A5.D6.80"></span>Փառատոններ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=15" title="Խմբագրել բաժինը. Փառատոններ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=15" title="Edit section's source code: Փառատոններ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Յուրաքանչյուր ամիս Միջագետքի հնագույն ժողովուրդները ունեին տոնախմբություններ։ Յուրաքանչյուր ամսվա ծեսերի և փառատոնների թեման որոշվում էր նվազագույնը 6 հիմնական գործոնով՝ </p> <ol><li><a href="/wiki/%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%B6%D5%AB_%D6%83%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%A5%D6%80" title="Լուսնի փուլեր">Լուսնային փուլ</a> (մեծացող լուսինը նշանակում էր աճ և առատություն, մինչդեռ փոքրացող լուսինը կապվում էր անկման և Անդրաշխարհի տոների հետ)</li> <li>Ամենամյա գյուղանտնտեսական շրջան</li> <li><a href="/wiki/%D4%B3%D5%AB%D5%B7%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80" title="Գիշերահավասար">Գիշերահավասարներ</a> և արևադարձներ</li> <li>Տեղական առասպելներ և դրանց սուրբ հովանավորները</li> <li>Իշխող միապետի հաջողությունները</li> <li><a href="/wiki/%D4%B1%D5%AF%D5%AB%D5%BF%D5%B8%D6%82" title="Ակիտու">Ակիտուն</a> կամ <a href="/wiki/%D5%86%D5%B8%D6%80_%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%AB" class="mw-redirect" title="Նոր տարի">Նոր տարվա</a> տոնը (գարնանային գիշերահավասարից հետո առաջին լիալուսինը)</li> <li>Որոշակի պատմական իրադարձությունների (հիմնադրում, ռազմական հաղթանակներ, տաճարի տոներ)</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Երաժշտություն"><span id=".D4.B5.D6.80.D5.A1.D5.AA.D5.B7.D5.BF.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Երաժշտություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=16" title="Խմբագրել բաժինը. Երաժշտություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=16" title="Edit section's source code: Երաժշտություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Որոշ երգեր գրվել են աստվածների համար, սակայն շատերը ունեին կարևոր իրադարձությունների նկարագրական նպատակ։ Չնայած երգն ու երաժշտությունը զվարճացնում էին թագավորներին, դրանք մեծ հռչակ էին վայելում նաև հասարակ մարդկանց շրջանում, ովքեր սիրում էին երգեր լսել և պարել իրենց տներում կամ էլ շուկաներում։ Երգերը փոխանցվել են սերնդեսերունդ իբրև բանավոր ավանդույթ մինչև որ գրի ստեղծումից հետո գրի են առնվել։ Այս երգերը դարեդար փոխանցել են կարևոր տեղեկատվություն պատմական իրադարձությունների մասին։ </p><p><a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D5%A4" title="Ուդ">Ուդը</a> փոքր, լարային երաժշտական գործիք է, որն օգտագործվել է Միջագետքի բնակչության շրջանում։ Ուդի ամենահին պատկերը վերաբերում է Ուրուքի ժամանակաշրջանին՝ շուրջ 5000 տարի առաջ։ Այն արված է <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B1%D6%87_%D5%AF%D5%B6%D5%AB%D6%84" title="Գլանաձև կնիք">գլանաձև կնիքի</a> վրա, որն այժմ գտնվում է <a href="/wiki/%D4%B2%D6%80%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Բրիտանական թանգարան">Բրիտանական թանգարանում</a> և ձեռք է բերվել Դոմինիկ Քոլոնի կողմից։ Նկարում պատկերված է կին, ով կռացած է երաժշտական գործիքի վրա և նվագում է այն իր աջ ձեռքով։ Այս երաժշտական գործիքը հարյուրավոր անգամներ հայտնվել է Միջագետքի պատմության մեջ. այն կրկին հանդիպել է <a href="/wiki/%D4%B5%D5%A3%D5%AB%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%BD" title="Եգիպտոս">Եգիպտոսում</a> 18-րդ դարի դինաստիայի ժամանակներում կարճ և երկար տարբերակներով։ Ուդը եվրոպական <a href="/wiki/%D4%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%B6%D5%B5%D5%A1" title="Լյուտնյա">ջնարի</a> նախատիպն է։ Նրա անունը ծագել է <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%B6" title="Արաբերեն">արաբերեն</a> ալ ուդ բառից, որը նշանակում է փայտը, որը հավանաբար ծառի անունն է, որից ստացել են այդ գործիքը։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Խաղեր"><span id=".D4.BD.D5.A1.D5.B2.D5.A5.D6.80"></span>Խաղեր</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=17" title="Խմբագրել բաժինը. Խաղեր" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=17" title="Edit section's source code: Խաղեր"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ասորական թագավորների շրջանում շատ հայտնի է եղել <a href="/wiki/%D5%88%D6%80%D5%BD%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Որսորդություն">որսորդությունը</a>։ <a href="/wiki/%D4%B8%D5%B4%D5%A2%D5%B7%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF" title="Ըմբշամարտ">Ըմբշամարտը</a> և <a href="/wiki/%D4%B2%D5%BC%D5%B6%D6%81%D6%84%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF" title="Բռնցքամարտ">բռնցքամարտը</a> ևս հիշատակվում են արվեստում։ Տեսակետ կա նաև, որ պոլոյի ինչ-որ տեսակ է տարածված եղել. մարդիկ իրար ուսերին են նստել ձի հեծնելու փոխարեն<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Նրանք նաև խաղացել են մաժոր, մի խաղ, որը նման է ռեգբիի, սակայն այն խաղում էին փայտե գնդակով։ Սեղանի խաղերից տարածված է եղել նաև սենետն ու <a href="/wiki/%D5%86%D5%A1%D6%80%D5%A4%D5%AB" title="Նարդի">նարդին</a>, որը այժմ հայտնի է «Ուրի արքունական խաղ» անունով։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ընտանեկան_կյանք"><span id=".D4.B8.D5.B6.D5.BF.D5.A1.D5.B6.D5.A5.D5.AF.D5.A1.D5.B6_.D5.AF.D5.B5.D5.A1.D5.B6.D6.84"></span>Ընտանեկան կյանք</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=18" title="Խմբագրել բաժինը. Ընտանեկան կյանք" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=18" title="Edit section's source code: Ընտանեկան կյանք"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Babylonian_marriage_market.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Babylonian_marriage_market.jpg/300px-Babylonian_marriage_market.jpg" decoding="async" width="300" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Babylonian_marriage_market.jpg/450px-Babylonian_marriage_market.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Babylonian_marriage_market.jpg/600px-Babylonian_marriage_market.jpg 2x" data-file-width="3069" data-file-height="1720" /></a><figcaption>19-րդ դարի նկարիչ Էդվին Լոնգը պատկերել է բաբելոնական ամուսնական շուկան</figcaption></figure> <p>Միջագետքը պատմության ընթացքում դարձել է <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D6%80%D5%AB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Հայրիշխանություն">հայրիշխանական</a> հասարակության, որտեղ տղամարդը ավելի շատ ուժ ունի, քան կինը։ Օրինակ՝ վաղ շումերական շրջանում «en»-ը կամ բարձրագույն հոգևորականը ի սկզբանե կին է եղել և ոչ թե տղամարդ։ Թորքիդ Յակոբսոնը և շատ ուրիշները առաջարկել են, որ վաղ միջագետքյան հասարակությունը ղեկավարվել է «տարեցների խորհրդի» կողմից, որտեղ տղամարդիկ և կանայք ներկայացված են եղել հավասար քանակով, սակայն ժամանակի ընթացքում կանանց կարգավիճակի անկմանը զուգընթաց, տղամարդկանց դերակատարումը մեծացել է։ Դպրոցական կրթություն ստանում էին միայն հարուստների և մասնագետների, ինչպիսիք են՝ գրիչներ, բժիշկներ, տաճարի հոգևորականներ, երեխաները։ Տղաների մեծ մասը սովորում էր հոր առևտուրը կամ էլ դառնում որևէ մեկի աշակերտը առևտուր սովորելու համար<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Աղջիկները պետք է իրենց մայրերի հետ մնային տանը և սովորեին տնայնագործություն և եփել, ինչպես նաև պետք է հոգ տանեին փոքր երեխաների մասին։ Որոշ երեխաներ օգնում էին աղալ ցորենը և մաքրել թռչուններին։ Պատմության այդ ժամանակաշրջանի համար անսովոր էր այն, որ Միջագետքի կանայք ունեին <a href="/wiki/%D4%BB%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%B6%D6%84" title="Իրավունք">իրավունքներ</a>։ Նրանք կարող էին ունենալ իրենց սեփականությունը և նույնիսկ ամուսնալուծվել<sup id="cite_ref-Kramer1963_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kramer1963-35"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Թաղումներ"><span id=".D4.B9.D5.A1.D5.B2.D5.B8.D6.82.D5.B4.D5.B6.D5.A5.D6.80"></span>Թաղումներ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=19" title="Խմբագրել բաժինը. Թաղումներ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=19" title="Edit section's source code: Թաղումներ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Միջագետքի տարբեր շրջաններում փորման աշխատանքների շնորհիվ հայտնաբերվել են հարյուրավոր գերեզմաններ, որոնք ներկայացնում են միջագետքյան թաղման հետ կապված սովորույթները։ Ուր քաղաքում մարդկանց մեծ մասը թաղվել է ընտանեկան գերեզմանոցում՝ իրենց տան տակ և իրենց որոշ ունեցվածքներով։ Որոշները հայտնաբերվել են՝ փաթաթված գորգերի մեջ։ Մահացած երեխաները դրվել են մեծ անոթների մեջ, որոնք էլ տեղադրվել են ընտանեկան <a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%AC%D5%AC%D5%A1_(%D5%B3%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6)" title="Կապելլա (ճարտարապետություն)">կապելլայում</a>։ Այլ մնացորդներ հայտնաբերվել են քաղաքային գերեզմանոցներում։ Հայտնաբերվել են 17 գերեզմանոցներ, որոնցում եղել են թանկարժեք առարկաներ։ Տեսակետ կա, որ սրանք եղել են արքայական գերեզմանոցներ։ Տարբեր ժամանակաշրջանների հարուստները թաղման վայր են փնտրել <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%B0%D6%80%D5%A5%D5%B5%D5%B6" title="Բահրեյն">Բահրեյնում</a>, որն ասոցացվել է շումերական Դիլմունի հետ<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Տնտեսություն_և_գյուղատնտեսություն"><span id=".D5.8F.D5.B6.D5.BF.D5.A5.D5.BD.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6_.D6.87_.D5.A3.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B2.D5.A1.D5.BF.D5.B6.D5.BF.D5.A5.D5.BD.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Տնտեսություն և գյուղատնտեսություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=20" title="Խմբագրել բաժինը. Տնտեսություն և գյուղատնտեսություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=20" title="Edit section's source code: Տնտեսություն և գյուղատնտեսություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg/220px-Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg.png" decoding="async" width="220" height="122" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg/330px-Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg/440px-Metal_production_in_Ancient_Middle_East.svg.png 2x" data-file-width="1249" data-file-height="693" /></a><figcaption>Հին <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D4%B1%D5%BD%D5%AB%D5%A1" class="mw-redirect" title="Արևմտյան Ասիա">Արևմտյան Ասիայի</a> հանքարդյունաբերական տարածքներ: <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%BD%D5%A5%D5%B6" title="Արսեն">Արսենը</a> նշված է շագանակագույնով, <a href="/wiki/%D5%8A%D5%B2%D5%AB%D5%B6%D5%B1" title="Պղինձ">պղինձը</a>՝ կարմիրով, <a href="/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%A1%D5%A3" title="Անագ">անագը</a>՝ մոխրագույնով, <a href="/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9" title="Երկաթ">երկաթը</a>՝ կարմրավուն շագանակագույնով, <a href="/wiki/%D5%88%D5%BD%D5%AF%D5%AB" title="Ոսկի">ոսկին</a>՝ դեղինով, <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%AE%D5%A1%D5%A9" title="Արծաթ">արծաթը</a>՝ սպիտակով և <a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80" title="Կապար">կապարը</a>՝ սևով: Դեղինով նշված տարածքը արսենից ստացվող բրոնզի համար է, իսկ մոխրագույնը՝ անագից ստացվող բրոնզի: </figcaption></figure> <p>Մ,թ.ա. շուրջ 5000 թվականից սկսած ոռոգվող գյուղատնտեսությունը <a href="/wiki/%D4%B6%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D5%BD" class="mw-redirect" title="Զագրոս">Զագրոսի</a> ստորոտից տարածվել է դեպի հարավ՝ ընդգրկելով Սամարրա և Հաջի Մուհամմադ մշակույթները<sup id="cite_ref-Cengage_Learning,_1_Jan_2010_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cengage_Learning,_1_Jan_2010-37"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Շումերական տաճարները ծառայել են որպես բանկեր և զարգացրել են առաջին վարկերի և փոխառությունների լայնամասշտաբ համակարգը, սակայն բաբելոնացիները զարգացրել են նաև առևտրային բանկը։ </p><p>Ուրի III դինաստիայի կառավարման վաղ շրջանում տաճարների ձեռքում է գտնվել հողի մեկ երրորդ մասը, սակայն այս թիվը նվազել է՝ պայմանավորված արքունական և մասնավոր սեփականության ավելացմամբ։ Էնսի էր կոչվում տաճարի գյուղատնտեսական հարցերով զբաղվող պաշտոնյան։ Հայտնի է, որ վիլենները հիմնականում աշխատել են գյուղատնտեսական ոլորտում և մասնավորապես տաճարների և պալատների հողերում<sup id="cite_ref-H._W._F._Saggs_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-H._W._F._Saggs-38"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Հարավային Միջագետքի աշխարհագրությունն այնպիսին է, որ գյուղատնտեսության համար անհրաժեշտ պայման են հանդիսանում <a href="/wiki/%D5%88%D5%BC%D5%B8%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%B4" title="Ոռոգում">ոռոգումն</a> ու լավ ջրահեռացումը. սա մի փաստ էր, որը հսկայական ազդեցություն է ունեցել Միջագետքի վաղ քաղաքակրթությունների զարգացման համար։ Ոռոգման անհրաժեշտությունը ստիպել է շումերներին, ավելի ուշ նաև աքքադացիներին, որ իրենց քաղաքները կառուցեն <a href="/wiki/%D5%8F%D5%AB%D5%A3%D6%80%D5%AB%D5%BD" title="Տիգրիս">Տիգրիս</a> և <a href="/wiki/%D4%B5%D6%83%D6%80%D5%A1%D5%BF" title="Եփրատ">Եփրատ</a> գետերի և նրանց վտակների մոտ։ Մեծ քաղաքները, ինչպիսիք են Ուրն ու <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%AF" title="Ուրուկ">Ուրուքը</a>, կառուցվել են Եփրատի վտակների վրա, մինչդեռ այլ քաղաքներ, օրինակ՝ Լագաշը, կառուցվել է Տիգրիսի վտակների վրա։ Գետերը ապահովում էին քաղաքին ձկներով, եղեգներով և կավով (տարբեր բաներ կառուցելու համար)։ Ոռոգման համակարգի առկայությամբ Միջագետքում ստացվող ուտելիքի պաշարը համեմատելի էր կանադական մարգագետիններից ստացվող պաշարների հետ<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Տիգրիս և Եփրատ գետերի հովիտները կազմում են Բարեբեր մահիկի հյուսիսարևելյան հատվածը, որը նաև ներառում է Հորդանան և Նեղոս գետերի հովիտները։ Չնայած գետի մոտակայքում գտնվող հողը ավելի պտղաբեր էր, այն հատվածները, որոնք ավելի հեռու էին գտնվում գետից, չոր էին և հիմնականում անբնակ։ Հենց սա է պատճառը, որ ոռոգման համակարգի ստեղծում կենսական նշանակություն է ունեցել Միջագետքի բնակիչների համար։ Միջագետքում կիրառված նորարարական մեթոդներից էին ջրի կառավարումը ամբարտակների միջոցով և ակվեդուկների կիրառումը։ Միջագետքի վաղ շրջանի բնակիչները օգտագործում էին փայտից <a href="/wiki/%D4%B3%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A1%D5%B6" title="Գութան">գութան</a> հողը փափկեցնելու համար, որից հետո տնկում էին այնպիսի մշակաբույսեր, ինչպիսիք են <a href="/wiki/%D4%B3%D5%A1%D6%80%D5%AB" title="Գարի">գարին</a>, <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_%D5%BD%D5%B8%D5%AD" title="Գլուխ սոխ">սոխը</a>, <a href="/wiki/%D4%BD%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D5%B2" title="Խաղող">խաղողը</a>, <a href="/wiki/%D4%BD%D5%B6%D5%B1%D5%B8%D6%80" title="Խնձոր">խնձորը</a> և <a href="/wiki/%D5%87%D5%A1%D5%B2%D5%A3%D5%A1%D5%B4" title="Շաղգամ">շաղգամը</a>։ Միջագետքցիները աշխարհում առաջիններից են, որ ստեղծել են <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AB%D5%B6%D5%AB" title="Գինի">գինի</a> և <a href="/wiki/%D4%B3%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%BB%D5%B8%D6%82%D6%80" title="Գարեջուր">գարեջուր</a>։ Երկրագործության մեջ ձեռք բերված հմտությունների շնորհիվ երկրագործներն այլևս չէին զգում ստրուկների կարիքը, ովքեր կատարում էին աշխատանքը նրանց փոխարեն. միևնույն ժամանակ կային որոշ բացառություններ։ Բավականին շատ վտանգներ կային՝ կապված ստրուկների պրակտիկայի հետ (նրանք կարող էին փախուստի դիմել)։ Չնայած նրան, որ գետերը կյանք էին ապահովում, դրանք նաև ոչնչացնում էին այն հաճախակի տեղի ունեցող հեղեղների պատճառով, որոնք հաճախ ավերում էին ամբողջ քաղաքը։ Միջագետքի անկանխատեսելի եղանակը մեծ դժվարություններ էր առաջացնում երկրագործների համար. մշակաբույսերը հաճախ փչանում էին, ուստի այս տարածաշրջանի բնակիչները պահում էին կովեր և գառներ՝ իբրև ուտելիքի այլընտրանքային աղբյուր։ Ժամանակի ընթացքում շումերական Միջագետքի հարավային հատվածները սկսել են մեծ վնասներ կրել հողի աղակալման աստիճանի բարձրացման պատճառով. սա հանգեցրել է այս տարածքում քաղաքային բնակչության թվի անկմանը և նրանց կենտրոնացմանը Աքքադում՝ ավելի հյուսիս։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Կառավարություն"><span id=".D4.BF.D5.A1.D5.BC.D5.A1.D5.BE.D5.A1.D6.80.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Կառավարություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=21" title="Խմբագրել բաժինը. Կառավարություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=21" title="Edit section's source code: Կառավարություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Միջագետքի աշխարհագրական դիրքը շատ մեծ ազդեցություն է ունեցել տարածաշրջանի քաղաքական զարգաման վրա։ Գետերի և գետակների մոտակայքում շումերները կառուցել են իրենց քաղաքները՝ դրանք ապահովելով ոռոգման համակարգով։ Այս ամենի շնորհիվ քաղաքները առանձնանում էին անապատից և ճահիճներից, որտեղ թափառում էին քոչվոր ցեղերը։ Մեկուսացված քաղաքների միջև հաղորդակցությունը բավականին բարդ էր, իսկ շատ հաճախ նաև վտանգավոր։ Հենց այս պատճառով էլ շումերական քաղաքները վերածվել են քաղաք-պետությունների։ Սրանք եղել են այլ քաղաքներից անկախ և պայքարել են սեփական անկախության պահպանման համար։ Ժամանակ առ ժամանակ որևէ քաղաք փորձ է կատարել գրավել և միավորել տարածաշրջանը, սակայն նման փորձերը փախողվել են կամ հանդիպել դիմադրության։ Արդյունքում <a href="/wiki/%D5%87%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A5%D6%80" title="Շումեր">Շումերի</a> քաղաքական պատմությունը հարուստ է անընդհատ շարունակվող պատերազմներով։ Ի վերջո Շումերը միավորվել է Էանաթումի հետ, սակայն սա երկար չի տևել, քանի որ մ.թ.ա. 2331 թվականին Աքքադը գրավել է այն։ Աքքադական կայսրությունը միակն է եղել, որ երկար ժամանակ է գոյատևել, իսկ թագավորներն էլ կառավարել են խաղաղությամբ։ Սակայն այս կայսրությունն էլ երկար կյանք չի ունեցել, քանի որ շուտով այն գրավվել է բաբելոնացիների կողմից։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Թագավորներ"><span id=".D4.B9.D5.A1.D5.A3.D5.A1.D5.BE.D5.B8.D6.80.D5.B6.D5.A5.D6.80"></span>Թագավորներ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=22" title="Խմբագրել բաժինը. Թագավորներ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=22" title="Edit section's source code: Թագավորներ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Միջագետքի բնակչությունը, ի տարբերություն հին եգիպտացիների, որոնք իրենց թագավորներին չէին համարում իրական աստվածներ, կարծում էր, որ թագավորներն ու թագուհիները եկել էին Աստվածների քաղաքից<sup id="cite_ref-Robert_Dalling_2004_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-Robert_Dalling_2004-40"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Թագավորների մեծ մասը իրենց կոչում էին «տիեզերքի թագավոր» կամ «մեծ թագավոր»։ Մեկ այլ հայտնի անուն էր «հովիվը» այն պատճառով, որ թագավորները հոգ էին տանում իրենց մարդկանց մասին։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Հզորություն"><span id=".D5.80.D5.A6.D5.B8.D6.80.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Հզորություն</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=23" title="Խմբագրել բաժինը. Հզորություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=23" title="Edit section's source code: Հզորություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Երբ Ասորեստանը դարձել է կայսրությունը, այն բաժանվել է փոքր մասերի, որոնք կոչվել են գավառներ։ Սրանցից յուրաքանչյուրը անվանակոչվում էր գլխավոր քաղաքի անունով, օրինակ՝ Նինվե, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%A1" title="Սամարիա">Սամարիա</a>, Դամասկոս և Արփադ։ Բոլոր գավառները ունեին իրենց կառավարիչները, ովքեր պատասխանատու էին հարկահանության համար։ Պատերազմների ժամանակ կառավարիչները պարտավոր էին զինվորներ հավաքագրել, իսկ տաճարների կառուցման ժամանակ՝ աշխատող բանվորներ։ Կառավարիչները պետք է հետևեին նաև օրենք կիրառմանը։ Այս եղանակով բավականին հեշտանում էր հսկայածավալ կայսրության կառավարման գործընթացը։ Չնայած Բաբելոնը Շումերի փոքր պետություններից էր, այն <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B4%D5%B4%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%AB" title="Համմուրաբի">Համմուրաբիի</a> կառավարման շրջանում մեծապես աճել է. վերջինս հայտնի է եղել «օրենսդիր» անունով։ Շուտով <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6" title="Բաբելոն">Բաբելոնը</a> դարձել է Միջագետքի գլխավոր քաղաքներից մեկը։ Ավելի ուշ այն կոչվել է Բաբելոնիա, որը նշանակում է «աստվածների դարպաս»։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Պատերազմ"><span id=".D5.8A.D5.A1.D5.BF.D5.A5.D6.80.D5.A1.D5.A6.D5.B4"></span>Պատերազմ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=24" title="Խմբագրել բաժինը. Պատերազմ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=24" title="Edit section's source code: Պատերազմ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png/280px-Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png" decoding="async" width="280" height="251" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png/420px-Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png/560px-Stele_of_Vultures_detail_01-transparent.png 2x" data-file-width="806" data-file-height="723" /></a><figcaption>Անգղի <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BF%D5%A5%D5%AC%D5%A1" title="Ստելա">ստելայից</a> հատված, որը պատկերում է քայլող զինվորների, Վաղ դինաստիական երրորդ շրջան, մ.թ.ա. 2600-2650 թվականներ</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Raminathicket2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Raminathicket2.jpg/250px-Raminathicket2.jpg" decoding="async" width="250" height="335" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Raminathicket2.jpg/375px-Raminathicket2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Raminathicket2.jpg/500px-Raminathicket2.jpg 2x" data-file-width="1092" data-file-height="1464" /></a><figcaption>Ուրի արքունական գերեզմանոցում հայտնաբերված «Խոյը թավուտում» երկու արձաններից մեկը, մ.թ.ա. 2600-2400 թվականներ</figcaption></figure> <p>Ուրուկի շրջանի ավարտից հետո պարսպապատ քաղաքները աճել են և Ուբայդի շրջանի շատ մեկուսացած գյուղեր լքվել են՝ մատնանշելով համայնքային անկարգությունների աճը։ Ենթադրվում է, որ վաղ շրջանի թագավորներից Լուգալբանդան քաղաքի շուրջ սպիտակ պատեր է կառուցել։ Քաղաք-պետությունների աճին զուգընթաց ազդեցության գոտիների համընկնում է տեղի ունեցել՝ առաջացնելով վեճեր քաղաք-պետությունների միջև, մասնավորապես հողի և ջրանցքների համար։ Այս վեճերը արձանագրվել են տախտակների վրա մակագրությունների ձևով մեծ պատերազմներից դեռ հարյուրավոր տարիներ առաջ։ Պատերազմի մասին առաջին արձանագրությունը վերաբերում է մ.թ.ա. 3200 թվականին, սակայն պատերազմները ավելի մեծ չափերի են հասել մ.թ.ա. 2500 թվականից սկսած։ Վաղ դինաստիական երկրորդ շրջանում Շումերում Ուրուկի թագավոր Գիլգամեշը գովասանքի է արժանացել Սեդար լեռան Հումբադա վերակացուի դեմ ռազմական գործողությունների համար։ Հետագայում նրա մասին բանաստեղծություններ և երգեր են գրվել, որոնցում նա ներկայացվել է երկու երրորդով աստված և մեկ երրորդով մարդ։ Վաղ դինաստիական երրորդ շրջանի (մ.թ.ա. 2600–2350 թվականներ) վերջին Անգղի <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BF%D5%A5%D5%AC%D5%A1" title="Ստելա">ստելան</a>, որը կոտորածը փառաբանող ամենահին հուշարձանն է աշխարհում, հիշատակում է <a href="/wiki/%D4%BC%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%B7" title="Լագաշ">Լագաշի</a> Էանաթումի հաղթանակը հարևան քաղաք Ումմայի նկատմամբ<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Հենց այս ժամանակից ի վեր պատերազմները ներառվել են Միջագետքի քաղաքական համակարգի մեջ։ Ժամանակ առ ժամանակ որևէ չեզոք պետություն կարող էր միջնորդ դատավորի դեր կատարել երկու հակառակորդ քաղաքների միջև։ Նրանք հաճախ օգնում էին ստեղծել միություններ քաղաքների միջև, որն էլ հանգեցնում էր տարածաշրջանային պետությունների առաջացմանը<sup id="cite_ref-Robert_Dalling_2004_40-1" class="reference"><a href="#cite_note-Robert_Dalling_2004-40"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Երբ ստեղծվել են կայսրությունները, նրանք սկսել են ավելի շատ պատերազմել օտար երկրների հետ։ Օրինակ՝ Սարգոն թագավորը գրավել է Շումերի բոլոր քաղաքները, Մարիում որոշ քաղաքներ, իսկ հետո պատերազմ է սկսել Հյուսիսային Սիրիայի հետ։ Ասորեստանի և Բաբելոնի պալատների պատերը զարդարված են եղել հաջողություն ունեցած պատերազմների դրվագներով, որտեղ թշնամին պարզապես փախուստի է դիմում կամ էլ թաքնվում է եղեգնուտում։ </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Օրենքներ"><span id=".D5.95.D6.80.D5.A5.D5.B6.D6.84.D5.B6.D5.A5.D6.80"></span>Օրենքներ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=25" title="Խմբագրել բաժինը. Օրենքներ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=25" title="Edit section's source code: Օրենքներ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Միջագետքի քաղաք-պետությունները ստեղծել են իրավական առաջին օրենսգրքերը, որոնք կազմված էին թագավորների կողմից կայացված իրավական որոշումներից։ Հայտնաբերվել են <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%AB%D5%B6%D5%AB%D5%B4%D5%A3%D5%AB%D5%B6%D5%A1" title="Ուրուինիմգինա">Ուրուկագինա</a> և Լիպիտ Իշթարի օրենսգրքերը։ Սակայն ամենահիշարժանը Համմուրաբիի օրենսգիրքն է, ով հետմահու մեծ հռչակ է վայելել իր սահմանած օրենքների համար։ <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B4%D5%B4%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%AB_%D6%85%D6%80%D5%A5%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Համմուրաբի թագավորի օրենքներ">Համմուրաբիի օրենսգիրքը</a> (ստեղծվել է մ.թ.ա. մոտ 1780 թվականին) օրենսգրքի ամենավաղ և ամենալավ պահպանված օրինակներից է։ Նա Միջագետքի համար ստեղծել և համակարգել է ավելի քան 200 օրենքներ։ Այս օրենքների ուսումնսիրությունը ցույց է տալիս, որ կանանց իրավունքներն աստիճանաբար նվազել են և մեծապես աճել է ստրուկների նկատմամբ դաժան վերաբերմունքը<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Արվեստ"><span id=".D4.B1.D6.80.D5.BE.D5.A5.D5.BD.D5.BF"></span>Արվեստ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=26" title="Խմբագրել բաժինը. Արվեստ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=26" title="Edit section's source code: Արվեստ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Հիմնական հոդված՝ <a href="/wiki/%D5%87%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B4%D5%B7%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B5%D5%A9" title="Շումերական մշակույթ">Շումերական մշակույթ</a></div><p> Մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակից սկսած մինչև մ.թ.ա. 6-րդ դարում <a href="/wiki/%D4%B1%D6%84%D5%A5%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Աքեմենյան պետություն">Աքեմենյան կայսրության</a> կողմից տարածաշրջանի գրավումը Միջագետքի մշակույթը մրցակցել է <a href="/wiki/%D5%80%D5%AB%D5%B6_%D4%B5%D5%A3%D5%AB%D5%BA%D5%BF%D5%B8%D5%BD" title="Հին Եգիպտոս">Հին Եգիպտոսի</a> մշակույթի հետ՝ իբրև ամենաշքեղ, բարդ և հարուստ մշակույթ։ Հիմնական շեշտը դրվում էր քարից և կավից քանդակագործության զանազան և ամուր ձևերի վրա։ Պահպանվել են շատ քիչ նկարները, որոնք ցույց են տալիս, որ ներկերը օգտագործվել են հիմնականում երկրաչափական պատկերների և բուսյերով զարդարանքների համար, չնայած որ քանդակների մեծ մասը նույնպես ներկված է եղել։ </p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064,_572065.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064%2C_572065.jpg/220px-Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064%2C_572065.jpg" decoding="async" width="220" height="114" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064%2C_572065.jpg/330px-Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064%2C_572065.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064%2C_572065.jpg/440px-Mesopotamian_-_Pair_of_Basket-Shaped_Hair_Ornaments_-_Walters_572064%2C_572065.jpg 2x" data-file-width="1800" data-file-height="930" /></a><figcaption>Մազակալներ, մ.թ.ա. մոտ 2000 թվական</figcaption></figure> <p>Ուրուկի շրջանում ստեղծվել են այնպիսի բարդ աշխատանքներ, ինչպիսիք են Վարկայի ծաղկամանը և <a href="/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B1%D6%87_%D5%AF%D5%B6%D5%AB%D6%84" title="Գլանաձև կնիք">Գլանաձև կնիքը</a>։ <a href="/wiki/Guennol_Lioness" title="Guennol Lioness">Guennol Lioness</a>-ը <a href="/wiki/%D4%BF%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%A1%D6%80" title="Կրաքար">կրաքարե</a> փոքրիկ արձանիկ է մ.թ.ա. մոտ 3000-2800 թվականների <a href="/wiki/%D4%B7%D5%AC%D5%A1%D5%B4" title="Էլամ">Էլամից</a>։ Այն իրենից ներկայացնում է կես մարդ կես առյուծ<sup id="cite_ref-:0_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-43"><span class="cite-bracket">[</span>43<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Ավելի ուշ շրջանից պահպանվել են մեծ աչքերով հոգևորակնների և երկրպագուների արձանիկներ՝ մոտ 30 մետր բարձրությամբ և <a href="/wiki/%D4%B1%D5%AC%D5%A5%D5%A2%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D6%80" title="Ալեբաստր">ալաբաստրից</a> պատրաստված, ովքեր այցելել են որևէ աստվածության <a href="/wiki/%D4%BF%D5%B8%D6%82%D5%BC%D6%84" title="Կուռք">կուռքերին</a>. պետք է նշել նաև, որ դրանցից շատ քչերն են պահպանվել<sup id="cite_ref-:1_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-:1-44"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Շումերական և աքքադական շրջանի քանդակները ընդհանուր առմամբ ունեին մեծ և սևեռուն նայող աչքեր և տղամարդկանց դեպքում երկար մորուք։ Ուրի արքունական գերեզմանոցում (մ.թ.ա. 2650 թվական) հայտնաբերվել են արվեստի գլուխգործոցներ՝ «Խոյը եղեգնուտում» երկու արձանիկներ, Պղնձից ցուլ և Ուրի քնարներից մեկի վրա արված ցուլի գլուխ<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">[</span>45<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Մինչև Նեոասորական կայսրության ստեղծումը միջագետքյան արվեստը ունեցել մի շարք ձևեր՝ գլանաձև կնիքներ, կլոր բավականին փոքր արձանիկներ, տարբեր չափերի ցայտաքանդակներ, այդ թվում նաև տան համար պատրաստված ափսեներ և խեցեղեն, որոշ մասը կրոնական նշանակությամբ, որոշները՝ ոչ<sup id="cite_ref-:2_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-:2-46"><span class="cite-bracket">[</span>46<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Բուրնեյի ցայտաքանդակը բավականին անսովոր, բարդ և մեծ <a href="/wiki/%D5%8F%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%BF%D5%A1" title="Տերակոտա">տերակոտա</a> ափսե է՝ թռչունի ոտքերով աստվածուհու պատկերով։ Այն պահպանվել է մ.թ.ա. 19-18-րդ դարերից և հավանաբար քայքայվել է<sup id="cite_ref-:3_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-:3-47"><span class="cite-bracket">[</span>47<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Տաճարներից հայտնաբերվել են նաև քարե ստելաներ, երկրպագուների կողմից թողնված առարկաներ, որոնք հավանաբար հիշատակում են հաղթանակները, սակայն սրանք, ի տարբերություն պաշտոնական առարկաների, չունեն մակագրություններ, որոնք կպատմեն դրանց նշանակության մասին<sup id="cite_ref-:4_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-:4-48"><span class="cite-bracket">[</span>48<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ Անգղի ստելան վաղ շրջանի մակագրված առարկաների օրինակներից է<sup id="cite_ref-:5_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-:5-49"><span class="cite-bracket">[</span>49<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, իսկ ավելի ուշ շրջանի օրինակներից է Սալմանասար III-ի սև <a href="/wiki/%D4%BF%D5%B8%D5%A9%D5%B8%D5%B2" title="Կոթող">կոթողը</a><sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">[</span>50<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p><p>Ասորեստանի կողմից Միջագետքի նվաճումից հետո ստեղծվեց ավելի հարուստ, մեծ պետություն և այնպիսին, ինչպիսին տարածաշրջանը դեռ չէր տեսել։ Հենց այս շրջանում էլ սկսեցին ստեղծվել փառահեղ պալատներ և հանրային վայրերը, և կասկած չկա, որ այս ամենը արվում էր հարևան Եգիպտական կայսրության հետ մրցելու համար։ Ասորիները զարգացրել են պալատների ստորին ցայտաքանդակների մի տեսակ, որտեղ պատմվում է պատերազմների կամ որսորդության մասին։ Սրանց հարուստ հավաքածուներից կարելի է հանդիպել <a href="/wiki/%D4%B2%D6%80%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Բրիտանական թանգարան">Բրիտանական թանգարանում</a>։ Ասորիները ստեղծել են շատ քիչ կլոր քանդակներ, բացառություն են պահապանների վիթխարի արձանները և մարդու գլխով <a href="/wiki/%D4%BC%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%B8%D6%82" title="Լամասու">լամասուները</a>, որոնք քանդակվել են ուղղանկյուն բլոկի երկու կողմում բարձր ցայտաքանդակի տեսքով։ Նույնիսկ նախքան տարածաշրջանում գերիշխանության հաստատումը ասորիները շարունակել են գլանաձև կնիքների ավանդույթը<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>51<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ճարտարապետություն"><span id=".D5.83.D5.A1.D6.80.D5.BF.D5.A1.D6.80.D5.A1.D5.BA.D5.A5.D5.BF.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6"></span>Ճարտարապետություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=27" title="Խմբագրել բաժինը. Ճարտարապետություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=27" title="Edit section's source code: Ճարտարապետություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:SumerianZiggurat.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/SumerianZiggurat.jpg/220px-SumerianZiggurat.jpg" decoding="async" width="220" height="176" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/SumerianZiggurat.jpg/330px-SumerianZiggurat.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/SumerianZiggurat.jpg/440px-SumerianZiggurat.jpg 2x" data-file-width="689" data-file-height="550" /></a><figcaption>Շումերական <a href="/wiki/%D4%B6%D5%AB%D5%AF%D5%AF%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%BF" title="Զիկկուրատ">զիկկուրատի</a> հավանական տեսքը</figcaption></figure> <p>Հին Միջագետքի ճարտարապետության մասին տեղեկությունները հիմնված են հնագիտական փաստերի, շինությունների պատկերային ներկայացման և շինարարության մասին տեքստերի վրա։ Գիտական գրականությունը հաճախ կենտրոնացել է տաճարների, պալատների, քաղաքների պարիսպների և դարպասների, ինչպես նաև այլ հուշարձանների վրա, սակայն երբեմն կարելի է հանդիպել նաև բնակարանային ճարտարապետության վրա<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">[</span>52<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ <a href="/wiki/%D5%80%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A5%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Հնագիտական պեղումներ">Հնագիտական պեղումները</a> հնարավորություն են տվել ուսումնասիրելու Միջագետքի քաղաքների կառուցվածքը։ </p><p>Հիմնականում օգտագործվել է աղյուսը՝ իբրև տեղական հեշտ գտնվող նյութ, մինչդեռ շինարարական քարը պետք է բերվեր հեռավոր քաղաքներից<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>53<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>։ <a href="/wiki/%D4%B6%D5%AB%D5%AF%D5%AF%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%BF" title="Զիկկուրատ">Զիկկուրատը</a> ամենատարածված ձևերից էր և քաղաքը հաճախ ունենում էր հսկա դարպասներ։ Դրանցից Նեոբաբելոնական շրջանից հայտնի է <a href="/wiki/%D4%BB%D5%B7%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%AB_%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Իշտարի դարպասներ">Իշտարի դարպասը</a>, որը զարդարված է բազմագույն աղյուսից կենդանիներով։ Այն այժմ գտնվում է <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A5%D5%BC%D5%AC%D5%AB%D5%B6" title="Բեռլին">Բեռլինի</a> <a href="/wiki/%D5%8A%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%B8%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Պերգամոն թանգարան">Պերգամոնի թանգարանում</a>։ </p><p>Միջագետքից պահպանված ամենատպավորիչ ճարտարապետական գործերից են Ուրուկում գտնվող տաճարի համալիրներն են, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակով, Վաղ դինաստիական շրջանի տաճարներն ու պալատները, Դիյալա գետի հովտում Քաֆաջարը և Թել Ասմարը, Ուրի երրորդ դինաստիայի ժամանակներից մնացորդները Նիպուրում (Էնլիլի սրբավայրը) և Ուրում (Նաննայի սրբավայրը), Միջին <a href="/wiki/%D4%B2%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A6%D5%AB_%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Բրոնզի դար">բրոնզի դարի</a> մնացորդները սիրիա-թուրքական շրջանում՝ Էբլա, <a href="/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AB_(%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84-%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6)" title="Մարի (քաղաք-պետություն)">Մարի</a>, Ալալախ, <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%BA" title="Հալեպ">Հալեպ</a> և Քյուլթեփե, Ուշ բրոնզի դարի պալատները Բողազքյոյում (Հաթթուշա), <a href="/wiki/%D5%88%D6%82%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%BF" title="Ուգարիտ">Ուգարիթում</a>, Աշուրում և Նուզիում, <a href="/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%AB_%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Երկաթի դար">Երկաթի դարի</a> պալատները և տաճարները ասորական (Նիմրուդ, Խորասաբադ, <a href="/wiki/%D5%86%D5%AB%D5%B6%D5%BE%D5%A5" title="Նինվե">Նինվե</a>), <a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Բաբելոնի թագավորություն">բաբելոնյան</a> (<a href="/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B8%D5%B6" title="Բաբելոն">Բաբելոն</a>), ուրարտական (<a href="/wiki/%D5%8F%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%BA%D5%A1" title="Տուշպա">Տուշպա</a>/<a href="/wiki/%D5%8E%D5%A1%D5%B6" title="Վան">Վան</a>, Քալեսի, <a href="/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A4_(%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81_%D5%B1%D5%B8%D6%80)" title="Հայկաբերդ (Հայոց ձոր)">Հայկաբերդ</a>, <a href="/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%BE%D5%AB%D6%80" title="Արմավիր">Արմավիր</a>, <a href="/wiki/%D4%B7%D6%80%D5%A5%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB_%D5%A1%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%81" title="Էրեբունի ամրոց">Էրեբունի</a>, Բասթամ) և նեոխեթական վայրերում (Կարքեմիշ, Թել Հալաֆ, Քարաթեփե)։ Հատկապես հայտնի են Նիպուրում և Ուրում հայտնաբերված հին բաբելոնական տները։ Շենքի շինարարության և դրա հետ կապված ծիսակատարությունների գրավոր աղբյուրներից են մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջին Գուդեայի գլանները, ինչպես նաև ասորական և բաբելոնյան արքունի մակագրությունները Երկաթի դարից։ </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ծանոթագրություններ"><span id=".D4.BE.D5.A1.D5.B6.D5.B8.D5.A9.D5.A1.D5.A3.D6.80.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6.D5.B6.D5.A5.D6.80"></span>Ծանոթագրություններ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=28" title="Խմբագրել բաժինը. Ծանոթագրություններ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=28" title="Edit section's source code: Ծանոթագրություններ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references" style="height: 300px; overflow: auto; padding: 3px"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r9141943">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-2"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r10127783">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-visible-error{color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#3a3;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/history/ancient/cultures/mesopotamia_gallery.shtml">«Ancient History in depth: Mesopotamia»</a>. BBC History<span class="reference-accessdate">. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 21-ին</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Ancient+History+in+depth%3A+Mesopotamia&rft.pub=BBC+History&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fhistory%2Fancient%2Fcultures%2Fmesopotamia_gallery.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-historyandpolicy-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-historyandpolicy_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFMilton-Edwards" class="citation web cs1">Milton-Edwards, Beverley (2003 թ․ մայիս). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101208112958/http://www.historyandpolicy.org/papers/policy-paper-13.html">«Iraq, past, present and future: a thoroughly-modern mandate?»</a>. <i>History & Policy</i>. <a href="/w/index.php?title=United_Kingdom&action=edit&redlink=1" class="new" title="United Kingdom (դեռ գրված չէ)">United Kingdom</a>: History & Policy. Արխիվացված է <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.historyandpolicy.org/papers/policy-paper-13.html">օրիգինալից</a> 2010 թ․ դեկտեմբերի 8-ին<span class="reference-accessdate">. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 9-ին</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=History+%26+Policy&rft.atitle=Iraq%2C+past%2C+present+and+future%3A+a+thoroughly-modern+mandate%3F&rft.aulast=Milton-Edwards&rft.aufirst=Beverley&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.historyandpolicy.org%2Fpapers%2Fpolicy-paper-13.html&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFFinkelstein1962" class="citation cs2">Finkelstein, J.J. (1962), «Mesopotamia», <i>Journal of Near Eastern Studies</i>, <b>21</b> (2): 73–92, <a href="/wiki/Doi_(identifier)" class="mw-redirect" title="Doi (identifier)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F371676">10.1086/371676</a>, <a href="/wiki/ISSN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISSN (identifier)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/issn/0022-2968">0022-2968</a>, <a href="/wiki/JSTOR_(identifier)" class="mw-redirect" title="JSTOR (identifier)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/543884">543884</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Near+Eastern+Studies&rft.atitle=Mesopotamia&rft.volume=21&rft.issue=2&rft.pages=73-92&rft.date=1962&rft.issn=0022-2968&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F543884%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F371676&rft.aulast=Finkelstein&rft.aufirst=J.J.&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-fosterpolingerfoster-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-fosterpolingerfoster_4-0">4,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-fosterpolingerfoster_4-1">4,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFFosterPolinger_Foster2009" class="citation cs2">Foster, Benjamin R.; Polinger Foster, Karen (2009), <i>Civilizations of ancient Iraq</i>, Princeton: Princeton University Press, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-691-13722-3" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-691-13722-3"><bdi>978-0-691-13722-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Civilizations+of+ancient+Iraq&rft.place=Princeton&rft.pub=Princeton+University+Press&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-691-13722-3&rft.aulast=Foster&rft.aufirst=Benjamin+R.&rft.au=Polinger+Foster%2C+Karen&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-canard-5"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-canard_5-0">5,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-canard_5-1">5,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFCanard2011" class="citation cs2">Canard, M. (2011), «al-ḎJazīra, Ḏjazīrat Aḳūr or Iḳlīm Aḳūr», in Bearman, P.; Bianquis, Th.; <a href="/w/index.php?title=Clifford_Edmund_Bosworth&action=edit&redlink=1" class="new" title="Clifford Edmund Bosworth (դեռ գրված չէ)">Bosworth, C.E.</a>; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (eds.), <i>Encyclopaedia of Islam, Second Edition</i>, Leiden: Brill Online, <a href="/w/index.php?title=OCLC_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="OCLC (identifier) (դեռ գրված չէ)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/624382576">624382576</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=al-%E1%B8%8EJaz%C4%ABra%2C+%E1%B8%8Ejaz%C4%ABrat+A%E1%B8%B3%C5%ABr+or+I%E1%B8%B3l%C4%ABm+A%E1%B8%B3%C5%ABr&rft.btitle=Encyclopaedia+of+Islam%2C+Second+Edition&rft.place=Leiden&rft.pub=Brill+Online&rft.date=2011&rft_id=info%3Aoclcnum%2F624382576&rft.aulast=Canard&rft.aufirst=M.&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-wilkinson2000-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wilkinson2000_6-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFWilkinson2000" class="citation cs2">Wilkinson, Tony J. (2000), «Regional approaches to Mesopotamian archaeology: the contribution of archaeological surveys», <i>Journal of Archaeological Research</i>, <b>8</b> (3): 219–267, <a href="/wiki/Doi_(identifier)" class="mw-redirect" title="Doi (identifier)">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1023%2FA%3A1009487620969">10.1023/A:1009487620969</a>, <a href="/wiki/ISSN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISSN (identifier)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/issn/1573-7756">1573-7756</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Archaeological+Research&rft.atitle=Regional+approaches+to+Mesopotamian+archaeology%3A+the+contribution+of+archaeological+surveys&rft.volume=8&rft.issue=3&rft.pages=219-267&rft.date=2000&rft_id=info%3Adoi%2F10.1023%2FA%3A1009487620969&rft.issn=1573-7756&rft.aulast=Wilkinson&rft.aufirst=Tony+J.&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-matthews2003-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-matthews2003_7-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFMatthews2003" class="citation cs2">Matthews, Roger (2003), <i>The archaeology of Mesopotamia. Theories and approaches</i>, Approaching the past, Milton Square: Routledge, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-415-25317-8" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-415-25317-8"><bdi>978-0-415-25317-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+archaeology+of+Mesopotamia.+Theories+and+approaches&rft.place=Milton+Square&rft.series=Approaching+the+past&rft.pub=Routledge&rft.date=2003&rft.isbn=978-0-415-25317-8&rft.aulast=Matthews&rft.aufirst=Roger&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-miqueletal-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-miqueletal_8-0">8,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-miqueletal_8-1">8,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFMiquelBriceSourdelAubin2011" class="citation cs2">Miquel, A.; Brice, W.C.; Sourdel, D.; Aubin, J.; Holt, P.M.; Kelidar, A.; Blanc, H.; MacKenzie, D.N.; Pellat, Ch. (2011), «ʿIrāḳ», in Bearman, P.; Bianquis, Th.; <a href="/w/index.php?title=Clifford_Edmund_Bosworth&action=edit&redlink=1" class="new" title="Clifford Edmund Bosworth (դեռ գրված չէ)">Bosworth, C.E.</a>; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (eds.), <i>Encyclopaedia of Islam, Second Edition</i>, Leiden: Brill Online, <a href="/w/index.php?title=OCLC_(identifier)&action=edit&redlink=1" class="new" title="OCLC (identifier) (դեռ գրված չէ)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/624382576">624382576</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=%CA%BFIr%C4%81%E1%B8%B3&rft.btitle=Encyclopaedia+of+Islam%2C+Second+Edition&rft.place=Leiden&rft.pub=Brill+Online&rft.date=2011&rft_id=info%3Aoclcnum%2F624382576&rft.aulast=Miquel&rft.aufirst=A.&rft.au=Brice%2C+W.C.&rft.au=Sourdel%2C+D.&rft.au=Aubin%2C+J.&rft.au=Holt%2C+P.M.&rft.au=Kelidar%2C+A.&rft.au=Blanc%2C+H.&rft.au=MacKenzie%2C+D.N.&rft.au=Pellat%2C+Ch.&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-bahrani-9"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-bahrani_9-0">9,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-bahrani_9-1">9,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFBahrani1998" class="citation cs2">Bahrani, Z. (1998), «Conjuring Mesopotamia: imaginative geography a world past», in Meskell, L. (ed.), <i>Archaeology under fire: Nationalism, politics and heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East</i>, London: Routledge, էջեր 159–174, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-415-19655-0" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-415-19655-0"><bdi>978-0-415-19655-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Conjuring+Mesopotamia%3A+imaginative+geography+a+world+past&rft.btitle=Archaeology+under+fire%3A+Nationalism%2C+politics+and+heritage+in+the+Eastern+Mediterranean+and+Middle+East&rft.place=London&rft.pages=159-174&rft.pub=Routledge&rft.date=1998&rft.isbn=978-0-415-19655-0&rft.aulast=Bahrani&rft.aufirst=Z.&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">Scheffler, Thomas; 2003. “ 'Fertile crescent', 'Orient', 'Middle East': the changing mental maps of Southeast Asia,” <i>European Review of History</i> 10/2: 253–272.</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">Thompson, William R. (2004) "Complexity, Diminishing Marginal Returns, and Serial Mesopotamian Fragmentation" (Vol 3, Journal of World Systems Research)</span> </li> <li id="cite_note-BBC1-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BBC1_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11729813">«Migrants from the Near East 'brought farming to Europe'<span class="cs1-kern-right"></span>»</a>. BBC. 2010 թ․ նոյեմբերի 10<span class="reference-accessdate">. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Migrants+from+the+Near+East+%27brought+farming+to+Europe%27&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fnews%2Fscience-environment-11729813&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFPollock1999" class="citation cs2">Pollock, Susan (1999), <i>Ancient Mesopotamia. The Eden that never was</i>, Case Studies in Early Societies, Cambridge: Cambridge University Press, էջ 2, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-521-57568-3" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-521-57568-3"><bdi>978-0-521-57568-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Mesopotamia.+The+Eden+that+never+was&rft.place=Cambridge&rft.series=Case+Studies+in+Early+Societies&rft.pages=2&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1999&rft.isbn=978-0-521-57568-3&rft.aulast=Pollock&rft.aufirst=Susan&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/history/ancient/cultures/mesopotamia_gallery_03.shtml">«Ancient History in depth: Mesopotamia»</a>. BBC History<span class="reference-accessdate">. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 21-ին</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Ancient+History+in+depth%3A+Mesopotamia&rft.pub=BBC+History&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fhistory%2Fancient%2Fcultures%2Fmesopotamia_gallery_03.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">Finkelstein, J.J. (1955), "Subartu and Subarian in Old Babylonian Sources", (Journal of Cuneiform Studies Vol 9, No. 1)</span> </li> <li id="cite_note-Deutscher-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Deutscher_16-0">16,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Deutscher_16-1">16,1</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Deutscher_16-2">16,2</a></sup></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFDeutscher,_Guy2007" class="citation cs2"><a href="/w/index.php?title=Guy_Deutscher_(linguist)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Guy Deutscher (linguist) (դեռ գրված չէ)">Deutscher, Guy</a> (2007), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.am/books?id=XFwUxmCdG94C"><i>Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation</i></a>, <a href="/wiki/Oxford_University_Press" class="mw-redirect" title="Oxford University Press">Oxford University Press US</a>, էջեր 20–21, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-19-953222-3" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-19-953222-3"><bdi>978-0-19-953222-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Syntactic+Change+in+Akkadian%3A+The+Evolution+of+Sentential+Complementation&rft.pages=20-21&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.date=2007&rft.isbn=978-0-19-953222-3&rft.au=Deutscher%2C+Guy&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.am%2Fbooks%3Fid%3DXFwUxmCdG94C&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-woods-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-woods_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Woods C. 2006 “Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian”. In S.L. Sanders (ed) <i>Margins of Writing, Origins of Culture</i>: 91–120 Chicago <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://oi.uchicago.edu/pdf/OIS2.pdf">[1]</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130429121058/http://oi.uchicago.edu/pdf/OIS2.pdf">Արխիվացված</a> 2013-04-29 <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Tatlow, Elisabeth Meier <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.am/books?id=ONkJ_Rj1SS8C&pg=PA75&dq=women+men+literate+babylonia&as_brr=3#PPA75,M1"><i>Women, Crime, and Punishment in Ancient Law and Society: The ancient Near East</i></a> Continuum International Publishing Group Ltd. (31 March 2005) <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-8264-1628-5" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-8264-1628-5">978-0-8264-1628-5</a> p. 75</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">Eves, Howard <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.am/books?id=LIsuAAAAIAAJ&dq=Eves+An+introduction+to+the+history+of+mathematics&q=time-mile&pgis=1#search"><i>An Introduction to the History of Mathematics</i></a> Holt, Rinehart and Winston, 1969 p. 31</span> </li> <li id="cite_note-Brown-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Brown_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text">D. Brown (2000), <i>Mesopotamian Planetary Astronomy-Astrology</i>, Styx Publications, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/90-5693-036-2" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/90-5693-036-2">90-5693-036-2</a>.</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/w/index.php?title=Otto_E._Neugebauer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Otto E. Neugebauer (դեռ գրված չէ)">Otto E. Neugebauer</a> (1945). "The History of Ancient Astronomy Problems and Methods", <i>Journal of Near Eastern Studies</i> <b>4</b> (1), p. 1–38.</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/w/index.php?title=George_Sarton&action=edit&redlink=1" class="new" title="George Sarton (դեռ գրված չէ)">George Sarton</a> (1955). "Chaldaean Astronomy of the Last Three Centuries B.C.", <i>Journal of the American Oriental Society</i> <b>75</b> (3), p. 166–173 [169].</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">William P.D. Wightman (1951, 1953), <i>The Growth of Scientific Ideas</i>, Yale University Press p.38.</span> </li> <li id="cite_note-Stol-99-24"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Stol-99_24-0">24,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Stol-99_24-1">24,1</a></sup></span> <span class="reference-text">H.F.J. Horstmanshoff, Marten Stol, Cornelis Tilburg (2004), <i>Magic and Rationality in Ancient Near Eastern and Graeco-Roman Medicine</i>, p. 99, <a href="/w/index.php?title=Brill_Publishers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Brill Publishers (դեռ գրված չէ)">Brill Publishers</a>, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/90-04-13666-5" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/90-04-13666-5">90-04-13666-5</a>.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text">Marten Stol (1993), <i>Epilepsy in Babylonia</i>, p. 55, <a href="/w/index.php?title=Brill_Publishers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Brill Publishers (դեռ գրված չէ)">Brill Publishers</a>, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/90-72371-63-1" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/90-72371-63-1">90-72371-63-1</a>.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text">H.F.J. Horstmanshoff, Marten Stol, Cornelis Tilburg (2004), <i>Magic and Rationality in Ancient Near Eastern and Graeco-Roman Medicine</i>, pp. 97–98, <a href="/w/index.php?title=Brill_Publishers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Brill Publishers (դեռ գրված չէ)">Brill Publishers</a>, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/90-04-13666-5" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/90-04-13666-5">90-04-13666-5</a>.</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text">Marten Stol (1993), <i>Epilepsy in Babylonia</i>, p. 5, <a href="/w/index.php?title=Brill_Publishers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Brill Publishers (դեռ գրված չէ)">Brill Publishers</a>, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/90-72371-63-1" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/90-72371-63-1">90-72371-63-1</a>.</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text">Stephanie Dalley and <a href="/w/index.php?title=John_Peter_Oleson&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Peter Oleson (դեռ գրված չէ)">John Peter Oleson</a> (January 2003). "Sennacherib, Archimedes, and the Water Screw: The Context of Invention in the Ancient World", <i>Technology and Culture</i> <b>44</b> (1).</span> </li> <li id="cite_note-BBC2-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-BBC2_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFTwist" class="citation cs2">Twist, Jo (2005 թ․ նոյեմբերի 20), <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/4450052.stm"><i>Open media to connect communities</i></a>, BBC News<span class="reference-accessdate">, Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 6-ին</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Open+media+to+connect+communities&rft.pub=BBC+News&rft.aulast=Twist&rft.aufirst=Jo&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Ftechnology%2F4450052.stm&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFBertman2005" class="citation book cs1">Bertman, Stephen (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/handbooktolifein0000bert"><i>Handbook to life in ancient Mesopotamia</i></a> (Paperback ed.). Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press. էջ <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/handbooktolifein0000bert/page/312">312</a>. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-19-518364-1" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-19-518364-1"><bdi>978-0-19-518364-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Handbook+to+life+in+ancient+Mesopotamia&rft.place=Oxford+%5Bu.a.%5D&rft.pages=312&rft.edition=Paperback&rft.pub=Oxford+Univ.+Press&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-19-518364-1&rft.aulast=Bertman&rft.aufirst=Stephen&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhandbooktolifein0000bert&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a></span> <span class="reference-text">Giorgio Buccellati (1981), "Wisdom and Not: The Case of Mesopotamia", <i>Journal of the American Oriental Society</i> <b>101</b> (1), pp. 35–47.</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a></span> <span class="reference-text">Giorgio Buccellati (1981), "Wisdom and Not: The Case of Mesopotamia", <i>Journal of the American Oriental Society</i> <b>101</b> (1), pp. 35–47 43.</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFKaren_Rhea_Nemet-Nejat1998" class="citation cs2">Karen Rhea Nemet-Nejat (1998), <i>Daily Life in Ancient Mesopotamia</i></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Daily+Life+in+Ancient+Mesopotamia&rft.date=1998&rft.au=Karen+Rhea+Nemet-Nejat&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFRivkah_Harris2000" class="citation cs2">Rivkah Harris (2000), <i>Gender and Aging in Mesopotamia</i></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Gender+and+Aging+in+Mesopotamia&rft.date=2000&rft.au=Rivkah+Harris&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-Kramer1963-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kramer1963_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFKramer1963" class="citation book cs1">Kramer, Samuel Noah (1963). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/sumerians.pdf"><i>The Sumerians: Their History, Culture, and Character</i></a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. The Univ. of Chicago Press. <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-226-45238-8" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-226-45238-8"><bdi>978-0-226-45238-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Sumerians%3A+Their+History%2C+Culture%2C+and+Character&rft.pub=The+Univ.+of+Chicago+Press&rft.date=1963&rft.isbn=978-0-226-45238-8&rft.aulast=Kramer&rft.aufirst=Samuel+Noah&rft_id=https%3A%2F%2Foi.uchicago.edu%2Fsites%2Foi.uchicago.edu%2Ffiles%2Fuploads%2Fshared%2Fdocs%2Fsumerians.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text">Bibby, Geoffrey and Phillips, Carl (1996), "Looking for Dilmun" (Interlink Pub Group)</span> </li> <li id="cite_note-Cengage_Learning,_1_Jan_2010-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Cengage_Learning,_1_Jan_2010_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFRichard_BullietPamela_Kyle_CrossleyDaniel_HeadrickSteven_Hirsch" class="citation cs2">Richard Bulliet; Pamela Kyle Crossley; Daniel Headrick; Steven Hirsch; Lyman Johnson; David Northup (2010 թ․ հունվարի 1), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.am/?id=jvsVSqhw-FAC&pg=PA29&dq=mesopotamian+agriculture#v=onepage&q=mesopotamian%20agriculture&f=false"><i>The Earth and Its Peoples: A Global History</i></a>, Cengage Learning, 1 Jan 2010, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-538-74438-6" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-538-74438-6"><bdi>978-0-538-74438-6</bdi></a><span class="reference-accessdate">, Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 30-ին</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Earth+and+Its+Peoples%3A+A+Global+History&rft.pub=Cengage+Learning%2C+1+Jan+2010&rft.isbn=978-0-538-74438-6&rft.au=Richard+Bulliet&rft.au=Pamela+Kyle+Crossley&rft.au=Daniel+Headrick&rft.au=Steven+Hirsch&rft.au=Lyman+Johnson&rft.au=David+Northup&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.am%2F%3Fid%3DjvsVSqhw-FAC%26pg%3DPA29%26dq%3Dmesopotamian%2Bagriculture%23v%3Donepage%26q%3Dmesopotamian%2520agriculture%26f%3Dfalse&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-H._W._F._Saggs-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-H._W._F._Saggs_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFH.W.F._Saggs_-_Professor_Emeritus_of_Semitic_Languages_at_University_College,_Cardiff2000" class="citation cs2">H.W.F. Saggs - Professor Emeritus of Semitic Languages at University College, Cardiff (2000), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.am/?id=BPdLxEyHci0C&pg=PA58&lpg=PA58&dq=agricultural+practice+in+Babylonia#v=onepage&q=agricultural%20practice%20in%20Babylonia&f=false"><i>Babylonians</i></a>, University of California Press, 1 Jun 2000, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-520-20222-1" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-520-20222-1"><bdi>978-0-520-20222-1</bdi></a><span class="reference-accessdate">, Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 29-ին</span></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Babylonians&rft.pub=University+of+California+Press%2C+1+Jun+2000&rft.date=2000&rft.isbn=978-0-520-20222-1&rft.au=H.W.F.+Saggs+-+Professor+Emeritus+of+Semitic+Languages+at+University+College%2C+Cardiff&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.am%2F%3Fid%3DBPdLxEyHci0C%26pg%3DPA58%26lpg%3DPA58%26dq%3Dagricultural%2Bpractice%2Bin%2BBabylonia%23v%3Donepage%26q%3Dagricultural%2520practice%2520in%2520Babylonia%26f%3Dfalse&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/0-520-20222-8" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/0-520-20222-8">0-520-20222-8</a></span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text">Roux, Georges, (1993) "Ancient Iraq" (Penguin)</span> </li> <li id="cite_note-Robert_Dalling_2004-40"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Robert_Dalling_2004_40-0">40,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Robert_Dalling_2004_40-1">40,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFRobert_Dalling2004" class="citation cs2">Robert Dalling (2004), <i>The Story of Us Humans, from Atoms to Today's Civilization</i></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Story+of+Us+Humans%2C+from+Atoms+to+Today%27s+Civilization&rft.date=2004&rft.au=Robert+Dalling&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text">Winter, Irene J. (1985). "After the Battle is Over: The 'Stele of the Vultures' and the Beginning of Historical Narrative in the Art of the Ancient Near East". In Kessler, Herbert L.; Simpson, Marianna Shreve. Pictorial Narrative in Antiquity and the Middle Ages. Center for Advanced Study in the Visual Arts, Symposium Series IV. 16. Washington DC: National Gallery of Art. pp. 11–32. <a href="/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/0091-7338">0091-7338</a>.</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a></span> <span class="reference-text">Fensham, F. Charles (19620, "Widow, Orphan, and the Poor in Ancient near Eastern Legal and Wisdom Literature" (Journal of Near Eastern Studies Vol. 21, No. 2 (Apr., 1962)), pp. 129–139</span> </li> <li id="cite_note-:0-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:0_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 24–37</span> </li> <li id="cite_note-:1-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:1_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 45–59</span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 61–66</span> </li> <li id="cite_note-:2-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:2_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, Chapters 2–5</span> </li> <li id="cite_note-:3-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:3_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 110–112</span> </li> <li id="cite_note-:4-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:4_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 66–74</span> </li> <li id="cite_note-:5-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:5_49-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 71–73</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 66–74; 167</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a></span> <span class="reference-text">Frankfort, 141–193</span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite id="CITEREFDunham2005" class="citation cs2">Dunham, Sally (2005), «Ancient Near Eastern architecture», in Daniel Snell (ed.), <i>A Companion to the Ancient Near East</i>, Oxford: Blackwell, էջեր 266–280, <a href="/wiki/ISBN_(identifier)" class="mw-redirect" title="ISBN (identifier)">ISBN</a> <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-631-23293-3" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-631-23293-3"><bdi>978-0-631-23293-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Ancient+Near+Eastern+architecture&rft.btitle=A+Companion+to+the+Ancient+Near+East&rft.place=Oxford&rft.pages=266-280&rft.pub=Blackwell&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-631-23293-3&rft.aulast=Dunham&rft.aufirst=Sally&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancient.eu/Mesopotamia/">«Mesopotamia»</a>. <i>Ancient History Encyclopedia</i><span class="reference-accessdate">. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 21-ին</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Ancient+History+Encyclopedia&rft.atitle=Mesopotamia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ancient.eu%2FMesopotamia%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Գրականություն_2"><span id=".D4.B3.D6.80.D5.A1.D5.AF.D5.A1.D5.B6.D5.B8.D6.82.D5.A9.D5.B5.D5.B8.D6.82.D5.B6_2"></span>Գրականություն</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=29" title="Խմբագրել բաժինը. Գրականություն" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=29" title="Edit section's source code: Գրականություն"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Atlas de la Mésopotamie et du Proche-Orient ancien</i>, Brepols, 1996 <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/2-503-50046-3" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/2-503-50046-3">2-503-50046-3</a>.</li> <li>Benoit, Agnès; 2003. <i>Art et archéologie : les civilisations du Proche-Orient ancien</i>, Manuels de l'Ecole du Louvre.</li> <li>Jean Bottéro; 1987. <i>Mésopotamie. L'écriture, la raison et les dieux</i>, Gallimard, coll. «Folio Histoire», .</li> <li>Bottéro, Jean; 1995. <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.am/books?id=rygDbL2U5YEC">Mesopotamia: writing, reasoning and the gods</a></i>. Trans. by Zainab Bahrani and Marc Van de Mieroop, University of Chicago Press. <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/978-0-226-06727-8" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/978-0-226-06727-8">978-0-226-06727-8</a></li> <li>Edzard, Dietz Otto; 2004. <i>Geschichte Mesopotamiens. Von den Sumerern bis zu Alexander dem Großen</i>, München, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/3-406-51664-5" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/3-406-51664-5">3-406-51664-5</a></li> <li>Hrouda, Barthel and Rene Pfeilschifter; 2005. <i>Mesopotamien. Die antiken Kulturen zwischen Euphrat und Tigris.</i> München 2005 (4. Aufl.), <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/3-406-46530-7" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/3-406-46530-7">3-406-46530-7</a></li> <li>Joannès, Francis; 2001. <i>Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne</i>, Robert Laffont.</li> <li>Korn, Wolfgang; 2004. <i>Mesopotamien – Wiege der Zivilisation. 6000 Jahre Hochkulturen an Euphrat und Tigris</i>, Stuttgart, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/3-8062-1851-X" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/3-8062-1851-X">3-8062-1851-X</a></li> <li>Kuhrt, Amélie; 1995. <i>The Ancient Near East: c. 3000–330 B.C</i>. 2 Vols. Routledge: London and New York.</li> <li>Liverani, Mario; 1991. <i>Antico Oriente: storia, società, economia</i>. Editori Laterza: Roma.</li> <li>Matthews, Roger; 2005. <i>The early prehistory of Mesopotamia – 500,000 to 4,500 BC</i>, Turnhout 2005, <a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B3%D6%80%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/2-503-50729-8" title="Սպասարկող:Գրքայինաղբյուրները/2-503-50729-8">2-503-50729-8</a></li> <li>Oppenheim, A. Leo; 1964. <i>Ancient Mesopotamia: Portrait of a dead civilization</i>. The University of Chicago Press: Chicago and London. Revised edition completed by Erica Reiner, 1977.</li> <li>Pollock, Susan; 1999.<i> Ancient Mesopotamia: the Eden that never was</i>. Cambridge University Press: Cambridge.</li> <li>Postgate, J. Nicholas; 1992. <i>Early Mesopotamia: Society and Economy at the dawn of history</i>. Routledge: London and New York.</li> <li>Roux, Georges; 1964. <i>Ancient Iraq</i>, Penguin Books.</li> <li>Silver, Morris; 2007. <i>Redistribution and Markets in the Economy of Ancient Mesopotamia: Updating Polanyi</i>, <a href="/w/index.php?title=Antiguo_Oriente&action=edit&redlink=1" class="new" title="Antiguo Oriente (դեռ գրված չէ)">Antiguo Oriente</a> 5: 89–112.</li> <li>Snell, Daniel (ed.); 2005. <i>A Companion to the Ancient Near East</i>. Malden, MA : Blackwell Pub, 2005.</li> <li>Van de Mieroop, Marc; 2004. <i>A history of the ancient Near East. ca 3000–323 BC</i>. Oxford: Blackwell Publishing.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Արտաքին_հղումներ"><span id=".D4.B1.D6.80.D5.BF.D5.A1.D6.84.D5.AB.D5.B6_.D5.B0.D5.B2.D5.B8.D6.82.D5.B4.D5.B6.D5.A5.D6.80"></span>Արտաքին հղումներ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&veaction=edit&section=30" title="Խմբագրել բաժինը. Արտաքին հղումներ" class="mw-editsection-visualeditor"><span>խմբագրել</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&action=edit&section=30" title="Edit section's source code: Արտաքին հղումներ"><span>խմբագրել կոդը</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ancientopedia.com/Mesopotamia/">Ancient Mesopotamia</a> – timeline, definition, and articles at Ancient History Encyclopedia</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mesopotamia.co.uk/">Mesopotamia</a> – introduction to Mesopotamia from the <a href="/w/index.php?title=British_Museum&action=edit&redlink=1" class="new" title="British Museum (դեռ գրված չէ)">British Museum</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070721235759/http://fax.libs.uga.edu/DS49xB8x1920/">By Nile and Tigris</a>, a narrative of journeys in Egypt and Mesopotamia on behalf of the British museum between the years 1886 and 1913, by Sir E.A. <a href="/w/index.php?title=Wallis_Budge&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wallis Budge (դեռ գրված չէ)">Wallis Budge</a>, 1920 <i>(a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; <a href="/wiki/DjVu" title="DjVu">DjVu</a> & <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081121055457/http://fax.libs.uga.edu/DS49xB8x1920/1f">layered PDF</a> format)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050525231213/http://fax.libs.uga.edu/ds49x2xm465d/">A Dweller in Mesopotamia</a>, being the adventures of an official artist in the Garden of Eden, by Donald Maxwell, 1921 <i>(a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; <a href="/wiki/DjVu" title="DjVu">DjVu</a> & <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050906055955/http://fax.libs.uga.edu/DS49x2xM465D/1f/dweller_in_mesopotamia.pdf">«layered PDF»</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. Արխիվացված է <a rel="nofollow" class="external text" href="http://fax.libs.uga.edu/DS49x2xM465D/1f/dweller_in_mesopotamia.pdf">օրիգինալից</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> 2005 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=layered+PDF&rft_id=http%3A%2F%2Ffax.libs.uga.edu%2FDS49x2xM465D%2F1f%2Fdweller_in_mesopotamia.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span> <small>(7.53 MB)</small> format)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://fax.libs.uga.edu/DS69x5xH236M/">Mesopotamian Archaeology</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050215054649/http://fax.libs.uga.edu/DS69x5xH236M/">Արխիվացված</a> 2005-02-15 <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, by Percy S.P. Pillow, 1912 <i>(a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; <a href="/wiki/DjVu" title="DjVu">DjVu</a> & <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r10127783"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20051007220405/http://fax.libs.uga.edu/DS69x5xH236M/1f/mesopotamian_archaeology.pdf">«layered PDF»</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. Արխիվացված է <a rel="nofollow" class="external text" href="http://fax.libs.uga.edu/DS69x5xH236M/1f/mesopotamian_archaeology.pdf">օրիգինալից</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> 2005 թ․ հոկտեմբերի 7-ին<span class="reference-accessdate">. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 5-ին</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=layered+PDF&rft_id=http%3A%2F%2Ffax.libs.uga.edu%2FDS69x5xH236M%2F1f%2Fmesopotamian_archaeology.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fhy.wikipedia.org%3A%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" class="Z3988"></span> <small>(12.8 MB)</small> format)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wdl.org/en/item/11773/">Mesopotamia</a>, 1920</li></ul> <table class="toccolours" style="width:100%"><tbody><tr><td style="width:auto"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Notification-icon-Commons-logo.svg/24px-Notification-icon-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Notification-icon-Commons-logo.svg/36px-Notification-icon-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Notification-icon-Commons-logo.svg/48px-Notification-icon-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="30" data-file-height="30" /></span></span></td><td style="width:100%"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D5%A5%D5%BD%D5%BF" title="Վիքիպահեստ">Վիքիպահեստն</a> ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mesopotamia" class="extiw" title="commons:Category:Mesopotamia">«Միջագետք»</a> հոդվածին։</td></tr></tbody></table> <table class="navbox" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td style="padding:2px"><table class="nowraplinks hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group"><div style="padding: 0px 18px 0px 0px; width: 100%;"><div style="float: left;"><span class="noprint plainlinksneverexpand nowrap" style="font-size:x-small;"> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D4%B1%D6%80%D5%BF%D5%A1%D6%84%D5%AB%D5%B6_%D5%B0%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Դիտել այս կաղապարը"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a></span> </span></div>  Բառարաններ և հանրագիտարաններ</div></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="https://hy.wikisource.org/wiki/ru:%D0%91%D0%AD%D0%90%D0%9D/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" class="extiw" title="s:ru:БЭАН/Месопотамия">Աստվածաշնչյան</a> · <a href="https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Mesopotamia" class="extiw" title="wikisource:1911 Encyclopædia Britannica/Mesopotamia">Բրիտանիկա (11-րդ)</a> · <a href="https://hy.wikisource.org/wiki/ru:%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" class="extiw" title="s:ru:ЭСБЕ/Месопотамия">Բրոքհաուսի և Եփրոնի</a> · <a href="https://hy.wikisource.org/wiki/ru:%D0%9C%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" class="extiw" title="s:ru:МЭСБЕ/Месопотамия">Բրոքհաուսի և Եփրոնի փոքր</a> · <a href="https://hy.wikisource.org/wiki/ru:%D0%A0%D0%A1%D0%9A%D0%94/Mesopotamia" class="extiw" title="s:ru:РСКД/Mesopotamia">Դասական հնությունների իրական բառարան</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/Mésopotamie/184335">Լարուսի</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.larousse.fr/encyclopedie/images/La_Mésopotamie_ancienne/1011158">Լարուսի</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://eleven.co.il/article/12733">Համառոտ հրեական</a> · <a href="https://hy.wikisource.org/wiki/ru:%D0%95%D0%AD%D0%91%D0%95/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" class="extiw" title="s:ru:ЕЭБЕ/Месопотамия">Հրեական Բրոքհաուսի և Եփրոնի</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0042156.xml">Մեծ կատալոնական</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://snl.no/Mesopotamia">Մեծ նորվեգական</a> · <a href="https://hy.wikisource.org/wiki/ru:%D0%91%D0%A1%D0%AD1/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%8F" class="extiw" title="s:ru:БСЭ1/Месопотамия">Մեծ սովետական (1 հրտ.)</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://meshb.nlm.nih.gov/record/ui?ui=D064867">MESH ID</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/mesopotamia">Treccani</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/mesopotamie-vue-d-ensemble/">Universalis</a> · <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/mesopotamie-premier-peuplement/">Universalis</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6688061">.mw-parser-output .ts-navbox-plaintitle{font-size:100%!important;margin:0 6em!important}</style></div><table class="nowraplinks authoritycontrol collapsible collapsed navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><span style="float:left;width:6em"> </span><div class="ts-navbox-plaintitle" style="font-size:114%"><a href="/wiki/%D5%89%D5%A1%D6%83%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%B7%D5%B9%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%BE%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%B0%D5%BD%D5%AF%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Չափորոշչային վերահսկողություն">Չափորոշչային վերահսկողություն</a></div></th></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4038788-4">4038788-4</a> · <span title="Կոնգրեսի գրադարանի ստուգիչ համար" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">LCCN</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/sh97001366">sh97001366</a> · <a href="/wiki/%D4%BC%D5%A1%D5%BF%D5%BE%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Լատվիայի ազգային գրադարան">LNB</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://viaf.org/processed/LNB%7CLNC10-000123325">000123325</a> · <span title="Microsoft Academic" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">Microsoft</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://academic.microsoft.com/#/detail/85064482">85064482</a> · <a href="/wiki/%D5%89%D5%A5%D5%AD%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Չեխիայի ազգային գրադարան">NKC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ge138159">ge138159</a> · <a href="/wiki/%D5%87%D5%BE%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6" title="Շվեդիայի ազգային գրադարան">LIBRIS</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://libris.kb.se/auth/153929">153929</a> · <a href="/wiki/VIAF" title="VIAF">VIAF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://viaf.org/viaf/234579587">234579587</a> · <span title="WorldCat" style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help;">WorldCat VIAF</span>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/identities/containsVIAFID/234579587">234579587</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ստացված է «<a dir="ltr" href="https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միջագետք&oldid=10063554">https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միջագետք&oldid=10063554</a>» էջից</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8" title="Սպասարկող:Կատեգորիաները">Կատեգորիաներ</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6" title="Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական">Արևելյան Միջերկրական</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D4%B1%D5%BD%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի պատմություն">Արևմտյան Ասիայի պատմություն</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D4%BB%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%AB_%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Կատեգորիա:Իրաքի աշխարհագրություն">Իրաքի աշխարհագրություն</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D4%BC%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%BF" title="Կատեգորիա:Լևանտ">Լևանտ</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D6%80%D6%87%D5%B4%D5%BF%D5%B5%D5%A1%D5%B6_%D4%B1%D5%BD%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Կատեգորիա:Հարավարևմտյան Ասիայի աշխարհագրություն">Հարավարևմտյան Ասիայի աշխարհագրություն</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%80%D5%AB%D5%B6_%D5%84%D5%A5%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84" title="Կատեգորիա:Հին Մերձավոր Արևելք">Հին Մերձավոր Արևելք</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%84%D5%A5%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84" title="Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելք">Մերձավոր Արևելք</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%84%D5%A5%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB_%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի աշխարհագրություն">Մերձավոր Արևելքի աշխարհագրություն</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%84%D5%A5%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ">Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%84%D5%A5%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D4%B1%D6%80%D6%87%D5%A5%D5%AC%D6%84%D5%AB_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմություն">Մերձավոր Արևելքի պատմություն</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84" title="Կատեգորիա:Միջագետք">Միջագետք</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%A6%D5%A5%D6%80" title="Կատեգորիա:Պատմական մարզեր">Պատմական մարզեր</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%8D%D5%AB%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6" title="Կատեգորիա:Սիրիայի աշխարհագրություն">Սիրիայի աշխարհագրություն</a></li><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%94%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D6%80%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Կատեգորիա:Քաղաքակրթություններ">Քաղաքակրթություններ</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Թաքցված կատեգորիա: <ul><li><a href="/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:Webarchive_template_wayback_links" title="Կատեգորիա:Webarchive template wayback links">Webarchive template wayback links</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Այս էջը վերջին անգամ փոփոխվել է 31 Հուլիսի 2024-ի ժամը 23:07-ին:</li> <li id="footer-info-copyright">Տեքստը հասանելի է <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hy">Քրիեյթիվ Քոմոնս Հղման-Համանման տարածման</a> թույլատրագրի ներքո, առանձին դեպքերում հնարավոր են հավելյալ պայմաններ։ Մանրամասնությունների համար այցելեք՝ <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Օգտագործման պայմաններ</a>։</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Գաղտնիության քաղաքականություն</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B7%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8">Վիքիպեդիայի մասին</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D5%A6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B4_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%BD%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%BE%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D6%81">Հրաժարագրեր</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ծրագրավորողներ</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/hy.wikipedia.org">Վիճակագրություն</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie statement</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//hy.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Տեսքը բջջայինով</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-zhjmb","wgBackendResponseTime":158,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.935","walltime":"1.445","ppvisitednodes":{"value":2167,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":56173,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":1175,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":9,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":4,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":90660,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 888.457 1 -total"," 52.35% 465.124 1 Կաղապար:Ծանտուփ"," 51.94% 461.477 1 Կաղապար:Ծանցանկ"," 29.49% 261.974 1 Կաղապար:Արտաքին_հղումներ"," 17.98% 159.726 5 Կաղապար:Cite_web"," 17.27% 153.455 16 Կաղապար:Citation"," 11.78% 104.621 1 Կաղապար:Քույրհղումներ"," 3.26% 28.955 2 Կաղապար:Cite_news"," 3.09% 27.478 1 Կաղապար:Այլ_կիրառումներ"," 2.63% 23.325 1 Կաղապար:Lang-syr"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.464","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5697144,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-598c47c764-5nc9q","timestamp":"20241119043726","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0544\u056b\u057b\u0561\u0563\u0565\u057f\u0584","url":"https:\/\/hy.wikipedia.org\/wiki\/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%A1%D5%A3%D5%A5%D5%BF%D6%84","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q11767","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q11767","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2007-04-09T13:53:03Z","dateModified":"2024-07-31T23:07:11Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/e\/ed\/N-Mesopotamia_and_Syria_english.svg"}</script> </body> </html>