CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="gl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Idade de Pedra - Wikipedia, a enciclopedia libre</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )glwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","xaneiro","febreiro","marzo","abril","maio","xuño","xullo","agosto","setembro","outubro","novembro","decembro"],"wgRequestId":"27dd4be5-fcc8-4d04-a68e-debc2f9dd636","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Idade_de_Pedra","wgTitle":"Idade de Pedra","wgCurRevisionId":6809563,"wgRevisionId":6809563,"wgArticleId":21358,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Páxinas que usan a extensión EasyTimeline","Wikipedia:Páxinas que usan ligazóns máxicas ISBN","Artigos que toda Wikipedia debería ter (máis de 30 kB)","Wikipedia:Todos os artigos que requiren referencias","Wikipedia:Artigos que requiren referencias desde decembro de 2015","Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)","Idade de Pedra"],"wgPageViewLanguage":"gl","wgPageContentLanguage":"gl","wgPageContentModel":"wikitext", "wgRelevantPageName":"Idade_de_Pedra","wgRelevantArticleId":21358,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"gl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"gl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q11759","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["architecture","bitness","brands","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"], "GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.charinsert-styles":"ready","ext.gadget.PortalClass":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","ext.timeline.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp", "ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.charinsert","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=gl&modules=ext.cite.styles%7Cext.timeline.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=gl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=gl&modules=ext.gadget.PortalClass%2Ccharinsert-styles&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=gl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.3"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG/1200px-Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1130"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG/800px-Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="753"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG/640px-Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="603"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Idade de Pedra - Wikipedia, a enciclopedia libre"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//gl.m.wikipedia.org/wiki/Idade_de_Pedra"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Editar" href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (gl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//gl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Idade_de_Pedra"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.gl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Fonte Atom de novas de Wikipedia" href="/w/index.php?title=Especial:Cambios_recentes&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Idade_de_Pedra rootpage-Idade_de_Pedra skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Saltar ao contido</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sitio"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menú principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menú principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menú principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">mover á barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">agochar</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navegación </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portada" title="Visitar a páxina principal [z]" accesskey="z"><span>Portada</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_da_comunidade" title="Información acerca do proxecto, do que pode facer e dos lugares onde atopar as cousas"><span>Portal da comunidade</span></a></li><li id="n-A-Taberna" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:A_Taberna"><span>A Taberna</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Actualidade" title="Información acerca de acontecementos de actualidade"><span>Actualidade</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Cambios_recentes" title="A lista de modificacións recentes no wiki [r]" accesskey="r"><span>Cambios recentes</span></a></li><li id="n-Artigos-de-calidade" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Artigos_de_calidade"><span>Artigos de calidade</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Ao_chou" title="Cargar unha páxina ao chou [x]" accesskey="x"><span>Páxina ao chou</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Axuda" title="O lugar para informarse"><span>Axuda</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Portada" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="a Wikipedia en galego" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-gl.svg" width="118" height="13" style="width: 7.375em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Especial:Procurar" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Procurar neste wiki [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Procura</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Procurar en Wikipedia" aria-label="Procurar en Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Procurar neste wiki [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Especial:Procurar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Procurar</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Ferramentas persoais"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aparencia"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Cambia a aparencia do tamaño da fonte, o ancho e a cor da páxina" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aparencia" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Aparencia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_gl.wikipedia.org&uselang=gl" class=""><span>Doazóns</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Especial:Crear_unha_conta&returnto=Idade+de+Pedra" title="É recomendable que cree unha conta e acceda ao sistema, se ben non é obrigatorio" class=""><span>Crear unha conta</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Especial:Iniciar_sesi%C3%B3n&returnto=Idade+de+Pedra" title="É recomendable que se rexistre, se ben non é obrigatorio [o]" accesskey="o" class=""><span>Acceder ao sistema</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Máis opcións" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ferramentas persoais" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Ferramentas persoais</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menú de usuario" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_gl.wikipedia.org&uselang=gl"><span>Doazóns</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Crear_unha_conta&returnto=Idade+de+Pedra" title="É recomendable que cree unha conta e acceda ao sistema, se ben non é obrigatorio"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Crear unha conta</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Iniciar_sesi%C3%B3n&returnto=Idade+de+Pedra" title="É recomendable que se rexistre, se ben non é obrigatorio [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Acceder ao sistema</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Páxinas para os editores sen a sesión iniciada <a href="/wiki/Axuda:Introduci%C3%B3n" aria-label="Máis información sobre a edición"><span>máis información</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:As_mi%C3%B1as_contribuci%C3%B3ns" title="Unha lista das modificacións feitas desde este enderezo IP [y]" accesskey="y"><span>Contribucións</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:A_mi%C3%B1a_conversa" title="Conversa acerca de edicións feitas desde este enderezo IP [n]" accesskey="n"><span>Conversa</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sitio"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Contidos" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Contidos</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">mover á barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">agochar</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Inicio</div> </a> </li> <li id="toc-África" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#África"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>África</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-África-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Mostrar ou agochar a subsección "África"</span> </button> <ul id="toc-África-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Norte_de_África" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Norte_de_África"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Norte de África</span> </div> </a> <ul id="toc-Norte_de_África-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-O_Paleolítico" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#O_Paleolítico"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.1</span> <span>O Paleolítico</span> </div> </a> <ul id="toc-O_Paleolítico-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-O_Epipaleolítico" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#O_Epipaleolítico"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.2</span> <span>O Epipaleolítico</span> </div> </a> <ul id="toc-O_Epipaleolítico-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Neolítico_norteafricano" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Neolítico_norteafricano"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1.3</span> <span>Neolítico norteafricano</span> </div> </a> <ul id="toc-Neolítico_norteafricano-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-África_subsahariana" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#África_subsahariana"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>África subsahariana</span> </div> </a> <ul id="toc-África_subsahariana-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Idade_de_Pedra_Temperá_(ESA)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Idade_de_Pedra_Temperá_(ESA)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.1</span> <span>Idade de Pedra Temperá <i>(ESA)</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Idade_de_Pedra_Temperá_(ESA)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Idade_de_Pedra_Intermedia_(MSA)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Idade_de_Pedra_Intermedia_(MSA)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.2</span> <span>Idade de Pedra Intermedia <i>(MSA)</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Idade_de_Pedra_Intermedia_(MSA)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Idade_de_Pedra_Serodia_(LSA)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Idade_de_Pedra_Serodia_(LSA)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.3</span> <span>Idade de Pedra Serodia <i>(LSA)</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Idade_de_Pedra_Serodia_(LSA)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Oriente_Medio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Oriente_Medio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Oriente Medio</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Oriente_Medio-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Mostrar ou agochar a subsección "Oriente Medio"</span> </button> <ul id="toc-Oriente_Medio-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Paleolítico_en_Oriente_Medio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Paleolítico_en_Oriente_Medio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Paleolítico en Oriente Medio</span> </div> </a> <ul id="toc-Paleolítico_en_Oriente_Medio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mesolítico_en_Oriente_Medio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mesolítico_en_Oriente_Medio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Mesolítico en Oriente Medio</span> </div> </a> <ul id="toc-Mesolítico_en_Oriente_Medio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Neolítico_en_Oriente_Medio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Neolítico_en_Oriente_Medio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Neolítico en Oriente Medio</span> </div> </a> <ul id="toc-Neolítico_en_Oriente_Medio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-América" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#América"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>América</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-América-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Mostrar ou agochar a subsección "América"</span> </button> <ul id="toc-América-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Norteamérica_e_Mesoamérica" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Norteamérica_e_Mesoamérica"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Norteamérica e Mesoamérica</span> </div> </a> <ul id="toc-Norteamérica_e_Mesoamérica-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Suramérica" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Suramérica"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Suramérica</span> </div> </a> <ul id="toc-Suramérica-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Europa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Europa"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Europa</span> </div> </a> <ul id="toc-Europa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Notas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Notas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Notas</span> </div> </a> <ul id="toc-Notas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Véxase_tamén" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Véxase_tamén"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Véxase tamén</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Véxase_tamén-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Mostrar ou agochar a subsección "Véxase tamén"</span> </button> <ul id="toc-Véxase_tamén-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Bibliografía" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografía"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Bibliografía</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografía-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Outros_artigos" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Outros_artigos"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Outros artigos</span> </div> </a> <ul id="toc-Outros_artigos-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ligazóns_externas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ligazóns_externas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Ligazóns externas</span> </div> </a> <ul id="toc-Ligazóns_externas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Contidos" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mostrar ou agochar a táboa de contidos" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Mostrar ou agochar a táboa de contidos</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Idade de Pedra</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ir a un artigo noutra lingua. Dispoñible en 159 linguas" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-159" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">159 linguas</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Steentydperk" title="Steentydperk – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Steentydperk" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Steinzeit" title="Steinzeit – alemán suízo" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Steinzeit" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="alemán suízo" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%B5%E1%8A%95%E1%8C%8B%E1%8B%AD_%E1%8B%98%E1%88%98%E1%8A%95" title="ድንጋይ ዘመን – amhárico" lang="am" hreflang="am" data-title="ድንጋይ ዘመን" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amhárico" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Edat_de_Piedra" title="Edat de Piedra – aragonés" lang="an" hreflang="an" data-title="Edat de Piedra" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragonés" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="पाषाण युग – angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="पाषाण युग" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="angika" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC%D8%B1%D9%8A" title="العصر الحجري – árabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="العصر الحجري" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="árabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%AD%D8%AC%D8%B1%D9%89" title="عصر حجرى – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="عصر حجرى" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A7%B0_%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%97" title="প্ৰস্তৰ যুগ – assamés" lang="as" hreflang="as" data-title="প্ৰস্তৰ যুগ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="assamés" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%A1_de_piedra" title="Edá de piedra – asturiano" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Edá de piedra" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturiano" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Da%C5%9F_d%C3%B6vr%C3%BC" title="Daş dövrü – acerbaixano" lang="az" hreflang="az" data-title="Daş dövrü" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="acerbaixano" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B4_%D8%AF%D8%A4%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="داش دؤورانی – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="داش دؤورانی" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82" title="Таш быуат – baxkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Таш быуат" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baxkir" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Stoazeid" title="Stoazeid – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Stoazeid" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/K%C5%ABl%C4%97_gad%C4%ABn%C4%97" title="Kūlė gadīnė – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Kūlė gadīnė" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Panahon_kan_Gapo" title="Panahon kan Gapo – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Panahon kan Gapo" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Каменны век – belaruso" lang="be" hreflang="be" data-title="Каменны век" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belaruso" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Каменны век – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Каменны век" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0_%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%85%D0%B0" title="Каменна епоха – búlgaro" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Каменна епоха" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="búlgaro" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-blk mw-list-item"><a href="https://blk.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9C%E1%80%AF%E1%80%B6%E1%80%B8%E1%80%81%E1%80%B1%E1%80%90%E1%80%BA" title="လုံးခေတ် – Pa'O" lang="blk" hreflang="blk" data-title="လုံးခေတ်" data-language-autonym="ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ" data-language-local-name="Pa'O" class="interlanguage-link-target"><span>ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%B0_%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%97" title="প্রস্তর যুগ – bengalí" lang="bn" hreflang="bn" data-title="প্রস্তর যুগ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalí" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A2%E0%BE%A1%E0%BD%BC%E0%BC%8B%E0%BD%86%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%A6%E0%BE%A4%E0%BE%B1%E0%BD%BC%E0%BD%91%E0%BC%8B%E0%BD%94%E0%BD%A0%E0%BD%B2%E0%BC%8B%E0%BD%91%E0%BD%B4%E0%BD%A6%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BD%96%E0%BD%A6%E0%BC%8D" title="རྡོ་ཆས་སྤྱོད་པའི་དུས་རབས། – tibetano" lang="bo" hreflang="bo" data-title="རྡོ་ཆས་སྤྱོད་པའི་དུས་རབས།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tibetano" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Oadvezh_ar_maen" title="Oadvezh ar maen – bretón" lang="br" hreflang="br" data-title="Oadvezh ar maen" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretón" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Kameno_doba" title="Kameno doba – bosníaco" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Kameno doba" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosníaco" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Edat_de_pedra" title="Edat de pedra – catalán" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Edat de pedra" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalán" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%A2I%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%D0%BE%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D1%80" title="ТIулган оьмар – checheno" lang="ce" hreflang="ce" data-title="ТIулган оьмар" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="checheno" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%95%D8%B1%D8%AF%DB%95%D9%85%DB%8C_%D8%A8%DB%95%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%86" title="سەردەمی بەردین – kurdo central" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سەردەمی بەردین" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="kurdo central" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Ta%C5%9F_devri" title="Taş devri – Crimean Tatar" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Taş devri" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="Crimean Tatar" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Doba_kamenn%C3%A1" title="Doba kamenná – checo" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Doba kamenná" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="checo" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D1%83%D0%BB%D0%BB%C4%83_%C4%95%D0%BC%C4%95%D1%80" title="Чуллă ĕмĕр – chuvaxo" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Чуллă ĕмĕр" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="chuvaxo" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Oes_y_Cerrig" title="Oes y Cerrig – galés" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Oes y Cerrig" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="galés" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Stenalder" title="Stenalder – dinamarqués" lang="da" hreflang="da" data-title="Stenalder" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="dinamarqués" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="artigo bo"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Steinzeit" title="Steinzeit – alemán" lang="de" hreflang="de" data-title="Steinzeit" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alemán" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Dewr%C3%AA_Kemere" title="Dewrê Kemere – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Dewrê Kemere" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%80%CE%BF%CF%87%CE%AE_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9B%CE%AF%CE%B8%CE%BF%CF%85" title="Εποχή του Λίθου – grego" lang="el" hreflang="el" data-title="Εποχή του Λίθου" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grego" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Stone_Age" title="Stone Age – inglés" lang="en" hreflang="en" data-title="Stone Age" data-language-autonym="English" data-language-local-name="inglés" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/%C5%9Ctonepoko" title="Ŝtonepoko – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Ŝtonepoko" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="artigo bo"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Edad_de_Piedra" title="Edad de Piedra – español" lang="es" hreflang="es" data-title="Edad de Piedra" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="español" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Kiviaeg" title="Kiviaeg – estoniano" lang="et" hreflang="et" data-title="Kiviaeg" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoniano" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Harri_Aroa" title="Harri Aroa – éuscaro" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Harri Aroa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="éuscaro" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%B3%D9%86%DA%AF" title="عصر سنگ – persa" lang="fa" hreflang="fa" data-title="عصر سنگ" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persa" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Kivikausi" title="Kivikausi – finés" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Kivikausi" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finés" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Kiviaig" title="Kiviaig – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Kiviaig" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%82ge_de_la_pierre" title="Âge de la pierre – francés" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Âge de la pierre" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francés" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Stiantidj" title="Stiantidj – frisón setentrional" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Stiantidj" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="frisón setentrional" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Stientiid" title="Stientiid – frisón occidental" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Stientiid" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="frisón occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Clochaois" title="Clochaois – irlandés" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Clochaois" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandés" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E7%9F%B3%E5%99%A8%E6%99%82%E4%BB%A3" title="石器時代 – Gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="石器時代" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Gan" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Laj_di_py%C3%A8r" title="Laj di pyèr – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Laj di pyèr" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%DA%AF_%D9%9A_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D8%AA" title="سنگ ٚ زمات – Gilaki" lang="glk" hreflang="glk" data-title="سنگ ٚ زمات" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="Gilaki" class="interlanguage-link-target"><span>گیلکی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="अश्मयुग – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="अश्मयुग" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goan Konkani" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Yn_Eash_Chloaie" title="Yn Eash Chloaie – manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Yn Eash Chloaie" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Stone_Age" title="Stone Age – hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Stone Age" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="hausa" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%AA%D7%A7%D7%95%D7%A4%D7%AA_%D7%94%D7%90%D7%91%D7%9F" title="תקופת האבן – hebreo" lang="he" hreflang="he" data-title="תקופת האבן" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebreo" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="पाषाण युग – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="पाषाण युग" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Patthar_Yug" title="Patthar Yug – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Patthar Yug" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Kameno_doba" title="Kameno doba – croata" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Kameno doba" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croata" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Kamjentna_doba" title="Kamjentna doba – alto sorbio" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Kamjentna doba" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="alto sorbio" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/K%C5%91korszak" title="Kőkorszak – húngaro" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Kőkorszak" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="húngaro" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%94%D5%A1%D6%80%D5%AB_%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Քարի դար – armenio" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Քարի դար" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="armenio" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Zaman_Batu" title="Zaman Batu – indonesio" lang="id" hreflang="id" data-title="Zaman Batu" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonesio" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Panawen_ti_Bato" title="Panawen ti Bato – ilocano" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Panawen ti Bato" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ilocano" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%85%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B0" title="Кхерий зама – inguxo" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Кхерий зама" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="inguxo" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Petroepoko" title="Petroepoko – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Petroepoko" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Stein%C3%B6ld" title="Steinöld – islandés" lang="is" hreflang="is" data-title="Steinöld" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandés" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_della_pietra" title="Età della pietra – italiano" lang="it" hreflang="it" data-title="Età della pietra" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italiano" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E7%9F%B3%E5%99%A8%E6%99%82%E4%BB%A3" title="石器時代 – xaponés" lang="ja" hreflang="ja" data-title="石器時代" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="xaponés" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Tuon_Iej" title="Tuon Iej – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Tuon Iej" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/rokci_cedra" title="rokci cedra – lojban" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="rokci cedra" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="lojban" class="interlanguage-link-target"><span>La .lojban.</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A5%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90" title="ქვის ხანა – xeorxiano" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ქვის ხანა" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="xeorxiano" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/P%C9%A9y%C9%9B_p%C9%A9nz%C9%A9_(Age_de_la_Pi%C3%A8rre)" title="Pɩyɛ pɩnzɩ (Age de la Pièrre) – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Pɩyɛ pɩnzɩ (Age de la Pièrre)" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%81_%D0%B4%D3%99%D1%83%D1%96%D1%80%D1%96" title="Тас дәуірі – kazako" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Тас дәуірі" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazako" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%99%E1%9E%BB%E1%9E%82%E1%9E%90%E1%9F%92%E1%9E%98%E1%9E%94%E1%9F%86%E1%9E%94%E1%9F%82%E1%9E%80" title="យុគថ្មបំបែក – khmer" lang="km" hreflang="km" data-title="យុគថ្មបំបែក" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="khmer" class="interlanguage-link-target"><span>ភាសាខ្មែរ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%84%9D%EA%B8%B0_%EC%8B%9C%EB%8C%80" title="석기 시대 – coreano" lang="ko" hreflang="ko" data-title="석기 시대" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coreano" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%86%DB%81%D9%90_%DA%A9%D8%A7%D9%84" title="کنہِ کال – caxemirés" lang="ks" hreflang="ks" data-title="کنہِ کال" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="caxemirés" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ksh mw-list-item"><a href="https://ksh.wikipedia.org/wiki/Steenzitt" title="Steenzitt – kölsch" lang="ksh" hreflang="ksh" data-title="Steenzitt" data-language-autonym="Ripoarisch" data-language-local-name="kölsch" class="interlanguage-link-target"><span>Ripoarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Serdema_kevir%C3%AE" title="Serdema kevirî – kurdo" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Serdema kevirî" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdo" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Oos_Men" title="Oos Men – córnico" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Oos Men" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="córnico" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88_%D0%B4%D0%BE%D0%BE%D1%80%D1%83" title="Таш доору – kirguiz" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Таш доору" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirguiz" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Aetas_lapidea" title="Aetas lapidea – latín" lang="la" hreflang="la" data-title="Aetas lapidea" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latín" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Steenz%C3%A4it" title="Steenzäit – luxemburgués" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Steenzäit" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luxemburgués" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Eda_de_Petra" title="Eda de Petra – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Eda de Petra" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Steintied" title="Steintied – limburgués" lang="li" hreflang="li" data-title="Steintied" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburgués" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A9_dla_Pera" title="Eté dla Pera – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Eté dla Pera" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Etaa_de_la_Preda" title="Etaa de la Preda – Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Etaa de la Preda" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombard" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%8D%E0%BA%B8%E0%BA%81%E0%BA%AB%E0%BA%B5%E0%BA%99" title="ຍຸກຫີນ – laosiano" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ຍຸກຫີນ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="laosiano" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Akmens_am%C5%BEius" title="Akmens amžius – lituano" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Akmens amžius" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituano" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Akmens_laikmets" title="Akmens laikmets – letón" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Akmens laikmets" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="letón" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%B1_%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%BC" title="Кӱ курым – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Кӱ курым" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BE_%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5" title="Камено време – macedonio" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Камено време" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedonio" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B6%E0%B4%BF%E0%B4%B2%E0%B4%BE%E0%B4%AF%E0%B5%81%E0%B4%97%E0%B4%82" title="ശിലായുഗം – malabar" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ശിലായുഗം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malabar" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D1%83%D0%BB%D1%83%D1%83%D0%BD_%D0%B7%D1%8D%D0%B2%D1%81%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AF%D0%B5" title="Чулуун зэвсгийн үе – mongol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Чулуун зэвсгийн үе" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongol" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="पाषाण युग – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="पाषाण युग" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Zaman_Batu" title="Zaman Batu – malaio" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Zaman Batu" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malaio" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Eidade_de_la_Piedra" title="Eidade de la Piedra – mirandés" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Eidade de la Piedra" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="mirandés" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%80%E1%80%BB%E1%80%B1%E1%80%AC%E1%80%80%E1%80%BA%E1%80%81%E1%80%B1%E1%80%90%E1%80%BA" title="ကျောက်ခေတ် – birmano" lang="my" hreflang="my" data-title="ကျောက်ခေတ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmano" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Steentiet" title="Steentiet – baixo alemán" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Steentiet" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="baixo alemán" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Steyntyd" title="Steyntyd – baixo saxón" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Steyntyd" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="baixo saxón" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A2%E0%A5%81%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="ढुङ्गे युग – nepalí" lang="ne" hreflang="ne" data-title="ढुङ्गे युग" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalí" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B9%E0%A4%82_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="ल्वहं युग – newari" lang="new" hreflang="new" data-title="ल्वहं युग" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="newari" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Steentijd" title="Steentijd – neerlandés" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Steentijd" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="neerlandés" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Steinalderen" title="Steinalderen – noruegués nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Steinalderen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="noruegués nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Steinalderen" title="Steinalderen – noruegués bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Steinalderen" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="noruegués bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Edat_de_la_P%C3%A8ira" title="Edat de la Pèira – occitano" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Edat de la Pèira" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitano" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%B1%E0%A8%A5%E0%A8%B0_%E0%A8%AF%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%97" title="ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ – panxabí" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="panxabí" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Epoka_kamienia" title="Epoka kamienia – polaco" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Epoka kamienia" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polaco" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_dla_pera" title="Età dla pera – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Età dla pera" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%AA%DA%BE%D8%B1_%D9%88%DB%8C%D9%84%D8%A7" title="پتھر ویلا – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="پتھر ویلا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AF_%DA%89%D8%A8%D8%B1%DB%90_%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87" title="د ډبرې دوره – paxto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="د ډبرې دوره" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paxto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Idade_da_Pedra" title="Idade da Pedra – portugués" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Idade da Pedra" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugués" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Temp_da_crap" title="Temp da crap – romanche" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Temp da crap" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="romanche" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Epoca_de_piatr%C4%83" title="Epoca de piatră – romanés" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Epoca de piatră" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="romanés" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Каменный век – ruso" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Каменный век" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="ruso" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D0%B0" title="Камяна доба – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Камяна доба" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पाषाणयुगम् – sánscrito" lang="sa" hreflang="sa" data-title="पाषाणयुगम्" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sánscrito" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B0%D1%81_%D2%AF%D0%B9%D1%8D" title="Таас үйэ – iacuto" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Таас үйэ" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="iacuto" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%AB%E1%B1%B7%E1%B1%A4%E1%B1%A8%E1%B1%A4_%E1%B1%A1%E1%B1%A9%E1%B1%9C%E1%B1%BD" title="ᱫᱷᱤᱨᱤ ᱡᱩᱜᱽ – santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱫᱷᱤᱨᱤ ᱡᱩᱜᱽ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="santali" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Etati_d%C3%A2_Petra" title="Etati dâ Petra – siciliano" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Etati dâ Petra" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="siciliano" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Stane_Age" title="Stane Age – escocés" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Stane Age" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="escocés" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D9%BF%D8%B1_%D8%AC%D9%88_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="پٿر جو دور – sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="پٿر جو دور" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sindhi" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Gea%C4%91ge%C3%A1igi" title="Geađgeáigi – saami setentrional" lang="se" hreflang="se" data-title="Geađgeáigi" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="saami setentrional" class="interlanguage-link-target"><span>Davvisámegiella</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Kameno_doba" title="Kameno doba – serbocroata" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Kameno doba" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbocroata" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B7%81%E0%B7%92%E0%B6%BD%E0%B7%8F_%E0%B6%BA%E0%B7%94%E0%B6%9C%E0%B6%BA" title="ශිලා යුගය – cingalés" lang="si" hreflang="si" data-title="ශිලා යුගය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="cingalés" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Stone_Age" title="Stone Age – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Stone Age" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Kamenn%C3%A1_doba" title="Kamenná doba – eslovaco" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Kamenná doba" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="eslovaco" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Kamena_doba" title="Kamena doba – esloveno" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Kamena doba" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="esloveno" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-smn mw-list-item"><a href="https://smn.wikipedia.org/wiki/Ke%C4%91gi%C3%A4igi" title="Keđgiäigi – saami de Inari" lang="smn" hreflang="smn" data-title="Keđgiäigi" data-language-autonym="Anarâškielâ" data-language-local-name="saami de Inari" class="interlanguage-link-target"><span>Anarâškielâ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Koha_e_Gurit" title="Koha e Gurit – albanés" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Koha e Gurit" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albanés" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BE_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D0%B0" title="Камено доба – serbio" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Камено доба" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbio" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Steentied" title="Steentied – Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Steentied" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="artigo recomendado"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Sten%C3%A5ldern" title="Stenåldern – sueco" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Stenåldern" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="sueco" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Zama_za_Mawe" title="Zama za Mawe – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Zama za Mawe" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Epoka_kamjy%C5%84a" title="Epoka kamjyńa – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Epoka kamjyńa" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%95%E0%AE%B1%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%B2%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="கற்காலம் – támil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="கற்காலம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="támil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B0%E0%B0%BE%E0%B0%A4%E0%B0%BF_%E0%B0%AF%E0%B1%81%E0%B0%97%E0%B0%AE%E0%B1%81" title="రాతి యుగము – telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="రాతి యుగము" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%80%D0%B8_%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B3" title="Асри санг – taxico" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Асри санг" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="taxico" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A2%E0%B8%B8%E0%B8%84%E0%B8%AB%E0%B8%B4%E0%B8%99" title="ยุคหิน – tailandés" lang="th" hreflang="th" data-title="ยุคหิน" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tailandés" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Da%C5%9F_asyry" title="Daş asyry – turkmeno" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Daş asyry" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="turkmeno" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Panahong_Bato" title="Panahong Bato – tagalo" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Panahong Bato" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalo" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Ta%C5%9F_Devri" title="Taş Devri – turco" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Taş Devri" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turco" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88_%D0%B4%D3%99%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B5" title="Таш дәвере – tártaro" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Таш дәвере" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tártaro" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tyv mw-list-item"><a href="https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D1%8B_%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B4%D1%8B%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D2%A3_%D0%B4%D0%B0%D1%88_%D1%87%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B3_%D2%AF%D0%B5%D0%B7%D0%B8" title="Баштайгы амыдыралдың даш чепсектиг үези – tuvaniano" lang="tyv" hreflang="tyv" data-title="Баштайгы амыдыралдың даш чепсектиг үези" data-language-autonym="Тыва дыл" data-language-local-name="tuvaniano" class="interlanguage-link-target"><span>Тыва дыл</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B7_%D0%B4%D0%B0%D1%83%D1%80" title="Из даур – udmurto" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Из даур" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="udmurto" class="interlanguage-link-target"><span>Удмурт</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%27%D1%8F%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D0%B0" title="Кам'яна доба – ucraíno" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Кам'яна доба" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ucraíno" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="سنگی دور – urdú" lang="ur" hreflang="ur" data-title="سنگی دور" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdú" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Tosh_davri" title="Tosh davri – uzbeko" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Tosh davri" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbeko" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_de_%C5%82a_piera" title="Età de ła piera – Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Età de ła piera" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Kiviaig" title="Kiviaig – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Kiviaig" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1" title="Thời đại đồ đá – vietnamita" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Thời đại đồ đá" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamita" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Steentyd" title="Steentyd – West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Steentyd" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Panahon_han_Bato" title="Panahon han Bato – waray-waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Panahon han Bato" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waray-waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%9F%B3%E5%99%A8%E6%97%B6%E4%BB%A3" title="石器时代 – chinés wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="石器时代" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="chinés wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Ngexesha_lamatye" title="Ngexesha lamatye – xhosa" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Ngexesha lamatye" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="xhosa" class="interlanguage-link-target"><span>IsiXhosa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A5%E1%83%A3%E1%83%90%E1%83%A8_%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90" title="ქუაშ ხანა – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ქუაშ ხანა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A9%D7%98%D7%99%D7%99%D7%9F_%D7%A2%D7%A4%D7%90%D7%9B%D7%A2" title="שטיין עפאכע – yiddish" lang="yi" hreflang="yi" data-title="שטיין עפאכע" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="yiddish" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Ciuhrin" title="Ciuhrin – Zhuang" lang="za" hreflang="za" data-title="Ciuhrin" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="Zhuang" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%9F%B3%E5%99%A8%E6%99%82%E4%BB%A3" title="石器時代 – chinés" lang="zh" hreflang="zh" data-title="石器時代" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinés" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E7%9F%B3%E4%B8%96" title="石世 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="石世" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Chio%CC%8Dh-kh%C3%AC_s%C3%AE-t%C4%81i" title="Chio̍h-khì sî-tāi – Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Chio̍h-khì sî-tāi" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E7%9F%B3%E5%99%A8%E6%99%82%E4%BB%A3" title="石器時代 – cantonés" lang="yue" hreflang="yue" data-title="石器時代" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonés" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q11759#sitelinks-wikipedia" title="Editar as ligazóns interlingüísticas" class="wbc-editpage">Editar as ligazóns</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espazos de nomes"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Idade_de_Pedra" title="Ver o contido da páxina [c]" accesskey="c"><span>Artigo</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Conversa:Idade_de_Pedra" rel="discussion" title="Conversa acerca do contido desta páxina [t]" accesskey="t"><span>Conversa</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Cambiar a variante de lingua" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">galego</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Vistas"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Idade_de_Pedra"><span>Ler</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit" title="Editar esta páxina [v]" accesskey="v"><span>Editar</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit" title="Editar o código fonte desta páxina [e]" accesskey="e"><span>Editar a fonte</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=history" title="Versións anteriores desta páxina [h]" accesskey="h"><span>Ver o historial</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ferramentas das páxinas"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Ferramentas" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Ferramentas</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Ferramentas</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">mover á barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">agochar</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Máis opcións" > <div class="vector-menu-heading"> Accións </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Idade_de_Pedra"><span>Ler</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit" title="Editar esta páxina [v]" accesskey="v"><span>Editar</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit" title="Editar o código fonte desta páxina [e]" accesskey="e"><span>Editar a fonte</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=history"><span>Ver o historial</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Xeral </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1xinas_que_ligan_con_esta/Idade_de_Pedra" title="Lista de todas as páxinas do wiki que ligan cara a aquí [j]" accesskey="j"><span>Páxinas que ligan con esta</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:Cambios_relacionados/Idade_de_Pedra" rel="nofollow" title="Cambios recentes nas páxinas ligadas desde esta [k]" accesskey="k"><span>Cambios relacionados</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Especial:P%C3%A1xinas_especiais" title="Lista de todas as páxinas especiais [q]" accesskey="q"><span>Páxinas especiais</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&oldid=6809563" title="Ligazón permanente a esta versión desta páxina"><span>Ligazón permanente</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=info" title="Máis información sobre esta páxina"><span>Información da páxina</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Cita&page=Idade_de_Pedra&id=6809563&wpFormIdentifier=titleform" title="Información sobre como citar esta páxina"><span>Citar esta páxina</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fgl.wikipedia.org%2Fwiki%2FIdade_de_Pedra"><span>Xerar URL acurtado</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:QrCode&url=https%3A%2F%2Fgl.wikipedia.org%2Fwiki%2FIdade_de_Pedra"><span>Descargar o código QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimir/exportar </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:Libro&bookcmd=book_creator&referer=Idade+de+Pedra"><span>Crear un libro</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Especial:DownloadAsPdf&page=Idade_de_Pedra&action=show-download-screen"><span>Descargar como PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&printable=yes" title="Versión para imprimir da páxina [p]" accesskey="p"><span>Versión para imprimir</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Noutros proxectos </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Stone_Age" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q11759" title="Ligazón ao elemento conectado no repositorio de datos [g]" accesskey="g"><span>Elemento de Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Ferramentas das páxinas"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Aparencia"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Aparencia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">mover á barra lateral</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">agochar</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-03-1000" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span typeof="mw:File"><a href="//gl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Lista_de_artigos_que_toda_Wikipedia_deber%C3%ADa_ter" title="Este é un dos 1000 artigos que toda Wikipedia debería ter"><img alt="Este é un dos 1000 artigos que toda Wikipedia debería ter" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/AD_%2B30.svg/22px-AD_%2B30.svg.png" decoding="async" width="22" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/AD_%2B30.svg/33px-AD_%2B30.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/AD_%2B30.svg/44px-AD_%2B30.svg.png 2x" data-file-width="10" data-file-height="10" /></a></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Na Galipedia, a Wikipedia en galego.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="gl" dir="ltr"><p class="mw-empty-elt"> </p> <table width="225" align="right" border="2" cellspacing="0" cellpadding="4" rules="all" style="margin:1em 1em 1em 0; margin-left:2em; margin-top:0em; border:solid 1px #AAAAAA; border-collapse:collapse; background-color:#F9F9F9; font-size:95%; empty-cells:show;"> <tbody><tr align="center"> <td bgcolor="#FF8888" colspan="5"><b><a href="/w/index.php?title=Idades_prehist%C3%B3ricas&action=edit&redlink=1" class="new" title="Idades prehistóricas (a páxina aínda non existe)">Idades prehistóricas</a></b> </td></tr> <tr align="center"> <td bgcolor="#aadcdc" colspan="1" rowspan="10" width="5%" style="writing-mode:tb-lr"><b><a href="/wiki/Holoceno" title="Holoceno">Holoceno</a></b> </td> <td colspan="2" bgcolor="#bb7301">  <a href="/wiki/Cultura_de_La_T%C3%A8ne" title="Cultura de La Tène">La Tène</a> </td> <td rowspan="3" bgcolor="#dd7301">  </td> <td bgcolor="#ffff99" colspan="1" rowspan="8" width="5%" style="writing-mode:tb-lr"><b><a href="/wiki/Protohistoria" title="Protohistoria">Protohistoria</a></b> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#dd7301">  <a href="/wiki/Cultura_de_Hallstatt" title="Cultura de Hallstatt">Hallstatt</a> </td></tr> <tr align="center"> <td bgcolor="#dd7301" colspan="3"><b><a href="/wiki/Idade_de_Ferro" title="Idade de Ferro">Idade de Ferro</a></b> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#EB9301">  <a href="/wiki/Bronce_final" class="mw-redirect" title="Bronce final">Bronce final</a> </td> <td rowspan="4" bgcolor="#EAC672">  </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#EAAD43">  <a href="/wiki/Bronce_medio" class="mw-redirect" title="Bronce medio">Bronce medio</a> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#FFB300">  <a href="/wiki/Bronce_antigo" class="mw-redirect" title="Bronce antigo">Bronce antigo</a> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="3" bgcolor="#EAC672"><b><a href="/wiki/Idade_de_Bronce" title="Idade de Bronce">Idade de Bronce</a></b> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="1" bgcolor="#FBD783">    <a href="/wiki/Calcol%C3%ADtico" class="mw-redirect" title="Calcolítico">Calcolítico</a> </td> <td rowspan="2" bgcolor="#eeeeee">  </td> <td rowspan="8" bgcolor="#cccccc">  </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#eeeeee">  <a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Neolítico</a> </td> <td bgcolor="#ffffaa" colspan="1" rowspan="7" width="5%" style="writing-mode:tb-lr"><b><a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">Prehistoria</a></b> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#dedede"><a href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" title="Mesolítico">Mesolítico</a> / <a href="/wiki/Epipaleol%C3%ADtico" title="Epipaleolítico">Epipaleolítico</a> </td></tr> <tr align="center"> <td bgcolor="#aadcff" colspan="1" rowspan="5" width="5%" style="writing-mode:tb-lr"><b><a href="/wiki/Plistoceno" title="Plistoceno">Plistoceno</a></b> </td> <td bgcolor="#d0d0d0">    <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a> </td> <td rowspan="4" bgcolor="#a0a0a0">  </td></tr> <tr align="center"> <td bgcolor="#c0c0c0">    <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_medio" title="Paleolítico medio">Paleolítico medio</a> </td></tr> <tr align="center"> <td bgcolor="#b0b0b0">    <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_inferior" title="Paleolítico inferior">Paleolítico inferior</a> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="2" bgcolor="#a0a0a0">  <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico" title="Paleolítico">Paleolítico</a> </td></tr> <tr align="center"> <td colspan="3" bgcolor="#cccccc"><b><a class="mw-selflink selflink">Idade de Pedra</a></b> </td></tr></tbody></table> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG/180px-Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG" decoding="async" width="180" height="169" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG/270px-Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG/360px-Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG 2x" data-file-width="1490" data-file-height="1403" /></a><figcaption>Arpóns e paus da Idade de Pedra</figcaption></figure> <p>A <b>Idade de Pedra</b><sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span>[</span>1<span>]</span></a></sup> é o <a href="/wiki/Per%C3%ADodo_xeol%C3%B3xico" title="Período xeolóxico">período</a> da <a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">Prehistoria</a> que abrangue dende que os seres humanos comezaron a elaborar <a href="/wiki/Ferramenta" title="Ferramenta">ferramentas</a> e trebellos de pedra ata o descubrimento e uso dos metais. Tamén se utilizaron a <a href="/wiki/Madeira" title="Madeira">madeira</a>, os <a href="/wiki/%C3%93so" title="Óso">ósos</a> e mais outros materiais coma corno, coiro, cordas, ou cestos, mais a pedra (en particular diversas rochas de rotura concoide coma o <a href="/wiki/S%C3%ADlex" title="Sílex">pedernal</a>, o <a href="/wiki/Cuarzo" title="Cuarzo">cuarzo</a>, a <a href="/wiki/Cuarcita" title="Cuarcita">cuarcita</a>, ou a <a href="/wiki/Obsidiana" title="Obsidiana">obsidiana</a>) foi utilizada para fabricar ferramentas e armas, de corte ou de percusión. </p><p>Non obstante, esta é unha circunstancia necesaria, pero insuficiente para a definición deste período, xa que tiveron lugar nel fenómenos fundamentais para o que sería o futuro da humanidade: a <a href="/wiki/Evoluci%C3%B3n_humana" title="Evolución humana">evolución humana</a>, as grandes adquisicións <a href="/wiki/Tecnolox%C3%ADa" title="Tecnoloxía">tecnolóxicas</a> (o <a href="/wiki/Lume" title="Lume">lume</a>, as ferramentas ou a <a href="/wiki/Vestimenta" class="mw-redirect" title="Vestimenta">vestimenta</a>), a evolución social, os <a href="/wiki/Cambio_clim%C3%A1tico" title="Cambio climático">cambios climáticos</a>, a diáspora do ser humano por todo o mundo habitable (<a href="/wiki/Ec%C3%BAmene" title="Ecúmene">ecúmene</a>) dende o seu berce africano, e a revolución económica dende un sistema cazador-colector, ata un sistema parcialmente produtor, entre outras cousas. O rango de tempo que abrangue este período é ambiguo, discutido e variable segundo a rexión da que se trate. Aínda que é posible falar deste período en concreto para o conxunto da humanidade, non hai que esquecer que algúns grupos humanos nunca desenvolveron a tecnoloxía da <a href="/w/index.php?title=Fundici%C3%B3n_(industria)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fundición (industria) (a páxina aínda non existe)">fundición</a> de metais e polo tanto quedaron sumidos nunha <i>idade de pedra</i> ata que se atoparon con culturas tecnoloxicamente máis desenvolvidas. Non obstante, en xeral, considérase que este período comezou en África hai 2,8 millóns de anos, coa aparición da primeira ferramenta humana, ou quizais prehumana. </p><p>A este período seguiulle o Calcolítico ou <a href="/wiki/Idade_do_Cobre" title="Idade do Cobre">Idade de Cobre</a> e, sobre todo, a <a href="/wiki/Idade_de_Bronce" title="Idade de Bronce">Idade de Bronce</a>, durante a que as ferramentas desta aliaxe chegaron a ser comúns; esta transición aconteceu entre o 6000 a.C. e 2500 a.C. Tradicionalmente divídese a Idade de Pedra en <i><a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico" title="Paleolítico">Paleolítico</a></i>, cun sistema económico de <a href="/wiki/Cinex%C3%A9tica" title="Cinexética">caza</a>-<a href="/wiki/Colleita" title="Colleita">recolección</a> e <i><a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Neolítico</a></i>, no que se produce a revolución cara ao sistema económico produtivo <i>agropecuario</i>, a suma da <a href="/wiki/Agricultura" title="Agricultura">agricultura</a> e maila <a href="/wiki/Gandar%C3%ADa" title="Gandaría">gandaría</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="África"><span id=".C3.81frica"></span>África</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=1" title="Editar a sección: «África»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=1" title="Editar o código fonte da sección: África"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%C3%81frica" title="África">África</a> é o berce da humanidade e actualmente o continente con máis pobos primitivos superviventes, disto dedúcese que a Prehistoria de África é a máis longa e complexa de todo o <a href="/wiki/Terra" title="Terra">globo</a>. </p><p>A diferenza de <a href="/wiki/Eurasia" title="Eurasia">Eurasia</a> e, incluso, de <a href="/wiki/Am%C3%A9rica" title="América">América</a>, os cambios climáticos ocorridos durante a Prehistoria no continente africano non foron <a href="/wiki/Glaciaci%C3%B3n" title="Glaciación">glaciacións</a>, senón períodos de maior humidade, chamados <i>pluviais</i>, alternados con outros de máis aridez, <i>interpluviais</i>, aínda que a súa determinación e cronoloxía son bastante difíciles de delimitar (para algúns os episodios pluviais correspóndense coas glaciacións, para outros, cos interglaciares):<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span>[</span>2<span>]</span></a></sup> </p> <ul><li><i>Kagueriense</i>: sería o pluvial coñecido de maior antigüidade, identificado no val do río Kaguera (<a href="/wiki/Uganda" title="Uganda">Uganda</a>) e coetáneo coa glaciación Günz <a href="/wiki/Centroeuropa" class="mw-redirect" title="Centroeuropa">centroeuropea</a>.</li> <li><i>Kamasiense</i>: ou segundo episodio pluvial, coetáneo coa glaciación Mindel europea. A súa duración e as súas fases son tema de forte controversia. <ul><li><i>Kanjeriense</i>: ou terceiro pluvial, recibe o seu nome dunha pequena localidade de <a href="/wiki/Kenya" title="Kenya">Kenya</a> coñecida como Kanjera, que se atopa á beira do <a href="/wiki/Lago_Vitoria" title="Lago Vitoria">lago Vitoria</a>, onde ademais se localizaron algúns asentamentos olduvaienses. Aínda que o Kanjeriense sería contemporáneo do Riss centroeuropeo, hai quen o considera un estadio subsidiario do Kamasiense.</li></ul></li> <li><i>Gambliense</i>: Existe unha dúbida sobre se consideralo o terceiro ou o cuarto pluvial africano (dependendo da categoría que se lle dea ao Kanjeriense). En calquera caso, adoita asociarse á última glaciación, o <a href="/wiki/Glaciaci%C3%B3n_de_W%C3%BCrm" title="Glaciación de Würm">Würm</a> centroeuropeo. Identificouse por primeira vez nos sedimentos da cova de Gamble (<i>Gamble's cave</i>), na localidade de Elmenteita (Kenya), onde Louis Leakey o asociou co Stillbaiense. <ul><li><i>Makaliense</i>: este episodio non é pluvial, senón unha fase húmida; demostrouse a súa existencia nos sedimentos do río Makalia (Kenya). Sucedeu a un período árido coñecido coma <i>Postgambliense</i> e ambos os dous parecen ser contemporáneos do período posglacial europeo. Aparentemente, o Makaliense asóciase estreitamente ao desenvolvemento da cultura Wilton no sur do continente.</li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Norte_de_África"><span id="Norte_de_.C3.81frica"></span>Norte de África</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=2" title="Editar a sección: «Norte de África»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=2" title="Editar o código fonte da sección: Norte de África"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Norte_de_%C3%81frica.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Norte_de_%C3%81frica.png/150px-Norte_de_%C3%81frica.png" decoding="async" width="150" height="98" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Norte_de_%C3%81frica.png/225px-Norte_de_%C3%81frica.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Norte_de_%C3%81frica.png/300px-Norte_de_%C3%81frica.png 2x" data-file-width="330" data-file-height="216" /></a><figcaption></figcaption></figure> <p>A <a href="/wiki/%C3%81frica_do_Norte" title="África do Norte">África Mediterránea</a> ten durante a Idade de Pedra, unha periodización esencialmente paralela á europea,<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span>[</span>3<span>]</span></a></sup> cando menos ata o <a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Neolítico</a>, pero despois, a influencia da civilización <a href="/wiki/Antigo_Exipto" title="Antigo Exipto">exipcia</a> e a chegada de colonizadores <a href="/wiki/Fenicios" title="Fenicios">fenicios</a> acelera o ritmo evolutivo en relación a Europa.<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span>[</span>4<span>]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="O_Paleolítico"><span id="O_Paleol.C3.ADtico"></span>O Paleolítico</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=3" title="Editar a sección: «O Paleolítico»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=3" title="Editar o código fonte da sección: O Paleolítico"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>As culturas máis antigas pódense inserir no <i>Olduvaiense</i>, localizado en <a href="/wiki/Sitio_arqueol%C3%B3xico" title="Sitio arqueolóxico">sitios arqueolóxicos</a> coma <i>Sidi Abderramán</i> en <a href="/wiki/Casablanca" title="Casablanca">Casablanca</a> (<a href="/wiki/Marrocos" title="Marrocos">Marrocos</a>), estudado polo profesor Pierre Biberson e datado en preto dun millón de anos, o que puido establecer unha transición gradual desde unha cultura na que predominan os <a href="/w/index.php?title=Croio_tallado&action=edit&redlink=1" class="new" title="Croio tallado (a páxina aínda non existe)">croios tallados</a>, ata outra na que o <a href="/wiki/Biface" title="Biface">biface</a> é o <i>fósil director</i>. As industrias de <i>Sidi Abderramán</i> poderían vincularse ao tipo humano atopado por Camille Arambourg en <i>Ternifine</i> (<a href="/wiki/Alxeria" title="Alxeria">Alxeria</a>), o denominado <i>Atlanthropus mauritanicus</i> (en realidade unha variedade de <i><a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a></i>).<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span>[</span>5<span>]</span></a></sup> </p> <center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerycaption">Achados significativos do Olduvaiense e Achelense do norte de África</li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Atlanthropus_mauritanicus.jpg" class="mw-file-description" title="Mandíbula de Ternifine (Atlanthropus mauritanicus)"><img alt="Mandíbula de Ternifine (Atlanthropus mauritanicus)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Atlanthropus_mauritanicus.jpg/120px-Atlanthropus_mauritanicus.jpg" decoding="async" width="120" height="77" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Atlanthropus_mauritanicus.jpg/180px-Atlanthropus_mauritanicus.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Atlanthropus_mauritanicus.jpg/240px-Atlanthropus_mauritanicus.jpg 2x" data-file-width="1391" data-file-height="893" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Mandíbula de Ternifine (<i>Atlanthropus mauritanicus</i>)</small></center></div> </li> </ul></center> <p>O <a href="/wiki/Achelense" class="mw-redirect" title="Achelense">Achelense</a><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span>[</span>6<span>]</span></a></sup> é moi antigo e moi abundante nesta zona; destacan, entre outros, sitios arqueolóxicos coma <i>Sidi Zin</i> (<a href="/wiki/Tunisia" title="Tunisia">Tunisia</a>), <i>Ain Fritissa</i> (Marrocos), <i>Arka</i>, <i>Erg Tihodaine</i>, <i>Tachengit</i> e <i>Tabelbalá</i> (todos en Alxeria); <i>Abbassieh, Kharga</i> e <i>Gurnah</i> (estes en <a href="/wiki/Exipto" title="Exipto">Exipto</a>). Só en Alxeria foi posible establecer unha secuencia completa do Achelense norteafricano (entre 800.000 e 100.000 anos de antigüidade), especialmente rico en <a href="/w/index.php?title=Fendedor&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fendedor (a páxina aínda non existe)">fendedores</a>, amais de bifaces. </p> <center style="margin-top: 1em;"><b>Liña do tempo do Paleolítico inferior e medio no Norte de África</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_7ssjw7armjpx62glsolj02gd51001fg"></map><img usemap="#timeline_7ssjw7armjpx62glsolj02gd51001fg" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/7ssjw7armjpx62glsolj02gd51001fg.png" /></div></center> <p>O <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_medio" title="Paleolítico medio">Paleolítico medio</a> norteafricano nace coa chegada dos <a href="/wiki/Home_de_Neanderthal" class="mw-redirect" title="Home de Neanderthal">neandertais</a>, probablemente procedentes de Europa, portando a súa cultura <a href="/wiki/Musteriano" class="mw-redirect" title="Musteriano">Musteriana</a>. Recentemente reavivouse a controversia sobre o itinerario que seguiron os neandertais entre África e Europa, xa que, aínda que se chegara ao consenso de que foi a través do <a href="/wiki/Pr%C3%B3ximo_Oriente" class="mw-redirect" title="Próximo Oriente">Próximo Oriente</a>, recentes descubertas parecen demostrar que polo menos houbo comunicación a través do <a href="/wiki/Estreito_de_Xibraltar" title="Estreito de Xibraltar">estreito de Xibraltar</a>, probablemente en ambos os dous sentidos.<sup>[<i><a href="/wiki/Wikipedia:C%C3%B3mpre_referencia" title="Wikipedia:Cómpre referencia">Cómpre referencia</a></i>]</sup> Porén, o Paleolítico medio norteafricano, tan similar ao europeo ata hai pouco máis de 50.000 anos, inicia un período ocupado por unha industria sen paralelo, denominada cultura <a href="/w/index.php?title=Ateriense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ateriense (a páxina aínda non existe)">Ateriense</a>, que recibe o nome do sitio arqueolóxico de <i>Bir el-Ater</i>, en Alxeria. O <i>Ateriense</i> é moi similar ao musteriano e, de feito, algúns sosteñen que deriva deste, pero se distingue del porque a maior parte dos útiles son pedunculados (raspadeiras, <a href="/wiki/Punta_l%C3%ADtica" title="Punta lítica">puntas</a>, raedeiras etc.) e pezas foliáceas con <a href="/w/index.php?title=Retoque_l%C3%ADtico&action=edit&redlink=1" class="new" title="Retoque lítico (a páxina aínda non existe)">retoque</a> cubrinte. Asóciase ao tipo humano de <i>Jebel Irhoud</i> (Marrocos). O Ateriense é moi abundante durante uns 20.000 anos (<i>Bir el-Ater, Taforalt, Temara, Dar-es-Soltan...</i>), pero hai 30.000 anos comeza o seu declinio, aínda que perdura marxinalmente deica o <a href="/wiki/Holoceno" title="Holoceno">Holoceno</a>, hai 12.000 anos. O Ateriense asóciase a condicións climáticas secas, polo que a súa máxima expansión coincide con períodos de aridez. De feito, sospéitase que as súas raigañas se afunden ata o ano 70.000 a.C.; en troques, o seu ocaso é froito dun clima máis benigno no <a href="/wiki/S%C3%A1hara" class="mw-redirect" title="Sáhara">Sáhara</a>, o que provocou a chegada de pobos máis avanzados, humanos modernos con culturas laminares, fundamentalmente a <i>Iberomaurisiense</i> e outras que se citan a continuación. De todos os xeitos, durante varias decenas de miles de anos as industrias aterienses conviven coas industrias laminares, ocupando <a href="/wiki/Nicho_ecol%C3%B3xico" title="Nicho ecolóxico">nichos ecolóxicos</a> diferentes. </p> <center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerycaption">Algúns exemplos significativos da Cultura Ateriense (Sáhara)</li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Jebel-Irhoud.png" class="mw-file-description" title="Cranio de Jebel Ihroud (Marrocos)"><img alt="Cranio de Jebel Ihroud (Marrocos)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jebel-Irhoud.png/120px-Jebel-Irhoud.png" decoding="async" width="120" height="93" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jebel-Irhoud.png/180px-Jebel-Irhoud.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jebel-Irhoud.png/240px-Jebel-Irhoud.png 2x" data-file-width="778" data-file-height="606" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Cranio de <i><a href="/w/index.php?title=Jebel_Ihroud&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jebel Ihroud (a páxina aínda non existe)">Jebel Ihroud</a></i> (Marrocos)</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png" class="mw-file-description" title="Punta foliácea propia do Ateriense"><img alt="Punta foliácea propia do Ateriense" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png/56px-Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png" decoding="async" width="56" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png/84px-Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png/111px-Ateriense_Punta_foli%C3%A1cea.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="881" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Punta foliácea propia do Ateriense</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Ateriense_punta.png" class="mw-file-description" title="Punta pedunculada típica do Ateriense"><img alt="Punta pedunculada típica do Ateriense" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Ateriense_punta.png/79px-Ateriense_punta.png" decoding="async" width="79" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Ateriense_punta.png/119px-Ateriense_punta.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Ateriense_punta.png/159px-Ateriense_punta.png 2x" data-file-width="487" data-file-height="735" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Punta pedunculada típica do Ateriense</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Ateriense_raspador.png" class="mw-file-description" title="Raspadeira pedunculada característica do Ateriense"><img alt="Raspadeira pedunculada característica do Ateriense" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ateriense_raspador.png/99px-Ateriense_raspador.png" decoding="async" width="99" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ateriense_raspador.png/148px-Ateriense_raspador.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ateriense_raspador.png/197px-Ateriense_raspador.png 2x" data-file-width="498" data-file-height="606" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Raspadeira pedunculada característica do Ateriense</small></center></div> </li> </ul></center> <p>O <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a> tampouco é igual ao europeo, pois o conxunto de culturas que se dan no norte de África é diferente. A máis coñecida é a <i><a href="/w/index.php?title=Iberomaurisiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Iberomaurisiense (a páxina aínda non existe)">Iberomaurisiense</a></i> ou <i>Oraniense</i>, unha <a href="/w/index.php?title=Facies&action=edit&redlink=1" class="new" title="Facies (a páxina aínda non existe)">facies</a> cultural propia do Magreb que nace algo antes do 30.000 a.C. e mantén unha extensa lonxevidade, pois aínda permanece presente ao comezo do <a href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" title="Mesolítico">Mesolítico</a>, desaparecendo hai uns 8.000 anos. A súa orixe e características son aínda tema de debate, e de feito teñen sido obxecto de todo tipo de especulacións sobre a súa raigaña <i>ateriense</i>, para uns, traída por inmigrantes da <a href="/wiki/Pen%C3%ADnsula_Ib%C3%A9rica" title="Península Ibérica">Península Ibérica</a>, segundo os que lle deron o seu nome, e de procedencia oriental (chegada de <i>primitivos modernos</i>) segundo a maioría. É unha cultura <i>leptolítica</i>, isto é, laminar: na que as <a href="/wiki/Folla_l%C3%ADtica" class="mw-redirect" title="Folla lítica">follas líticas</a> xa son esenciais como soportes para todo tipo de trebellos, obtidos por medio de retoque abrupto, e que co tempo tende á <a href="/w/index.php?title=Microlito&action=edit&redlink=1" class="new" title="Microlito (a páxina aínda non existe)">microlitización</a>, documentándose, incluso a <a href="/w/index.php?title=T%C3%A9cnica_do_microburil&action=edit&redlink=1" class="new" title="Técnica do microburil (a páxina aínda non existe)">técnica do microburil</a>. Asóciase a restos humanos de aspecto <a href="/w/index.php?title=Croma%C3%B1%C3%B3n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cromañón (a páxina aínda non existe)">cromanoide</a> europeo, coma os de <i>Mecha el-Arbi</i> e <i>Afalou Bou Rummel</i>;<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span>[</span>7<span>]</span></a></sup> pero tamén ten moitas semellanzas con industrias de zonas situadas máis ao leste, sen que se puidese pescudar cal delas é a máis antiga. Isto refírese a culturas coma a <i>Dabbaniense</i> (<a href="/wiki/Libia" title="Libia">Libia</a>), a <i>Mochambiense</i>, a <i>Qadense</i> e outras culturas do val do <a href="/wiki/Nilo" title="Nilo">Nilo</a>, dunha antigüidade mínima de 40.000 anos, con numerosas raspadeiras, raedeiras, burís e follas de bordo abatido. O microlitismo aparece moi cedo, contra a 14.000 anos de antigüidade; estas culturas variadas e, ao tempo, semellantes, enlazan co <a href="/w/index.php?title=Capsiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Capsiense (a páxina aínda non existe)">Capsiense</a> <a href="/wiki/Epipaleol%C3%ADtico" title="Epipaleolítico">epipaleolítico</a>. </p> <center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerycaption">Achados significativos do Olduvaiense e Achelense de Europa</li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Mechta_el-Arbi.png" class="mw-file-description" title="Cranio tipo Mechta el-Arbi, con avulsión de incisivos"><img alt="Cranio tipo Mechta el-Arbi, con avulsión de incisivos" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Mechta_el-Arbi.png/98px-Mechta_el-Arbi.png" decoding="async" width="98" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Mechta_el-Arbi.png/146px-Mechta_el-Arbi.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Mechta_el-Arbi.png/195px-Mechta_el-Arbi.png 2x" data-file-width="521" data-file-height="640" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Cranio tipo <i>Mechta el-Arbi</i>, </small>con <a href="/w/index.php?title=Endodoncia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Endodoncia (a páxina aínda non existe)">avulsión</a> de <a href="/w/index.php?title=Diente&action=edit&redlink=1" class="new" title="Diente (a páxina aínda non existe)">incisivos</a></center></div> </li> </ul></center> <center style="margin-top:1em">Liña do tempo do Paleolítico ao Neolítico no Magreb<br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_q68zymicl9tsl2dczyrjdli0ra82mld"></map><img usemap="#timeline_q68zymicl9tsl2dczyrjdli0ra82mld" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/q68zymicl9tsl2dczyrjdli0ra82mld.png" /></div></center> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="O_Epipaleolítico"><span id="O_Epipaleol.C3.ADtico"></span>O Epipaleolítico</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=4" title="Editar a sección: «O Epipaleolítico»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=4" title="Editar o código fonte da sección: O Epipaleolítico"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A cultura máis importante desta fase é, sen dúbida, a <i><a href="/w/index.php?title=Capsiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Capsiense (a páxina aínda non existe)">Capsiense</a></i>, unha cultura bastante serodia, incluso para o Mesolítico e que, de feito, sobreviviu ao Neolítico baixo a denominación de <i>Neolítico de tradición capsiense</i>. De todos os xeitos o <i>Capsiense</i> foi definido por J. de Morgan no sitio arqueolóxico de <i>El-Mekta</i>, preto de Gafsa (Tunisia), pero a súa influencia supera a rexión do <a href="/wiki/Magreb" title="Magreb">Magreb</a>, acadando a <a href="/wiki/Cirenaica" title="Cirenaica">Cirenaica</a> e mesmo as ribeiras do val do Nilo. Os sitios arqueolóxicos capsienses adoitan ter unha gran cantidade de cunchas de orixe bromatolóxico, chamados <i>cuncheiros</i>, e unha industria lítica <a href="/wiki/L%C3%A1mina_l%C3%ADtica" title="Lámina lítica">laminar</a> e microlítica, con trapecios e triángulos, á que se suman ovos de <a href="/wiki/Avestruz" title="Avestruz">avestruz</a>, usados como recipientes, moitas das veces decorados. O Capsiense poderíase asociar aos restos humanos de <i>Ain Dakkara</i>, en Libia, coas impresionantes manifestacións <a href="/wiki/Pintura_rupestre" title="Pintura rupestre">rupestres</a> de <a href="/wiki/Tassili_n%27Ajjer" title="Tassili n'Ajjer">Tassili</a> e outros rochedos <a href="/wiki/S%C3%A1hara" class="mw-redirect" title="Sáhara">saharianos</a>. </p> <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Iberomaurisiense-Capsiense.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Iberomaurisiense-Capsiense.png/500px-Iberomaurisiense-Capsiense.png" decoding="async" width="500" height="252" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Iberomaurisiense-Capsiense.png/750px-Iberomaurisiense-Capsiense.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Iberomaurisiense-Capsiense.png/1000px-Iberomaurisiense-Capsiense.png 2x" data-file-width="1217" data-file-height="614" /></a><figcaption><center>Principais asentamentos do Iberomaurisiense e do Capsiense no Magreb</center></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Neolítico_norteafricano"><span id="Neol.C3.ADtico_norteafricano"></span>Neolítico norteafricano</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=5" title="Editar a sección: «Neolítico norteafricano»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=5" title="Editar o código fonte da sección: Neolítico norteafricano"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <dl><dt>Zona occidental</dt> <dd>O primeiro neolítico do litoral do <a href="/wiki/Norte_de_%C3%81frica" class="mw-redirect" title="Norte de África">norte de África</a> pertence ao <a href="/w/index.php?title=Cer%C3%A1mica_cardial&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cerámica cardial (a páxina aínda non existe)">horizonte de cerámica Cardial</a>, de principios do <a href="/w/index.php?title=VII_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VII milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">sétimo milenio</a> (o hábitat principal eran as covas nas que, canda restos de <a href="/wiki/Cer%C3%A1mica" title="Cerámica">cerámica</a> impresa e probas de pervivencia da <a href="/wiki/Cinex%C3%A9tica" title="Cinexética">caza</a>, atópanse outras que demostran que xa se practicaba a agricultura, a gandaría e o <a href="/wiki/Marisqueo" title="Marisqueo">marisqueo</a>). No occidente a cultura de orixe local tamén se sumou ás innovacións, nacendo o chamado <i>Neolítico de tradición capsiense</i>, que predomina na área do Magreb, dende antes do <a href="/w/index.php?title=VI_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VI milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">5000 a.C.</a> ata despois do <a href="/wiki/I_milenio_a._C." title="I milenio a. C.">2000 a.C.</a> Este neolítico caracterízase por un florecemento nas técnicas de <a href="/wiki/Talla_l%C3%ADtica" title="Talla lítica">talla</a> do <a href="/wiki/S%C3%ADlex" title="Sílex">sílex</a> (ao principio predominan os microlitos xeométricos, pero son substituídos por puntas de frecha foliáceas). A gandaría e a caza son as actividades principais, sendo a agricultura algo secundario; a cerámica é groseira e sen decoración e compite coas perfias feitas con ovos de <a href="/wiki/Avestruz" title="Avestruz">avestruz</a>, algunhas ricamente decoradas.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span>[</span>8<span>]</span></a></sup></dd></dl> <center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerycaption">Achados significativos da cultura Capsiense</li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Capsien_burial_(Tunisia).png" class="mw-file-description" title="Inhumación Capsiense en posición fetal"><img alt="Inhumación Capsiense en posición fetal" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Capsien_burial_%28Tunisia%29.png/90px-Capsien_burial_%28Tunisia%29.png" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Capsien_burial_%28Tunisia%29.png/136px-Capsien_burial_%28Tunisia%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Capsien_burial_%28Tunisia%29.png/181px-Capsien_burial_%28Tunisia%29.png 2x" data-file-width="483" data-file-height="640" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Inhumación Capsiense en posición fetal</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_(Capsien).png" class="mw-file-description" title="Ovo de avestruz preparado como botella"><img alt="Ovo de avestruz preparado como botella" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_%28Capsien%29.png/106px-Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_%28Capsien%29.png" decoding="async" width="106" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_%28Capsien%29.png/160px-Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_%28Capsien%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_%28Capsien%29.png/213px-Bouteille_en_%C5%93uf_d%27autruche_%28Capsien%29.png 2x" data-file-width="568" data-file-height="640" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Ovo de avestruz preparado como botella</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Microburil_4.png" class="mw-file-description" title="Técnica do golpe de microburil"><img alt="Técnica do golpe de microburil" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Microburil_4.png/77px-Microburil_4.png" decoding="async" width="77" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Microburil_4.png/116px-Microburil_4.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Microburil_4.png/155px-Microburil_4.png 2x" data-file-width="1118" data-file-height="1731" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Técnica do golpe de microburil</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Pastoreo_en_Ksar_Amar_(Sahara).png" class="mw-file-description" title="Escena de pastoreo gravada en Ksar Amar, Marrocos"><img alt="Escena de pastoreo gravada en Ksar Amar, Marrocos" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Pastoreo_en_Ksar_Amar_%28Sahara%29.png/120px-Pastoreo_en_Ksar_Amar_%28Sahara%29.png" decoding="async" width="120" height="102" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Pastoreo_en_Ksar_Amar_%28Sahara%29.png/180px-Pastoreo_en_Ksar_Amar_%28Sahara%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Pastoreo_en_Ksar_Amar_%28Sahara%29.png/240px-Pastoreo_en_Ksar_Amar_%28Sahara%29.png 2x" data-file-width="676" data-file-height="576" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Escena de pastoreo gravada en Ksar Amar, Marrocos</small></center></div> </li> </ul></center> <dl><dt>Zona central</dt> <dd>Aparece, nun proceso similar ao anterior e unha cronoloxía coetánea, o <i>Neolítico Sáharo-Sudanés</i>, que, aínda que semellante ao Capsiense (ambos os dous son pobos <a href="/wiki/N%C3%B3made" title="Nómade">seminómades</a> de pastores e cazadores), e é posible que teña moita relación con el, destaca polo seu maior nivel de desenvolvemento, unha coidada cerámica, profusamente decorada con incisións e impresións, e inhumacións en posición contraída, con ocre e un <a href="/wiki/Enxoval_funerario" title="Enxoval funerario">enxoval</a> con ornamentos de <a href="/w/index.php?title=Cornalina&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cornalina (a páxina aínda non existe)">cornalina</a>, <a href="/w/index.php?title=Amazonita&action=edit&redlink=1" class="new" title="Amazonita (a páxina aínda non existe)">amazonita</a>, <a href="/w/index.php?title=Calcedonia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Calcedonia (a páxina aínda non existe)">calcedonia</a> ou <a href="/wiki/Almaf%C3%AD" class="mw-redirect" title="Almafí">almafí</a>. Atribúeselle unha arte rupestre en abrigos e palas repartidas polo deserto.</dd> <dt>Zona do Nilo<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span>[</span>9<span>]</span></a></sup></dt> <dd>Distínguense dúas zonas de neolitización aparentemente autóctonas: ao sur da zona do <a href="/wiki/Alto_Exipto" title="Alto Exipto">Alto Exipto</a>, coa súa cultura máis importante, a <i>Badariense</i>, e ao norte, no <a href="/wiki/Baixo_Exipto" title="Baixo Exipto">Baixo Exipto</a>, onde destaca, xunto ao <a href="/wiki/Delta_do_Nilo" title="Delta do Nilo">delta</a>, a <i>cultura de Merimdé</i> e no <a href="/w/index.php?title=Lago_Moeris&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lago Moeris (a páxina aínda non existe)">lago Moeris</a>, nos estratos máis profundos de <a href="/w/index.php?title=Faium&action=edit&redlink=1" class="new" title="Faium (a páxina aínda non existe)">Faium</a> que se inscriben nas fases neolíticas. En todos estes casos o neolítico nace no <a href="/wiki/V_milenio_a._C." title="V milenio a. C.">V milenio a. C.</a> A comunicación entre as dúas zonas debeu existir ao longo do río, pois no comezo do <a href="/wiki/V_milenio_a._C." title="V milenio a. C.">V milenio a. C.</a> comparten tantos trazos en común que podería falarse dunha mesma cultura, non xa neolítica, senón do <a href="/wiki/Calcol%C3%ADtico" class="mw-redirect" title="Calcolítico">Calcolítico</a>, a <i>Geerzense</i>, máis rica ao sur (<a href="/w/index.php?title=Nagada_II&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nagada II (a páxina aínda non existe)">Nagada II</a>) que ao norte (<a href="/w/index.php?title=Maadi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Maadi (a páxina aínda non existe)">Maadiense</a>).</dd></dl> <center style="margin-top: 1em"><b>Liña do tempo do Neolítico no Nilo</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_qag1i0o7ee7gajsrwaki5l5cyqt2g1h"></map><img usemap="#timeline_qag1i0o7ee7gajsrwaki5l5cyqt2g1h" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/qag1i0o7ee7gajsrwaki5l5cyqt2g1h.png" /></div></center> <dl><dd>O neolítico de <a href="/w/index.php?title=Merimde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Merimde (a páxina aínda non existe)">Merimde</a> coñécese por un gran sitio arqueolóxico en pleno delta (<i>Merimdé Beni-Salamé</i>) con graves problemas de conservación debido ao contorno pantanoso que o cingue. Os <i>poboados</i> coñecidos tiñan vivendas de planta oval construídas con esteiras de cana, con lares e silos; a cerámica, aínda que é variada en formas, é groseira, elaborada sen torno e carente de decoración, agás nas últimas fases, en que recibe unha capa de engobe vermello. Tamén modelaron rudimentarias estatuíñas, destacando unha ruda face. Hai restos de <a href="/wiki/Fusaiola" title="Fusaiola">fusaiolas</a> e algún <a href="/wiki/Fuso_(ferramenta)" title="Fuso (ferramenta)">fuso</a>, indicando a existencia de teares. Evidénciase un alto grao técnico na <a href="/w/index.php?title=Industria_l%C3%ADtica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Industria lítica (a páxina aínda non existe)">industria lítica</a>, con puntas de frecha de base cóncava e pezas bifaciais, ás veces combinando o retoque por presión co puído de pezas, coma as puntas de lanza de feitura asombrosa; tamén hai coitelos, dentes de fouce, e outros trebellos cotiáns coma os machados puídos. En Merimdé apareceron rudimentarias <i>paletas</i> cunha suposta función de mestura de pigmentos (quizais para os tecidos), en materiais diversos e sen formas definidas. Coñécense centos de enterramentos en foxas ovais.</dd></dl> <center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerycaption">Achados significativos do Neolítico nilótico</li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Egyptiskgrav.jpg" class="mw-file-description" title="Inhumación geerzense con momificación natural"><img alt="Inhumación geerzense con momificación natural" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Egyptiskgrav.jpg/120px-Egyptiskgrav.jpg" decoding="async" width="120" height="64" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Egyptiskgrav.jpg/180px-Egyptiskgrav.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Egyptiskgrav.jpg/240px-Egyptiskgrav.jpg 2x" data-file-width="1941" data-file-height="1030" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Inhumación <i>geerzense</i> con momificación natural</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg" class="mw-file-description" title="Cerámica pintada do período Predinástico Primitivo"><img alt="Cerámica pintada do período Predinástico Primitivo" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg/100px-Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg" decoding="async" width="100" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg/151px-Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg/201px-Vase_with_gazelles-E_28023-_Egypte_louvre_316.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="716" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Cerámica pintada do período <i>Predinástico Primitivo</i></small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg" class="mw-file-description" title="Paleta de xisto con forma de peixe"><img alt="Paleta de xisto con forma de peixe" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg/120px-Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg" decoding="async" width="120" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg/180px-Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg/240px-Fish-shaped_kohol_palette-E_22731-Egypte_louvre_311.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="269" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Paleta de xisto con forma de peixe</small></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Egypte_louvre_314.jpg" class="mw-file-description" title="Estatuíña feminina de marfil de época Amratiense"><img alt="Estatuíña feminina de marfil de época Amratiense" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Egypte_louvre_314.jpg/67px-Egypte_louvre_314.jpg" decoding="async" width="67" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Egypte_louvre_314.jpg/101px-Egypte_louvre_314.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Egypte_louvre_314.jpg/135px-Egypte_louvre_314.jpg 2x" data-file-width="450" data-file-height="800" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center><small>Estatuíña feminina de marfil de época <i>Amratiense</i></small></center></div> </li> </ul></center> <dl><dd>O <a href="/w/index.php?title=Badariense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Badariense (a páxina aínda non existe)">Badariense</a> tamén presenta evidencias de enterramentos en foxa que, polo xeral, están na mesma ribeira do río, o que ten favorecido que os sedimentos as preserven en bastante bo estado: moitas delas están apuntaladas con táboas; os esqueletos e <a href="/wiki/Momia" title="Momia">momias</a> naturais teñen posición fetal, con enxoval composto por un cinto de louza fina, cerámica, puntas de frecha e adornos diversos; posteriormente o cadáver cubríase cun pelexo.<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span>[</span>10<span>]</span></a></sup> A cultura material coñécese mellor que no Baixo Exipto, pois semella máis rica, ou, simplemente as condicións ambientais favoreceron a súa conservación. Aparecen espléndidas pezas de sílex (follas, pezas bifaciais, puntas de frecha), paletas de xisto para mesturar colorantes (sen adobíos, pero con siluetas diversas, sobre todo rectangulares e con forma de peixe), pezas de óso e almafí, tecidos e, incluso (ao final), algúns obxectos de cobre. Hai unha arte <a href="/wiki/Mobiliario" title="Mobiliario">mobiliaria</a> relativamente desenvolvida, con estatuíñas masculinas, femininas e figuras de animais. A cerámica é delicada, variada, e, ao principio, adoita estar puída con decoración en relevo formando ondulacións; despois xorde a cerámica pintada con motivos xeométricos, vexetais e animais, ata que aparece a figura humana. A agricultura e gandaría están moi ben documentadas e os poboados teñen vivendas de planta cuadrangular construídas con ramallada e <a href="/wiki/Adobe" title="Adobe">adobe</a>. O Badariense semella enlazar, sen solución de continuidade, co <a href="/wiki/Per%C3%ADodo_predin%C3%A1stico" title="Período predinástico">período predinástico de Exipto</a> (daquela xa se podería falar de "Historia"). De feito, o Neolítico exipcio é chamado, xeralmente <i>«período predinástico primitivo»</i>.</dd> <dd>Os primeiros <a href="/wiki/Metal" title="Metal">metais</a> aparecen no <a href="/wiki/Antigo_Exipto" title="Antigo Exipto">Antigo Exipto</a> ao final do predinástico primitivo, e inmediatamente despois invéntase a <a href="/wiki/Escrita" title="Escrita">escritura</a> e xorde a exipcia como gran cultura da Antigüidade, cunha influencia que non só afectará ao Mediterráneo, senón tamén a gran parte do continente africano (dende o <a href="/wiki/IV_milenio_a._C." title="IV milenio a. C.">IV milenio a. C.</a>). O Magreb, en troques, estáncase; habitado por <a href="/w/index.php?title=Pobos_l%C3%ADbicos&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pobos líbicos (a páxina aínda non existe)">pobos líbicos</a> mal coñecidos, non é doado falar dunha <a href="/wiki/Idade_de_Bronce" title="Idade de Bronce">Idade de Bronce</a> ao xeito do resto do Mediterráneo. De feito son os <a href="/wiki/Fenicios" title="Fenicios">fenicios</a> os que, ao redor do ano <a href="/wiki/-1000" title="-1000">1000 a.C.</a> en diante, impulsan cambios tales que sacan esta rexión da Idade de Pedra definitivamente.</dd> <dd><div class="detail principal"></div></dd> <dd><span><span><i>Véxase tamén</i><i>:</i> <a href="/w/index.php?title=Expansi%C3%B3n_afroasi%C3%A1tica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Expansión afroasiática (a páxina aínda non existe)">Expansión afroasiática</a>.</span></span></dd></dl> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="África_subsahariana"><span id=".C3.81frica_subsahariana"></span>África subsahariana</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=6" title="Editar a sección: «África subsahariana»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=6" title="Editar o código fonte da sección: África subsahariana"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Africa_Subsahariana.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Africa_Subsahariana.png/150px-Africa_Subsahariana.png" decoding="async" width="150" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Africa_Subsahariana.png/225px-Africa_Subsahariana.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Africa_Subsahariana.png/300px-Africa_Subsahariana.png 2x" data-file-width="329" data-file-height="328" /></a><figcaption></figcaption></figure> <p>A xeografía da <a href="/wiki/%C3%81frica_central" title="África central">África central</a> e <a href="/wiki/%C3%81frica_austral" title="África austral">meridional</a> resulta bastante homoxénea comparada coa doutros continentes, debido a que se trata dunha das zonas xeoloxicamente máis antigas do planeta e a erosión eliminou as grandes barreiras naturais. Tan só paga a pena destacar as mesetas e depresións formadas por movementos tectónicos diversos: a <a href="/wiki/R%C3%ADo_Congo" title="Río Congo">conca do Congo</a> e a <a href="/wiki/Kalahari" title="Kalahari">foxa do Kalahari</a>, arrodeadas por mesetas (xeoloxicamente: <i>escudos e macizos arcaicos</i>) en <a href="/wiki/Angola" title="Angola">Angola</a>, <a href="/wiki/Namibia" title="Namibia">Namibia</a> e <a href="/wiki/Zambia" title="Zambia">Zambia</a>, entre outros. As cordilleiras e zonas escarpadas existentes agrúpanse cara ao leste (<a href="/wiki/Drakensberg" title="Drakensberg">Drakensberg</a>, os <a href="/w/index.php?title=Montes_Muchinga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Montes Muchinga (a páxina aínda non existe)">montes Muchinga</a>, os <a href="/w/index.php?title=Montes_Mitumba&action=edit&redlink=1" class="new" title="Montes Mitumba (a páxina aínda non existe)">montes Mitumba</a>, os <a href="/w/index.php?title=Montes_Ruwenzori&action=edit&redlink=1" class="new" title="Montes Ruwenzori (a páxina aínda non existe)">montes Ruwenzori</a>), onde se sitúan os picos <a href="/wiki/Kilimanjaro" title="Kilimanjaro">Kilimanjaro</a> e <a href="/wiki/Monte_Kenya" title="Monte Kenya">monte Kenya</a> e, xa máis ao norte, o <a href="/w/index.php?title=Macizo_Et%C3%ADope&action=edit&redlink=1" class="new" title="Macizo Etíope (a páxina aínda non existe)">macizo Etíope</a> en asociación coa gran <a href="/wiki/Falla" title="Falla">falla</a> coñecida coma <a href="/wiki/Gran_Val_do_Rift" title="Gran Val do Rift">Gran Val do Rift</a>, unha enorme zona chea de cisallamentos, <a href="/wiki/Volc%C3%A1n" title="Volcán">volcáns</a>, <a href="/wiki/Macizo_tect%C3%B3nico" title="Macizo tectónico">bloques elevados</a>, <a href="/wiki/Grandes_Lagos_de_%C3%81frica" class="mw-redirect" title="Grandes Lagos de África">xigantescos lagos</a> e sobre todo, barrancas. Ten forma de <a href="/wiki/Y" title="Y">Y</a> e case 5.000 km de lonxitude, xa que nace ao sur de <a href="/wiki/Mozambique" title="Mozambique">Mozambique</a> e chega deica o <a href="/wiki/Mar_Vermello" title="Mar Vermello">Mar Vermello</a>, dende o que continúa, en Asia, deica o val do <a href="/wiki/R%C3%ADo_Xord%C3%A1n" title="Río Xordán">Xordán</a>. Precisamente o Val do Rift é a zona onde puido comezar a historia do ser humano. </p><p>Aínda que na actualidade hai considerables diferenzas climáticas, hidrográficas e ecolóxicas, non é posible aplicar estes parámetros á Idade de Pedra, pois, como xa se viu, houbo cambios ambientais significativos ao longo do seu desenvolvemento. Precisamente foi algún deses cambios, combinado coas transformacións xeolóxicas, a faísca que, posiblemente, propiciou a aparición e evolución dos <a href="/wiki/Hom%C3%ADnidos" title="Homínidos">homínidos</a>. Semella que, hai máis de 20 millóns de anos, os <a href="/wiki/Mono_(animal)" title="Mono (animal)">monos</a> primitivos habitaban os mestos bosques de <a href="/wiki/%C3%81frica_Oriental" class="mw-redirect" title="África Oriental">África Oriental</a>. Estes <a href="/wiki/Primate" class="mw-redirect" title="Primate">primates</a> (quizais o <a href="/w/index.php?title=Propliopithecus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Propliopithecus (a páxina aínda non existe)">Propliopithecus</a>-<a href="/w/index.php?title=Aegyptopithecus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aegyptopithecus (a páxina aínda non existe)">Aegyptopithecus</a>) desprazábanse polas árbores a catro patas. Un presunto movemento tectónico (talvez relacionado dalgún xeito co Rift) fixo que as selvas permanecesen no oeste, pero provocou o desecamento do leste, aparecendo un territorio de <a href="/wiki/Sabana" title="Sabana">sabanas</a> e <a href="/wiki/Prader%C3%ADa" class="mw-redirect" title="Pradería">praderías</a> ás que os novos primates tiveron que se adaptar. Suponse que deste xeito naceron os primeiros antropoides <a href="/wiki/B%C3%ADpede" class="mw-redirect" title="Bípede">bípedes</a>, que, posiblemente, pertencerían á especie <a href="/wiki/Ardipithecus_ramidus" class="mw-redirect" title="Ardipithecus ramidus">Ardipithecus</a>, que, pola súa banda, deu lugar aos <a href="/wiki/Australopithecus" title="Australopithecus">australopitecinos</a> nun momento indeterminado entre hai 6 e 4 millóns de anos. </p><p>Non se desbota que algúns australopitecinos avanzados elaborasen ferramentas rudimentarias, pero hai unha forte polémica ao respecto. Crese que son os membros do xénero <a href="/wiki/Homo" title="Homo">Homo</a> os primeiros que fabricaron ferramentas previsoramente, isto é, antes de necesitalas, sen improvisar, senón previndo o seu posible uso con antelación. Neste momento comeza a <a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">Prehistoria</a> e a Idade de Pedra que, para a <a href="/wiki/%C3%81frica_subsahariana" title="África subsahariana">África subsahariana</a> adoita dividirse en fases de denominación <a href="/wiki/Lingua_inglesa" title="Lingua inglesa">anglosaxoa</a>: </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Human_evolution_scheme.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Human_evolution_scheme.png/200px-Human_evolution_scheme.png" decoding="async" width="200" height="70" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/14/Human_evolution_scheme.png 1.5x" data-file-width="300" data-file-height="105" /></a><figcaption><center>Evolución humana</center></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Idade_de_Pedra_Temperá_(ESA)"><span id="Idade_de_Pedra_Temper.C3.A1_.28ESA.29"></span>Idade de Pedra Temperá <i>(ESA)</i></h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=7" title="Editar a sección: «Idade de Pedra Temperá (ESA)»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=7" title="Editar o código fonte da sección: Idade de Pedra Temperá (ESA)"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A Idade de Pedra Temperá (ESA polas súas siglas en inglés, <i>Early Stone Age</i>) fai referencia ao período comprendido desde a aparición do primeiro ser humano, hai máis de dous millóns e medio de anos, deica hai uns 200.000 anos. Inclúe, practicamente, todos os grandes pasos da <a href="/wiki/Evoluci%C3%B3n_humana" title="Evolución humana">evolución humana</a> (pois os chamados <i>«Primitivos Modernos»</i> deberon xurdir cara ao final deste período), así como importantes avances culturais, dos que apenas se coñecen uns poucos vestixios conservados de pedra e óso. Para o entender mellor adoita dividirse en dúas grandes etapas: </p> <div class="detail principal"> <dl><dd><span><span><i>Artigo principal</i><i>:</i> <a href="/wiki/Olduvaiense" class="mw-redirect" title="Olduvaiense">Olduvaiense</a>.</span></span></dd></dl></div> <ul><li>Olduvaiense: Así chamado porque foi identificado no sitio arqueolóxico da <a href="/wiki/Garganta_de_Olduvai" title="Garganta de Olduvai">Garganta de Olduvai</a>, ademais de exisir outros moitos lugares, case todos eles aliñados co val do Rift. As ferramentas olduvaienses máis antigas poderían ter máis de 2,6 millóns de anos (nos asentamentos do <a href="/wiki/Rexi%C3%B3n_de_Afar" title="Rexión de Afar">Afar</a> etíope<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span>[</span>11<span>]</span></a></sup>), existindo unha secuencia de achados en toda a África Oriental e Austral dende esa data deica hai 1,5 millóns de anos, sen hiatos nin baleiros, polo que se pode defender que o Olduvaiense perviviu por máis dun millón de anos (e é posible que aínda máis, se se amplía a cronoloxía con certos sitios arqueolóxicos máis serodios). O Olduvaiense divídese nunha fase inicial e outra evolucionada, identificadas a partir dos leitos I e II da garganta de Olduvai, aínda que hai outros moitos asentamentos igual de importantes. Ao principio as ferramentas son de pedra tallada rudamente, sen que se aprecie ningunha estandarización nas tácticas de aproveitamento nin nas formas. Pero pouco a pouco, van cristalizando determinados procedementos e tipos concretos entre os que destacan croios tallados, poliedros, raedeiras e denticulados.</li></ul> <p>É de supoñer que existiu unha industria en madeira ou en óso, pero non se conservou nas mesmas condicións. Os protagonistas deste amplo complexo cultural foron varias especies do xénero Homo (<a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">H. habilis</a>, <a href="/wiki/Homo_rudolfensis" title="Homo rudolfensis">H. rudolfensis</a> e formas temperás de <a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">H. erectus</a>, cientificamente englobadas na especie <a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">H. ergaster</a>). Parecen todos eles foron cazadores soamente en raras ocasións, dedicándose, máis ben, á recolección e a <a href="/wiki/Prea" title="Prea">preada</a>; coñecían pero non dominaban o lume, e xa se lles atribúen algunhas estruturas construtivas sinxelas para se protexeren.<sup id="cite_ref-leakey_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-leakey-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup> </p> <ul><li>O Achelense naceu en África moito antes que en calquera outra parte do mundo, nun momento que semella coincidir coa gran migración humana cara a Eurasia e coa aparición de formas temperás de <i>Homo erectus</i>. Porén, aínda que os bifaces máis antigos foron datados no sitio arqueolóxico etíope de <i>Konso-Gardula</i> en 1,9 millóns de anos, a tecnoloxía achelense non parece saír de África ata máis dun millón de anos máis tarde. Así pois, o Achelense foi patrimonio exclusivo dos africanos (probablemente, das diversas especies humanas que conviviron neste continente por estas datas, só algunhas terían o privilexio desta tecnoloxía), en tanto que no resto do Vello Mundo persistía a tradición olduvaiense. Probablemente o inventor desta nova tecnoloxía foi <i>Homo ergaster</i>, sendo moi representativo o achado dun esqueleto case completo, aínda que infantil, en <i>Nariokotome</i> (KNM-WT 15000), nas beiras do <a href="/wiki/Lago_Turkana" title="Lago Turkana">lago Turkana</a> (<a href="/wiki/Kenya" title="Kenya">Kenya</a>).<sup id="cite_ref-leakey_12-1" class="reference"><a href="#cite_note-leakey-12"><span>[</span>12<span>]</span></a></sup></li></ul><p> A ferramenta máis coñecida do Achelense é o biface, pero a variedade tipolóxica se multiplica, aparecendo fendedores, triedros, bolas poliédricas e todo tipo de trebellos sobre <a href="/wiki/Lasca" title="Lasca">lascas</a> retocadas. O Achelense africano tamén é lonxevo, xa que perdura ata hai uns 200.000 anos e, a miúdo é común referirse a el coma <i><a href="/w/index.php?title=Fauresmithiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Fauresmithiense (a páxina aínda non existe)">Fauresmithiense</a></i> na zona oriental ou <i><a href="/wiki/Stellenbosch" title="Stellenbosch">Stellenbosch</a></i> na zona meridional. Posiblemente a expansión do Achelense fóra de África sería consecuencia dunha segunda vaga colonizadora que desta volta, pola contra, non acadou os lindes de Asia.</p><div style="clear:both;"></div> <center><b>Liña do tempo do Paleolítico inferior da África Subsahariana</b><br /> <div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_k5xam9bexra4khosce1jczx6iur01in"></map><img usemap="#timeline_k5xam9bexra4khosce1jczx6iur01in" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/k5xam9bexra4khosce1jczx6iur01in.png" /></div></center><p><br /> </p><p>O Achelense vai desaparecendo en datas nas que aparecen os humanos modernos primitivos, moito máis intelixentes e cunha tecnoloxía moito máis sofisticada e diversa. Aínda que non pertenza a esta rexión, en <i><a href="/w/index.php?title=Jebel_Irhoud&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jebel Irhoud (a páxina aínda non existe)">Jebel Irhoud</a></i>, próximo a <a href="/wiki/Marrakech" title="Marrakech">Marrakech</a> (Marrocos) apareceu unha mandíbula de primitivo moderno con máis de 160.000 anos; data similar teñen os restos de <i><a href="/wiki/Homo_sapiens_idaltu" title="Homo sapiens idaltu">Herto</a></i> (<a href="/wiki/Etiop%C3%ADa" title="Etiopía">Etiopía</a>) o que permite marcar o final da Idade de Pedra Temperá en todo o continente.<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span>[</span>13<span>]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Idade_de_Pedra_Intermedia_(MSA)"><span id="Idade_de_Pedra_Intermedia_.28MSA.29"></span>Idade de Pedra Intermedia <i>(MSA)</i></h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=8" title="Editar a sección: «Idade de Pedra Intermedia (MSA)»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=8" title="Editar o código fonte da sección: Idade de Pedra Intermedia (MSA)"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A Idade de Pedra Intermedia <i>(Middle Stone Age)</i>, é o período comprendido entre o final da Idade de Pedra Temperá ou ESA (hai 200.000 anos), ata o inicio da Idade de Pedra Serodia, ou LSA (hai 30.000 anos); podería poñerse en paralelo co Paleolítico medio Europeo, pero existen sensibles diferenzas culturais e antropolóxicas entre ambas as dúas. Para determinados autores, toda a zona ten unhas constantes comúns (técnicas de extracción <i><a href="/wiki/T%C3%A9cnica_Levallois" title="Técnica Levallois">Levallois</a></i> ou semellantes, presenza de finas pezas foláceas bifaciais, e evolución cara a técnicas de obtención de follas e folliñas, ao final)<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span>[</span>14<span>]</span></a></sup> e outros aprecian dúas correntes cunha separación que se vai facendo máis sutil a medida que os descubrimentos avanzan e que certos autores atribúen a imposicións da materia prima ou á especialización das ferramentas para hábitats de bosque e de sabana.<sup id="cite_ref-temporama_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-temporama-15"><span>[</span>15<span>]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Pieza_foliacea_bifacial-2.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Pieza_foliacea_bifacial-2.png/220px-Pieza_foliacea_bifacial-2.png" decoding="async" width="220" height="164" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Pieza_foliacea_bifacial-2.png/330px-Pieza_foliacea_bifacial-2.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Pieza_foliacea_bifacial-2.png/440px-Pieza_foliacea_bifacial-2.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="745" /></a><figcaption><center>Peza foliácea</center></figcaption></figure> <ul><li>En principio parecen predominar as industrias baseadas en utensilios sobre lasca e macroútiles tipo machado ou aixada sendo unha das culturas máis representativas deste estilo macrolítico a <i><a href="/w/index.php?title=Sangoense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sangoense (a páxina aínda non existe)">Sangoense</a></i> seguida da <i><a href="/w/index.php?title=Stillbaiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stillbaiense (a páxina aínda non existe)">Stillbaiense</a></i> de África oriental e <a href="/wiki/%C3%81frica_Austral" class="mw-redirect" title="África Austral">austral</a> e que nalgúns sitios arqueolóxicos suceden claramente ao Achelense (por exemplo <i>Cave of Hearts</i>), apreciándose dentro desta unha evolución moi clara cara á <i>leptolitización</i>, é dicir, unha proporción cada vez maior de follas líticas. Os bifaces son pequenos e grosos, ao principio, pero se van convertendo en estilizadas e coidadas pezas foliáceas, ás veces sobre lasca, cunha feitura tan fina que lembran ás <i>follas de loureiro</i> europeas; as puntas triangulares tamén son abondosas e o substrato <i>Levallois</i> é algo que semella persistir ao longo do tempo e do espazo nesta cultura. Coñécese tanto no sur coma na zona dos <a href="/wiki/Grandes_Lagos_Africanos" title="Grandes Lagos Africanos">Grandes Lagos Africanos</a>, Zambia e <a href="/wiki/Zimbabwe" class="mw-redirect" title="Zimbabwe">Zimbabwe</a>, por exemplo; non obstante, os lugares máis coñecidos son <i>Pietersburg</i> e <i>Bambata</i>, cun conxunto de ferramentas fundamentalmente baseado nas raedeiras, puntas e lascas laminares; tamén hai <a href="/wiki/M%C3%A9todo_Levallois#A_obtención_de_follas_Levallois:_un_método_paralelo_e_reiterativo" class="mw-redirect" title="Método Levallois">Levallois polarizado</a> para lascas alongadas.</li></ul> <p><br /> </p> <center><b>Liña do tempo da Idade de Pedra Intermedia (MSA) de África</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_eth0xvnlgx5mykamdudc1ycb4h4uaj3"></map><img usemap="#timeline_eth0xvnlgx5mykamdudc1ycb4h4uaj3" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/eth0xvnlgx5mykamdudc1ycb4h4uaj3.png" /></div></center> <ul><li>Pola súa banda, a liña máis evoluída, baseada na extracción de follas e incluso na xeneralización de microlitos laminares está moi ben representada nos achados de <i>Howieson's Poort</i> (<a href="/wiki/Gauteng" title="Gauteng">Gauteng</a>, <a href="/wiki/Sur%C3%A1frica" title="Suráfrica">Suráfrica</a>). Aquí xa aparecen <a href="/w/index.php?title=Folli%C3%B1as_de_bordo_abatido&action=edit&redlink=1" class="new" title="Folliñas de bordo abatido (a páxina aínda non existe)">folliñas de bordo abatido</a> e incluso outros microlitos cunha antigüidade de ata 70.000 anos, o que converte esta industria nunha das candidatas a ser antecedente do Paleolítico superior do Vello Mundo. Non obstante, non hai conexións probadas entre ambos (agás, quizais, a cova de <i>Navaisha</i> en <a href="/wiki/Kenya" title="Kenya">Kenya</a>) e esta industria ata o de agora carece así mesmo dunha asociación con resto humano ningún coñecido (talvez se poida relacionar cos restos de primitivos modernos de <i>Border Cave</i>, pero non existe seguridade irrefutable).<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span>[</span>16<span>]</span></a></sup></li></ul> <p>Non é doado atribuír grupos humanos a cada unha desas ferramentas; quizais as máis arcaicas correspondan a <i>presapiens</i>, e as máis evolucionadas aos primeiros <i>sapiens</i> ancestrais. En efecto, os <i>Primitivos modernos</i> nacen en África, nesta fase, coma se viu na epígrafe anterior para <i><a href="/w/index.php?title=Jebel_Ihroud&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jebel Ihroud (a páxina aínda non existe)">Jebel Ihroud</a></i> (Marrocos) e <i>Herto</i> (Kenya); tamén se documentan os seus restos nos asentamentos surafricanos de <i>Border Cave</i> e <i>Klaisies River Mouth</i>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Idade_de_Pedra_Serodia_(LSA)"><span id="Idade_de_Pedra_Serodia_.28LSA.29"></span>Idade de Pedra Serodia <i>(LSA)</i></h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=9" title="Editar a sección: «Idade de Pedra Serodia (LSA)»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=9" title="Editar o código fonte da sección: Idade de Pedra Serodia (LSA)"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="detail principal"> <dl><dd><span><span><i>Véxase tamén</i><i>:</i> <a href="/w/index.php?title=Expansi%C3%B3n_bant%C3%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Expansión bantú (a páxina aínda non existe)">Expansión bantú</a>.</span></span></dd></dl></div> <p>A Idade de Pedra Serodia <i>(Late Stone Age)</i> é o último período do Paleolítico da África subsahariana. Desde o primeiro intre (o denominado <i>early Late Stone Age</i>) no <a href="/wiki/%C3%81frica_Austral" class="mw-redirect" title="África Austral">sur de África</a> xa hai culturas microlíticas e laminares (leptolíticas) nas que se puido documentar o troco (comercio?) de <a href="/wiki/Obsidiana" title="Obsidiana">obsidiana</a> ao longo de rutas que van do val do Rift deica Suráfrica con 32.000 anos.<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span>[</span>17<span>]</span></a></sup> Semellan existir dúas tradicións: unha microlítica, aparentemente derivada da tradición de <i>Howieson's Poort</i>, con culturas coma <i>Robberg</i> ou <i>Wilton</i>, e outra baseada en utensilios sobre lascas vulgares (<i>Tshitoliense</i>, <i>Nachikufiense</i>, <i>Hargeisiense</i>, en África central e oriental ou incluso pezas macrolíticas coma a cultura <i>Albany</i> ou a <i>Magosiense</i>. </p> <ul><li>Como representante da industria microlítica destaca a <i><a href="/w/index.php?title=Wiltoniense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wiltoniense (a páxina aínda non existe)">wiltoniense</a></i>, que se estendeu por todo o extremo sur do continente dende hai uns 8.000 anos deica a expansión <a href="/wiki/Linguas_bant%C3%BAs" title="Linguas bantús">bantú</a>, polo que nas súas etapas terminais xa coñecía a cerámica, o puído da pedra e a gandaría e, posiblemente, a <a href="/w/index.php?title=Agricultura_itinerante&action=edit&redlink=1" class="new" title="Agricultura itinerante (a páxina aínda non existe)">agricultura itinerante</a>, podendo considerarse unha cultura parcialmente neolitizada. Un dos asentamentos mellor conservados desta gran cultura de cazadores-colectores é o de <a href="/w/index.php?title=Cultura_Gwisho&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura Gwisho (a páxina aínda non existe)">Gwisho</a>.</li></ul> <p><br /> </p> <center><b>Liña do tempo da Idade de Pedra Serodia (LSA) de África</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_sqk6y36e77ln3necn16xi8tqkrk76fi"></map><img usemap="#timeline_sqk6y36e77ln3necn16xi8tqkrk76fi" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/sqk6y36e77ln3necn16xi8tqkrk76fi.png" /></div></center> <ul><li>A tradición macrolítica exemplifícase, inicialmente, no <i><a href="/w/index.php?title=Lupembiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lupembiense (a páxina aínda non existe)">Lupembiense</a></i> (val do <a href="/wiki/R%C3%ADo_Congo" title="Río Congo">Congo</a>), con ferramentas de aspecto arcaico, pesadas pezas bifaciais similares a machados e aixadas (non obstante tamén hai pezas bifaciais máis finas). Esta tradición semella ter a súa sucesora no <i><a href="/w/index.php?title=Magosiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Magosiense (a páxina aínda non existe)">Magosiense</a></i> (así chamado polo sitio arqueolóxico de <i>Magosi</i>, en Uganda), xa máis serodio, aínda que mestura elementos regresivos (<a href="/wiki/N%C3%BAcleo_l%C3%ADtico" title="Núcleo lítico">núcleos</a> de forte carácter musteroide) con atributos evolucionados (finas pezas foliáceas ou numerosos microlitos); o <i>Magosiense</i> dáse desde hai uns 12.000 anos ata períodos moi recentes, evolucionando cara á microlitización maioritaria das súas ferramentas). Ao Norte do <a href="/wiki/Sahel" title="Sahel">Sahel</a> encóntranse ferramentas avanzadas emparentadas coas da Idade de Pedra Intermedia.</li></ul> <p>O final da Idade de Pedra Serodia vén acoutado polas brillantes manifestacións da <a href="/wiki/Cultura_Nok" title="Cultura Nok">cultura Nok</a>, que se asocia coa introdución da tecnoloxía do ferro a <a href="/wiki/S%C3%A9culo_V" title="Século V">mediados do primeiro milenio</a> da nosa era. Aínda que, en moitas rexións máis illadas, as ferramentas apenas evolucionaron ata a época da colonización europea. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Oriente_Medio">Oriente Medio</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=10" title="Editar a sección: «Oriente Medio»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=10" title="Editar o código fonte da sección: Oriente Medio"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Oriente_Medio.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Oriente_Medio.png/150px-Oriente_Medio.png" decoding="async" width="150" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/94/Oriente_Medio.png 1.5x" data-file-width="200" data-file-height="200" /></a><figcaption></figcaption></figure> <p>Úsanse aquí indistintamente as expresións <a href="/wiki/Oriente_Medio" title="Oriente Medio">Oriente Medio</a> e <a href="/wiki/Oriente_Pr%C3%B3ximo" class="mw-redirect" title="Oriente Próximo">Próximo Oriente</a> para denominar a rexión do <a href="/wiki/Oriente" title="Oriente">Oriente</a> máis próxima a <a href="/wiki/Europa" title="Europa">Europa</a>. As súas lindes varían segundo quen empregue o termo pero, no seu sentido máis restrinxido, é sinónimo de <a href="/wiki/Asia" title="Asia">Asia</a> suroccidental, incluíndo <a href="/wiki/Turqu%C3%ADa" title="Turquía">Turquía</a>, <a href="/wiki/Siria" title="Siria">Siria</a>, <a href="/wiki/L%C3%ADbano" title="Líbano">Líbano</a>, <a href="/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a>, <a href="/wiki/Palestina" class="mw-disambig" title="Palestina">Palestina</a>, <a href="/wiki/Xordania" title="Xordania">Xordania</a>, <a href="/wiki/Iraq" title="Iraq">Iraq</a>, <a href="/wiki/Ir%C3%A1n" title="Irán">Irán</a> (tamén, <a href="/wiki/Arabia_Saudita" title="Arabia Saudita">Arabia Saudita</a>, <a href="/wiki/Kuwait" title="Kuwait">Kuwait</a>, <a href="/wiki/Bahrain" title="Bahrain">Bahrain</a>, <a href="/wiki/Qatar" title="Qatar">Qatar</a>, <a href="/wiki/Emiratos_%C3%81rabes_Unidos" title="Emiratos Árabes Unidos">Emiratos Árabes Unidos</a>, <a href="/wiki/Om%C3%A1n" title="Omán">Omán</a> e o <a href="/wiki/Iemen" title="Iemen">Iemen</a>, dos que non se fala no artigo). A miúdo, inclúese Exipto, pero aquí deixarase o val do Nilo para a epígrafe "África"; pola mesma razón reservarase <a href="/wiki/Chipre" title="Chipre">Chipre</a> para o capítulo europeo. En troques, inclúense ocasionalmente zonas do <a href="/wiki/C%C3%A1ucaso" title="Cáucaso">Cáucaso</a> lindeiras con Europa. </p><p>En calquera caso, desde o punto de vista histórico e, máis en concreto, prehistórico, o Oriente Medio é o que se denomina unha Zona Nuclear que esparexe continuas innovacións e cambios que inflúen decisivamente no desenvolvemento, non só de zonas lindeiras, senón de <a href="/wiki/Eurasia" title="Eurasia">Eurasia</a> toda. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Paleolítico_en_Oriente_Medio"><span id="Paleol.C3.ADtico_en_Oriente_Medio"></span>Paleolítico en Oriente Medio</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=11" title="Editar a sección: «Paleolítico en Oriente Medio»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=11" title="Editar o código fonte da sección: Paleolítico en Oriente Medio"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Paleolítico inferior: a secuencia inferopaleolítica do Medio Oriente semella moi temperá, téndose comprobado o paso do ser humano pola zona grazas ao achado dos restos de <a href="/w/index.php?title=Dmanisi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dmanisi (a páxina aínda non existe)">Dmanisi</a> (<a href="/wiki/Xeorxia" title="Xeorxia">Xeorxia</a>). Trátase probablemente de <i><a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">Homo ergaster</a></i>, en concreto, varios cranios de entre 1 850 000 e 1 600 000 anos de antigüidade<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span>[</span>18<span>]</span></a></sup> que van acompañados dunha cultura material moi ruda (lascas, croios tallados e núcleos de extraccións desorganizadas<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span>[</span>19<span>]</span></a></sup>). Trataríase daquela dun <a href="/w/index.php?title=Paleol%C3%ADtico_inferior_arcaico&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paleolítico inferior arcaico (a páxina aínda non existe)">Paleolítico inferior arcaico</a> anterior ao <a href="/wiki/Achelense" class="mw-redirect" title="Achelense">Achelense</a>.</li></ul> <center><div style="float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;"><center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Dmanisi_D-2282.jpg" class="mw-file-description" title="Cranio de Dmanisi"><img alt="Cranio de Dmanisi" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Dmanisi_D-2282.jpg/120px-Dmanisi_D-2282.jpg" decoding="async" width="120" height="84" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Dmanisi_D-2282.jpg/180px-Dmanisi_D-2282.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Dmanisi_D-2282.jpg/240px-Dmanisi_D-2282.jpg 2x" data-file-width="1423" data-file-height="1000" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Cranio de Dmanisi</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Chopper_of_Dmanisi.png" class="mw-file-description" title="Croio tallado de Dmanisi"><img alt="Croio tallado de Dmanisi" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Chopper_of_Dmanisi.png/120px-Chopper_of_Dmanisi.png" decoding="async" width="120" height="53" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Chopper_of_Dmanisi.png/180px-Chopper_of_Dmanisi.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Chopper_of_Dmanisi.png/240px-Chopper_of_Dmanisi.png 2x" data-file-width="728" data-file-height="324" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Croio tallado de Dmanisi</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Handaxe-of-Um-Qatafa.png" class="mw-file-description" title="Biface de Um Qatafa"><img alt="Biface de Um Qatafa" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Handaxe-of-Um-Qatafa.png/120px-Handaxe-of-Um-Qatafa.png" decoding="async" width="120" height="112" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Handaxe-of-Um-Qatafa.png/180px-Handaxe-of-Um-Qatafa.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Handaxe-of-Um-Qatafa.png/240px-Handaxe-of-Um-Qatafa.png 2x" data-file-width="802" data-file-height="750" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Biface de Um Qatafa</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Cleaver-flake_from_Tabun.png" class="mw-file-description" title="Fendedor de Tabun"><img alt="Fendedor de Tabun" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Cleaver-flake_from_Tabun.png/120px-Cleaver-flake_from_Tabun.png" decoding="async" width="120" height="118" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Cleaver-flake_from_Tabun.png/180px-Cleaver-flake_from_Tabun.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Cleaver-flake_from_Tabun.png/240px-Cleaver-flake_from_Tabun.png 2x" data-file-width="396" data-file-height="390" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Fendedor de Tabun</div> </li> </ul>Restos do <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_inferior" title="Paleolítico inferior">Paleolítico inferior</a> no <a href="/wiki/Pr%C3%B3ximo_Oriente" class="mw-redirect" title="Próximo Oriente">Próximo Oriente</a></center></div></center> <dl><dd>Os primeiros bifaces, bastante rudos, aparecen cara ao sur do <a href="/wiki/Mar_de_Galilea" title="Mar de Galilea">lago Tiberiades</a>, en <i>Ubeidiya</i> (Israel), xunto a croios tallados e núcleos rudos. Neste lugar tamén se atoparon restos humanos moi antigos (<i>o Home de Galilea</i>), non tanto coma os de <i>Dmanisi</i>, aínda que teñan máis dun millón de anos, pero son moi escasos.</dd></dl> <dl><dd>Un <a href="/wiki/Achelense" class="mw-redirect" title="Achelense">Achelense</a> máis "típico" é o que se observa en <i>Banat Yacub</i> (Israel), datado en máis de 800.000 anos ou nos sitios arqueolóxicos <a href="/wiki/Siria" title="Siria">sirios</a> de <i>Lantamne</i> (<i>Achelense medio</i> cuns 500.000 anos) e <i>Gharmachi</i> (<i>Achelense final</i>). O Achelense final é o máis abondoso e atopámolo tanto en asentamentos costeiros (<i>Ras Beyruth</i>, Líbano), coma do interior, é dicir, no val do Xordán, <i>Um Qatafa</i>, e sobre todo en <i>Mugharet et-Tabun</i>, que marca a transición ao <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_Medio" class="mw-redirect" title="Paleolítico Medio">Paleolítico Medio</a>. A devandita transición parece estar nas industrias líticas chamadas <i>Yabrudienses</i> (menos bifaces, máis trebellos de lascas, maior importancia do <i>método Levallois</i>). O <i>Yabrudiense</i> datouse en <i>Mugharet-el-Zuttiyeh</i> con 150.000 anos de antigüidade.</dd></dl> <center><b>Liña do tempo do Paleolítico inferior no Próximo Oriente</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_exa6van78hj4orum4khwtzcx02zoxhy"></map><img usemap="#timeline_exa6van78hj4orum4khwtzcx02zoxhy" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/exa6van78hj4orum4khwtzcx02zoxhy.png" /></div></center> <ul><li>Paleolítico medio: é moi similar ao de Europa e toda a <a href="/wiki/Mar_Mediterr%C3%A1neo" title="Mar Mediterráneo">conca mediterránea</a>, ocupada daquela polos neandertais; a súa cultura material (con numerosas variantes) componse, basicamente, de utensilios <a href="/wiki/Musteriano" class="mw-redirect" title="Musteriano">musteroides</a> de lascas; a máis antiga é a chamada <i>Tradición Wadi-Mughara</i>, séguelle a coñecida coma <i><a href="/wiki/Musteriano" class="mw-redirect" title="Musteriano">Mustero-Levalloisiense</a></i>, que semella internarse, cando menos, ata <a href="/wiki/Taxiquist%C3%A1n" title="Taxiquistán">Taxiquistán</a>. En todo caso, é raro que pase os <a href="/wiki/Montes_Zagros" title="Montes Zagros">montes Zagros</a> (así como en África os restos musteroides nunca baixaron do Sahel). De feito fálase dun Paleolítico medio perimediterráneo.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span>[</span>20<span>]</span></a></sup> O Medio Oriente ten palas tan emblemáticas coma <i>Shanidar</i> (en Iraq, coa súa célebre tumba do "Home das Flores"); <i>Kebara, Amud e Mugharel et-Tabun</i> (Israel), das que a última ofrece unha secuencia case completa do Paleolítico medio, e varias están asociadas a enterramentos neandertais; Teshik-Tash (<a href="/wiki/Uzbekist%C3%A1n" title="Uzbekistán">Uzbekistán</a>), onde se identificou a tumba dun neno neandertal, Amrit e Dederiyeh (<a href="/wiki/Siria" title="Siria">Siria</a>), Ras Beyruth (Líbano) etc., estas últimas sen restos humanos, pero con abondosa <a href="/w/index.php?title=Industria_l%C3%ADtica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Industria lítica (a páxina aínda non existe)">industria lítica</a>.</li></ul> <center><div style="float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;"><center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png" class="mw-file-description" title="Núcleo Levallois típico"><img alt="Núcleo Levallois típico" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png/88px-Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png" decoding="async" width="88" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png/133px-Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png/177px-Levallois_N%C3%BAcleo_Tabuniense.png 2x" data-file-width="433" data-file-height="587" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Núcleo Levallois típico</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Raedera_lateral_Tabuniense.png" class="mw-file-description" title="Raedeira lateral sobre lasca"><img alt="Raedeira lateral sobre lasca" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Raedera_lateral_Tabuniense.png/60px-Raedera_lateral_Tabuniense.png" decoding="async" width="60" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Raedera_lateral_Tabuniense.png/90px-Raedera_lateral_Tabuniense.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Raedera_lateral_Tabuniense.png/120px-Raedera_lateral_Tabuniense.png 2x" data-file-width="368" data-file-height="733" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Raedeira lateral sobre lasca </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Punta_Levallois_Tabuniense.png" class="mw-file-description" title="Punta Levallois laminar"><img alt="Punta Levallois laminar" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Punta_Levallois_Tabuniense.png/33px-Punta_Levallois_Tabuniense.png" decoding="async" width="33" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Punta_Levallois_Tabuniense.png/49px-Punta_Levallois_Tabuniense.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Punta_Levallois_Tabuniense.png/65px-Punta_Levallois_Tabuniense.png 2x" data-file-width="238" data-file-height="868" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Punta Levallois laminar</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Buril_Tabuniense.png" class="mw-file-description" title="Buril sobre folla de sílex"><img alt="Buril sobre folla de sílex" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Buril_Tabuniense.png/48px-Buril_Tabuniense.png" decoding="async" width="48" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Buril_Tabuniense.png/73px-Buril_Tabuniense.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Buril_Tabuniense.png/97px-Buril_Tabuniense.png 2x" data-file-width="249" data-file-height="613" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Buril sobre folla de sílex</div> </li> </ul>Exemplo da transformación lítica desde o <a href="/wiki/Musteriano" class="mw-redirect" title="Musteriano">Mustero-Levalloisiense</a> ata o <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">Auriñaciense</a> levantino</center></div></center> <dl><dd>En <i>Mugharet et-Tabun</i> (Monte Carmelo, Israel), as industrias líticas máis antigas son as do <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_inferior" title="Paleolítico inferior">Paleolítico inferior</a> (<i><a href="/wiki/Achelense" class="mw-redirect" title="Achelense">Achelense final</a></i> e <i>Yabrudiense</i>); nelas aparecen pezas de lascas de <i>Tradición Wadi-Mughara</i>. O nivel que se lle superpón é o de industrias líticas moi modernas, laminares, <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">auriñacoides</a>, pero de tradición <i><a href="/wiki/T%C3%A9cnica_Levallois" title="Técnica Levallois">Levalloisiense</a></i>, este tipo de ferramentas ás veces tense denominado <i>Amudiense</i>, pero a súa identidade é controvertida. No cume da secuencia hai típicas industrias musterianas, virtualmente idénticas ás europeas e asociadas a restos <a href="/wiki/Neandertal" class="mw-redirect" title="Neandertal">neandertalenses</a>.</dd></dl> <dl><dd>En consecuencia, existe unha circunstancia excepcional no <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_medio" title="Paleolítico medio">Paleolítico medio</a> do <i>Levante do Mediterráneo oriental</i>. E é que as ferramentas musteroides non son as únicas nin as máis antigas da zona. De feito, o val do río Xordán (que, realmente, é unha foxa tectónica hidroloxicamente endorreica) semella ter recibido unha visita temperán de humanos modernos, incluso antes de que aparecesen os neandertais. Os datos, en calquera caso, reflicten a aparición moi cedo dun tipo de ferramentas líticas modernas (similares ás do <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_Superior" class="mw-redirect" title="Paleolítico Superior">Paleolítico Superior</a> europeo), a partir do 56.000 a.C. (como mínimo e, se se acepta a existencia do <i>Amudiense</i> a data acada os 70.000 anos, isto é, moito antes que en Europa, emparentada coa tradición Levallois, pero claramente <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">auriñacoide</a> (como xa se mencionou na secuencia de Tabun): ao principio aumenta o número de burís, follas de sílex e raspadeiras, <i>puntas de Châtelperron</i>... (Todos estes artefactos son máis propios do <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a> ca do <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_medio" title="Paleolítico medio">Paleolítico medio</a> e, a partir do lascado tipo <i>levallois</i>, vai desenvolvéndose a extracción laminar de follas. Como xa se indicou, estas industrias líticas, a medio camiño entre Levallois e Auriñaciense, foron datadas en Boker Tachtit (<a href="/wiki/N%C3%A9guev" class="mw-redirect" title="Néguev">Néguev</a>) entre 47.000 e 38.000 anos de antigüidade, pero se insiren estratigraficamente con restos musteroides. O fósil director é a <i>punta do Emireh</i>, en realidade unha variante laminar da punta Levallois. Así aparece a cultura Emiriense, que é unha transición moi temperá ao Paleolítico superior. Este pode considerarse xa instalado no 40.000 a.C., é dicir, dende datas moi temperás. Todo semella suxerir que os seres humanos modernos pasaron polo val do Xordán deixando unha pegada de fondas consecuencias.</dd></dl> <center><div style="float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;"><center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Qafzeh_skull-11.png" class="mw-file-description" title="Primitivo moderno infantil de Qafzeh (Israel), cunha data de 90.000 a.C."><img alt="Primitivo moderno infantil de Qafzeh (Israel), cunha data de 90.000 a.C." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Qafzeh_skull-11.png/120px-Qafzeh_skull-11.png" decoding="async" width="120" height="103" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Qafzeh_skull-11.png/180px-Qafzeh_skull-11.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Qafzeh_skull-11.png/240px-Qafzeh_skull-11.png 2x" data-file-width="1360" data-file-height="1168" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/w/index.php?title=Home_de_Cro-Magnon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Home de Cro-Magnon (a páxina aínda non existe)">Primitivo moderno</a> infantil de Qafzeh (Israel), cunha data de 90.000 a.C.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Skh%C3%BCl_skull-5.png" class="mw-file-description" title="Primitivo moderno adulto de Skhül (Israel), de uns 80.000 a.C."><img alt="Primitivo moderno adulto de Skhül (Israel), de uns 80.000 a.C." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Skh%C3%BCl_skull-5.png/120px-Skh%C3%BCl_skull-5.png" decoding="async" width="120" height="113" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Skh%C3%BCl_skull-5.png/180px-Skh%C3%BCl_skull-5.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Skh%C3%BCl_skull-5.png/240px-Skh%C3%BCl_skull-5.png 2x" data-file-width="1416" data-file-height="1338" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/w/index.php?title=Home_de_Cro-Magnon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Home de Cro-Magnon (a páxina aínda non existe)">Primitivo moderno</a> adulto de Skhül (Israel), de uns 80.000 a.C.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Neanderthal-burial.gif" class="mw-file-description" title="Tumba neandertal de Kebara (Israel), datada en 60.000 a.C."><img alt="Tumba neandertal de Kebara (Israel), datada en 60.000 a.C." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Neanderthal-burial.gif/86px-Neanderthal-burial.gif" decoding="async" width="86" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Neanderthal-burial.gif/129px-Neanderthal-burial.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Neanderthal-burial.gif/172px-Neanderthal-burial.gif 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1428" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Tumba <a href="/wiki/Home_de_Neanderthal" class="mw-redirect" title="Home de Neanderthal">neandertal</a> de Kebara (Israel), datada en 60.000 a.C.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Amud_skull.png" class="mw-file-description" title="Neandertal de Amud (Israel), 50.000 a.C. (véxase o espazo retromolar)"><img alt="Neandertal de Amud (Israel), 50.000 a.C. (véxase o espazo retromolar)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Amud_skull.png/120px-Amud_skull.png" decoding="async" width="120" height="116" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Amud_skull.png/180px-Amud_skull.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Amud_skull.png/240px-Amud_skull.png 2x" data-file-width="1136" data-file-height="1098" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><a href="/wiki/Home_de_Neanderthal" class="mw-redirect" title="Home de Neanderthal">Neandertal</a> de Amud (Israel), 50.000 a.C. <small>(véxase o espazo retromolar)</small></div> </li> </ul>Restos humanos de Primitivos modernos e Neandertais procedentes do Xordán en Israel</center></div></center> <dl><dd>Respecto dos fósiles humanos, o val do Xordán é particularmente coñecido por unha serie de restos que comparten riscos comúns entre <i>Neandertais clásicos</i> e cromanoides ou humanos modernos. Estes, ás veces, teñen recibido a denominación de <i>Neandertais progresivos</i>, aínda que aquí vaise empregar máis o termo <i>Primitivos modernos</i>. Os máis interesantes, aínda que non os únicos, son os restos case íntegros das covas de <a href="/w/index.php?title=Skhul&action=edit&redlink=1" class="new" title="Skhul (a páxina aínda non existe)">Skhül</a>, <a href="/w/index.php?title=Qafzeh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qafzeh (a páxina aínda non existe)">Qafzeh</a>, Amud e Mugharet-el-Zuttiyeh, cunha antigüIdade detada entre 100.000 e 90.000 anos,<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span>[</span>21<span>]</span></a></sup> aínda que hai quen atrasa a data moito máis<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span>[</span>22<span>]</span></a></sup> (lémbrese que a sepultura neandertal de Kebara ten 60.000 anos como mínimo). Ao contrario que os <i>Neandertais clásicos</i>, estes <i>Primitivos modernos</i> non se extinguiron, senón que enlazaron cos <a href="/w/index.php?title=Home_de_Cro-Magnon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Home de Cro-Magnon (a páxina aínda non existe)">humanos modernos</a>, tanto no aspecto físico, coma culturalmente. A grandes trazos, estes <i>Primitivos modernos</i> distínguense dos <i>Neandertais clásicos</i> en que teñen o rostro moito máis pequeno, menos prominente, sen espazo retromolar no maxilar,<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span>[</span>23<span>]</span></a></sup> a fronte alta e con queixada (aínda que a capacidade cranial é semellante, a estrutura da cabeza, <i>esplacnocranio/neurocranio</i>, é moi diferente).</dd></dl> <dl><dd>O que non está resolto é se estes <i>Primitivos modernos</i> de <a href="/wiki/Oriente_Medio" title="Oriente Medio">Oriente Medio</a> son unha avanzada no seu camiño cara a Europa (xa se dixo que hai quen afirma que estes <a href="/w/index.php?title=Home_de_Cro-Magnon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Home de Cro-Magnon (a páxina aínda non existe)">seres humanos modernos</a> chegaron a <i>Oriente Medio</i> antes que os Neandertais<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span>[</span>24<span>]</span></a></sup>). As dúas especies estaban en franca expansión; <a href="/wiki/Neandertal" class="mw-redirect" title="Neandertal">unha</a> viña de <a href="/wiki/Europa_occidental" class="mw-redirect" title="Europa occidental">Europa occidental</a> e a <a href="/w/index.php?title=Home_de_Cro-Magnon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Home de Cro-Magnon (a páxina aínda non existe)">outra</a> de África, atopándose aquí, onde os restos achados semellan un <a href="https://gl.wiktionary.org/wiki/h%C3%ADbrido" class="extiw" title="wikt:híbrido">híbrido</a>, resultado de relacións físicas e culturais entre ambas as dúas especies.<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span>[</span>25<span>]</span></a></sup> O único comprobado é que os estratos <a href="/wiki/Arqueolox%C3%ADa" title="Arqueoloxía">arqueolóxicos</a> en moitas espenucas (particularmente Mugharet et-Tabun e Amud) alternan industrias líticas mustero-levalloisienses de lascas (que se asocian aos <i>Neandertais clásicos</i>) canda outras ferramentas laminares <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">auriñacoides</a> máis adiantadas, sen que se poida afirmar cales son as máis antigas. Posiblemente conviviron durante miles de anos.</dd></dl> <center><b>Liña do tempo do Paleolítico medio no Próximo Oriente</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_lnz4ttnju9z405d2ubm4qqv1rwtxoy1"></map><img usemap="#timeline_lnz4ttnju9z405d2ubm4qqv1rwtxoy1" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/lnz4ttnju9z405d2ubm4qqv1rwtxoy1.png" /></div></center> <ul><li>Paleolítico superior. Ata hai uns vinte anos o coñecemento do Paleolítico superior do Mediterráneo oriental estaba principalmente fundamentado nos traballos de Neuville e <a href="/w/index.php?title=Dorothy_Garrod&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dorothy Garrod (a páxina aínda non existe)">Dorothy Garrod</a>, realizados en palas e abrigos rochosos de Galilea, Monte Carmelo e a zona de Xudea. Esta clasificación de Neuville (<a href="/wiki/1934" title="1934">1934</a>) admitía unha única liñaxe evolutiva dividida en varias fases:</li></ul> <dl><dd><ul><li>Fase I de Neuville: Emirense (punta de El-Emireh), 50.000/38.000 a.C.</li> <li>Fase II de Neuville: Ahmariense (punta de El-Wad), 38.000/32.000 a.C.</li> <li>Fases III de Neuville: Auriñaciense levantino inicial ou Anteliense inferior, 32.000/27.000 a.C.</li> <li>Fases IV de Neuville: Auriñaciense levantino medio ou Anteliense superior, 27.000/22.000 a.C.</li> <li>Fase V de Neuville: Auriñaciense levantino final ou Atlitiense, 22.000/14.500 a.C.</li></ul></dd></dl> <dl><dd>Non obstante, os estudos actuais prefiren referirse a dúas correntes culturais paralelas diferenciadamente, entre outras causas, pola tecnoloxía lítica aínda que as dúas inclúen a produción de <a href="/w/index.php?title=Microlito&action=edit&redlink=1" class="new" title="Microlito (a páxina aínda non existe)">microlitos</a>. Ademais a cronoloxía foi revisada e corrixida: <ul><li>Como se sinalou anteriormente, a cultura Emiriense considérase a transición entre o <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_medio" title="Paleolítico medio">Paleolítico medio</a> e o <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a>. Esta transicións documéntase moi ben en Boker Tachtit, a partir de 44.000 a.C. (aínda que tamén, Ksar Akil, ambos no <a href="/wiki/N%C3%A9guev" class="mw-redirect" title="Néguev">deserto do Neguev</a>, Líbano). Paulatinamente o <i><a href="/wiki/T%C3%A9cnica_Levallois" title="Técnica Levallois">método Levallois</a></i> evoluciona cara a técnicas modernas de extracción de longas follas de sílex, a partir das que se elaboran as típicas <i>puntas do Emireh</i>, burís e as denominadas <i>lames à chanfrein</i>. A cultura Emiriense parece desaparecer contra o 36.000 a.C.</li></ul></dd></dl> <dl><dd><ul><li>Ahmariense:<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span>[</span>26<span>]</span></a></sup> Esta cultura está datada entre 36.000 a.C. y 22.000 a.C. Aparentemente deriva da Emiriense e é posible que, ao tempo, xere un <a href="/w/index.php?title=Kebariense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kebariense (a páxina aínda non existe)">Kebariense temperán</a> (ou <i>Kebariense laminar</i>, 22.000 a.C. - 13 000 000 a.C.). Caracterízase por unha tecnoloxía fortemente laminar: de follas e folliñas, cun instrumental no que abundan as pezas de dorso e os coitelos, pero o fósil director é a punta de base retocada ou punta de El-Wad. En troques, hai escaseza de burís, polo que as pezas óseas son de feitura moi diferente ás Auriñacienses, habitualmente realizadas con estes trebellos especializados.</li></ul></dd></dl> <center><div style="float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;"><center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Endscraper.png" class="mw-file-description" title="Raspador sobre folla"><img alt="Raspador sobre folla" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Endscraper.png/87px-Endscraper.png" decoding="async" width="87" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Endscraper.png/131px-Endscraper.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Endscraper.png/175px-Endscraper.png 2x" data-file-width="376" data-file-height="515" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Raspador sobre folla</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Buril_diedro.png" class="mw-file-description" title="Buril diedro"><img alt="Buril diedro" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Buril_diedro.png/99px-Buril_diedro.png" decoding="async" width="99" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Buril_diedro.png/149px-Buril_diedro.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Buril_diedro.png/199px-Buril_diedro.png 2x" data-file-width="480" data-file-height="580" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Buril diedro</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:El-Wad_point.png" class="mw-file-description" title="Punta de El-Wad"><img alt="Punta de El-Wad" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/El-Wad_point.png/85px-El-Wad_point.png" decoding="async" width="85" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/El-Wad_point.png/127px-El-Wad_point.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/El-Wad_point.png/169px-El-Wad_point.png 2x" data-file-width="326" data-file-height="462" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Punta de El-Wad</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Microlame_0.225.4.jpg" class="mw-file-description" title="Microlito laminar"><img alt="Microlito laminar" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Microlame_0.225.4.jpg/120px-Microlame_0.225.4.jpg" decoding="async" width="120" height="101" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Microlame_0.225.4.jpg/180px-Microlame_0.225.4.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Microlame_0.225.4.jpg/240px-Microlame_0.225.4.jpg 2x" data-file-width="3020" data-file-height="2532" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Microlito laminar</div> </li> </ul>Utensilios típicos da tradición Ahmariense</center></div></center> <dl><dd><ul><li>Auriñaciense Levantino.<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span>[</span>27<span>]</span></a></sup> Dáse entre o 32.000 a.C. e o 18.000 a.C. e adoita dividirse en tres fases: <i>Anteliense inferior, Anteliense superior e Atlitiense</i>. Deriva, quizais, do controvertido <i>Amudiense</i> ou, máis seguramente, procede do <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">Auriñaciense europeo oriental</a> (<i>Bacho Kiro</i>, <a href="/wiki/Bulgaria" title="Bulgaria">Bulgaria</a>).<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span>[</span>28<span>]</span></a></sup> Caracterízase pola riqueza de <i>produtos carenados</i>: núcleos carenados, raspadeiras carenadas e burís en fouciño, con varios levantamentos sucesivos. Os núcleos destínanse á obtención de grandes lascas e grosas follas que han servir de soporte para raspadeiras, burís e follas con retoque escamento. Estes utensilios reutilízanse e afíanse unha e outra vez, adquirindo un aspecto romo, en fouciño, con retoques escaleiriformes, ata que, finalmente, son desbotados polo seu excesivo desgaste. Entre os útiles líticos laminares, máis escasos, destacan as <i>follas de sílex con retoque continuo</i> xunto a microlitos semellantes ás <i>folliñas de Dufour</i> europeas, pero co dorso curvado. Tamén hai, naturalmente, <a href="/w/index.php?title=Industria_%C3%B3sea&action=edit&redlink=1" class="new" title="Industria ósea (a páxina aínda non existe)">industria ósea</a>, destacando especialmente as <a href="/wiki/Azagaia" title="Azagaia">azagaias</a> biapuntadas e os punzóns de óso.</li></ul></dd></dl> <center><div style="float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;"><center><ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png" class="mw-file-description" title="Raspador carenado"><img alt="Raspador carenado" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png/120px-Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png" decoding="async" width="120" height="97" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png/180px-Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png/240px-Grattoir_car%C3%A9n%C3%A9.png 2x" data-file-width="622" data-file-height="504" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Raspador carenado</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png" class="mw-file-description" title="Buril en fouciño"><img alt="Buril en fouciño" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png/115px-Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png" decoding="async" width="115" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png/172px-Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png/229px-Burin_car%C3%A9n%C3%A9.png 2x" data-file-width="509" data-file-height="533" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Buril en fouciño</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Flechette_Gavaudun_231-3_(3).jpg" class="mw-file-description" title="Folliña Dufour"><img alt="Folliña Dufour" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flechette_Gavaudun_231-3_%283%29.jpg/120px-Flechette_Gavaudun_231-3_%283%29.jpg" decoding="async" width="120" height="77" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flechette_Gavaudun_231-3_%283%29.jpg/180px-Flechette_Gavaudun_231-3_%283%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flechette_Gavaudun_231-3_%283%29.jpg/240px-Flechette_Gavaudun_231-3_%283%29.jpg 2x" data-file-width="4048" data-file-height="2583" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Folliña Dufour</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Sagaie_losangique.jpg" class="mw-file-description" title="Azagaia biapuntada"><img alt="Azagaia biapuntada" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Sagaie_losangique.jpg/50px-Sagaie_losangique.jpg" decoding="async" width="50" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Sagaie_losangique.jpg/75px-Sagaie_losangique.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Sagaie_losangique.jpg/99px-Sagaie_losangique.jpg 2x" data-file-width="288" data-file-height="693" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Azagaia biapuntada</div> </li> </ul>Utensilios típicos do Auriñaciense Levantino (<i>Anteliense</i> e <i>Atlitiense</i>)</center></div></center> <center><b>Liña do tempo do Paleolítico superior no Próximo Oriente</b><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_18yfc6emtitpvh4zwumdcw62807jwon"></map><img usemap="#timeline_18yfc6emtitpvh4zwumdcw62807jwon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/18yfc6emtitpvh4zwumdcw62807jwon.png" /></div></center> <dl><dd><dl><dd>Durante a transición entre o <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a> e o <a href="/wiki/Epipaleol%C3%ADtico" title="Epipaleolítico">Epipaleolítico</a> prodúcese un importante troco conceptual. As ferramentas líticas máis antigas obtéñense con procesos operativos especializados, co obxecto de obter <a href="/w/index.php?title=Microlito&action=edit&redlink=1" class="new" title="Microlito (a páxina aínda non existe)">microlitos laminares</a>. Ao comezo do Epipaleolítico, pola contra, o método non se destinou á obtención de folliñas, senón follas para <a href="/w/index.php?title=Microlito&action=edit&redlink=1" class="new" title="Microlito (a páxina aínda non existe)">microlitos xeométricos</a>, aparecendo a técnica do microburil e as primeiras <a href="/wiki/Seta" title="Seta">puntas de frecha</a> con retoques planos cubrintes (todos estes riscos apuntan a que é no Mesolítico cando xorde a invención do <a href="/wiki/Arco_(arma)" title="Arco (arma)">arco</a>).</dd></dl></dd></dl> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Mesolítico_en_Oriente_Medio"><span id="Mesol.C3.ADtico_en_Oriente_Medio"></span>Mesolítico en Oriente Medio</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=12" title="Editar a sección: «Mesolítico en Oriente Medio»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=12" title="Editar o código fonte da sección: Mesolítico en Oriente Medio"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Comezou hai uns 15.000 anos en <a href="/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia">Mesopotamia</a> e <a href="/wiki/Antigo_Exipto" title="Antigo Exipto">Exipto</a>, ao finalizar a última glaciación. O cambio climático provocou na zona un proceso de desertización que, loxicamente, afectou aos costumes dos seus habitantes, aínda que dun xeito paulatino. Tamén é posible que o cambio climático non fose o único factor causante do proceso, senón só un elemento máis que estimulou ao ser humano no seu progreso. En calquera caso, ao principio, a caza e a recolección continuaron sendo fundamentais; pero, ao se reduciren as áreas ecoloxicamente produtivas nas ribeiras dos ríos, lagos e oasis, a relación entre especies animais e vexetais coas comunidades humanas fíxose máis íntima. Nesta zona medraban espontaneamente o <a href="/wiki/Trigo" title="Trigo">trigo</a> e a <a href="/wiki/Cebada" title="Cebada">cebada</a>, e abundaban as mandas de <a href="/wiki/Ovella" title="Ovella">ovellas</a>, <a href="/wiki/Capra" class="mw-redirect" title="Capra">cabras</a> e <a href="/wiki/Uro_(animal)" title="Uro (animal)">touros salvaxes</a>. O <a href="/wiki/N%C3%B3made" title="Nómade">nomadismo</a> transformouse, forzosamente, en <a href="/wiki/Sedentarismo" title="Sedentarismo">semisedentarismo</a>, a caza converteuse en <a href="/wiki/Simbiose" title="Simbiose">simbiose</a> (os humanos cazaban as súas pezas ao tempo que as protexían doutros competidores ecolóxicos, como reserva de comida) e a recolección volveuse forraxeo organizado. Esta fase chámase, no <a href="/wiki/Oriente_Medio" title="Oriente Medio">Oriente Medio</a>, <a href="/w/index.php?title=Kebariense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kebariense (a páxina aínda non existe)">Kebariense</a>. Neste período inventouse o arco e as frechas, con puntas que podían estar elaboradas cunha soa peza lítica foliácea (a típica <a href="/wiki/Seta" title="Seta">punta de frecha</a>), ou con varias incrustadas nun hastil (é dicir, microlitos laminares chamados <i><a href="/w/index.php?title=Puntas_de_Kebarah&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puntas de Kebarah (a páxina aínda non existe)">puntas de Kebarah</a></i> e microlitos xeométricos). </p> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Natufian-Burial-ElWad.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Natufian-Burial-ElWad.jpg/300px-Natufian-Burial-ElWad.jpg" decoding="async" width="300" height="225" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Natufian-Burial-ElWad.jpg/450px-Natufian-Burial-ElWad.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Natufian-Burial-ElWad.jpg/600px-Natufian-Burial-ElWad.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption>Inhumación Natufiense de <i>Nahal Me'arot</i>, Israel</figcaption></figure> <p>Posteriormente a recolección adquire maior importancia, xurdindo a cultura máis significativa do Mesolítico medio-oriental, o <a href="/w/index.php?title=Natufiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Natufiense (a páxina aínda non existe)">Natufiense</a>, localizada nas proximidades de <i>Wadi-en-Natuf</i> (un <a href="/w/index.php?title=Wadi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wadi (a páxina aínda non existe)">regato</a> en Palestina), caracterizada polo sedentarismo (existen pequenos poboados con casas circulares de <a href="/wiki/Adobe" title="Adobe">adobe</a> e silos para o grao), o forraxeo sistemático e especializado en cereais, asociado a microlitos de tipo <i>dentes de fouce</i>, xunto a morteiros, pedras de moer etc. No Natufiense case calquera pequena lasca alongada é aproveitada para obter trebellos de diversas clases; é dicir, aumenta a economía de xestos, pero, aparentemente, a técnica lítica se degrada. Non obstante, isto podería interpretarse como unha flexibilización da economía, xa que os produtos obtidos son menos especializados, poden usarse con diversos propósitos, non só como ferramentas de caza, ou por se elaborar <i>in situ</i>, para unha necesidade puntual. </p> <center><i>Liña do tempo do Epipaleolítico/Mesolítico no Próximo Oriente</i><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_tuj1upogjil7ygakv5bormoj9jiuz56"><area shape="rect" href="/wiki/Neol%C3%ADtico" coords="502,1,607,25" title="Neolítico" alt="Neolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Natufiense" coords="300,1,405,25" title="Natufiense" alt="Natufiense" /><area shape="rect" href="/wiki/Kebariense" coords="152,1,257,25" title="Kebariense" alt="Kebariense" /><area shape="rect" href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_Superior" coords="23,1,141,25" title="Paleolítico Superior" alt="Paleolítico Superior" /></map><img usemap="#timeline_tuj1upogjil7ygakv5bormoj9jiuz56" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/tuj1upogjil7ygakv5bormoj9jiuz56.png" /></div></center> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Neolítico_en_Oriente_Medio"><span id="Neol.C3.ADtico_en_Oriente_Medio"></span>Neolítico en Oriente Medio</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=13" title="Editar a sección: «Neolítico en Oriente Medio»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=13" title="Editar o código fonte da sección: Neolítico en Oriente Medio"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Hai algo máis de <a href="/w/index.php?title=IX_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="IX milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">10.000 anos</a> as innovacións que se deron chegaron a ser tan notables que se fala da <a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Revolución do Neolítico</a> no <a href="/wiki/Oriente_Medio" title="Oriente Medio">Oriente Medio</a>, é dicir, os territorios de <a href="/wiki/Mesopotamia" title="Mesopotamia">Mesopotamia</a> (actualmente, Iraq) e <a href="/wiki/Cana%C3%A1n" title="Canaán">Canaán</a> (actualmente, Israel e Palestina), e accesoriamente poderíanse incluír tamén o <a href="/wiki/R%C3%ADo_Nilo" class="mw-redirect" title="Río Nilo">val do Nilo</a> (Exipto), Líbano, o norte de <a href="/wiki/Siria" title="Siria">Siria</a> e o Sueste de <a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Anatolia</a> (<a href="/wiki/Turqu%C3%ADa" title="Turquía">Turquía</a>). Debido á morfoloxía da rexión orixinaria, esta foi denominada Crecente Fértil. </p><p>Os habitantes de Oriente Medio foron os primeiros en domesticar animais (<a href="/wiki/Domesticaci%C3%B3n" title="Domesticación">gandaría</a>: sobre todo, ovellas, cabras e vacas; a caza non se abandona de todo, pero agora vai ser algo secundario), así como en cultivar plantas: (<a href="/wiki/Agricultura" title="Agricultura">agricultura</a>: sobre todo, <a href="/wiki/Centeo" title="Centeo">centeo</a> —<i>Secale cereale</i>—, <a href="/wiki/Orxo" class="mw-redirect" title="Orxo">orxo</a> —<i>Hordeum hexastichum</i>—, <a href="/wiki/Trigo" title="Trigo">trigo</a> —<i><a href="/w/index.php?title=Triticum_dicoccum&action=edit&redlink=1" class="new" title="Triticum dicoccum (a páxina aínda non existe)">Triticum dicoccum</a></i>— e outros cereais). A evidencia máis antiga de traballo agrícola dáse en Tell Abu Hureyra (<a href="/wiki/Siria" title="Siria">Siria</a>) hai 11.000 anos; entrementres os primeiros animais domésticos foron os ovicápridos en Zawi Chemi Shanidar (Iraq), hai uns 10.500 anos. </p> <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png/400px-Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png" decoding="async" width="400" height="491" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png/600px-Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png/800px-Mapa_do_Crecente_Fertil_en_galego.png 2x" data-file-width="3850" data-file-height="4730" /></a><figcaption>O Crecente Fértil.</figcaption></figure> <p>Dende o Crecente Fértil, o Neolítico foise estendendo por <a href="/wiki/Asia" title="Asia">Asia</a> (cara á <a href="/wiki/India" title="India">India</a> e a <a href="/wiki/China" class="mw-redirect" title="China">China</a>), África (sobre todo, en Exipto) e por Europa a través do <a href="/wiki/Mar_Mediterr%C3%A1neo" title="Mar Mediterráneo">Mediterráneo</a>; as consecuencias do Neolítico afectaron a todas as rexións habitadas: </p> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Neolitico-agricultura.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Neolitico-agricultura.svg/345px-Neolitico-agricultura.svg.png" decoding="async" width="345" height="229" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Neolitico-agricultura.svg/518px-Neolitico-agricultura.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Neolitico-agricultura.svg/690px-Neolitico-agricultura.svg.png 2x" data-file-width="1534" data-file-height="1019" /></a><figcaption></figcaption></figure><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ficheiro:Neolitico-ganaderia.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Neolitico-ganaderia.svg/345px-Neolitico-ganaderia.svg.png" decoding="async" width="345" height="479" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Neolitico-ganaderia.svg/518px-Neolitico-ganaderia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Neolitico-ganaderia.svg/690px-Neolitico-ganaderia.svg.png 2x" data-file-width="2095" data-file-height="2906" /></a><figcaption></figcaption></figure> <ul><li>Invéntanse novos utensilios: o arco e as frechas, fouces de pedra, aixadas, machados puídos, muíños, morteiros, culleres... Pero fundamentalmente, se orixinou a <a href="/wiki/Cer%C3%A1mica" title="Cerámica">cerámica</a> e o <a href="/w/index.php?title=Tecido_t%C3%A9xtil&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tecido téxtil (a páxina aínda non existe)">tecido</a>.</li></ul> <p>A cerámica aparece nunha fase avanzada do Neolítico, de xeito que hai un longo período chamado <i>«<a href="/w/index.php?title=Neol%C3%ADtico_Precer%C3%A1mico&action=edit&redlink=1" class="new" title="Neolítico Precerámico (a páxina aínda non existe)">precerámico</a>»</i>. As primeiras cerámicas coñecidas son as de Kalat Jarmo (<a href="/wiki/Kurdist%C3%A1n" title="Kurdistán">Kurdistán</a>), que datan do <a href="/w/index.php?title=VII_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VII milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">6750 a.C.</a> Previamente se empregarían cestos impermeabilizados con barro ou pasta de betume. </p> <ul><li>Ao se converter en agricultores, os grupos humanos aséntanse en lugares fixos para viviren todo o ano, é dicir, fúndanse os primeiros poboados estables: aparece a sedentarización. Ademais da aldea protoneolítica de <a href="/wiki/Xeric%C3%B3" title="Xericó">Xericó</a> (datada polo método do <a href="/wiki/Carbono-14" title="Carbono-14">carbono-14</a> en <a href="/w/index.php?title=X_milenio&action=edit&redlink=1" class="new" title="X milenio (a páxina aínda non existe)">9551 a.C.</a>), como outros exemplos pódense citar Eynan (Israel), Zawi Chemi Shanidar (Iraq) e Tepe Asiab (Irán).</li> <li>A agricultura e a gandaría supuxeron un aumento na produción de alimentos e a cerámica permitiu almacenalos e transportalos doadamente. Por vez primeira sobraban alimentos e outros produtos necesarios, denominados excedentes.</li> <li>A posibilidade de que todos os membros da comunidade puidesen participar en diferentes labores produtivas así como a existencia de excedentes favoreceu o grande aumento demográfico; a poboación multiplicouse por dez (o mundo pasou de ter ao redor de dez millóns de habitantes a cen millóns)</li> <li>A sedentarización e maila medra demográfica fan que as primeiras aldeas, ás veces, xeren o nacemento de auténticas cidades: <a href="/wiki/Xeric%C3%B3" title="Xericó">Xericó</a> (<a href="/wiki/Cisxordania" title="Cisxordania">Cisxordania</a>) ten a honra de ser considerada a primeira cidade do mundo (cuns 2.000 habitantes en <a href="/w/index.php?title=IX_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="IX milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">8000 a.C.</a>, aproximadamente), pero se poden citar outras coma <a href="/w/index.php?title=%C3%87atal_H%C3%BCy%C3%BCk&action=edit&redlink=1" class="new" title="Çatal Hüyük (a páxina aínda non existe)">Çatal Hüyük</a> e Haçilar (<a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Anatolia</a>), Kalat Jarmo (<a href="/wiki/Kurdist%C3%A1n" title="Kurdistán">Kurdistán</a>), <a href="/w/index.php?title=Cultura_Hassuna-Samarra&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura Hassuna-Samarra (a páxina aínda non existe)">Hassuna e Samarra</a> en Iraq, Ras Shamra e Tell Halaf (<a href="/wiki/Siria" title="Siria">Siria</a>) etc. Este proceso desembocará no nacemento das primeiras civilizacións urbanas (civitas = cidade).</li> <li>Comezou a división do traballo, é dicir, aparecen os oficios especializados: agricultores, gandeiros, artesáns (panadeiros, ceramistas, carpinteiros, albaneis etc.) Os que tiñan excedentes comezaron a intercambialos cos que tiñan traballos distintos e produtos diferentes: nace o comercio (<a href="/w/index.php?title=Troco&action=edit&redlink=1" class="new" title="Troco (a páxina aínda non existe)">troco</a>). Nesta zona comerciábase sobre todo con <a href="/wiki/Xofre" title="Xofre">xofre</a>, <a href="/wiki/Cloruro_de_sodio" title="Cloruro de sodio">sal</a> e betume do <a href="/wiki/Mar_Morto" title="Mar Morto">mar Morto</a>, <a href="/wiki/Cuncha" title="Cuncha">cunchas</a> do <a href="/wiki/Mar_Vermello" title="Mar Vermello">mar Vermello</a>, <a href="/wiki/Obsidiana" title="Obsidiana">obsidiana</a> de <a href="/wiki/Anatolia" title="Anatolia">Anatolia</a> ou <a href="/wiki/Malaquita" title="Malaquita">malaquita</a> do <a href="/wiki/Mar_Caspio" title="Mar Caspio">mar Caspio</a>.</li> <li>Estes intercambios non eran soamente locais, senón tamén rexionais. Así xermolaron as primeiras rutas comerciais estables que comunicaban os novos poboados entre eles, resultando unha nova profesión, o <a href="/w/index.php?title=Mercador&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mercador (a páxina aínda non existe)">mercador</a>. O mellor exemplo áchase no sitio arqueolóxico de Al Beidha (<a href="/wiki/Xordania" title="Xordania">Xordania</a>) e <a href="/w/index.php?title=Ba%27ja&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ba'ja (a páxina aínda non existe)">Ba'ja</a>, onde as escavacións exhumaron un auténtico bazar do <a href="/w/index.php?title=VII_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VII milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">sétimo milenio</a>.</li> <li>Todos estes cambios orixinaron diferenzas sociais (ricos e pobres); tamén apareceron os primeiros personaxes con autoridade que organizaban a vida do poboado: xorden os gobernantes e <a href="/wiki/Sacerdote" title="Sacerdote">sacerdotes</a> (autoridade moral). Os máis ambiciosos acaban acaparando as riquezas e establecendo relacións de dominación local e posteriormente rexional.</li> <li>Aparecen tamén diferenzas entre poboados. Uns son máis prósperos que outros, e os seus gobernantes loitan, ás veces, por se apropiar das terras lindantes, do acceso á auga, por controlar as rutas principais e o comercio etc. Os conflitos entre poboados veciños convértense en auténticas guerras; con elas xorden os primeiros exércitos e os seus líderes militares que se enriquecen en cada vitoria, nacendo así a <a href="/wiki/Nobreza" title="Nobreza">nobreza</a> e a <a href="/wiki/Monarqu%C3%ADa" title="Monarquía">monarquía</a>.</li></ul> <center><i>Liña de tempo do Neolítico en Oriente Próximo</i><br /> <div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_cwp6uu3paswgaya5j3q6isgcnb62jp5"><area shape="rect" href="/wiki/Idade_de_Bronce" coords="616,69,686,90" title="Idade de Bronce" alt="Idade de Bronce" /><area shape="rect" href="/wiki/calcol%C3%ADtico" coords="515,69,618,90" title="calcolítico" alt="calcolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Oligarqu%C3%ADa" coords="497,44,694,65" title="Oligarquía" alt="Oligarquía" /><area shape="rect" href="/wiki/Uruk" coords="591,94,649,115" title="Uruk" alt="Uruk" /><area shape="rect" href="/wiki/El_Obeid" coords="499,94,579,115" title="El Obeid" alt="El Obeid" /><area shape="rect" href="/wiki/cer%C3%A1mica" coords="329,69,531,90" title="cerámica" alt="cerámica" /><area shape="rect" href="/wiki/Troco" coords="245,69,359,90" title="Troco" alt="Troco" /><area shape="rect" href="/wiki/%C3%87atal_H%C3%BCy%C3%BCk" coords="378,94,492,115" title="Çatal Hüyük" alt="Çatal Hüyük" /><area shape="rect" href="/wiki/Xeric%C3%B3_(Cisxordania)" coords="257,94,382,115" title="Xericó (Cisxordania)" alt="Xericó (Cisxordania)" /><area shape="rect" href="/wiki/Xeric%C3%B3_(Cisxordania)" coords="178,94,292,115" title="Xericó (Cisxordania)" alt="Xericó (Cisxordania)" /><area shape="rect" href="/wiki/Simbiose" coords="50,69,131,90" title="Simbiose" alt="Simbiose" /><area shape="rect" href="/wiki/Domesticaci%C3%B3n" coords="132,69,273,90" title="Domesticación" alt="Domesticación" /><area shape="rect" href="/wiki/Estratificaci%C3%B3n_social" coords="359,44,523,65" title="Estratificación social" alt="Estratificación social" /><area shape="rect" href="/wiki/Mercado" coords="235,44,404,65" title="Mercado" alt="Mercado" /><area shape="rect" href="/wiki/Domesticaci%C3%B3n" coords="135,44,283,65" title="Domesticación" alt="Domesticación" /><area shape="rect" href="/wiki/Historia" coords="588,19,669,40" title="Historia" alt="Historia" /><area shape="rect" href="/wiki/Calcol%C3%ADtico" coords="476,19,595,40" title="Calcolítico" alt="Calcolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Neol%C3%ADtico" coords="350,19,497,40" title="Neolítico" alt="Neolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Neol%C3%ADtico" coords="173,19,336,40" title="Neolítico" alt="Neolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" coords="42,19,139,40" title="Mesolítico" alt="Mesolítico" /></map><img usemap="#timeline_cwp6uu3paswgaya5j3q6isgcnb62jp5" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/cwp6uu3paswgaya5j3q6isgcnb62jp5.png" /></div></center> <p>No Próximo Oriente a Idade dos Metais coincide coa aparición de documentos <a href="/wiki/Escrita" title="Escrita">escritos</a> e co nacemento das primeiras <a href="/wiki/Civilizaci%C3%B3n" title="Civilización">civilizacións</a>, polo que estas deberían incluírse, falando propiamente, na <a href="/wiki/Historia" title="Historia">Historia</a>. Pero, como as fases iniciais do <a href="/wiki/Idade_do_Cobre" title="Idade do Cobre">Calcolítico</a> son previas ás primeiras taboíñas incisas e non hai rotura cultural, soamente se inclúen nela procesos que se deron en tempos plenamente históricos. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="América"><span id="Am.C3.A9rica"></span>América</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=14" title="Editar a sección: «América»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=14" title="Editar o código fonte da sección: América"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A Idade de Pedra en América é moito máis serodia e ten a súa propia idiosincrasia. A teoría máis aceptada é que existe unha relación con <a href="/wiki/Asia" title="Asia">Asia</a> dada polo feito de que o poboamento humano de América se produciu dende <a href="/wiki/Siberia" title="Siberia">Siberia</a> a través do <a href="/wiki/Estreito_de_Bering" title="Estreito de Bering">estreito de Bering</a>. A cuestión máis discutida é: cando? A <a href="/wiki/Glaciaci%C3%B3n_de_W%C3%BCrm" title="Glaciación de Würm">Glaciación de Würm</a> provocou un descenso do nivel mariño que, xunto á existencia de placas de xeo proporcionou un paso transitable sobre o estreito de Bering entre ambos os dous continentes denominado <a href="/wiki/Berinxia" title="Berinxia">ponte de Berinxia</a>. Non sempre era posible atravesalo; estímase que os humanos puideron pasar polo menos en dúas ocasións nas que había unha ruta libre de xeo: a primeira durou uns 4.000 <a href="/wiki/Ano_(astronom%C3%ADa)" title="Ano (astronomía)">anos</a> e a segunda uns 15.000; logo desapareceu a "ponte" co que a migración non tivo retorno. Esta ponte, segundo os científicos, formárase hai uns 50.000 anos. Consonte estes datos xurdiron dúas teorías sobre cando foi poboada América por vez primeira polo ser humano: </p> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Teor%C3%ADa_do_poboamento_temper%C3%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teoría do poboamento temperá (a páxina aínda non existe)">Teoría do poboamento temperá</a>: sostén que os seres humanos chegaron hai uns 50.000 anos.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Teor%C3%ADa_do_poboamento_serodio&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teoría do poboamento serodio (a páxina aínda non existe)">Teoría do poboamento serodio</a>: sostén que os seres humanos chegaron hai uns 15.000 anos ou pouco máis; é a máis clásica e a que ten datos máis contrastados, pero que non contradín a outra teoría.</li></ul> <p>Os <a href="/wiki/Amerindio" class="mw-redirect" title="Amerindio">amerindios</a> viviron illados do resto da humanidade durante 40.000 anos; estes grupos humanos tiveron que adaptarse a oito tipos de <a href="/wiki/Clima" title="Clima">clima</a> distintos, diversificáronse en máis de 300 tribos, con máis de dúas mil linguas diferentes e desenvolveron, polo menos, unha ducia de civilizacións excepcionais. Non é, daquela, axeitado empregar a mesma terminoloxía nin a mesma periodización en América que no Vello Mundo. Non se trata dun antollo chauvinista, é a resposta á realidade arqueolóxica: </p> <center><i>Liña do tempo da <a href="/w/index.php?title=Prehistoria_de_Am%C3%A9rica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Prehistoria de América (a páxina aínda non existe)">Prehistoria de América</a></i><br /><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_lif0w1tbh10kus2k0c6ljip5lbxbvc2"><area shape="rect" href="/wiki/Maias" coords="654,39,723,60" title="Maias" alt="Maias" /><area shape="rect" href="/wiki/Modernidade" coords="733,19,775,40" title="Modernidade" alt="Modernidade" /><area shape="rect" href="/wiki/per%C3%ADodo_Poscl%C3%A1sico_de_Am%C3%A9rica" coords="713,19,761,40" title="período Posclásico de América" alt="período Posclásico de América" /><area shape="rect" href="/wiki/per%C3%ADodo_Cl%C3%A1sico_de_Am%C3%A9rica" coords="694,19,741,40" title="período Clásico de América" alt="período Clásico de América" /><area shape="rect" href="/wiki/per%C3%ADodo_Formativo_de_Am%C3%A9rica" coords="637,19,723,40" title="período Formativo de América" alt="período Formativo de América" /><area shape="rect" href="/wiki/per%C3%ADodo_Arcaico_de_Am%C3%A9rica" coords="514,19,589,40" title="período Arcaico de América" alt="período Arcaico de América" /><area shape="rect" href="/wiki/Paleoindio" coords="218,19,310,40" title="Paleoindio" alt="Paleoindio" /><area shape="rect" href="/wiki/Historia" coords="686,-1,767,20" title="Historia" alt="Historia" /><area shape="rect" href="/wiki/Metais" coords="614,-1,683,20" title="Metais" alt="Metais" /><area shape="rect" href="/wiki/Neol%C3%ADtico" coords="529,-1,621,20" title="Neolítico" alt="Neolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" coords="417,-1,515,20" title="Mesolítico" alt="Mesolítico" /><area shape="rect" href="/wiki/Paleol%C3%ADtico" coords="181,-1,284,20" title="Paleolítico" alt="Paleolítico" /></map><img usemap="#timeline_lif0w1tbh10kus2k0c6ljip5lbxbvc2" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/gl/timeline/lif0w1tbh10kus2k0c6ljip5lbxbvc2.png" /></div></center> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Norteamérica_e_Mesoamérica"><span id="Norteam.C3.A9rica_e_Mesoam.C3.A9rica"></span>Norteamérica e Mesoamérica</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=15" title="Editar a sección: «Norteamérica e Mesoamérica»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=15" title="Editar o código fonte da sección: Norteamérica e Mesoamérica"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Clovis_Point.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Clovis_Point.jpg/165px-Clovis_Point.jpg" decoding="async" width="165" height="242" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0d/Clovis_Point.jpg 1.5x" data-file-width="178" data-file-height="261" /></a><figcaption>Punta de lanza tipo Clovis<br />en Novo México <a href="/wiki/Estados_Unidos_de_Am%C3%A9rica" title="Estados Unidos de América">Estados Unidos</a></figcaption></figure> <p>En <a href="/wiki/1958" title="1958">1958</a> os arqueólogos Gordon Willey e Philip Phillips propuxeron as seguintes etapas para <a href="/wiki/Norteam%C3%A9rica" class="mw-redirect" title="Norteamérica">Norteamérica</a> e <a href="/wiki/Mesoam%C3%A9rica" title="Mesoamérica">Mesoamérica</a>: </p> <ul><li>Período Lítico, equivalente ao <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a> do Vello Mundo. Comprende desde a chegada dos primeiros americanos ata hai uns <a href="/w/index.php?title=X_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="X milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">10.000 ou 12.000 anos</a> (segundo o paradigma teórico defendido). Dentro deste período hai dúas fases: <ul><li>Unha fase inicial de <i>cazadores-colectores indiferenciados</i>, con restos moi escasos, caracterizada por unha industria lítica similar á do Vello Continente (croios tallados, lascas musteroides, bifaces...) e sen puntas de lanza; os exemplos máis seguros de grande antigüidade son os asentamentos <a href="/wiki/Estados_Unidos_de_Am%C3%A9rica" title="Estados Unidos de América">estadounidenses</a> de <i><a href="/w/index.php?title=Topper_(xacemiento)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Topper (xacemiento) (a páxina aínda non existe)">Topper</a></i>, <i>Lewisville</i> e <i>American Falls</i>, por unha banda, e en <a href="/wiki/M%C3%A9xico" title="México">México</a> <i>El Cedral</i> e <i>Tlapacoya</i>, pola outra.</li> <li>A segunda fase, de <i>cazadores avanzados</i>, é de hai uns 13.000 anos, cando xorden as culturas con raspadeiras, follas de sílex, burís e elaboradísimas puntas de lanza: por exemplo, en <a href="/wiki/Norteam%C3%A9rica" class="mw-redirect" title="Norteamérica">Norteamérica</a> adoita destacarse a <i><a href="/w/index.php?title=Cultura_clovis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura clovis (a páxina aínda non existe)">cultura clovis</a></i>, <i>Folsom</i> e <i>El Plano</i> (<a href="/wiki/Novo_M%C3%A9xico" title="Novo México">Novo México</a>), aínda que, por suposto, hai moitas máis. Estas culturas con puntas foliáceas interprétanse como pobos eminentemente cazadores, ao principio de presas grandes, pero que a evolución a puntas cada vez máis pequenas indica que esta paleofauna se foi extinguindo e que os grupos de cazadores se foron adaptando a unha fauna que era tamén menor.</li></ul></li> <li>Período Arcaico, que sería equivalente, pero non exactamente igual, ao <a href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" title="Mesolítico">Mesolítico</a> do Vello Mundo.¨É un período complexo no que se produciría a transición á agricultura do <a href="/wiki/Millo" title="Millo">millo</a> a partir da recolección intensiva de vexetais. Esta fase abrangue zonas xeográficas máis amplas, case toda <a href="/wiki/Norteam%C3%A9rica" class="mw-redirect" title="Norteamérica">Norteamérica</a> e Mesoamérica (onde, ás veces, se usa o termo <i>pre-mexicano</i>), como motor esencial da evolución posterior. No norte, en zonas circumpolares, sobreviven pobos cazadores-colectores (forraxeadores) que se coñecen baixo a denominación de <i>Arctic tradition</i> ("tradición ártica"), mentres que as grandes praderías do centro adoitan inserirse na denominación <i><a href="/w/index.php?title=Cultura_cochise&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura cochise (a páxina aínda non existe)">Cultura cochise</a></i>, coas súas tres fases: <i>Sulphur Springs</i>, <i>Chiricahua</i> e <i>San Pedro</i>, entre o <a href="/w/index.php?title=VI_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VI milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">5000 a.C.</a> e o <a href="/wiki/-200" title="-200">200 a.C.</a>). Para estes pobos a caza segue a ser fundamental e documéntase a invención do arco cara ao ano <a href="/wiki/-1000" title="-1000">1000 a.C.</a></li></ul> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Hand_Hopewell_mica.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Hand_Hopewell_mica.jpg/165px-Hand_Hopewell_mica.jpg" decoding="async" width="165" height="261" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/26/Hand_Hopewell_mica.jpg 1.5x" data-file-width="190" data-file-height="300" /></a><figcaption>Man recortada en <a href="/wiki/Mica" title="Mica">mica</a> Cultura Hopewell <a href="/wiki/Estados_Unidos_de_Am%C3%A9rica" title="Estados Unidos de América">Estados Unidos</a></figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg/165px-Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg" decoding="async" width="165" height="221" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg/248px-Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg/330px-Cabeza_Colosal_n%C2%BA1_del_Museo_Xalapa.jpg 2x" data-file-width="896" data-file-height="1198" /></a><figcaption>Cabeza olmeca xigante procedente de San Lorenzo de <a href="/wiki/Tenochtitl%C3%A1n" title="Tenochtitlán">Tenochtitlán</a></figcaption></figure> <ul><li>Período Formativo (que sería o equivalente ao <a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Neolítico</a> típico). Destaca por novidades coma a agricultura, a gandaría ou a cerámica. Entre o <a href="/w/index.php?title=VI_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VI milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">5000 a.C.</a> e o <a href="/wiki/-1000" title="-1000">1000 a.C.</a> aparecen xa os poboados estables gobernados por unha poderosa caste sacerdotal. A cerámica máis antiga do continente data do ano <a href="/wiki/IV_milenio_a._C." title="IV milenio a. C.">3500 a.C.</a> aproximadamente. Os <a href="/w/index.php?title=Olmeca&action=edit&redlink=1" class="new" title="Olmeca (a páxina aínda non existe)">Olmecas</a> serían a cultura evolucionada deste período. Posto que as fases posteriores se inclúen no chamado período Clásico das culturas precolombianas (no que xa aparecen as grandes civilizacións mesoamericanas e andinas), a miúdo se lle ten chamado <i>«pre-Clásico»</i>. É, polo tanto, o último período da Prehistoria desta zona de América, pois a partir de entón aparecen documentos escritos e podería falarse xa de culturas <a href="/wiki/Protohistoria" title="Protohistoria">protohistóricas</a>. <ul><li>As culturas de Oasisamérica: Parece ser que antes do <a href="/wiki/IV_milenio_a._C." title="IV milenio a. C.">3000 a.C.</a> varios pobos mesoamericanos de economía baseada no cultivo do millo, feixóns e cabaza, emigraron cara ao centro-sur do oeste americano (<a href="/w/index.php?title=Oasisam%C3%A9rica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oasisamérica (a páxina aínda non existe)">Oasisamérica</a>), constituíndo un rico núcleo cultural que, séculos despois, deu lugar á <i>Cultura dos Cesteiros</i> ("Basket makers") que, á súa vez, deu paso ás culturas dos <i><a href="/w/index.php?title=Anasazi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anasazi (a páxina aínda non existe)">anasazi</a></i> e os seus similares <i>hohokam</i> e <i><a href="/w/index.php?title=Cultura_Paquim%C3%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura Paquimé (a páxina aínda non existe)">mogollón</a></i> que actualmente se coñecen coma <i><a href="/w/index.php?title=Indios_Pueblo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Indios Pueblo (a páxina aínda non existe)">Indios Pueblo</a></i>.</li> <li>Os <a href="/w/index.php?title=Construtores_de_mont%C3%ADculos&action=edit&redlink=1" class="new" title="Construtores de montículos (a páxina aínda non existe)">construtores de montículos</a> de Norteamérica: Nas boscosas terras orientais de <a href="/wiki/Norteam%C3%A9rica" class="mw-redirect" title="Norteamérica">Norteamérica</a> (<a href="/wiki/Ohio" title="Ohio">Ohio</a>) apareceron por estas datas os primeiros construtores de túmulos chamados <i>Cultura Adena</i> (<a href="/wiki/-1000" title="-1000">1000 a.C.</a>-<a href="/wiki/-200" title="-200">200 a.C.</a>), dos que o monumento máis coñecido é o "Túmulo da Serpe" (<a href="/wiki/Cincinnati" title="Cincinnati">Cincinnati</a>). Tras Adena iníciase unha dinastía de civilizacións que delimitan unha ampla zona do centro-leste de <a href="/wiki/Estados_Unidos_de_Am%C3%A9rica" title="Estados Unidos de América">Estados Unidos</a> (concas dos ríos <a href="/wiki/R%C3%ADo_Mississippi" title="Río Mississippi">Mississippi</a>-<a href="/wiki/R%C3%ADo_Missouri" title="Río Missouri">Missouri</a>-<a href="/wiki/R%C3%ADo_Ohio" title="Río Ohio">Ohio</a>), destacando a <i>cultura Hopewell</i> (<a href="/wiki/-200" title="-200">200 a.C.</a>-<a href="/wiki/500" title="500">500</a> d.C.), e os <i><a href="/w/index.php?title=Cultura_misisipiana&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura misisipiana (a páxina aínda non existe)">Construtores de montículos do Mississippi</a></i> (<a href="/wiki/900" title="900">900</a>-<a href="/wiki/1500" title="1500">1500</a> d.C.), que crearon numerosas cidades, coma a de <a href="/w/index.php?title=Sitio_Hist%C3%B3rico_Estatal_dos_T%C3%BAmulos_de_Cahokia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sitio Histórico Estatal dos Túmulos de Cahokia (a páxina aínda non existe)">Cahokia</a>, que estaba protexida por unha muralla e con monumentos públicos e relixiosos levantados sobre túmulos.</li> <li>Os Olmecas son a civilización máis avanzada do momento; xorden pouco antes do <a href="/wiki/-1500" title="-1500">1500 a.C.</a> e desaparecen algo antes do comezo da nosa era, aínda que a súa influencia perdura en pobos olmecoides posteriores. Practicaban a agricultura, coñecían a cerámica, eran sedentarios e contaban cunha organización moi avanzada e con claras diferenzas sociais. Os seus restos esténdense por toda Mesoamérica, probablemente porque o seu comercio era moi activo. Porén, agás excepcións, apenas desenvolveron vida urbana, aínda que teñen grandes santuarios relixiosos coma os de <i>San Lorenzo</i> ou <i>La Venta</i>, e un tipo de escultura monumental moi característica: as cabezas xigantes. Non hai datos de se crearon un imperio nin probas da existencia dun exército olmeca ou de batallas; só de que os poucos centros urbanos que se coñecen estaban protexidos por murallas e situados en outeiros de defensa doada. Os Olmecas deixaron aos seus sucesores o calendario solar e un conxunto de símbolos que xa se poden considerar escritura arcaica.</li> <li>Período Maia Pre-Clásico: Hai unha relación moi estreita entre os olmecas e o nacemento da <i>civilización <a href="/w/index.php?title=Antigos_maias&action=edit&redlink=1" class="new" title="Antigos maias (a páxina aínda non existe)">Maia</a></i>. Os seus períodos iniciais (os dous milenios anteriores á nosa era) aínda poden considerarse prehistóricos. Xorden grandes centros urbanos con monumentos elevados sobre pirámides e plataformas de pedra, existen importantes diferenzas sociais e o comercio exterior é moi intenso. Aparecen importantes innovacións no traballo da <a href="/wiki/Obsidiana" title="Obsidiana">obsidiana</a> e do <a href="/wiki/Xade" title="Xade">xade</a>, así como da cerámica (aparece a cerámica pintada).</li></ul></li></ul> <p>De feito, toda Mesoamérica pode considerarse unha "área cultural con intensa profundidade temporal": as súas civilizacións comparten riscos étnicos e lingüísticos, plantas cultivadas, <a href="/wiki/Mesoam%C3%A9rica#Calendario_de_260_días" title="Mesoamérica">calendario ritual de 260 días</a> e conceptos relixiosos parecidos. Porén, o mellor xeito de as distinguir son as manifestacións artísticas, a cerámica, a artesanía, a relixión e a organización política. Aconséllase, para máis información, a lectura do artigo específico sobre <a href="/wiki/Mesoam%C3%A9rica" title="Mesoamérica">Mesoamérica</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Suramérica"><span id="Suram.C3.A9rica"></span>Suramérica</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=16" title="Editar a sección: «Suramérica»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=16" title="Editar o código fonte da sección: Suramérica"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ao falar das primeiras civilizacións suramericanas coexisten dous puntos de vista verbo da orixe das grandes culturas andinas. Por unha banda, o que sostén que a conca do <a href="/wiki/R%C3%ADo_Amazonas" title="Río Amazonas">Amazonas</a> constituíu un ente illado e independente das costas do <a href="/wiki/Oc%C3%A9ano_Pac%C3%ADfico" title="Océano Pacífico">Pacífico</a> e que as culturas andinas evolucionaron de xeito autónomo. Pola outra banda, descubríronse intensas relacións comerciais e movementos migratorios de grande amplitude entre a <a href="/wiki/Selva_amaz%C3%B3nica" title="Selva amazónica">Amazonia</a> e os <a href="/wiki/Cordilleira_dos_Andes" class="mw-redirect" title="Cordilleira dos Andes">Andes</a>; incluso algúns historiadores sosteñen que os fundadores das grandes civilizacións andinas eran pobos amazónicos cultivadores de <a href="/wiki/Mandioca" title="Mandioca">mandioca</a> e <a href="/wiki/Batata" class="mw-redirect" title="Batata">batata</a>, así como pescadores fluviais que ocuparon a <a href="/w/index.php?title=Puna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puna (a páxina aínda non existe)">Puna</a> e os vales. En <a href="/wiki/Suram%C3%A9rica" class="mw-redirect" title="Suramérica">Suramérica</a> a periodización resulta máis complexa; a miúdo se fala dun gran período denominado <i>«precerámico»</i> que vai do 20.000 a.C. ao <a href="/wiki/III_milenio_a._C." title="III milenio a. C.">2000 a.C.</a> e que engloba o «período Lítico», o «Paleoindio» e o «período Arcaico». Pero a disparidade de denominacións é moi grande, polo que aquí se simplificará. </p> <ul><li>O <i>Paleoindio</i> adoita ser o termo preferido, antes que <i>período Lítico</i>, pero parece responder á mesma dinámica: unha primeira fase de industrias peor coñecidas e máis rudimentarias, propias de culturas pouco diferenciadas, e unha segunda fase, co fósil director das <a href="/wiki/Punta_l%C3%ADtica" title="Punta lítica">puntas</a> de proxectil, é dicir, puntas de lanza foliáceas traballadas maxistralmente. <ul><li>A primeira fase, o <i>período Protolítico</i>, ten asentamentos de antigüidade moi discutida (coma no caso de <i><a href="/wiki/Pedra_Furada" class="mw-disambig" title="Pedra Furada">Pedra Furada</a></i>, no <a href="/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a>, de preto dos 50.000 anos, e <i><a href="/w/index.php?title=Monte_Verde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Monte Verde (a páxina aínda non existe)">Monte Verde II</a></i>, en <a href="/wiki/Chile" title="Chile">Chile</a>, cuns 33.000 anos). Non obstante está moi ben documentada en espenucas algo máis recentes, coma as de <i>Taima-Taima</i> en <a href="/wiki/Venezuela" title="Venezuela">Venezuela</a>, <i>Garzón</i> en <a href="/wiki/Colombia" title="Colombia">Colombia</a>, <i>Pikimachay</i> no <a href="/wiki/Per%C3%BA" title="Perú">Perú</a>... En Pikimachay documéntanse restos de ocupación humana de máis de 17.000 anos, perdurando ata preto de 14.000 anos de antigüidade. A pala de <i>El Guitarrero</i> (Perú), escavada polo norteamericano Thomas Lynch, da Universidade de Cornell, nos <a href="/wiki/Anos_1970" class="mw-redirect" title="Anos 1970">anos 70</a> do século XX, completaría coa súa estratigrafía todas as etapas de ocupación desta fase da Idade de Pedra.</li> <li>A segunda fase (<i>cazadores avanzados</i>) parece coincidir cunha expansión humana cara ao sur. As puntas de lanza foliáceas, especializadas para a caza de grandes presas, en Suramérica adoitan ser do tipo <i>cola de peixe</i>, aínda que se asemellan moito ás norteamericanas do tipo <i>clovis</i>. Estas ferramentas <a href="/wiki/Cinex%C3%A9tica" title="Cinexética">cinexéticas</a> aínda non aparecen na pala de <i>Ghachi</i>, situada preto de <a href="/w/index.php?title=San_Pedro_de_Atacama&action=edit&redlink=1" class="new" title="San Pedro de Atacama (a páxina aínda non existe)">San Pedro de Atacama</a> (Chile), do 13.000 a.C.; pero xa están presentes na fase de <i><a href="/w/index.php?title=Cova_do_Guitarrero&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cova do Guitarrero (a páxina aínda non existe)">Guitarrero I</a></i> (Perú), con <a href="/w/index.php?title=XIII_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="XIII milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">15.000 anos</a> de antigüidade.</li></ul></li></ul> <p>Máis ao sur, tamén en Chile, acháronse restos de vivendas e artefactos duns <a href="/w/index.php?title=X_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="X milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">12.500 anos</a> de antigüidade en <i><a href="/w/index.php?title=Monte_Verde&action=edit&redlink=1" class="new" title="Monte Verde (a páxina aínda non existe)">Monte Verde I»</a></i>, na veciñanza de <a href="/wiki/Puerto_Montt" title="Puerto Montt">Puerto Montt</a>. Tamén destacan <i>Jobo</i>, en <a href="/wiki/Venezuela" title="Venezuela">Venezuela</a>, e <i>El Inga</i>, en <a href="/wiki/Ecuador" title="Ecuador">Ecuador</a>. Desde Chile parece que foi poboada a zona de <a href="/wiki/Provincia_de_Santa_Cruz" title="Provincia de Santa Cruz">Santa Cruz</a> (<a href="/wiki/Arxentina" title="Arxentina">Arxentina</a>), onde se atoparon restos líticos que se remontan a 11.000 a.C., e por fin se chega á <a href="/wiki/Terra_do_Fogo" class="mw-redirect" title="Terra do Fogo">Terra do Fogo</a> no <a href="/w/index.php?title=VIII_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VIII milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">7000 a.C.</a> (<i>Cueva Fell</i>, Chile). </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:PeruCaral01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/PeruCaral01.jpg/220px-PeruCaral01.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/PeruCaral01.jpg/330px-PeruCaral01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/PeruCaral01.jpg/440px-PeruCaral01.jpg 2x" data-file-width="2560" data-file-height="1920" /></a><figcaption>Panorama do sitio Precerámico de <a href="/w/index.php?title=Caral&action=edit&redlink=1" class="new" title="Caral (a páxina aínda non existe)">El Caral</a> (Perú).</figcaption></figure> <ul><li>O período Precerámico. Hai uns <a href="/w/index.php?title=VI_milenio_a._C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="VI milenio a. C. (a páxina aínda non existe)">7.000 anos</a> aparecen indicios de agricultura, gandaría e, incluso, os primeiros poboados estables nos que se desenvolve a primeira arquitectura e a arte, e algúns se converterán en centros relixiosos de peregrinación, destacando entre eles a cidade de <i><a href="/w/index.php?title=Caral&action=edit&redlink=1" class="new" title="Caral (a páxina aínda non existe)">El Caral</a></i> (Perú), cunha data inicial superior ao <a href="/wiki/III_milenio_a._C." title="III milenio a. C.">2600 a.C.</a> Durante este período completouse a colonización humana de Suramérica e comezaron a consumirse máis intensamente os recursos do mar. Un feito particular da agricultura americana é a inmensa variedade de especies agrícolas cultivadas, en número superior ás do Vello Mundo; amais, moitas destas plantas son tan difíciles de cultivar que nalgúns casos non se sabe como puido ocorrer. Á parte do <a href="/wiki/Millo" title="Millo">millo</a>, tamén se cultivou <a href="/wiki/Algod%C3%B3n" title="Algodón">algodón</a>, <a href="/wiki/Mandioca" title="Mandioca">mandioca</a>, <a href="/wiki/Batata" class="mw-redirect" title="Batata">batata</a>, <a href="/wiki/Feix%C3%B3n" title="Feixón">feixón</a>, <a href="/wiki/Tomate" title="Tomate">tomate</a>, <a href="/wiki/Erythroxylum_coca" class="mw-redirect" title="Erythroxylum coca">coca</a>, <a href="/wiki/Quina" title="Quina">quina</a>, <a href="/wiki/Quinoa" title="Quinoa">quinoa</a>, <a href="/wiki/Pataca" title="Pataca">pataca</a>, <a href="/wiki/Tabaco" title="Tabaco">tabaco</a>, <a href="/wiki/Cacao" title="Cacao">cacao</a>, <a href="/wiki/Chumbeira" title="Chumbeira">chumbeira</a>, sendo a lista interminable. Só dúas carencias provocaron o estancamento agrícola de <a href="/wiki/Am%C3%A9rica" title="América">América</a> con relación ao Vello Mundo: non posuían o arado nin a roda. A gandaría, ao contrario que a agricultura, aplicouse a moi poucas especies: o <a href="/wiki/Can" title="Can">can</a>, o <a href="/wiki/Pavo" title="Pavo">pavo</a>, o <a href="/wiki/Coello_de_Indias" class="mw-redirect" title="Coello de Indias">coello de Indias</a> e, como animais de carga, os <a href="/wiki/Cam%C3%A9lidos" title="Camélidos">camélidos</a>, é dicir, a <a href="/wiki/Lama_glama" class="mw-redirect" title="Lama glama">llama</a>, a <a href="/wiki/Alpaca" title="Alpaca">alpaca</a>, a <a href="/wiki/Vicugna_vicugna" class="mw-redirect" title="Vicugna vicugna">vicuña</a> e o <a href="/wiki/Guanaco" title="Guanaco">guanaco</a>, animais exclusivos de Suramérica, cuxa potencia non abonda para traballar con arados. No Vello Mundo a domesticación de animais é moito máis rica e variada, e o arado permitiu avances impensables en América.</li> <li>O período Agro-oleiro e metalúrxico: As culturas de Suramérica teñen ricos exemplos no período chamado Cerámico ou Agro-oleiro:</li></ul> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:PanamaPrecolPolychrome.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/PanamaPrecolPolychrome.jpg/95px-PanamaPrecolPolychrome.jpg" decoding="async" width="95" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/PanamaPrecolPolychrome.jpg/143px-PanamaPrecolPolychrome.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/PanamaPrecolPolychrome.jpg/190px-PanamaPrecolPolychrome.jpg 2x" data-file-width="258" data-file-height="389" /></a><figcaption><small>Figuriña de tradición <a href="/w/index.php?title=Chibcha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chibcha (a páxina aínda non existe)">chibcha</a></small></figcaption></figure> <dl><dd>Os <a href="/w/index.php?title=Chibcha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chibcha (a páxina aínda non existe)">Chibchas</a> serían os máis antigos poboadores de <a href="/wiki/Panam%C3%A1" title="Panamá">Panamá</a> e Colombia, con máis de 5.000 anos de antigüidade e unha persistencia cultural notable, pois os españois puideron coñecelos, aínda que xa nunha fase de decadencia. Foron grandes construtores e agricultores, aínda que a soa venlles pola súa habelencia para traballar o ouro, xa no primeiro milenio a.C. Máis ao sur atópase a cultura de <i>Norte Chico</i>, no Perú, dende <a href="/wiki/IV_milenio_a._C." title="IV milenio a. C.">3000 a.C.</a> a <a href="/wiki/III_milenio_a._C." title="III milenio a. C.">2000 a.C.</a>, que constituiría o antecedente máis directo da <i><a href="/w/index.php?title=Cultura_Chav%C3%ADn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura Chavín (a páxina aínda non existe)">Cultura Chavín</a></i>, coetánea dos Olmecas en <a href="/wiki/Mesoam%C3%A9rica" title="Mesoamérica">Mesoamérica</a>. En realidade, a Cultura Chavín é o máximo referente preincaico de Suramérica, cun desenvolvemento entre <a href="/wiki/-900" title="-900">900 a.C.</a> e <a href="/wiki/-300" title="-300">300 a.C.</a> O centro desta cultura é o santuario andino de <a href="/w/index.php?title=Chav%C3%ADn_de_Hu%C3%A1ntar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chavín de Huántar (a páxina aínda non existe)">Chavín de Huántar</a>, aínda que esta cultura dominou todo o territorio peruano. O tamaño das construcións chavín indica unha complexa diferenciación social, eficaz administración, activo comercio e unha alta tecnoloxía agrícola e cerámica. A cultura Chavín foi substituída cara ao ano <a href="/wiki/300" title="300">300</a> d.C. pola <a href="/w/index.php?title=Cultura_mochica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura mochica (a páxina aínda non existe)">Cultura mochica</a> ou <i>Moche</i>, destacada polos seus labores de irrigación e as súas <i><a href="/w/index.php?title=Huaca&action=edit&redlink=1" class="new" title="Huaca (a páxina aínda non existe)">huacas</a></i>, ou pirámides de chanzos de adobe. Porén, os mochicas non formaron un estado, aínda que a súa sociedade estaba fortemente xerarquizada. En realidade, o primeiro estado andino é o <a href="/w/index.php?title=Cultura_Wari&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura Wari (a páxina aínda non existe)">Imperio Huari</a>, fundado cara ao ano <a href="/wiki/700" title="700">700</a>. Os <i>Huari</i> dominaron os Andes ata que foron substituídos polos <a href="/w/index.php?title=Cultura_Chim%C3%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cultura Chimú (a páxina aínda non existe)">Chimú</a>, con capital en <a href="/w/index.php?title=Chan_Chan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chan Chan (a páxina aínda non existe)">Chanchán</a>, unha inmensa cidadela de adobe e tapias situada no <a href="/wiki/Per%C3%BA" title="Perú">Perú</a>. Os Chimú foron conquistados polos <i><a href="/wiki/Inca" class="mw-redirect" title="Inca">Incas</a></i> ao redor do ano <a href="/wiki/1470" title="1470">1470</a>.</dd></dl> <dl><dd>Como último exemplo da prehistoria americana cítase aos <i>Construtores de Cerritos</i> (<a href="/wiki/Uruguai" title="Uruguai">Uruguai</a>), que cuns 4.800 anos de antigüidade crearon unha cultura menos espectacular, pero moi interesante. As súas aldeas eran circulares, cunha praza central arrodeada de choupanas de madeira, construídas sobre montículos ("cerritos"); había tamén montículos de refugallos detrás do circo de cabanas que, probablemente, estiveran protexidas por un valado (ao xeito das aldeas circulares amazónicas). Seica as aldeas formaban grandes conglomerados que poderían constituír auténticas cidades.</dd></dl> <p>Os <a href="/wiki/Cordilleira_dos_Andes" class="mw-redirect" title="Cordilleira dos Andes">Andes centrais e do sur</a> son outra das grandes <i>áreas nucleares</i> americanas: as expresións culturais e políticas máis logradas da súa evolución son a cidade e o estado. A sucesión de culturas e lugares é moi extensa, pero todas elas manifestan un desenvolvemento moi complexo, produto dun longo proceso autóctono de experimentación e descubrimento. Aconséllase a lectura do artigo específico sobre <a href="/w/index.php?title=%C3%89pocas_preincaicas&action=edit&redlink=1" class="new" title="Épocas preincaicas (a páxina aínda non existe)">Épocas preincaicas</a> para ampliar información. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Europa">Europa</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=17" title="Editar a sección: «Europa»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=17" title="Editar o código fonte da sección: Europa"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>A Idade de pedra europea adoita dividirse en tres etapas, seguindo as propostas de <a href="/w/index.php?title=John_Lubbock&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Lubbock (a páxina aínda non existe)">John Lubbock</a> en <a href="/wiki/1865" title="1865">1865</a>: </p> <ul><li>Paleolítico, a primeira fase, ou <i>Idade antiga da Pedra</i>: É o período máis antigo e longo da historia europea; comezaría hai case un millón de anos coa chegada dos primeiros humanos (ben <a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">Homo ergaster</a>, ben <a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">Homo antecessor</a>). Durante o Paleolítico europeo sucédense despois outros tipos: <a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a>, <a href="/wiki/Homo_neanderthalensis" class="mw-redirect" title="Homo neanderthalensis">Homo neanderthalensis</a> e <a href="/wiki/Homo_sapiens_sapiens" title="Homo sapiens sapiens">Homo sapiens sapiens</a>; este último veu a través doutra migración, provocando a extinción dos neandertais hai 50.000 anos. Paralelamente á evolución humana prodúcese unha <a href="/wiki/Evoluci%C3%B3n_cultural" title="Evolución cultural">evolución cultural</a>: durante o <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_inferior" title="Paleolítico inferior">Paleolítico inferior</a> a cultura dominante en Europa é a <a href="/wiki/Achelense" class="mw-redirect" title="Achelense">Achelense</a>; no <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_Medio" class="mw-redirect" title="Paleolítico Medio">Paleolítico Medio</a> está a <a href="/wiki/Musteriano" class="mw-redirect" title="Musteriano">Musteriana</a> (propia do <a href="/wiki/Home_de_Neandertal" title="Home de Neandertal">home de Neandertal</a>, quizais a <a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2telperroniense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châtelperroniense (a páxina aínda non existe)">Châtelperroniense</a> sexa un epígono deste tipo humano. Coa chegada do <a href="/wiki/Homo_sapiens" class="mw-redirect" title="Homo sapiens">home moderno</a><sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span>[</span>29<span>]</span></a></sup> sucédense unha serie de culturas coma a <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">Auriñaciense</a>, a <a href="/w/index.php?title=Gravetiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gravetiense (a páxina aínda non existe)">Gravetiense</a>, a <a href="/w/index.php?title=Solutreano&action=edit&redlink=1" class="new" title="Solutreano (a páxina aínda non existe)">Solutreana</a> e a <a href="/wiki/Magdaleniano" class="mw-redirect" title="Magdaleniano">Magdaleniana</a>. Outros elementos importantes para comprender o <a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico" title="Paleolítico">Paleolítico</a> son as continuas oscilacións climáticas, chamadas <a href="/wiki/Glaciaci%C3%B3n" title="Glaciación">glaciacións</a>, o predominio da <a href="/wiki/Caza-recolecci%C3%B3n" title="Caza-recolección">economía cazadora-colectora</a> e a aparición da <i><a href="/wiki/Arte_paleol%C3%ADtica" title="Arte paleolítica">arte paleolítica</a></i> ao mesmo tempo que chega o home moderno.</li> <li>Epipaleolítico/Mesolítico, a fase intermedia, ou <i>Idade Media da Pedra</i>: Refírese ao período que transcorre dende a retirada do <a href="/wiki/Glaciaci%C3%B3n_de_W%C3%BCrm_ou_Wisconsin" class="mw-redirect" title="Glaciación de Würm ou Wisconsin">último glaciar</a>, hai uns <a href="/w/index.php?title=X_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="X milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">12.000 anos</a>, ata a chegada do <a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Neolítico</a>, hai preto de <a href="/wiki/IV_milenio_a._C." title="IV milenio a. C.">5000 anos</a>. Actualmente distínguese entre <a href="/wiki/Epipaleol%C3%ADtico" title="Epipaleolítico">culturas epipaleolíticas</a> (aquelas que manteñen o xeito de vida propio do Paleolítico, sen cambios substanciais, como ocorre co <a href="/w/index.php?title=Aziliense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aziliense (a páxina aínda non existe)">Aziliense</a>, por exemplo), das denominadas <a href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" title="Mesolítico">culturas mesolíticas</a> (aqueloutras que amosan unha tendencia a evolucionar cara a sedentarización e outros riscos propios do que logo será o Neolítico, como é o caso do <a href="/w/index.php?title=Tardenoisiense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tardenoisiense (a páxina aínda non existe)">Tardenoisiense</a>).</li></ul> <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Neol%C3%ADtico_en_Europa.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Neol%C3%ADtico_en_Europa.png/550px-Neol%C3%ADtico_en_Europa.png" decoding="async" width="550" height="369" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Neol%C3%ADtico_en_Europa.png/825px-Neol%C3%ADtico_en_Europa.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/85/Neol%C3%ADtico_en_Europa.png 2x" data-file-width="963" data-file-height="646" /></a><figcaption>O Neolítico en Europa.</figcaption></figure> <ul><li>Neolítico, a última fase ou <i>Idade Moderna da Pedra</i>: o Neolítico chega a Europa dende o Próximo Oriente a través da conca do Mediterráneo no sexto milenio. Aínda que se sospeita a existencia dun neolítico precerámico, fundamentalmente gandeiro, a primeira gran civilización mediterránea plenamente neolítica é a das <a href="/w/index.php?title=Cer%C3%A1mica_cardial&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cerámica cardial (a páxina aínda non existe)">Cerámicas impresas Cardiais</a> (no mapa, cor verde clara). O seu fósil director é unha serie de cerámicas decoradas con impresións de cunchas de berberecho (<i>Cerastoderma echinatum</i>) que aparecen tanto na beira africana coma na europea, dende <a href="/wiki/Dalmacia" title="Dalmacia">Dalmacia</a> á <a href="/wiki/Pen%C3%ADnsula_Ib%C3%A9rica" title="Península Ibérica">Península Ibérica</a>. No quinto milenio esta civilización é substituída por outra orixinada no <a href="/wiki/Danubio" class="mw-redirect" title="Danubio">Danubio</a> chamada da <a href="/w/index.php?title=Cer%C3%A1mica_de_bandas&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cerámica de bandas (a páxina aínda non existe)">Cerámica de bandas</a> (cor verde escura no mapa), que estende a súa influencia polo <a href="/wiki/Rin" class="mw-redirect" title="Rin">Rin</a> ata a costa atlántica (amarelo no mapa). É daquela cando se produce un cambio fundamental nas culturas europeas. Preto do ano <a href="/w/index.php?title=V_milenio_a.C.&action=edit&redlink=1" class="new" title="V milenio a.C. (a páxina aínda non existe)">4000 a.C.</a> aparece no sur de <a href="/wiki/Portugal" title="Portugal">Portugal</a> a civilización dos Construtores de <a href="/wiki/Meg%C3%A1lito" title="Megálito">megálitos</a>. Esta civilización supera os lindes da Idade de Pedra, xa que sobrevive durante o <a href="/wiki/Calcol%C3%ADtico" class="mw-redirect" title="Calcolítico">Calcolítico</a> (nunha fase que se ten denominado <i>Neo-Eneolítico</i>, pola dificultade de establecer unha división clara). Dende Portugal e outros puntos da costa atlántica, o fenómeno megalítico esténdese por toda Europa occidental, evolucionando ata o <a href="/wiki/III_milenio_a._C." title="III milenio a. C.">2500 a.C.</a>, xa que, como se dixo, perdura durante a Idade dos Metais). Os construtores de megálitos vivían en poboados fortificados, situados en lugares coma outeiros, de defensa doada.</li></ul> <table align="center"> <tbody><tr> <td><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg/140px-Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg" decoding="async" width="140" height="187" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg/210px-Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg/280px-Menhir_in_Saint-Macaire-en-Mauges.jpg 2x" data-file-width="1920" data-file-height="2560" /></a><figcaption>Menhir de<br />Saint-Macaire (<a href="/wiki/Francia" title="Francia">Francia</a>).</figcaption></figure> </td> <td><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Ficheiro:Dolmen_axeitos.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Dolmen_axeitos.JPG/270px-Dolmen_axeitos.JPG" decoding="async" width="270" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Dolmen_axeitos.JPG/405px-Dolmen_axeitos.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Dolmen_axeitos.JPG/540px-Dolmen_axeitos.JPG 2x" data-file-width="2288" data-file-height="1712" /></a><figcaption>O <a href="/wiki/Dolmen_de_Axeitos" title="Dolmen de Axeitos">dolmen de Axeitos</a>, en <a href="/wiki/Galiza" class="mw-redirect" title="Galiza">Galiza</a>.</figcaption></figure> </td></tr></tbody></table> <p>Un monumento megalítico é unha construción formada por pedras rudimentariamente traballadas e de tamaño xigantesco (de varias toneladas), velaí o seu nome: <i>megas</i>: xigante e <i>lithos</i>: pedra. Hai varias clases de monumentos megalíticos: </p> <dl><dd><ul><li>Menhir: Un <a href="/wiki/Menhir" title="Menhir">menhir</a> é unha gran pedra posta en pé que sinalaría un lugar simbólico, posiblemente sagrado.</li> <li>Aliñamento: É un conxunto de menhires dispostos en fileira.</li> <li>Crómlech: O <a href="/wiki/Cr%C3%B3mlech" title="Crómlech">crómlech</a> é un conxunto de menhires colocados en circo. Suponse que o aliñamento e mais o crómlech eran <a href="/wiki/Templo" title="Templo">templos</a> ao ar libre, con posibles referencias astronómicas.</li> <li>Milladoiro: Un <a href="/wiki/Amilladoiro_(t%C3%BAmulo)" title="Amilladoiro (túmulo)">milladoiro</a> é un amoreamento de pedras e bloques de distintos tamaños que sinalaría un lugar sagrado.</li> <li>Dolmen: O <a href="/wiki/Dolmen" title="Dolmen">dolmen</a> é o monumento máis complexo. Trátase dun lugar para enterrar os mortos da tribo; constaba dun corredor de entrada e dunha cámara funeraria, ambos os dous construídos con grandes laxes de pedra, todo cuberto por un montículo de terra e cascallo chamado túmulo. O dolmen é coma unha pequena montaña artificial, cunha cova no seu interior, tamén artificial. Todos os defuntos eran depositados na mesma cámara funeraria, xa que se trataba dun lugar de enterramento colectivo; canda os defuntos depositábanse ofrendas funerarias coma armas, comida, xoias etc.</li></ul></dd></dl> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notas">Notas</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=18" title="Editar a sección: «Notas»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=18" title="Editar o código fonte da sección: Notas"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="reflist columns references-column-width" style="-moz-column-width: 30em; -webkit-column-width: 30em; column-width: 30em; list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">Definicións no <a rel="nofollow" class="external text" href="http://academia.gal/dicionario/-/termo/idade"><i>Dicionario da Real Academia Galega</i></a> e no <a rel="nofollow" class="external text" href="http://portaldaspalabras.gal/dicionario/procura/idade">Portal das Palabras</a> para <i>idade</i>.</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Huzayyin, S. A. (1936). Revista «Man», número 36, ed. <i>Glacial and Pluvial Episodes of the Diluvium of the Old World: A Review and Tentative Correlation</i>. ISSN: 0025-1496.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Huzayyin%2C+S.+A.&rft.btitle=Glacial+and+Pluvial+Episodes+of+the+Diluvium+of+the+Old+World%3A+A+Review+and+Tentative+Correlation&rft.date=1936&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Gragueb, Abdelrrazak y Mtimet, Alí (1989). Les Guides Alif Editions de la Mediterranée, Tunis, ed. <i>La Préhistoire de Tunisie et au Maghreb</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/9973716108" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9973-716-10-8</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Gragueb%2C+Abdelrrazak+y+Mtimet%2C+Al%C3&rft.btitle=La+Pr%C3%A9histoire+de+Tunisie+et+au+Maghreb&rft.date=1989&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Tarradell, Miquel (1979). "Prehistoria del Sáhara". En editor Montaner, Barcelona. <i>La Prehistoria, nacimiento y primeras fases de la civilización</i>. pp. 110–121. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8473680227" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7368-022-7</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Prehistoria+del+S%C3%A1hara&rft.au=Tarradell%2C+Miquel&rft.btitle=La+Prehistoria%2C+nacimiento+y+primeras+fases+de+la+civilizaci%C3%B3n&rft.date=1979&rft.genre=bookitem&rft.pages=110-121&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Arambourg, Camille (1957). "Récentes découvertes de paléontologie humaine réalisées en Afrique du Nord française (L'Atlanthropus de Ternifine - L'Hominien de Casablanca)". <i>Third Panafrican Congress on Prehistory, Livingstone 1955</i>. London, Chatto & Windus (Clark, J.D. et Cole, S., Eds.): 186–194.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=R%C3%A9centes+d%C3%A9couvertes+de+pal%C3%A9ontologie+humaine+r%C3%A9alis%C3%A9es+en+Afrique+du+Nord+fran%C3%A7aise+%28L%27Atlanthropus+de+Ternifine+-+L%27Hominien+de+Casablanca%29&rft.au=Arambourg%2C+Camille&rft.date=1957&rft.genre=article&rft.issue=Clark%2C+J.D.+et+Cole%2C+S.%2C+Eds.&rft.jtitle=Third+Panafrican+Congress+on+Prehistory%2C+Livingstone+1955&rft.pages=186-194&rft.volume=London%2C+Chatto+%26+Windus&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span> }}</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Alimen, Marie-Henriette, avec la collaboration de José Zuate y Zuber (1978). <a href="/wiki/CNRS" class="mw-redirect" title="CNRS">CNRS</a>, Meudon, Francia, ed. <i>L'Evolution de l'Achuléen au Sahara Nord-Occidental (Saoura - Ougarta - Tabelbala)</i>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Alimen%2C+Marie-Henriette%2C+avec+la+collaboration+de+Jos%C3%A9+Zuate+y+Zuber&rft.btitle=L%27Evolution+de+l%27Achul%C3%A9en+au+Sahara+Nord-Occidental+%28Saoura+-+Ougarta+-+Tabelbala%29&rft.date=1978&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">En moitos dos restos tense comprobado que os incisivos eran extirpados voluntariamente (como ocorre con algunhas tribos primitivas actuais; é o que se denomina <a href="/w/index.php?title=Endodoncia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Endodoncia (a páxina aínda non existe)">avulsión</a> de <a href="/wiki/Dente#Incisivos" title="Dente">incisivos</a>).</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Tixier, Jacques (1976). Paris, Éditions du CREP, ed. <i>Le campement préhistorique de Bordj Mellala, Ouargla, Algérie</i>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Tixier%2C+Jacques&rft.btitle=Le+campement+pr%C3%A9historique+de+Bordj+Mellala%2C+Ouargla%2C+Alg%C3%A9rie&rft.date=1976&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Chapa Brunet, Teresa y Delibes de Castro, Germán (1983). "El Neolítico". En editor Nájera, Madrid. <i>Manual de Historia Universal. Tomo I. Prehistoria</i>. pp. 272–274. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/84-85432-06-1" title="Especial:Fontes bibliográficas/84-85432-06-1">84-85432-06-1</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=El+Neol%C3tico&rft.au=Chapa+Brunet%2C+Teresa+y+Delibes+de+Castro%2C+Germ%C3%A1n&rft.btitle=Manual+de+Historia+Universal.+Tomo+I.+Prehistoria&rft.date=1983&rft.genre=bookitem&rft.isbn=84-85432-06-1&rft.pages=272-274&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">As primeiras escavacións permitiron estudar as características raciais dos esqueletos badarienses exipcios, chegando á conclusión de que se trataba dun pobo mestizo, medio africano, medio asiático, o que levou a pensar nunha neolitización causada pola chegada de inmigrantes. Pola contra, os recentes estudos do profesor Eugen Strouhal transformaron por completo a visión do asunto; este antropólogo mantén que os badarienses son negros auténticos, procedentes do corazón de África, de xeito que a orixe do neolítico exipcio segue a ser tema de controversia: <cite class="citation book">Strouhal, Eugen (1992). University of Oklahoma Press, ed. <i>Life of the Ancient Egyptans</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/080612475X" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0-8061-2475-X</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Strouhal%2C+Eugen&rft.btitle=Life+of+the+Ancient+Egyptans&rft.date=1992&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Roche, Hélène (1982). "Hadar et les industries préacheuléennes d'Afrique orientale". <i>Bulletin de la Société Préhistorique Française</i>. Tomo 79  (número 6). ISSN 0249-7638.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Hadar+et+les+industries+pr%C3%A9acheul%C3%A9ennes+d%27Afrique+orientale&rft.au=Roche%2C+H%C3%A9l%C3%A8ne&rft.date=1982&rft.genre=article&rft.issue=n%C3%BAmero+6&rft.jtitle=Bulletin+de+la+Soci%C3%A9t%C3%A9+Pr%C3%A9historique+Fran%C3%A7aise&rft.volume=Tomo+79+&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-leakey-12"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-leakey_12-0">12,0</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-leakey_12-1">12,1</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Leakey, Richard (1981). Ediciones Orbis, S.A., Barcelona., ed. <i>La formación de la humanidade (volumen I)</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8476341741" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7634-174-1</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Leakey%2C+Richard&rft.btitle=La+formaci%C3%B3n+de+la+humanidade+%28volumen+I%29&rft.date=1981&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Smith, Tanya M.; Tafforeau, Paul; Reid, Donald J.; Grün, Rainer; Eggins, Stephen; Boutakiout, Mohamed y Hublin, Jean-Jacques (2007). "Earliest evidence of modern human life history in North African early Homo sapiens". <i>Proceedings of the National Academy of Sciences</i>. PNAS  (Marzo). <a href="/wiki/Digital_object_identifier" title="Digital object identifier">doi</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1073/pnas.0700747104">10.1073/pnas.0700747104</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Earliest+evidence+of+modern+human+life+history+in+North+African+early+Homo+sapiens&rft.au=Smith%2C+Tanya+M.%3B+Tafforeau%2C+Paul%3B+Reid%2C+Donald+J.%3B+Gr%C3%BCn%2C+Rainer%3B+Eggins%2C+Stephen%3B+Boutakiout%2C+Mohamed+y+Hublin%2C+Jean-Jacques&rft.date=2007&rft.genre=article&rft.issue=Marzo&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences&rft.volume=PNAS+&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Leroi-Gourhan, André (1980). "El Paleolítico Medio: África oriental y del sur". En editor Labor S.A., Barcelona. <i>La Prehistoria</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8433593099" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-335-9309-9</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=El+Paleol%C3tico+Medio%3A+%C3%81frica+oriental+y+del+sur&rft.au=Leroi-Gourhan%2C+Andr%C3%A9&rft.btitle=La+Prehistoria&rft.date=1980&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-temporama-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-temporama_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Tarradell, Miquel, <i>et alter</i> (1979). "Culturas paleolíticas y Mesolíticas en el África subsahariana". En editor Montaner, Barcelona. <i>La Prehistoria, nacimiento y primeras fases de la Civilización</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8473680227" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7368-022-7</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Culturas+paleol%C3ticas+y+Mesol%C3ticas+en+el+%C3%81frica+subsahariana&rft.au=Tarradell%2C+Miquel%2C+%27%27et+alter%27%27&rft.btitle=La+Prehistoria%2C+nacimiento+y+primeras+fases+de+la+Civilizaci%C3%B3n&rft.date=1979&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Thackeray, Anne I. (1992). "The Middle Stone Age South of the Limpopo River". <i>Journal or World Prehistory</i>. Vol. 6  (No. 4). <a href="/wiki/Digital_object_identifier" title="Digital object identifier">doi</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1007/BF00975633">10.1007/BF00975633</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=The+Middle+Stone+Age+South+of+the+Limpopo+River&rft.au=Thackeray%2C+Anne+I.&rft.date=1992&rft.genre=article&rft.issue=No.+4&rft.jtitle=Journal+or+World+Prehistory&rft.volume=Vol.+6+&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Mitchell, Peter (1988). "The Late Pleistocene Early Microlithic Assemblages of Southern Africa". <i>World Archaeology</i>. Vol. 20  (No. 1). ISSN 0043-8243.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=The+Late+Pleistocene+Early+Microlithic+Assemblages+of+Southern+Africa&rft.au=Mitchell%2C+Peter&rft.date=1988&rft.genre=article&rft.issue=No.+1&rft.jtitle=World+Archaeology&rft.volume=Vol.+20+&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">Estas datas marcan o evento paleomagnético de Olduvai-Gisla, xa que baixo dos fósiles máis antigos, xacía unha colada basáltica (chamada <i>superficie de Mashavera</i>, de <u>polaridade normal</u> con 1 850 000 anos de antigüidade, sobre a que descansaba o estrato cos <a href="/w/index.php?title=Homo_georgicus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Homo georgicus (a páxina aínda non existe)">restos humanos</a>, líticos e paleontolóxicos. Por riba dos estratos fosilíferos a <u>polaridade xa era negativa</u>, o que indica o fin do <i>evento</i>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dmanisi.org.ge/geology.htm">Geología de Dmanisi</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20061013171234/http://www.dmanisi.org.ge/geology.htm">Arquivado</a> 13 de outubro de 2006 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>.</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20061013171325/http://www.dmanisi.org.ge/Lithics.htm">"La industria lítica de Dmanisi"</a>. Arquivado dende <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dmanisi.org.ge/Lithics.htm">o orixinal</a> o 13 de outubro de 2006<span class="reference-accessdate">. Consultado o 12 de maio de 2013</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.btitle=La+industria+l%C3tica+de+Dmanisi&rft.genre=unknown&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dmanisi.org.ge%2FLithics.htm&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Leroi-Gourhan, André (<a href="/wiki/1980" title="1980">1980</a>). "El Paleolítico Medio". En editor Labor SA (<a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>). <i>La Prehistoria</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8433593099" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-335-9309-9</a> (páxinas 27-34).</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=El+Paleol%C3tico+Medio&rft.au=Leroi-Gourhan%2C+Andr%C3%A9&rft.btitle=La+Prehistoria&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">de la Torre Sáinz, Ignacio y Domínguez-Rodrigo, Manuel (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20051202224952/http://www.ucm.es/info/preh/complutum/co/rev_11.htm">"El Paleolítico Medio en el Próximo Oriente. Una síntesis regional."</a>. En <a href="/wiki/Universidad_Complutense" class="mw-redirect" title="Universidad Complutense">Universidad Complutense</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ucm.es/info/preh/complutum/co/rev_11.htm"><i>Complutum 11</i></a>. <a href="/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a>. pp. 9–27. <a href="/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1131-6993">1131-6993</a>. Arquivado dende <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ucm.es/BUCM/revistas/ghi/11316993/articulos/CMPL0000110009A.PDF">o orixinal</a> <span style="font-size:85%;">(PDF)</span> o 02 de decembro de 2005<span class="reference-accessdate">. Consultado o 12 de maio de 2013</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=El+Paleol%C3tico+Medio+en+el+Pr%C3%B3ximo+Oriente.+Una+s%C3ntesis+regional.&rft.au=de+la+Torre+S%C3%A1inz%2C+Ignacio+y+Dom%C3nguez-Rodrigo%2C+Manuel&rft.btitle=Complutum+11&rft.date=2000&rft.genre=bookitem&rft.issn=1131-6993&rft.pages=9-27&rft.place=Madrid&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ucm.es%2FBUCM%2Frevistas%2Fghi%2F11316993%2Farticulos%2FCMPL0000110009A.PDF&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.actionbioscience.org/esp/evolution/johanson.html">Orígenes de los Humanos Modernos: ¿Multiregional o Fuera de África?</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080205083527/http://www.actionbioscience.org/esp/evolution/johanson.html">Arquivado</a> 05 de febreiro de 2008 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>., por <a href="/wiki/Donald_Johanson" title="Donald Johanson">Donald Johanson</a></span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Holton, Nathan E. (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081004233709/http://online.sfsu.edu/~mgriffin/Holton1.htm">"Tabun C2, The late migration hypothesis and Circum-Mediterranean Gene flow"</a>. En Department of Anthropology of the Northern Illinois University. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://online.sfsu.edu/~mgriffin/Holton1.htm"><i>The Tabun C2 mandible: an assessment of mandibular ramus and retromolar space morphology</i></a>. Arquivado dende <a rel="nofollow" class="external text" href="http://online.sfsu.edu/~mgriffin/Holton6.htm">o orixinal</a> o 04 de outubro de 2008<span class="reference-accessdate">. Consultado o 12 de maio de 2013</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Tabun+C2%2C+The+late+migration+hypothesis+and+Circum-Mediterranean+Gene+flow&rft.au=Holton%2C+Nathan+E.&rft.btitle=The+Tabun+C2+mandible%3A+an+assessment+of+mandibular+ramus+and+retromolar+space+morphology&rft.date=2002&rft.genre=bookitem&rft_id=http%3A%2F%2Fonline.sfsu.edu%2F~mgriffin%2FHolton6.htm&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://cerezo.pntic.mec.es/~jarsuaga/Numer041.html">Nazareth y Palestina hace 100.000 anos</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110817194458/http://cerezo.pntic.mec.es/~jarsuaga/Numer041.html">Arquivado</a> 17 de agosto de 2011 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>., por <a href="/wiki/Juan_Luis_Arsuaga" title="Juan Luis Arsuaga">Juan Luis Arsuaga</a></span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://karmak.org/archive/2003/01/westasia.htm">Neanderthals and Modern Humans in Western Asia</a></span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://faculty.smu.edu/jowillia/use_wear/use-wear_analysis.htm">Lithic Use-Wear Analysis of Early Ahmarian el-Wad Points: an Example from Southern Jordan</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071011143111/http://faculty.smu.edu/jowillia/use_wear/use-wear_analysis.htm">Arquivado</a> 11 de outubro de 2007 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>., por John K. Williams</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://faculty.smu.edu/jowillia/levantine_aurignacian/levantine_aurignacian.htm">Levantine Aurignacian Technology and Subsistence</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20051201095040/http://faculty.smu.edu/jowillia/levantine_aurignacian/levantine_aurignacian.htm">Arquivado</a> 01 de decembro de 2005 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>., por John K. Williams</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text">Tradicionalmente considérase que <a href="/wiki/Europa_occidental" class="mw-redirect" title="Europa occidental">Europa occidental</a> é o núcleo orixinario do <a href="/w/index.php?title=Auri%C3%B1aciense&action=edit&redlink=1" class="new" title="Auriñaciense (a páxina aínda non existe)">Auriñaciense</a>, pero ultimamente este aspecto estase a cuestionar. O certo é que non se sabe onde xurdiu o Auriñaciense, nin como se estendeu cara a <a href="/wiki/Oriente_Medio" title="Oriente Medio">Oriente Medio</a>. <cite class="citation book">Belfer-Cohen, Anna y Bar-Yosef, Ofer (<a href="/wiki/2006" title="2006">2006</a>). "The geography and chronology of carinated core chaîne opératoire". En 71° Annual Meeting of the Society for American Archaeology, <a href="/wiki/San_Xo%C3%A1n,_Porto_Rico" title="San Xoán, Porto Rico">San Xoán, Porto Rico</a>. <i>Core Reduction, Chaîne Opératoire, and Other Methods: The Epistemologies of Different Approaches to Lithic Analysisst</i>. Páxinas 3 y 4.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=The+geography+and+chronology+of+carinated+core+cha%C3%AEne+op%C3%A9ratoire&rft.au=Belfer-Cohen%2C+Anna+y+Bar-Yosef%2C+Ofer&rft.btitle=Core+Reduction%2C+Cha%C3%AEne+Op%C3%A9ratoire%2C+and+Other+Methods%3A+The+Epistemologies+of+Different+Approaches+to+Lithic+Analysisst&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://cerezo.pntic.mec.es/~jarsuaga/Numero03.html#N031">Se hace camino al andar</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110815222401/http://cerezo.pntic.mec.es/~jarsuaga/Numero03.html#N031">Arquivado</a> 15 de agosto de 2011 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. (sobre a expansión dos seres humanos modernos) por <a href="/wiki/Juan_Luis_Arsuaga" title="Juan Luis Arsuaga">Juan Luis Arsuaga</a></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Véxase_tamén"><span id="V.C3.A9xase_tam.C3.A9n"></span>Véxase tamén</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=19" title="Editar a sección: «Véxase tamén»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=19" title="Editar o código fonte da sección: Véxase tamén"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table role="presentation" class="mbox-small plainlinks sistersitebox" style="background-color:var(--background-color-neutral-subtle, #f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);color:inherit"> <tbody><tr> <td class="mbox-image"><figure class="mw-halign-none" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/P_history.svg/40px-P_history.svg.png" decoding="async" width="40" height="36" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/P_history.svg/60px-P_history.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/P_history.svg/80px-P_history.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="360" /></span><figcaption></figcaption></figure></td> <td class="mbox-text plainlist">A Galipedia ten un <a href="/wiki/Wikipedia:Portal" title="Wikipedia:Portal">portal</a> sobre: <i><b><a href="/wiki/Portal:Historia" title="Portal:Historia">Historia</a></b></i></td></tr> </tbody></table> <table role="presentation" class="mbox-small plainlinks sistersitebox" style="background-color:var(--background-color-neutral-subtle, #f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);color:inherit"> <tbody><tr> <td class="mbox-image"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></span></span></td> <td class="mbox-text plainlist"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Portada_galega" class="extiw" title="commons:Portada galega">Wikimedia Commons</a> ten máis contidos multimedia na categoría:  <i><b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Stone_Age" class="extiw" title="commons:Category:Stone Age">Idade da Pedra</a></b></i></td></tr> </tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bibliografía"><span id="Bibliograf.C3.ADa"></span>Bibliografía</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=20" title="Editar a sección: «Bibliografía»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=20" title="Editar o código fonte da sección: Bibliografía"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="refbegin references-column-count references-column-count-02" style="-moz-column-count: 02; -webkit-column-count: 02; column-count: 02;"> <ul><li><cite class="citation book">Bailloud, Gérard (<a href="/wiki/1980" title="1980">1980</a>). "El Neolítico". En editor Labor SA (<a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>). <i>La Prehistoria, André Leroi-Gourhan coordinador</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8433593099" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-335-9309-9</a> (páxinas 81-121).</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=El+Neol%C3tico&rft.au=Bailloud%2C+G%C3%A9rard&rft.btitle=La+Prehistoria%2C+Andr%C3%A9+Leroi-Gourhan+coordinador&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Blanco Freijeiro, Antonio (<a href="/wiki/1981" title="1981">1981</a>). <a href="/wiki/Universidad_de_Sevilla" class="mw-redirect" title="Universidad de Sevilla">Universidad de Sevilla</a>, ed. <i>Arte antiguo del Asia Anterior</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/847405205X" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7405-205-X</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Blanco+Freijeiro%2C+Antonio&rft.btitle=Arte+antiguo+del+Asia+Anterior&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Hamblin, Dora Jane (<a href="/wiki/1975" title="1975">1975</a>). Brepols Fabrieken (<a href="/wiki/B%C3%A9lxica" title="Bélxica">Bélxica</a>), ed. <i>Las primeras ciudades</i>. Libros TIME-LIFE.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Hamblin%2C+Dora+Jane&rft.btitle=Las+primeras+ciudades&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Godelier, Maurice (<a href="/wiki/1974" title="1974">1974</a>). Miguel Castellote editor (<a href="/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a>), ed. <i>Esquemas de evolución de las sociedades</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8472590062" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7259-006-2</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Godelier%2C+Maurice&rft.btitle=Esquemas+de+evoluci%C3%B3n+de+las+sociedades&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Gordon Childe, Vere (<a href="/wiki/1979" title="1979">1979</a>, décima reimpresión de la primera edición espanola de <a href="/wiki/1954" title="1954">1954</a>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fondodeculturaeconomica.com/">Fondo de Cultura Económica</a> (<a href="/wiki/M%C3%A9xico_DF" class="mw-redirect" title="México DF">México DF</a>), ed. <i>Los orígenes de la Civilización</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/843750015X" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-375-0015-X</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Gordon+Childe%2C+Vere&rft.btitle=Los+or%C3genes+de+la+Civilizaci%C3%B3n&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Varios Autores (<a href="/wiki/1994" title="1994">1994</a>). "El Neolítico, una revolución". En Larousse Planeta S.A., <a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>. <i>Crónica Visual larousse, de los orígenes del Mundo hasta nuestros días</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8439521189" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-395-2118-9</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=El+Neol%C3tico%2C+una+revoluci%C3%B3n&rft.au=Varios+Autores&rft.btitle=Cr%C3%B3nica+Visual+larousse%2C+de+los+or%C3genes+del+Mundo+hasta+nuestros+d%C3as&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Bernal, Ignacio (<a href="/wiki/1984" title="1984">1984</a>). "Los Olmecas". En editor Crítica (<a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>). <i>Historia de las Civilizaciones antigas (II): Europa, América, China, India. Arthur Cotterell, ed</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/847423252X" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7423-252-X</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Los+Olmecas&rft.au=Bernal%2C+Ignacio&rft.btitle=Historia+de+las+Civilizaciones+antigas+%28II%29%3A+Europa%2C+Am%C3%A9rica%2C+China%2C+India.+Arthur+Cotterell%2C+ed&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Clairborne, Robert (<a href="/wiki/1977" title="1977">1977</a>). Lito Offset Latina SA (<a href="/wiki/M%C3%A9xico_DF" class="mw-redirect" title="México DF">México DF</a>), ed. <i>Los primeros americanos</i>. Libros TIME-LIFE.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Clairborne%2C+Robert&rft.btitle=Los+primeros+americanos&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Clark, John E., coordinador (<a href="/wiki/1994" title="1994">1994</a>). Ediciones del Equilibrista SA (<a href="/wiki/M%C3%A9xico_DF" class="mw-redirect" title="México DF">México DF</a>), ed. <i>Los Olmecas en Mesoamérica</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/9687318228" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 968-7318-22-8</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Clark%2C+John+E.%2C+coordinador&rft.btitle=Los+Olmecas+en+Mesoam%C3%A9rica&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Conrad, Geoffrey W. (<a href="/wiki/1984" title="1984">1984</a>). "Los Incas". En editor Crítica (<a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>). <i>Historia de las Civilizaciones antigas (II): Europa, América, China, India. Arthur Cotterell, ed</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/847423252X" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7423-252-X</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Los+Incas&rft.au=Conrad%2C+Geoffrey+W.&rft.btitle=Historia+de+las+Civilizaciones+antigas+%28II%29%3A+Europa%2C+Am%C3%A9rica%2C+China%2C+India.+Arthur+Cotterell%2C+ed&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Vitale, Luis (<a href="/wiki/1991" title="1991">1991</a>). Centro de Estudios Latinoamericanos, <a href="/wiki/Santiago_de_Chile" title="Santiago de Chile">Santiago de Chile</a>: Ediciones CELA, ed. <i>Historia de nuestra América. Los pueblos originarios</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/9567172012" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9567172012</a> - <a rel="nofollow" class="external text" href="http://mazinger.sisib.uchile.cl/repositorio/lb/filosofia_y_humanidadees/vitale/obras/sys/epo/g.pdf">Versión en PDF</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Vitale%2C+Luis&rft.btitle=Historia+de+nuestra+Am%C3%A9rica.+Los+pueblos+originarios&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Vives, Pedro A. coordinador (<a href="/wiki/1990" title="1990">1990</a>). Talleres Gráficos Peñalara SA (<a href="/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a>), ed. <i>América entre nosoutros (catálogo de la exposición)</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8486956072" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-86956-07-2</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Vives%2C+Pedro+A.+coordinador&rft.btitle=Am%C3%A9rica+entre+nosoutros+%28cat%C3%A1logo+de+la+exposici%C3%B3n%29&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Willey, Gordon R. (<a href="/wiki/1984" title="1984">1984</a>). "Los Mayas". En editor Crítica (<a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>). <i>Historia de las Civilizaciones antigas (II): Europa, América, China, India. Arthur Cotterell, ed</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/847423252X" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-7423-252-X</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Los+Mayas&rft.au=Willey%2C+Gordon+R.&rft.btitle=Historia+de+las+Civilizaciones+antigas+%28II%29%3A+Europa%2C+Am%C3%A9rica%2C+China%2C+India.+Arthur+Cotterell%2C+ed&rft.genre=bookitem&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li></ul> <ul><li><cite class="citation book">Brézillon, Michel (<a href="/wiki/1969" title="1969">1969</a>). <a href="/wiki/Par%C3%ADs" title="París">París</a>: Librairie Larousse, ed. <i>Dictionnaire de la Préhistoire</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/2030754374" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 2-03-075437-4</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Br%C3%A9zillon%2C+Michel&rft.btitle=Dictionnaire+de+la+Pr%C3%A9histoire&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Clairborne, Robert (<a href="/wiki/1976" title="1976">1976</a>). Brepols Fabrieken (<a href="/wiki/B%C3%A9lxica" title="Bélxica">Bélxica</a>), ed. <i>El nacimiento de la escritura</i>. Libros TIME-LIFE.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Clairborne%2C+Robert&rft.btitle=El+nacimiento+de+la+escritura&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Hamblin, Dora Jane (<a href="/wiki/1975" title="1975">1975</a>). Brepols Fabrieken (<a href="/wiki/B%C3%A9lxica" title="Bélxica">Bélxica</a>), ed. <i>Las primeras ciudades</i>. Libros TIME-LIFE.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Hamblin%2C+Dora+Jane&rft.btitle=Las+primeras+ciudades&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Menéndez, Mario; Jimeno, Alfredo y Fernández, Víctor (<a href="/wiki/1997" title="1997">1997</a>). Alianza editor, <a href="/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a>, ed. <i>Diccionario de Prehistoria</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8420628883" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-206-2888-3</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Men%C3%A9ndez%2C+Mario%3B+Jimeno%2C+Alfredo+y+Fern%C3%A1ndez%2C+V%C3ctor&rft.btitle=Diccionario+de+Prehistoria&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Pericot García, Luis y Maluquer de Motes, Juan (<a href="/wiki/1970" title="1970">1970</a>). Salvat editores, <a href="/wiki/Estella" class="mw-redirect" title="Estella">Estella</a> (<a href="/wiki/Navarra" title="Navarra">Navarra</a>), ed. <i>La humanidad Prehistórica</i>. Depósito Legal: NA 997-1970.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Pericot+Garc%C3a%2C+Luis+y+Maluquer+de+Motes%2C+Juan&rft.btitle=La+humanidad+Prehist%C3%B3rica&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Varios Autores (<a href="/wiki/1996" title="1996">1996</a>). Grandes Obras Larousse SA (<a href="/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a>), ed. <i>Historia de las Civilizaciones, Tomo I: El Amanecer de la civilización</i>. <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/8489049211" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 84-89049-21-1</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Varios+Autores&rft.btitle=Historia+de+las+Civilizaciones%2C+Tomo+I%3A+El+Amanecer+de+la+civilizaci%C3%B3n&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Wernick, Robert (<a href="/wiki/1975" title="1975">1975</a>). Brepols Fabrieken (<a href="/wiki/B%C3%A9lxica" title="Bélxica">Bélxica</a>), ed. <i>Los constructores de megalitos</i>. Libros TIME-LIFE.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Wernick%2C+Robert&rft.btitle=Los+constructores+de+megalitos&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book">Wikibooks (<a href="/wiki/2006" title="2006">2006</a>). <a class="external text" href="https://en.wikibooks.org/">wikibooks.org</a>, ed. <i><a href="https://gl.wikibooks.org/wiki/en:Introduction_to_Paleoanthropology" class="extiw" title="b:en:Introduction to Paleoanthropology">Introduction to Paleoanthropology</a></i>. Free lisense.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Wikibooks&rft.btitle=Introduction+to+Paleoanthropology&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFBarhamMitchell2008" class="citation book">Barham, Lawrence; Mitchell, Peter (2008). <i>The First Africans: African Archaeology from the Earliest Toolmakers to Most Recent Foragers</i>. Cambridge World Archaeology. Oxford: Oxford University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Mitchell%2C+Peter&rft.aufirst=Lawrence&rft.aulast=Barham&rft.btitle=The+First+Africans%3A+African+Archaeology+from+the+Earliest+Toolmakers+to+Most+Recent+Foragers&rft.date=2008&rft.genre=book&rft.place=Oxford&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.series=Cambridge+World+Archaeology&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFBelmaker2006" class="citation book">Belmaker, Miriam (2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110430044435/http://www.paleoanthro.org/dissertations/Miriam%20Belmaker.pdf"><i>Community Structure through Time: 'Ubeidiya, a Lower Pleistocene Site as a Case Study (Thesis)</i></a> <span style="font-size:85%;">(PDF)</span>. Paleoanthropology Society. Arquivado dende <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.paleoanthro.org/dissertations/Miriam%20Belmaker.pdf">o orixinal</a> <span style="font-size:85%;">(PDF)</span> o 30 de abril de 2011<span class="reference-accessdate">. Consultado o 12 de maio de 2013</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.aufirst=Miriam&rft.aulast=Belmaker&rft.btitle=Community+Structure+through+Time%3A+%27Ubeidiya%2C+a+Lower+Pleistocene+Site+as+a+Case+Study+%28Thesis%29&rft.date=2006&rft.genre=book&rft.pub=Paleoanthropology+Society&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.paleoanthro.org%2Fdissertations%2FMiriam%2520Belmaker.pdf&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFClark1970" class="citation book">Clark, J. Desmond (1970). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/prehistoryofafri00clar"><i>The Prehistory of Africa</i></a>. Ancient People and Places, Volume 72. New York; Washington: Praeger Publishers.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.aufirst=J.+Desmond&rft.aulast=Clark&rft.btitle=The+Prehistory+of+Africa&rft.date=1970&rft.genre=book&rft.place=New+York%3B+Washington&rft.pub=Praeger+Publishers&rft.series=Ancient+People+and+Places%2C+Volume+72&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fprehistoryofafri00clar&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFDeaconDeacon1999" class="citation book">Deacon, Hilary John; Deacon, Janette (1999). <i>Human beginnings in South Africa: uncovering the secrets of the Stone Age</i>. Walnut Creek, Calif. [u.a.]: Altamira Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Deacon%2C+Janette&rft.aufirst=Hilary+John&rft.aulast=Deacon&rft.btitle=Human+beginnings+in+South+Africa%3A+uncovering+the+secrets+of+the+Stone+Age&rft.date=1999&rft.genre=book&rft.place=Walnut+Creek%2C+Calif.+%5Bu.a.%5D&rft.pub=Altamira+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFRogersSemaw2009" class="citation book">Rogers, Michael J.; Semaw, Sileshi (2009). "From Nothing to Something: The Appearance and Context of the Earliest Archaeological Record". En Camps i Calbet, Marta; Chauhan, Parth R. <i>Sourcebook of paleolithic transitions: methods, theories, and interpretations</i>. New York: Springer.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=From+Nothing+to+Something%3A+The+Appearance+and+Context+of+the+Earliest+Archaeological+Record&rft.au=Semaw%2C+Sileshi&rft.aufirst=Michael+J.&rft.aulast=Rogers&rft.btitle=Sourcebook+of+paleolithic+transitions%3A+methods%2C+theories%2C+and+interpretations&rft.date=2009&rft.genre=bookitem&rft.place=New+York&rft.pub=Springer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFSchickNicholas_Toth1993" class="citation book">Schick, Kathy D.; Nicholas Toth (1993). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/makingsilentston00schi"><i>Making Silent Stones Speak: Human Evolution and the Dawn of Technology</i></a>. New York: Simon & Schuster. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Especial:Fontes_bibliogr%C3%A1ficas/0-671-69371-9" title="Especial:Fontes bibliográficas/0-671-69371-9">0-671-69371-9</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.au=Nicholas+Toth&rft.aufirst=Kathy+D.&rft.aulast=Schick&rft.btitle=Making+Silent+Stones+Speak%3A+Human+Evolution+and+the+Dawn+of+Technology&rft.date=1993&rft.genre=book&rft.isbn=0-671-69371-9&rft.place=New+York&rft.pub=Simon+%26+Schuster&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmakingsilentston00schi&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li> <li><cite id="CITEREFShea2010" class="citation book">Shea, John J. (2010). "Stone Age Visiting Cards Revisited: a Strategic Perspective on the Lithic Technology of Early Hominin Dispersal". En Fleagle, John G.; Shea, John J.; Grine, Frederick E.; Boden, Andrea L.; Leakey, Richard E,. <i>Out of Africa I: the First Hominin Colonization of Eurasia</i>. Dordrecht; Heidelberg; London; New York: Springer. pp. 47–64.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fgl.wikipedia.org%3AIdade+de+Pedra&rft.atitle=Stone+Age+Visiting+Cards+Revisited%3A+a+Strategic+Perspective+on+the+Lithic+Technology+of+Early+Hominin+Dispersal&rft.aufirst=John+J.&rft.aulast=Shea&rft.btitle=Out+of+Africa+I%3A+the+First+Hominin+Colonization+of+Eurasia&rft.date=2010&rft.genre=bookitem&rft.pages=47-64&rft.place=Dordrecht%3B+Heidelberg%3B+London%3B+New+York&rft.pub=Springer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook" class="Z3988"><span style="display:none;"> </span></span></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Outros_artigos">Outros artigos</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=21" title="Editar a sección: «Outros artigos»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=21" title="Editar o código fonte da sección: Outros artigos"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Historia" title="Historia">Historia</a></li> <li><a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">Prehistoria</a></li> <li><a href="/wiki/Megalitismo_en_Galicia" title="Megalitismo en Galicia">Megalitismo en Galicia</a></li> <li><a href="/wiki/Meg%C3%A1litos_de_Galicia" class="mw-redirect" title="Megálitos de Galicia">Megálitos de Galicia</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ligazóns_externas"><span id="Ligaz.C3.B3ns_externas"></span>Ligazóns externas</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&veaction=edit&section=22" title="Editar a sección: «Ligazóns externas»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>editar</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&action=edit&section=22" title="Editar o código fonte da sección: Ligazóns externas"><span>editar a fonte</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.drummingnet.com/alekseev/ChapterIII.html">Middle Paleolithic (Mousterian) in Eurasia</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20200117141201/http://www.northpacificprehistory.com/">North Pacific Prehistory</a> é unha revista académica especializada en arqueoloxía do nordeste asiático e América do Norte.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://channel.nationalgeographic.com/channel/a-night-of-exploration/galleries/sex-in-the-stone-age/">Sex in the Stone Age</a> en <a href="/wiki/National_Geographic" class="mw-redirect" title="National Geographic">National Geographic</a>. <i>(en <a href="/wiki/Lingua_inglesa" title="Lingua inglesa">inglés</a>)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.historiacultural.com/2010/09/edad-de-piedra-prehistoria.html">La Edad de Piedra</a> <i>(en <a href="/wiki/Lingua_castel%C3%A1" title="Lingua castelá">castelán</a>)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140115044946/http://www.canalsocial.net/GER/ficha_GER.asp?id=3494&cat=antropologia">África IV. Etnología y Prehistoria</a> <i>(en <a href="/wiki/Lingua_castel%C3%A1" title="Lingua castelá">castelán</a>)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ancientneareast.tripod.com/Badarian_Culture.html">Badarian Culture</a> <i>(en <a href="/wiki/Lingua_inglesa" title="Lingua inglesa">inglés</a>)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20061010194114/http://www.egiptologia.com/historia/predinastico/cap04-merimde.htm">La cultura Merimdé</a> <i>(en <a href="/wiki/Lingua_castel%C3%A1" title="Lingua castelá">castelán</a>)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/23586286541281631943679/024172.pdf?incr=1">Estado actual de la investigación paleolítica en el África negra</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110719013013/http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/23586286541281631943679/024172.pdf?incr=1">Arquivado</a> 19 de xullo de 2011 en <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>., antigo texto (1948) do profesor <a href="/w/index.php?title=Mart%C3%ADn_Almagro_Basch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Martín Almagro Basch (a páxina aínda non existe)">Martín Almagro Basch</a>. <i>(en <a href="/wiki/Lingua_castel%C3%A1" title="Lingua castelá">castelán</a>)</i></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.infoescola.com/pre-historia/idade-da-pedra/">A Idade de Pedra</a> <i>(en <a href="/wiki/Lingua_portuguesa" title="Lingua portuguesa">portugués</a>)</i></li></ul> <table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" align="center" style="background:#e9f4fe; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width="90%"> <tbody><tr> <td rowspan="1" colspan="19" bgcolor="#FFFAF0" align="center"><a href="/wiki/Prehistoria" title="Prehistoria">Prehistoria</a> do <a href="/wiki/Vello_Mundo" title="Vello Mundo">Vello Mundo</a></td></tr> <tr><td rowspan="1" colspan="13" bgcolor="#FDF5E6" align="center">Idade de Pedra</td> <td rowspan="1" colspan="6" bgcolor="#FAF0E6" align="center"><a href="/wiki/Idade_dos_Metais" title="Idade dos Metais">Idade dos Metais</a></td></tr> <tr><td rowspan="1" colspan="6" bgcolor="#FFF8DC" align="center"><a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico" title="Paleolítico">Paleolítico</a></td> <td rowspan="2" colspan="4" bgcolor="#E6E6FA" align="center"><a href="/wiki/Mesol%C3%ADtico" title="Mesolítico">Mesolítico</a><br /><a href="/wiki/Epipaleol%C3%ADtico" title="Epipaleolítico">Epipa-<br />leolítico</a></td> <td rowspan="2" colspan="3" style="font-size: 90%;" bgcolor="#CAFF70" align="center"><a href="/wiki/Neol%C3%ADtico" title="Neolítico">Neolítico</a></td> <td rowspan="2" colspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FFDAB9" align="center"><a href="/wiki/Idade_de_Cobre" class="mw-redirect" title="Idade de Cobre">Idade de Cobre</a> (agás <a href="/wiki/%C3%81frica_subsahariana" title="África subsahariana">África subsahariana</a>)</td> <td rowspan="2" colspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FFDEAD" align="center"><a href="/wiki/Idade_de_Bronce" title="Idade de Bronce">Idade de Bronce</a> (agás <a href="/wiki/%C3%81frica_subsahariana" title="África subsahariana">África subsahariana</a>)</td> <td rowspan="2" colspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#DCDCDC" align="center"><a href="/wiki/Idade_de_Ferro" title="Idade de Ferro">Idade de Ferro</a></td></tr> <tr><td rowspan="2" colspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FAEBD7" align="center"><a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_medio" title="Paleolítico medio">Paleolítico medio</a></td> <td rowspan="2" colspan="2" style="font-size: 90%;" bgcolor="#FAEBD7" align="center"><a href="/wiki/Paleol%C3%ADtico_superior" title="Paleolítico superior">Paleolítico superior</a></td> </tr></tbody></table> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Control_de_autoridades" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th id="Control_de_autoridades" scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;width: 12%; text-align:center;"><a href="/wiki/Axuda:Control_de_autoridades" title="Axuda:Control de autoridades">Control de autoridades</a></th><td class="navbox-list navbox-odd plainlinks" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <ul><li><span style="white-space:nowrap;"><span typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:Main_Page" title="Wikidata"><img alt="Wd" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png" decoding="async" width="20" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x" data-file-width="1050" data-file-height="590" /></a></span>: <span class="uid"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q11759" class="extiw" title="wikidata:Q11759">Q11759</a></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Art_%26_Architecture_Thesaurus" title="Art & Architecture Thesaurus">AAT</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.getty.edu/vow/AATFullDisplay?find=&logic=AND&note=&subjectid=300106724">300106724</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Grande_Enciclopedia_Rusa" title="Grande Enciclopedia Rusa">BRE</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://old.bigenc.ru/text/2038534">2038534</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica" title="Encyclopædia Britannica">EBID</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/event/Stone-Age">ID</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4057226-2">4057226-2</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Dicionario_Hist%C3%B3rico_de_Su%C3%ADza" title="Dicionario Histórico de Suíza">HDS</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/004310">004310</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/JSTOR" title="JSTOR">JSTOR</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/*/https://www.jstor.org/topic/stone-age">stone-age</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/KulturNav" title="KulturNav">KulturNav</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kulturnav.org/4ddef235-19e0-4f6d-9a18-ded0ce96c3e9">ID</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/sh85128291">sh85128291</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;">MAG: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/*/https://academic.microsoft.com/v2/detail/85735339">85735339</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_da_Dieta" title="Biblioteca Nacional da Dieta">NDL</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00570630">00570630</a></span></span></span></li> <li><span style="white-space:nowrap;"><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_da_Rep%C3%BAblica_Checa" title="Biblioteca Nacional da República Checa">NKC</a>: <span class="uid"><span class="plainlinks"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=ph137450">ph137450</a></span></span></span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Traído desde «<a dir="ltr" href="https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&oldid=6809563">https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&oldid=6809563</a>»</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Especial:Categor%C3%ADas" title="Especial:Categorías">Categoría</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Idade_de_Pedra" title="Categoría:Idade de Pedra">Idade de Pedra</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Categorías agochadas: <ul><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:P%C3%A1xinas_que_usan_a_extensi%C3%B3n_EasyTimeline" title="Categoría:Páxinas que usan a extensión EasyTimeline">Páxinas que usan a extensión EasyTimeline</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:P%C3%A1xinas_que_usan_ligaz%C3%B3ns_m%C3%A1xicas_ISBN" title="Categoría:Wikipedia:Páxinas que usan ligazóns máxicas ISBN">Wikipedia:Páxinas que usan ligazóns máxicas ISBN</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Artigos_que_toda_Wikipedia_deber%C3%ADa_ter_(m%C3%A1is_de_30_kB)" title="Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (máis de 30 kB)">Artigos que toda Wikipedia debería ter (máis de 30 kB)</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Todos_os_artigos_que_requiren_referencias" title="Categoría:Wikipedia:Todos os artigos que requiren referencias">Wikipedia:Todos os artigos que requiren referencias</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Wikipedia:Artigos_que_requiren_referencias_desde_decembro_de_2015" title="Categoría:Wikipedia:Artigos que requiren referencias desde decembro de 2015">Wikipedia:Artigos que requiren referencias desde decembro de 2015</a></li><li><a href="/wiki/Categor%C3%ADa:Artigos_que_toda_Wikipedia_deber%C3%ADa_ter_(Historia_e_xeograf%C3%ADa)" title="Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)">Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> A última edición desta páxina foi o 9 de agosto de 2024 ás 19:18.</li> <li id="footer-info-copyright">Todo o texto está dispoñible baixo a <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">licenza Creative Commons recoñecemento compartir igual 4.0</a>; pódense aplicar termos adicionais. Consulte os <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/gl">termos de uso</a> para obter máis información.<br />Wikipedia® é unha marca rexistrada da <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, unha organización sen fins lucrativos.<br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Normas de protección de datos</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:Acerca_de">Acerca de Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Advertencia_xeral">Advertencias</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Código de conduta</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Desenvolvedores</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/gl.wikipedia.org">Estatísticas</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Declaración de cookies</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//gl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Idade_de_Pedra&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Vista móbil</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-7487b5dd78-r2xj9","wgBackendResponseTime":190,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.701","walltime":"1.726","ppvisitednodes":{"value":3228,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":80209,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":1171,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":11,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":68700,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":12,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1537.856 1 -total"," 13.13% 201.961 42 Modelo:Cita_libro"," 12.88% 198.092 1 Modelo:Control_de_autoridades"," 10.93% 168.151 1 Modelo:Listaref"," 2.96% 45.551 2 Modelo:Caixa_lateral"," 2.57% 39.497 1 Modelo:Commonscat"," 2.41% 37.061 1 Modelo:Irmáns"," 1.57% 24.205 5 Modelo:Cita_publicación_periódica"," 0.96% 14.810 1 Modelo:Portal"," 0.89% 13.638 7 Modelo:Webarchive"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.344","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5743182,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-f8b64f7bf-dkwg5","timestamp":"20241114141029","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Idade de Pedra","url":"https:\/\/gl.wikipedia.org\/wiki\/Idade_de_Pedra","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q11759","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q11759","author":{"@type":"Organization","name":"Colaboradores dos proxectos da Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2005-11-29T21:36:04Z","dateModified":"2024-08-09T19:18:28Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/6\/62\/Harpons_et_b%C3%A2tons_sculpt%C3%A9s.JPG","headline":"per\u00edodo da Prehistoria que abrangue dende que os seres humanos comezaron a elaborar ferramentas e trebellos de pedra deica o descubrimento e uso dos metais."}</script> </body> </html>