CINXE.COM

Monisme — Wikipédia

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="fr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Monisme — Wikipédia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )frwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","janvier","février","mars","avril","mai","juin","juillet","août","septembre","octobre","novembre","décembre"],"wgRequestId":"71b95c14-448b-4c6d-9405-e72bb35c270d","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Monisme","wgTitle":"Monisme","wgCurRevisionId":220318862,"wgRevisionId":220318862,"wgArticleId":54934,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Article avec une section vide ou incomplète","Article contenant un appel à traduction en anglais","Page utilisant P3123","Page pointant vers des bases externes","Page pointant vers des bases relatives à la recherche","Page utilisant P1417","Page utilisant P8313","Page utilisant P4342","Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes","Article de Wikipédia avec notice d'autorité","Portail:Philosophie/Articles liés","Portail:Société/Articles liés","Portail:Sciences humaines et sociales/Articles liés","Théorie de philosophie de l'esprit","Philosophie des sciences","Philosophie naturaliste","Théorie métaphysique"],"wgPageViewLanguage":"fr","wgPageContentLanguage":"fr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Monisme","wgRelevantArticleId":54934,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"fr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q178801","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false}; RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ArchiveLinks","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.22"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/07/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1392"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg/800px-Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="928"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg/640px-Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="742"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Monisme — Wikipédia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fr.m.wikipedia.org/wiki/Monisme"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Modifier" href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (fr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Monisme"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Flux Atom de Wikipédia" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Monisme rootpage-Monisme skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Aller au contenu</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigation </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" title="Accueil général [z]" accesskey="z"><span>Page d’accueil</span></a></li><li id="n-thema" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portail:Accueil" title="Regroupements d&#039;articles par thématiques"><span>Portails thématiques</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Page_au_hasard" title="Affiche un article au hasard [x]" accesskey="x"><span>Article au hasard</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contact" title="Qui contacter"><span>Contact</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Contribuer" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Contribuer" > <div class="vector-menu-heading"> Contribuer </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-aboutwp" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:D%C3%A9buter" title="Guide pour apprendre à contribuer à Wikipédia"><span>Débuter sur Wikipédia</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:Accueil" title="Accès à l’aide"><span>Aide</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_de_la_communaut%C3%A9" title="À propos du projet, ce que vous pouvez faire, où trouver les informations"><span>Communauté</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_sp%C3%A9ciales" title="Outils pour contribuer à Wikipédia"><span>Pages spéciales</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes" title="Liste des modifications récentes sur le wiki [r]" accesskey="r"><span>Modifications récentes</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="l&#039;encyclopédie libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Recherche" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia" aria-label="Rechercher sur Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Outils personnels"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifier l&#039;apparence de la taille, de la largeur et de la couleur de la police de la page" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apparence" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apparence</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr" class=""><span>Faire un don</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Monisme" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire." class=""><span>Créer un compte</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Monisme" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o" class=""><span>Se connecter</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Plus d’options" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils personnels" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Outils personnels</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utilisateur" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr"><span>Faire un don</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Monisme" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Créer un compte</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Monisme" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Se connecter</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages pour les contributeurs déconnectés <a href="/wiki/Aide:Premiers_pas" aria-label="En savoir plus sur la contribution"><span>en savoir plus</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_contributions" title="Une liste des modifications effectuées depuis cette adresse IP [y]" accesskey="y"><span>Contributions</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_discussions" title="La page de discussion pour les contributions depuis cette adresse IP [n]" accesskey="n"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sommaire" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sommaire</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">masquer</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Début</div> </a> </li> <li id="toc-Origine_et_histoire_de_la_notion" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Origine_et_histoire_de_la_notion"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Origine et histoire de la notion</span> </div> </a> <ul id="toc-Origine_et_histoire_de_la_notion-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Philosophie_grecque" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Philosophie_grecque"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Philosophie grecque</span> </div> </a> <ul id="toc-Philosophie_grecque-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Spinozisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Spinozisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Spinozisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Spinozisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Naturphilosophie,_hégélianisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Naturphilosophie,_hégélianisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span><i>Naturphilosophie</i>, hégélianisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Naturphilosophie,_hégélianisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_contemporain" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_contemporain"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Monisme contemporain</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_contemporain-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Réductionnisme,_physicalisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Réductionnisme,_physicalisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Réductionnisme, physicalisme</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Réductionnisme,_physicalisme-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Réductionnisme, physicalisme</span> </button> <ul id="toc-Réductionnisme,_physicalisme-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-XIXe_siècle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XIXe_siècle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span><span>XIX</span><sup>e</sup> siècle</span> </div> </a> <ul id="toc-XIXe_siècle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XXe_siècle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XXe_siècle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span><span>XX</span><sup>e</sup> siècle</span> </div> </a> <ul id="toc-XXe_siècle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_neutre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_neutre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Monisme neutre</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_neutre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_et_dualisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_et_dualisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Monisme et dualisme</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Monisme_et_dualisme-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Monisme et dualisme</span> </button> <ul id="toc-Monisme_et_dualisme-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Aperçu_historique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Aperçu_historique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Aperçu historique</span> </div> </a> <ul id="toc-Aperçu_historique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_et_dualisme_d&#039;après_Haeckel" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_et_dualisme_d&#039;après_Haeckel"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.2</span> <span>Monisme et dualisme d'après Haeckel</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_et_dualisme_d&#039;après_Haeckel-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Opposition_des_deux_voies_de_la_connaissance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Opposition_des_deux_voies_de_la_connaissance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.3</span> <span>Opposition des deux voies de la connaissance</span> </div> </a> <ul id="toc-Opposition_des_deux_voies_de_la_connaissance-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Opposition_des_théories_moniste_et_dualiste_de_la_vie_organique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Opposition_des_théories_moniste_et_dualiste_de_la_vie_organique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4</span> <span>Opposition des théories moniste et dualiste de la vie organique</span> </div> </a> <ul id="toc-Opposition_des_théories_moniste_et_dualiste_de_la_vie_organique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_et_dualisme_de_l&#039;esprit" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_et_dualisme_de_l&#039;esprit"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5</span> <span>Monisme et dualisme de l'esprit</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_et_dualisme_de_l&#039;esprit-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Éthique_moniste_et_éthique_dualiste" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Éthique_moniste_et_éthique_dualiste"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.6</span> <span>Éthique moniste et éthique dualiste</span> </div> </a> <ul id="toc-Éthique_moniste_et_éthique_dualiste-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-La_double_classification_de_Désiré_Nys" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#La_double_classification_de_Désiré_Nys"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>La double classification de Désiré Nys</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-La_double_classification_de_Désiré_Nys-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section La double classification de Désiré Nys</span> </button> <ul id="toc-La_double_classification_de_Désiré_Nys-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Théories_de_l&#039;identité_et_monisme_absolu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Théories_de_l&#039;identité_et_monisme_absolu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.1</span> <span>Théories de l'identité et monisme absolu</span> </div> </a> <ul id="toc-Théories_de_l&#039;identité_et_monisme_absolu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_métaphysique_et_monisme_de_la_connaissance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_métaphysique_et_monisme_de_la_connaissance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2</span> <span>Monisme métaphysique et monisme de la connaissance</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_métaphysique_et_monisme_de_la_connaissance-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Monisme_métaphysique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_métaphysique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.1</span> <span>Monisme métaphysique</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_métaphysique-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Monisme_phénoménal" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_phénoménal"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.1.1</span> <span><i>Monisme phénoménal</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_phénoménal-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_transcendantal" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_transcendantal"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.1.2</span> <span><i>Monisme transcendantal</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_transcendantal-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Monisme_de_la_connaissance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Monisme_de_la_connaissance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.2</span> <span>Monisme de la connaissance</span> </div> </a> <ul id="toc-Monisme_de_la_connaissance-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Principe_de_l&#039;immanence" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Principe_de_l&#039;immanence"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.2.1</span> <span><i>Principe de l'immanence</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Principe_de_l&#039;immanence-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Principe_de_la_réussite" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Principe_de_la_réussite"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.2.2</span> <span><i>Principe de la réussite</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Principe_de_la_réussite-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Principe_d&#039;économie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Principe_d&#039;économie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.2.3</span> <span><i>Principe d'économie</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Principe_d&#039;économie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Principe_de_stabilité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Principe_de_stabilité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.2.4</span> <span><i>Principe de stabilité</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Principe_de_stabilité-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Élimination_de_la_métaphysique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Élimination_de_la_métaphysique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2.2.5</span> <span><i>Élimination de la métaphysique</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Élimination_de_la_métaphysique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Bibliographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Bibliographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliographie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Notes_et_références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes_et_références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">11</span> <span>Notes et références</span> </div> </a> <ul id="toc-Notes_et_références-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Voir_aussi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Voir_aussi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12</span> <span>Voir aussi</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Voir_aussi-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Voir aussi</span> </button> <ul id="toc-Voir_aussi-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Articles_connexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles_connexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.1</span> <span>Articles connexes</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles_connexes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liens_externes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Liens_externes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">12.2</span> <span>Liens externes</span> </div> </a> <ul id="toc-Liens_externes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Table des matières" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Monisme</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Aller à un article dans une autre langue. Disponible en 65 langues." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-65" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">65 langues</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Monisme" title="Monisme – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Monisme" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9_(%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9)" title="أحادية (فلسفة) – arabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="أحادية (فلسفة)" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Monismu" title="Monismu – asturien" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Monismu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturien" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Monizm" title="Monizm – azerbaïdjanais" lang="az" hreflang="az" data-title="Monizm" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaïdjanais" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D1%8A%D0%BC" title="Монизъм – bulgare" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Монизъм" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgare" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%85%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A6" title="অদ্বয়বাদ – bengali" lang="bn" hreflang="bn" data-title="অদ্বয়বাদ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengali" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Monizam" title="Monizam – bosniaque" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Monizam" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosniaque" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Monisme" title="Monisme – catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Monisme" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%86%D9%86%DB%8C%D8%B2%D9%85" title="مۆنیزم – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مۆنیزم" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Monismus" title="Monismus – tchèque" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Monismus" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="tchèque" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Monisme" title="Monisme – danois" lang="da" hreflang="da" data-title="Monisme" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danois" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Monismus" title="Monismus – allemand" lang="de" hreflang="de" data-title="Monismus" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82" title="Μονισμός – grec" lang="el" hreflang="el" data-title="Μονισμός" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grec" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Monism" title="Monism – anglais" lang="en" hreflang="en" data-title="Monism" data-language-autonym="English" data-language-local-name="anglais" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Monismo" title="Monismo – espéranto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Monismo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="espéranto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Monismo" title="Monismo – espagnol" lang="es" hreflang="es" data-title="Monismo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="espagnol" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Monism" title="Monism – estonien" lang="et" hreflang="et" data-title="Monism" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonien" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Monismo" title="Monismo – basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Monismo" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basque" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="یگانه‌گرایی – persan" lang="fa" hreflang="fa" data-title="یگانه‌گرایی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persan" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Monismi" title="Monismi – finnois" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Monismi" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finnois" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Monisme_(filosofy)" title="Monisme (filosofy) – frison occidental" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Monisme (filosofy)" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="frison occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%95%D7%A0%D7%99%D7%96%D7%9D" title="מוניזם – hébreu" lang="he" hreflang="he" data-title="מוניזם" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hébreu" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="अद्वैतवाद – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="अद्वैतवाद" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Monizam" title="Monizam – croate" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Monizam" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croate" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Monizmus" title="Monizmus – hongrois" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Monizmus" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hongrois" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%B6%D5%AB%D5%A6%D5%B4" title="Մոնիզմ – arménien" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մոնիզմ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="arménien" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Monisme" title="Monisme – indonésien" lang="id" hreflang="id" data-title="Monisme" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonésien" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Monismo" title="Monismo – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Monismo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Einhyggja" title="Einhyggja – islandais" lang="is" hreflang="is" data-title="Einhyggja" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandais" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Monismo_(religione)" title="Monismo (religione) – italien" lang="it" hreflang="it" data-title="Monismo (religione)" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italien" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%80%E5%85%83%E8%AB%96" title="一元論 – japonais" lang="ja" hreflang="ja" data-title="一元論" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonais" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9B%E1%83%98" title="მონიზმი – géorgien" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მონიზმი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="géorgien" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Монизм – kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Монизм" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazakh" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%8F%E0%B2%95%E0%B2%A4%E0%B3%8D%E0%B2%B5%E0%B2%B5%E0%B2%BE%E0%B2%A6" title="ಏಕತ್ವವಾದ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಏಕತ್ವವಾದ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9D%BC%EC%9B%90%EB%A1%A0" title="일원론 – coréen" lang="ko" hreflang="ko" data-title="일원론" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coréen" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Монизм – kirghize" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Монизм" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirghize" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Monismus" title="Monismus – latin" lang="la" hreflang="la" data-title="Monismus" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latin" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Monizmas" title="Monizmas – lituanien" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Monizmas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituanien" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4nisma" title="Mônisma – malgache" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Mônisma" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgache" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC" title="Монизам – macédonien" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Монизам" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macédonien" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Монизм – mongol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Монизм" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongol" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6" title="अद्वैतवाद – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="अद्वैतवाद" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Monisme_(filosofie)" title="Monisme (filosofie) – néerlandais" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Monisme (filosofie)" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="néerlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Monisme" title="Monisme – norvégien bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Monisme" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norvégien bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Monisme" title="Monisme – occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Monisme" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%A6%E0%A8%B5%E0%A9%88%E0%A8%A4%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A6" title="ਅਦਵੈਤਵਾਦ – pendjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਅਦਵੈਤਵਾਦ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Monizm" title="Monizm – polonais" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Monizm" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polonais" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D9%88%DA%AB%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D9%BE%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87" title="یوګون‌پالنه – pachto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="یوګون‌پالنه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="pachto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Monismo" title="Monismo – portugais" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Monismo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugais" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Monism" title="Monism – roumain" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Monism" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="roumain" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Монизм – russe" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Монизм" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russe" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AA" title="احديت – sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="احديت" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sindhi" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Monizam" title="Monizam – serbo-croate" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Monizam" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-croate" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Monism" title="Monism – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Monism" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Monizmus_(filozofia)" title="Monizmus (filozofia) – slovaque" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Monizmus (filozofia)" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaque" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC" title="Монизам – serbe" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Монизам" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbe" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Monism" title="Monism – suédois" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Monism" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="suédois" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Monizm" title="Monizm – turc" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Monizm" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turc" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D1%96%D0%B7%D0%BC" title="Монізм – ukrainien" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Монізм" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrainien" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AA" title="واحدیت – ourdou" lang="ur" hreflang="ur" data-title="واحدیت" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ourdou" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Monizm" title="Monizm – ouzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Monizm" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ouzbek" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%A5t_nguy%C3%AAn" title="Nhất nguyên – vietnamien" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Nhất nguyên" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamien" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%80%E5%85%83%E8%AE%BA" title="一元论 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="一元论" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%80%E5%85%83%E8%AE%BA" title="一元论 – chinois" lang="zh" hreflang="zh" data-title="一元论" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinois" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%80%E5%85%83%E8%AB%96" title="一元論 – cantonais" lang="yue" hreflang="yue" data-title="一元論" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonais" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q178801#sitelinks-wikipedia" title="Modifier les liens interlangues" class="wbc-editpage">Modifier les liens</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaces de noms"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Monisme" title="Voir le contenu de la page [c]" accesskey="c"><span>Article</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussion:Monisme" rel="discussion" title="Discussion au sujet de cette page de contenu [t]" accesskey="t"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Modifier la variante de langue" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">français</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Affichages"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Monisme"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=history" title="Historique des versions de cette page [h]" accesskey="h"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Outils</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Outils</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Plus d’options" > <div class="vector-menu-heading"> Actions </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Monisme"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=history"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Général </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_li%C3%A9es/Monisme" title="Liste des pages liées qui pointent sur celle-ci [j]" accesskey="j"><span>Pages liées</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Suivi_des_liens/Monisme" rel="nofollow" title="Liste des modifications récentes des pages appelées par celle-ci [k]" accesskey="k"><span>Suivi des pages liées</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Importer_un_fichier" title="Téléverser des fichiers [u]" accesskey="u"><span>Téléverser un fichier</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;oldid=220318862" title="Adresse permanente de cette version de cette page"><span>Lien permanent</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=info" title="Davantage d’informations sur cette page"><span>Informations sur la page</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Citer&amp;page=Monisme&amp;id=220318862&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informations sur la manière de citer cette page"><span>Citer cette page</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FMonisme"><span>Obtenir l&#039;URL raccourcie</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FMonisme"><span>Télécharger le code QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimer / exporter </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Livre&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Monisme"><span>Créer un livre</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:DownloadAsPdf&amp;page=Monisme&amp;action=show-download-screen"><span>Télécharger comme PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;printable=yes" title="Version imprimable de cette page [p]" accesskey="p"><span>Version imprimable</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Dans d’autres projets </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Monism" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q178801" title="Lien vers l’élément dans le dépôt de données connecté [g]" accesskey="g"><span>Élément Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apparence</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">masquer</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Un article de Wikipédia, l&#039;encyclopédie libre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="fr" dir="ltr"><div class="bandeau-container metadata homonymie hatnote"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Aide:Homonymie" title="Aide:Homonymie"><img alt="Page d’aide sur l’homonymie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/20px-Logo_disambig.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/30px-Logo_disambig.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/40px-Logo_disambig.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="375" /></a></span></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p>Pour les articles homonymes, voir <a href="/wiki/Monisme_(homonymie)" class="mw-disambig" title="Monisme (homonymie)">Monisme (homonymie)</a>. </p> </div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg/220px-Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg" decoding="async" width="220" height="255" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg/330px-Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg/440px-Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg 2x" data-file-width="1176" data-file-height="1364" /></a><figcaption> Autoportrait subjectif du physicien et philosophe moniste <a href="/wiki/Ernst_Mach" title="Ernst Mach">Ernst Mach</a>, censé illustrer l'unité du «&#160;moi&#160;» et du monde.</figcaption></figure> <p>Le <b>monisme</b> est la position <a href="/wiki/Philosophie" title="Philosophie">philosophique</a> qui affirme l'unité indivisible de l'être. Dans son expression moderne, il soutient l'unicité de la <a href="/wiki/Substance_(philosophie)" title="Substance (philosophie)">substance</a> qui compose l'univers. L'unité fondamentale du <a href="/wiki/Cosmos_(philosophie)" title="Cosmos (philosophie)">cosmos</a> ou de l'<a href="/wiki/Univers" title="Univers">univers</a> y rend la matière et l'esprit indissociables. Le monisme s'oppose donc aux conceptions <a href="/wiki/Dualisme_(philosophie)" title="Dualisme (philosophie)">dualistes</a>, qui distinguent monde matériel ou physique et monde psychique ou spirituel, et il s'oppose aussi aux conceptions philosophiques <a href="/wiki/Pluralisme_(philosophie)" title="Pluralisme (philosophie)">pluralistes</a> pour lesquelles chaque être possède une nature particulière<sup id="cite_ref-LNP1_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-LNP1-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Sur le plan de la connaissance, le monisme interdit de dissocier les <a href="/wiki/Sciences_de_la_nature" class="mw-redirect" title="Sciences de la nature">sciences de la nature</a> et celles de l'<a href="/wiki/Philosophie_de_l%27esprit" title="Philosophie de l&#39;esprit">esprit</a>. L'ensemble de la science est alors représenté comme un édifice solidaire<sup id="cite_ref-DDEM_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-DDEM-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il établit également un rapport étroit entre la philosophie et la science<sup id="cite_ref-BA_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-BA-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Origine_et_histoire_de_la_notion">Origine et histoire de la notion</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Modifier la section : Origine et histoire de la notion" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=1" title="Modifier le code source de la section : Origine et histoire de la notion"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Christian_Wolff.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Christian_Wolff.jpg/250px-Christian_Wolff.jpg" decoding="async" width="220" height="312" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Christian_Wolff.jpg/330px-Christian_Wolff.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Christian_Wolff.jpg/500px-Christian_Wolff.jpg 2x" data-file-width="500" data-file-height="709" /></a><figcaption><a href="/wiki/Christian_Wolff_(philosophe)" title="Christian Wolff (philosophe)">Christian Wolff</a>.</figcaption></figure> <p>Le terme «&#160;monisme&#160;» a été forgé par <a href="/wiki/Christian_Wolff_(philosophe)" title="Christian Wolff (philosophe)">Christian Wolff</a> en <a href="/wiki/1734" title="1734">1734</a> dans sa <i>Psychologia rationalis</i> à partir du grec <i>μόνος</i> («&#160;<i>monos</i>&#160;»), qui signifie «&#160;seul&#160;» ou «&#160;unique&#160;»<sup id="cite_ref-LNP1_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-LNP1-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il l'introduit dans sa classification des grands courants de pensée philosophique pour distinguer les théories selon lesquelles la réalité doit être ramenée à un seul principe ou une seule substance des théories «&#160;<a href="/wiki/Dualisme_(philosophie_de_l%27esprit)" title="Dualisme (philosophie de l&#39;esprit)">dualistes</a>&#160;» pour lesquelles l'âme et le corps sont deux substances différentes. Il considère le monisme comme une des formes du «&#160;<a href="/wiki/Dogmatisme" title="Dogmatisme">dogmatisme</a>&#160;», opposé au «&#160;<a href="/wiki/Scepticisme_(philosophie)" title="Scepticisme (philosophie)">scepticisme</a>&#160;», et le subdivise en «&#160;<a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">monisme matérialiste</a>&#160;» et «&#160;<a href="/wiki/Id%C3%A9alisme_(philosophie)" title="Idéalisme (philosophie)">monisme idéaliste</a>&#160;»<sup id="cite_ref-LNP1_1-2" class="reference"><a href="#cite_note-LNP1-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le mot n'est apparu dans la langue française que dans le dernier quart du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, à partir de l'allemand <i>monismus</i>. Il désigne alors un système philosophique <a href="/wiki/Naturalisme_(philosophie)" title="Naturalisme (philosophie)">naturaliste</a> qui explique le monde en dehors de toute révélation divine par un principe unique, naturel et immanent. Ce n'est donc que rétrospectivement que sont qualifiées de monistes certaines conceptions philosophiques antérieures à l'époque moderne, conceptions dont les plus anciennes semblent remonter à la plus haute Antiquité. </p><p>Le qualificatif «&#160;moniste&#160;» est abondamment utilisé dans la seconde moitié du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle par les savants <a href="/wiki/%C3%89volutionniste" class="mw-redirect" title="Évolutionniste">évolutionnistes</a> anglais et allemands, tels que <a href="/wiki/Herbert_Spencer" title="Herbert Spencer">Herbert Spencer</a> et <a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Ernst Haeckel</a>, pour caractériser la nouvelle philosophie chargée de rendre compte d'un monde dont la représentation venait d'être chamboulée par les récents acquis des <a href="/wiki/Sciences_de_la_nature" class="mw-redirect" title="Sciences de la nature">sciences de la nature</a><sup id="cite_ref-DDEM_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-DDEM-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Haeckel, en particulier, intitule sa publication de 1892&#160;: <i>Le monisme</i> (<i>Das Monismus</i>), et il fonde en 1906 la «&#160;Ligue moniste allemande&#160;» (<i>Deutsche Monistenbund</i>) à Munich, appuyée en 1912 par un congrès international<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">&#91;</span>4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans ce contexte, le monisme fait référence à une philosophie continuiste de l'Être, fondée sur l'idée d'une continuité et d'une unité fondamentale de la nature organique avec la nature inorganique, et sur l'abolition des frontières traditionnellement installées entre le végétal et l'animal, ou encore entre l'animal et l'humain. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Philosophie_grecque">Philosophie grecque</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Modifier la section : Philosophie grecque" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=2" title="Modifier le code source de la section : Philosophie grecque"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Sanzio_01_Parmenides.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Sanzio_01_Parmenides.jpg/180px-Sanzio_01_Parmenides.jpg" decoding="async" width="180" height="430" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Sanzio_01_Parmenides.jpg/270px-Sanzio_01_Parmenides.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Sanzio_01_Parmenides.jpg/360px-Sanzio_01_Parmenides.jpg 2x" data-file-width="476" data-file-height="1137" /></a><figcaption><a href="/wiki/Parm%C3%A9nide" title="Parménide">Parménide</a> d'après <a href="/wiki/Rapha%C3%ABl_(peintre)" title="Raphaël (peintre)">Raphaël</a>.</figcaption></figure> <p>C'est avec <a href="/wiki/Parm%C3%A9nide" title="Parménide">Parménide</a> au début du <abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle av. J.-C. que la recherche d'un principe unique semble prendre une signification <a href="/wiki/Ontologique" class="mw-redirect" title="Ontologique">ontologique</a> moniste<sup id="cite_ref-AS_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'être désigne chez lui ce à quoi participent tous les êtres particuliers sans exception. Puisqu'en lui-même rien ne saurait le diviser, l'accroître ou le diminuer, il est unique, sans commencement ni fin. Ce qui n'est pas (les entités imaginaires, le passé ou le futur, le multiple ou le divisible) se situe hors de l'intelligence, dans l'ordre de l'«&#160;opinion&#160;» (<i><a href="/wiki/Doxa" title="Doxa">doxa</a></i>). </p><p>Au <abbr class="abbr" title="4ᵉ siècle"><span class="romain">IV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle av. J.-C., <a href="/wiki/Aristote" title="Aristote">Aristote</a> critique le caractère séparé des Idées ou essences du système <a href="/wiki/Platonisme" title="Platonisme">platonicien</a>. Il s'efforce de ramener la pluralité des significations de l'être à la «&#160;substance&#160;» (<i><a href="/wiki/Ousia" title="Ousia">ousia</a></i>), et d'ordonner à un même principe —&#160;celui de l'unité qui structure la matière&#160;— l'ensemble des genres d'être qui existent dans la nature. Le principe premier du mouvement («&#160;premier moteur immobile&#160;»), qui tend à actualiser ce qui est en puissance dans la substance, se révèle être l'unique substance qui est «&#160;acte pur&#160;» ou «&#160;pure intellection&#160;». Ce principe constitue également la fin ultime du monde qui meut de proche en proche la totalité des existants naturels<sup id="cite_ref-AS_5-1" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Entre le <abbr class="abbr" title="4ᵉ siècle"><span class="romain">IV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle et le <abbr class="abbr" title="3ᵉ siècle"><span class="romain">III</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle av. J.-C. se constitue avec <a href="/wiki/%C3%89picure" title="Épicure">Épicure</a> la première école <a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">matérialiste</a> du monisme en Grèce. À l'opposé de toute conception <a href="/wiki/T%C3%A9l%C3%A9ologique" class="mw-redirect" title="Téléologique">téléologique</a> de la nature, l'<a href="/wiki/%C3%89picurisme" title="Épicurisme">épicurisme</a> prétend rendre compte de l'existence et des propriétés de l'ensemble des corps par la combinaison des atomes selon des principes uniquement physiques, notre connaissance de la réalité étant elle-même dérivée de la sensation, par contact entre le sentant et le senti<sup id="cite_ref-AS_5-2" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ce monisme matérialiste s'appuie sur le caractère exclusivement <a href="/wiki/Immanent" class="mw-redirect" title="Immanent">immanent</a> de la <a href="/wiki/Causalit%C3%A9" title="Causalité">causalité</a> qui régit les phénomènes naturels et humains. </p><p>À la même époque apparaît, avec <a href="/wiki/Z%C3%A9non_de_Kition" title="Zénon de Kition">Zénon de Kition</a>, une autre école de pensée moniste, le <a href="/wiki/Sto%C3%AFcisme" title="Stoïcisme">stoïcisme</a>, parfois identifié à une forme de matérialisme. Les stoïciens considèrent que les parties de leur doctrine forment un tout organique et qu'aucune d'entre elles n'est préférable à une autre, ou plus fondamentale qu'une autre. Comparant leur système à un être vivant (la logique aux os et tendons, l'éthique à la chair, la physique à l'âme), ou à un œuf (la coquille à la logique, le blanc à l'éthique, le jaune à la physique), les stoïciens suggèrent néanmoins que la physique se trouve au cœur de l'ensemble. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Spinozisme">Spinozisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Modifier la section : Spinozisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=3" title="Modifier le code source de la section : Spinozisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Spinoza.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Spinoza.jpg/220px-Spinoza.jpg" decoding="async" width="220" height="256" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Spinoza.jpg/330px-Spinoza.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Spinoza.jpg/440px-Spinoza.jpg 2x" data-file-width="1377" data-file-height="1600" /></a><figcaption>Portrait de <a href="/wiki/Spinoza" class="mw-redirect" title="Spinoza">Spinoza</a>.</figcaption></figure> <p>On attribue généralement au philosophe <a href="/wiki/Spinoza" class="mw-redirect" title="Spinoza">Spinoza</a> le premier développement moderne du monisme. Il identifie en effet la nature à une unique substance produisant tout ce qui peut exister<sup id="cite_ref-AS_5-3" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La Substance unique du monde est chez lui un principe absolu, à la fois <a href="/wiki/Ontologique" class="mw-redirect" title="Ontologique">ontologique</a> et <a href="/wiki/Gnos%C3%A9ologique" class="mw-redirect" title="Gnoséologique">gnoséologique</a>. Elle est cause de soi et production de toutes choses, constituant l'essence des choses et causant leur existence. Sa causalité propre est <a href="/wiki/Immanent" class="mw-redirect" title="Immanent">immanente</a>, en aucun cas <a href="/wiki/Surnaturelle" class="mw-redirect" title="Surnaturelle">surnaturelle</a> ou <a href="/wiki/Transcendance" title="Transcendance">transcendante</a>, et elle est non <a href="/wiki/Causalit%C3%A9" title="Causalité">transitive</a>, puisqu'en elle les causes (la <a href="/wiki/Natura_naturans" title="Natura naturans">nature «&#160;naturante&#160;»</a>) et les effets (la <a href="/wiki/Natura_naturata" title="Natura naturata">nature «&#160;naturée&#160;»</a>) s'unissent. </p><p>En identifiant les notions de Substance, de Dieu et de Nature, Spinoza établit un <a href="/wiki/D%C3%A9terminisme" title="Déterminisme">déterminisme</a> strict, qui exclut l'ensemble des oppositions présentes dans la métaphysique classique héritée de l'Antiquité&#160;: <a href="/wiki/Cause_formelle" class="mw-redirect" title="Cause formelle">cause formelle</a> et <a href="/wiki/Cause_efficiente" class="mw-redirect" title="Cause efficiente">cause efficiente</a>, forme et matière, esprit et corps, etc.<sup id="cite_ref-AS_5-4" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La question de l'interaction entre l'âme et le corps, qui avait émergé dans la <a href="/wiki/Dualisme_cart%C3%A9sien" title="Dualisme cartésien">philosophie cartésienne</a>, cesse également d'être pertinente<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">&#91;</span>6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le monisme spinoziste, plus encore que le cartésianisme, cherche à se constituer comme un <a href="/wiki/Rationalisme" title="Rationalisme">rationalisme</a> absolu en refusant d'accorder à un quelconque être particulier une existence et une essence séparées (comme c'était le cas avec Dieu ou l'âme chez <a href="/wiki/Ren%C3%A9_Descartes" title="René Descartes">Descartes</a>). Il se fonde sur l'unité substantielle de l'être. </p><p>Avec Spinoza, il n'est plus possible de concevoir l'«&#160;étendue&#160;» et la «&#160;pensée&#160;» (les deux substances selon Descartes) séparément de la Substance unique du monde, ni l'étendue et la pensée séparément l'une de l'autre, comme deux substances distinctes. Il ne s'agit que de deux attributs, parmi une infinité d'autres, d'une même réalité, de sorte que l'ordre (psychologique) des idées et celui (physique) des choses ont un rapport qui n'est pas seulement un rapport de correspondance (<a href="/wiki/Parall%C3%A9lisme_psychophysique" class="mw-redirect" title="Parallélisme psychophysique">parallélisme psychophysique</a>) mais d'identité (<a href="/wiki/Identit%C3%A9_psychophysique" title="Identité psychophysique">identité psychophysique</a>). Le parallélisme entre les enchaînements corporels et ceux de la pensée signifie que le corps et l'esprit sont une seule et même chose, conçue sous deux attributs différents&#160;: ce que nous considérons comme «&#160;décret&#160;» de la volonté, donc de l'esprit, est de façon identique détermination de la réalité corporelle (ou cérébrale) de cet esprit<sup id="cite_ref-AS_5-5" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En France, l'influence du spinozisme est importante chez les philosophes et penseurs <a href="/wiki/Libertin" title="Libertin">libertins</a> du <a href="/wiki/XVIIIe_si%C3%A8cle" title="XVIIIe siècle"><abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a>. Le monisme <a href="/wiki/Vitaliste" class="mw-redirect" title="Vitaliste">vitaliste</a> de <a href="/wiki/Denis_Diderot" title="Denis Diderot">Diderot</a> est représentatif de cette influence&#160;: il attribue la sensibilité à la matière elle-même et il en dérive la diversité des formes, affirmant à la fois l'unité des phénomènes au regard des lois de la nature, et la différence irréductible entre les trois attributs de la matière que sont l'étendue, le mouvement et la sensibilité<sup id="cite_ref-AS_5-6" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Naturphilosophie,_hégélianisme"><span id="Naturphilosophie.2C_h.C3.A9g.C3.A9lianisme"></span><i>Naturphilosophie</i>, hégélianisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Modifier la section : Naturphilosophie, hégélianisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=4" title="Modifier le code source de la section : Naturphilosophie, hégélianisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Les philosophies allemandes de la nature du début du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle (<i><a href="/wiki/Naturphilosophie" title="Naturphilosophie">Naturphilosophie</a></i>) reprennent en partie les thèmes du monisme spinoziste dans un esprit toutefois bien différent de celui de Spinoza, puisqu'elles s'inscrivent dans une forme d'<a href="/wiki/Id%C3%A9alisme_allemand" title="Idéalisme allemand">idéalisme</a> qui établit la primauté du spirituel sur le matériel. Bien qu'elles diffèrent entre elles, on y retrouve plusieurs caractéristiques communes, présentes également dans l'<a href="/wiki/Id%C3%A9alisme_absolu" title="Idéalisme absolu">idéalisme de Hegel</a><sup id="cite_ref-AS_5-7" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;: </p> <ul><li>une critique du <a href="/wiki/Dualisme_cart%C3%A9sien" title="Dualisme cartésien">dualisme cartésien</a>&#160;;</li> <li>le refus d'assimiler la réalité naturelle à un mécanisme aveugle&#160;;</li> <li>la vision <a href="/wiki/Holiste" class="mw-redirect" title="Holiste">holiste</a> de la nature&#160;;</li> <li>l'affirmation du dynamisme et de la vitalité de la nature selon une orientation totalisante.</li></ul> <p>D'après la <i>Naturphilosophie</i> de <a href="/wiki/Friedrich_Schelling" class="mw-redirect" title="Friedrich Schelling">Friedrich Schelling</a>, tout est inclus au sein de la substance éternelle qui est l'Absolu<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">&#91;</span>7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Cet Absolu se confond avec l'ensemble des <a href="/wiki/Force_(philosophie)" title="Force (philosophie)">forces</a> de la nature, productives et réactives. Mais le problème de l'«&#160;unité des contraires&#160;» conduit Schelling à concevoir une autre philosophie qu'il nomme «&#160;philosophie de l'identité&#160;», et qui part de l'idée que «&#160;Tout ce qui est, est en soi Un&#160;». Il y établit un principe d'identité absolue qui fonde l'unité des contraires. Cette identité absolue peut être interprétée comme un «&#160;point d'indifférence&#160;» au regard duquel tous les contraires se réalisent de façon indifférente. Il s'agit d'une sorte de préalable, désigné métaphoriquement sous le terme d'«&#160;<a href="/wiki/Ab%C3%AEme_(philosophie)" title="Abîme (philosophie)">abîme</a>&#160;» (<i>Ungrund</i>), et qui est indifférent à l'égard des contradictions. Il n'y a donc rien en lui qui empêche la production diversifiée et différenciée du monde. Tout, dans sa diversité, est ainsi essentiellement «&#160;Un&#160;». </p><p>Si l'on peut caractériser l'idéalisme hégélien de moniste, c'est en tant qu'il se donne un seul principe fondamental, de caractère spirituel, et qu'il intègre l'unité processuelle de la nature sous la forme d'une <a href="/wiki/Dialectique_de_Hegel" class="mw-redirect" title="Dialectique de Hegel">dialectique</a> de l'esprit. Chez Hegel, c'est l'Idée qui, pour se réaliser, se médiatise en se donnant un contenu matériel et objectif, conférant par là même un contenu intelligible à la nature<sup id="cite_ref-AS_5-8" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Monisme_contemporain">Monisme contemporain</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Modifier la section : Monisme contemporain" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=5" title="Modifier le code source de la section : Monisme contemporain"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Monisme_(philosophie_analytique)" title="Monisme (philosophie analytique)">Monisme (philosophie analytique)</a>.</div></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone"><span class="mw-valign-text-top noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Logo_travaux_orange-simple.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Logo_travaux_orange-simple.svg/20px-Logo_travaux_orange-simple.svg.png" decoding="async" width="15" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Logo_travaux_orange-simple.svg/40px-Logo_travaux_orange-simple.svg.png 1.5x" data-file-width="190" data-file-height="219" /></a></span></div><div class="bandeau-cell">Cette section est vide, insuffisamment détaillée ou incomplète. <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:EditPage/Monisme" title="Spécial:EditPage/Monisme">Votre aide</a> est la bienvenue&#160;! <a href="/wiki/Aide:Comment_modifier_une_page" title="Aide:Comment modifier une page">Comment faire&#160;?</a></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Réductionnisme,_physicalisme"><span id="R.C3.A9ductionnisme.2C_physicalisme"></span>Réductionnisme, physicalisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Modifier la section : Réductionnisme, physicalisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=6" title="Modifier le code source de la section : Réductionnisme, physicalisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XIXe_siècle"><span id="XIXe_si.C3.A8cle"></span><abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Modifier la section : XIXe&#160;siècle" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=7" title="Modifier le code source de la section : XIXe&#160;siècle"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Hermann_von_Helmholtz.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Hermann_von_Helmholtz.jpg/220px-Hermann_von_Helmholtz.jpg" decoding="async" width="220" height="286" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Hermann_von_Helmholtz.jpg/330px-Hermann_von_Helmholtz.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/Hermann_von_Helmholtz.jpg 2x" data-file-width="338" data-file-height="440" /></a><figcaption>Portrait photographique du physiologiste <a href="/wiki/Hermann_von_Helmholtz" title="Hermann von Helmholtz">Hermann von Helmholtz</a>.</figcaption></figure> <p>La tendance à la <a href="/wiki/R%C3%A9ductionnisme" title="Réductionnisme">réduction</a> des phénomènes psychologiques aux phénomènes physiques est caractéristique du «&#160;<a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme_scientifique" title="Matérialisme scientifique">monisme scientifique</a>&#160;» qui se développe au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle et est associé à l'émergence de la <a href="/wiki/Thermodynamique" title="Thermodynamique">thermodynamique</a> et de l'<a href="/wiki/%C3%89lectromagn%C3%A9tisme" title="Électromagnétisme">électromagnétisme</a>. C'est à partir des <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1840" title="Années 1840">années 1840</a> que se forme en Allemagne la <i>Berliner Gesellschaft</i> («&#160;Société berlinoise&#160;») autour du trio constitué par les physiologistes et physiciens <a href="/wiki/Hermann_von_Helmholtz" title="Hermann von Helmholtz">Helmholtz</a>, <a href="/wiki/Ernst_Wilhelm_von_Br%C3%BCcke" title="Ernst Wilhelm von Brücke">Brücke</a> et <a href="/wiki/Emil_du_Bois-Reymond" title="Emil du Bois-Reymond">du Bois-Reymond</a>. Le point de vue réductionniste exprimé dans la charte commune de 1845 se résume en quatre thèses<sup id="cite_ref-BA_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-BA-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;: </p> <ol><li>Il n'y a de forces, c'est-à-dire de manifestations matérielles (en vertu de l'équivalence force-matière) que <a href="/wiki/Physico-chimique" class="mw-redirect" title="Physico-chimique">physico-chimiques</a>.</li> <li>Seules les forces physico-chimiques agissent dans l'organisme&#160;; le <a href="/wiki/Vitalisme" title="Vitalisme">vitalisme</a> est donc faux.</li> <li>L'étude de ces forces physico-chimiques est la seule tâche que doit se fixer la science.</li> <li>Le principe de réduction des phénomènes aux processus physico-chimiques s'impose également aux phénomènes jusque-là reconnus comme non réductibles.</li></ol> <p>En 1847, Helmholtz publie <i>De la conservation de l'énergie</i> où il fait passer le principe de <a href="/wiki/Conservation_de_l%27%C3%A9nergie" title="Conservation de l&#39;énergie">conservation de l'énergie</a> de <a href="/wiki/Julius_Robert_von_Mayer" title="Julius Robert von Mayer">Mayer</a> du domaine de la physique à celui de la <a href="/wiki/Physiologie" title="Physiologie">physiologie</a><sup id="cite_ref-BA_3-2" class="reference"><a href="#cite_note-BA-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La <a href="/wiki/Dynamique_(m%C3%A9canique)" title="Dynamique (mécanique)">dynamique</a> énergétique qu'il développe par l'étude de l'<a href="/wiki/Influx_nerveux" title="Influx nerveux">influx nerveux</a> n'accepte qu'une différence de degrés entre le physique, le physiologique et le psychologique, dont l'unité d'ensemble est assurée par une continuité causale entre ces trois domaines. L'<a href="/wiki/%C3%89nerg%C3%A9tisme" title="Énergétisme">énergétisme</a> devient alors le moyen pour la psychologie de se développer sur une base scientifique solide, physiologique d'abord, puis proprement physique. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XXe_siècle"><span id="XXe_si.C3.A8cle"></span><abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Modifier la section : XXe&#160;siècle" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=8" title="Modifier le code source de la section : XXe&#160;siècle"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>À partir des <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1950" title="Années 1950">années 1950</a>, le «&#160;monisme scientifique&#160;» resurgit après avoir été momentanément éclipsé par le courant <a href="/wiki/Positiviste" class="mw-redirect" title="Positiviste">positiviste</a><sup id="cite_ref-AS_5-9" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le postulat du <a href="/wiki/Positivisme_logique" class="mw-redirect" title="Positivisme logique">positivisme logique</a>, selon lequel seul un <a href="/wiki/Langue_physicaliste" title="Langue physicaliste">langage empirique</a> possède un sens et une valeur de vérité, l'avait conduit à disqualifier la métaphysique en tant que discours, et, du même coup, tendait à discréditer la conception moniste d'une réalité unique résidant sous l'apparente diversité des phénomènes. Mais la révolution scientifique qui s'était déroulée dans les trois premières décennies du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle (théorie de la relativité, mécanique quantique, cosmologie) avait révélé l'impossibilité du projet positiviste de réduction des grandes théories physiques à un langage simplement empirique. C'est donc pour surmonter les apories du positivisme qu'une nouvelle école moniste s'est constituée, réhabilitant l'<a href="/wiki/Atomisme" title="Atomisme">atomisme</a> et le <a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">matérialisme</a>. </p><p>La nouvelle tendance à l'unification se fonde depuis lors sur la mise en paradigme d'un élément naturel&#160;: l'atome ou la <a href="/wiki/Particule_%C3%A9l%C3%A9mentaire" title="Particule élémentaire">particule élémentaire</a><sup id="cite_ref-AS_5-10" class="reference"><a href="#cite_note-AS-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. On parle désormais de <a href="/wiki/Physicalisme" title="Physicalisme">physicalisme</a> pour qualifier la conception selon laquelle l'intégralité des phénomènes peut être ramenée à l'activité des particules physiques élémentaires. Mais la référence au monisme est également présente dans des théories qui limitent leur champ d'application aux phénomènes observables. C'est le cas de la <a href="/wiki/Th%C3%A9orie_de_l%27identit%C3%A9_esprit-cerveau" title="Théorie de l&#39;identité esprit-cerveau">théorie de l'identité esprit-cerveau</a> formulée initialement par <a href="/wiki/Herbert_Feigl" title="Herbert Feigl">Herbert Feigl</a> et <a href="/wiki/Ullin_Place" title="Ullin Place">Ullin Place</a> au début des années 1950, puis développée par <a href="/wiki/John_J._C._Smart" title="John J. C. Smart">Jack Smart</a> et <a href="/wiki/David_M._Armstrong" title="David M. Armstrong">David Armstrong</a> au tournant des années 1960, de la théorie du <a href="/wiki/B%C3%A9haviorisme_logique" title="Béhaviorisme logique">béhaviorisme logique</a> de <a href="/wiki/Gilbert_Ryle" title="Gilbert Ryle">Gilbert Ryle</a> ou de <a href="/wiki/Burrhus_Frederic_Skinner" title="Burrhus Frederic Skinner">Skinner</a>, de la théorie analytique de <a href="/wiki/Rudolf_Carnap" title="Rudolf Carnap">Rudolph Carnap</a>, ou des théories <a href="/wiki/Cognitivisme" title="Cognitivisme">fonctionnalistes</a> dans leur version <a href="/wiki/Computationnalisme" title="Computationnalisme">computationnelle</a> (<a href="/wiki/Hilary_Putnam" title="Hilary Putnam">Hilary Putnam</a>, <a href="/wiki/Jerry_Fodor" title="Jerry Fodor">Jerry Fodor</a>) ou biologique (<a href="/wiki/Fred_Dretske" title="Fred Dretske">Fred Dretske</a>, <a href="/wiki/Daniel_Dennett" title="Daniel Dennett">Daniel Dennett</a>, <a href="/wiki/Ruth_Millikan" title="Ruth Millikan">Ruth Millikan</a>)<sup id="cite_ref-BA_3-3" class="reference"><a href="#cite_note-BA-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Monisme_neutre">Monisme neutre</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=9" title="Modifier la section : Monisme neutre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=9" title="Modifier le code source de la section : Monisme neutre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bertrand_Arthur_William_Russell,_3rd_Earl_Russell.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Bertrand_Arthur_William_Russell%2C_3rd_Earl_Russell.jpg/250px-Bertrand_Arthur_William_Russell%2C_3rd_Earl_Russell.jpg" decoding="async" width="220" height="263" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Bertrand_Arthur_William_Russell%2C_3rd_Earl_Russell.jpg/330px-Bertrand_Arthur_William_Russell%2C_3rd_Earl_Russell.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Bertrand_Arthur_William_Russell%2C_3rd_Earl_Russell.jpg/500px-Bertrand_Arthur_William_Russell%2C_3rd_Earl_Russell.jpg 2x" data-file-width="669" data-file-height="800" /></a><figcaption>Le philosophe et logicien <a href="/wiki/Bertrand_Russell" title="Bertrand Russell">Bertrand Russell</a>, peint en 1923.</figcaption></figure> <p>Le monisme neutre est une théorie initialement proposée par le physicien <a href="/wiki/Ernst_Mach" title="Ernst Mach">Ernst Mach</a> à la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle et adoptée par les philosophes <a href="/wiki/William_James_(psychologue)" class="mw-redirect" title="William James (psychologue)">William James</a> et <a href="/wiki/Bertrand_Russell" title="Bertrand Russell">Bertrand Russell</a> au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle. Les philosophes <a href="/wiki/N%C3%A9or%C3%A9alisme_(philosophie)" title="Néoréalisme (philosophie)">néoréalistes</a> <a href="/w/index.php?title=Edwin_Holt&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Edwin Holt (page inexistante)">Edwin Holt</a>&#160;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Edwin_Holt" class="extiw" title="en:Edwin Holt"><span class="indicateur-langue" title="Article en anglais&#160;: «&#160;Edwin Holt&#160;»">(en)</span></a> et <a href="/wiki/Ralph_Barton_Perry" title="Ralph Barton Perry">Ralph Perry</a> l'ont également soutenu à cette époque. L'expression est due au logicien <a href="/wiki/Henry_Maurice_Sheffer" title="Henry Maurice Sheffer">Henry Sheffer</a> pour qualifier les positions de James et Russell<sup id="cite_ref-LNP2_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-LNP2-8"><span class="cite-bracket">&#91;</span>8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Selon les partisans du monisme neutre, l'opposition traditionnelle entre esprit et matière est réductible à une simple différence d'organisation d'éléments considérés comme «&#160;neutres&#160;» au sens où ils ne sont ni mentaux ni physiques. Pour eux, esprit et matière sont les mêmes phénomènes impliqués dans deux types distincts de configurations&#160;: des configurations particulières de phénomènes sous-tendent le mental, tandis que d'autres configurations spécifiques de phénomènes sous-tendent la matière<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">&#91;</span>9<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Ernst Mach résume la position du monisme neutre de la façon suivante&#160;: </p> <dl><dd>Une couleur est un objet physique aussi longtemps que nous considérons sa dépendance à l'égard de la source lumineuse, des autres couleurs, de la température, de l'espace, et ainsi de suite. Cependant, si nous considérons sa dépendance à l'égard de la rétine, […] elle devient un objet psychologique, une sensation. Dans les deux cas, ce n'est pas le sujet, mais la direction de nos investigations qui diffère<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">&#91;</span>10<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</dd></dl> <p>Dans un article<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">&#91;</span>11<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> de 1904 intitulé «&#160;Does <i>Consciousness</i> Exist?&#160;», le psychologue et philosophe William James défend cette théorie en insistant notamment sur le caractère dérivé de l'opposition entre le sujet connaissant et l'objet connu&#160;: </p> <blockquote> <p>«&#160;Si nous partons de la supposition qu'il y a seulement un substrat primal (<i>primal stuff</i>) ou matériel dans le monde, un substrat dont tout est composé, et si nous appelons ce substrat <i>expérience pure</i>, alors le fait de connaître peut aisément être expliqué comme une espèce de relation parmi d'autres dans laquelle peuvent entrer des portions d'expérience pure. La relation elle-même est une partie d'expérience pure&#160;; un de ses <i>termes</i> devient le sujet ou porteur de la connaissance, celui qui sait, l'autre devient l'objet connu<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">&#91;</span>12<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.&#160;» </p> </blockquote> <p>De son côté, Bertrand Russell défend une conception neutre de la réalité à partir de 1919 car il voit là un moyen de répondre de façon radicale aux exigences du <a href="/wiki/Rasoir_d%27Ockham" title="Rasoir d&#39;Ockham">rasoir d'Ockham</a>, en réduisant les objets physiques, les phénomènes psychiques et le sujet lui-même à de simples constructions à partir d'un substrat unique<sup id="cite_ref-LNP2_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-LNP2-8"><span class="cite-bracket">&#91;</span>8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Monisme_et_dualisme">Monisme et dualisme</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=10" title="Modifier la section : Monisme et dualisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=10" title="Modifier le code source de la section : Monisme et dualisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Aperçu_historique"><span id="Aper.C3.A7u_historique"></span>Aperçu historique</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=11" title="Modifier la section : Aperçu historique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=11" title="Modifier le code source de la section : Aperçu historique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La naissance et le développement du monisme semble être associé à la critique des philosophies <a href="/wiki/Dualisme_(philosophie_de_l%27esprit)" title="Dualisme (philosophie de l&#39;esprit)">dualistes</a><sup id="cite_ref-LNP1_1-3" class="reference"><a href="#cite_note-LNP1-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. <a href="/wiki/H%C3%A9raclite" title="Héraclite">Héraclite</a> et surtout <a href="/wiki/Parm%C3%A9nide" title="Parménide">Parménide</a> expriment déjà certains traits du monisme, en décrivant une vision dynamique du cosmos pour le premier, et statique pour le second. Héraclite perçoit dans la dynamique du cosmos l'unité des contraires, tandis que Parménide affirme directement l'unicité de l'Être&#160;: </p> <blockquote> <p>«&#160;L'Être est Un, unique, continu, éternel par soi&#160;; il est entièrement déterminé et parfait car achevé et d'une forme sphérique. Une considération autre sur l'Être émane de l'opinion et non de la sagesse.&#160;» </p> </blockquote> <p>Contre le <a href="/wiki/Pythagorisme" class="mw-redirect" title="Pythagorisme">pythagorisme</a> qui suppose que les choses sont composées de contraires et qui distingue radicalement l'âme et le corps, Parménide promeut le monisme au niveau <a href="/wiki/Ontologique" class="mw-redirect" title="Ontologique">ontologique</a> et pose le vocabulaire qui influencera cette tradition<sup id="cite_ref-LNP1_1-4" class="reference"><a href="#cite_note-LNP1-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Par la suite, deux écoles de pensée grecques, le <a href="/wiki/Sto%C3%AFcisme" title="Stoïcisme">stoïcisme</a> et l'<a href="/wiki/%C3%89picurisme" title="Épicurisme">épicurisme</a>, entrent en réaction contre le dualisme <a href="/wiki/Platonisme_(doctrine_philosophique)" class="mw-redirect" title="Platonisme (doctrine philosophique)">platonicien</a> de l'âme et du corps (associé au dualisme du sensible et de l'intelligible) et, dans une moindre mesure, contre le dualisme aristotélicien de la puissance et de l'acte. Ils approfondissent de façon différente les thèmes monistes. Tandis que le système stoïcien repose sur la conception d'un univers dont la moindre parcelle obéit à un principe unique, le <a href="/wiki/Logos" title="Logos">Logos</a>, qui lui donne sa cohérence et son unité, l'épicurisme se manifeste comme un <a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">matérialisme</a> qui explique la variété infinie des phénomènes naturels par la combinaison d'éléments physiques insécables, les atomes. </p><p>Au <a href="/wiki/XVIIe_si%C3%A8cle" title="XVIIe siècle"><abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a>, la distinction cartésienne entre la «&#160;substance pensante&#160;» et la «&#160;substance étendue&#160;» permet au dualisme de se constituer en une théorie rationnelle<sup id="cite_ref-LNP1_1-5" class="reference"><a href="#cite_note-LNP1-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Elle autorise une science physico-mathématique des corps entièrement <a href="/wiki/M%C3%A9canisme_(philosophie)" title="Mécanisme (philosophie)">mécaniste</a> et justifie une métaphysique <a href="/wiki/Humaniste" class="mw-redirect" title="Humaniste">humaniste</a> garantissant à l'âme la puissance de direction des corps. Mais la thèse de la dualité du corps et de l'âme, interprétés comme des modes de natures différentes, ne permet pas de comprendre la relation de dépendance des deux substances. C'est afin de résoudre le mystère de la relation entre l'âme et le corps que le philosophe <a href="/wiki/Spinoza" class="mw-redirect" title="Spinoza">Spinoza</a> introduit l'idée qu'ils ne sont que des attributs, parmi une infinité, d'une même substance. L'étendue et la pensée sont bien deux réalités distinctes, mais elles expriment, chacune selon son genre d'être, l'Être unique qu'est la Substance. Ainsi, chaque chose de la nature est une parcelle de Dieu au sens où rien ne peut exister en dehors de lui. La Nature s'identifie à un Dieu unique, infini et impersonnel. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Monisme_et_dualisme_d'après_Haeckel"><span id="Monisme_et_dualisme_d.27apr.C3.A8s_Haeckel"></span>Monisme et dualisme d'après Haeckel</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=12" title="Modifier la section : Monisme et dualisme d&#39;après Haeckel" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=12" title="Modifier le code source de la section : Monisme et dualisme d&#39;après Haeckel"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:ErnstHaeckelDW.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/ErnstHaeckelDW.jpg/220px-ErnstHaeckelDW.jpg" decoding="async" width="220" height="372" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/ErnstHaeckelDW.jpg/330px-ErnstHaeckelDW.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/ErnstHaeckelDW.jpg/440px-ErnstHaeckelDW.jpg 2x" data-file-width="684" data-file-height="1158" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Ernst Haeckel</a>.</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Ernst Haeckel</a>, <a href="/wiki/Naturaliste" title="Naturaliste">naturaliste</a> allemand de la seconde moitié du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, a établi un parallèle entre le monisme et le dualisme, s'appuyant sur l'opposition entre la loi naturelle de <a href="/wiki/Conservation_de_la_masse" title="Conservation de la masse">conservation de la substance</a>, inspirée de la loi de <a href="/wiki/Conservation_de_l%27%C3%A9nergie" title="Conservation de l&#39;énergie">conservation de l'énergie</a> (monisme), et l'idée de <a href="/wiki/Cr%C3%A9ation_divine" class="mw-redirect" title="Création divine">création divine</a> ou surnaturelle (dualisme). Ce parallèle fera école en dehors même des milieux naturalistes et il donne une vue d'ensemble du monisme et du dualisme dans leur rapport à la connaissance, à la vie, à l'esprit, à l'éthique et à la religion<sup id="cite_ref-DDEM_2-2" class="reference"><a href="#cite_note-DDEM-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Opposition_des_deux_voies_de_la_connaissance">Opposition des deux voies de la connaissance</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=13" title="Modifier la section : Opposition des deux voies de la connaissance" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=13" title="Modifier le code source de la section : Opposition des deux voies de la connaissance"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Haeckel associe le monisme à l'<a href="/wiki/Empirisme" title="Empirisme">empirisme</a> et aux sciences <a href="/wiki/Physiologiques" class="mw-redirect" title="Physiologiques">physiologiques</a>, le dualisme à la <a href="/wiki/M%C3%A9taphysique" title="Métaphysique">métaphysique</a> et aux connaissances <i><a href="/wiki/A_priori" class="mw-redirect" title="A priori">a priori</a></i>&#160;: </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Théorie moniste de la connaissance</th> <th>Théorie dualiste de la connaissance </th></tr> <tr> <td>La connaissance est un phénomène naturel.</td> <td>La connaissance est un phénomène surnaturel, voire un miracle. </td></tr> <tr> <td>En tant que phénomène naturel, la connaissance est soumise à la «&#160;<a href="/wiki/Conservation_de_la_masse" title="Conservation de la masse">loi de la substance</a>&#160;».</td> <td>En tant que phénomène transcendant, la connaissance est indépendante de la loi naturelle de la substance. </td></tr> <tr> <td>La connaissance est un phénomène physiologique, dont l'organe anatomique est le cerveau.</td> <td>La connaissance n'est pas un phénomène physiologique, mais un processus spirituel. </td></tr> <tr> <td>La partie du cerveau humain où la connaissance a lieu est un territoire limité de l'écorce, le <i>phronéma</i>.</td> <td>La partie du cerveau qui semble fonctionner comme organe de la connaissance n'est en réalité que l'instrument qui fait apparaître le phénomène intellectuel. </td></tr> <tr> <td>Le phénomène physique de la connaissance consiste en la liaison ou association d'impressions dont la source est dans les sensations amenées par les foyers sensoriels.</td> <td>Le phénomène métaphysique de la connaissance consiste en la liaison ou association de données qui ne proviennent que partiellement d'impressions sensorielles, les autres devant être rapportées à des phénomènes suprasensoriels transcendants. </td></tr> <tr> <td>Les connaissances sont donc à l'origine toutes données par l'expérience, par l'intermédiaire des organes des sens&#160;; les unes directement (l'expérience immédiate, l'observation du présent), les autres indirectement (les faits du passé transmis par la voie historique). Toutes les connaissances, même mathématiques, sont à l'origine empiriques (<i>a posteriori</i>).</td> <td>Les connaissances se divisent en deux classes&#160;: les connaissances empiriques (<i>a posteriori</i>), incertaines et illusoires, acquises par l'expérience, et les connaissances transcendantes <i>a priori</i>, certaines et absolues, indépendantes de toute expérience, comme les vérités mathématiques. </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Opposition_des_théories_moniste_et_dualiste_de_la_vie_organique"><span id="Opposition_des_th.C3.A9ories_moniste_et_dualiste_de_la_vie_organique"></span>Opposition des théories moniste et dualiste de la vie organique</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=14" title="Modifier la section : Opposition des théories moniste et dualiste de la vie organique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=14" title="Modifier le code source de la section : Opposition des théories moniste et dualiste de la vie organique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Haeckel y confronte la conception <a href="/wiki/M%C3%A9canisme_(philosophie)" title="Mécanisme (philosophie)">mécaniste</a> de la vie organique à la conception <a href="/wiki/Vitaliste" class="mw-redirect" title="Vitaliste">vitaliste</a> et <a href="/wiki/T%C3%A9l%C3%A9ologique" class="mw-redirect" title="Téléologique">téléologique</a>&#160;: </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Théorie moniste de la vie (biophysique)</th> <th>Théorie dualiste de la vie (vitalisme) </th></tr> <tr> <td>Tous les phénomènes vitaux sont des fonctions organiques, conditionnées par les propriétés physiques, chimiques et morphologiques de la substance vivante.</td> <td>Les phénomènes vitaux sont partiellement ou en totalité indépendants des organes&#160;; ils ont pour condition une force immatérielle spéciale&#160;: la <a href="/wiki/Force_vitale" class="mw-redirect" title="Force vitale">force vitale</a>. </td></tr> <tr> <td>L'énergie de la matière vivante est soumise uniquement aux lois générales de la physique et de la chimie.</td> <td>L'énergie de la matière vivante est partiellement ou en totalité soumise à la force vitale, qui domine et dirige les forces physiques et chimiques de la substance vivante. </td></tr> <tr> <td>La finalité des phénomènes vitaux et de l'organisation produite par eux est un résultat du développement naturel&#160;; ses facteurs physiques que sont l'adaptation et l'hérédité sont soumis à la loi de la conservation de la substance.</td> <td>La finalité de la production et de l'organisation du vivant est un produit d'une création consciente&#160;; elle ne peut être expliquée que par des forces intelligentes, immatérielles, qui ne sont pas soumises à la loi de conservation de la substance. </td></tr> <tr> <td>Toutes les fonctions ont été développées mécaniquement grâce à l'adaptation qui a développé des dispositifs favorables, et à l'hérédité qui les a transmis à la descendance.</td> <td>Toutes les fonctions des organismes ont été développées en vue d'un but&#160;; le développement historique (transformation phylétique) est dirigé vers un but idéal. </td></tr> <tr> <td>Le mouvement des organismes ne diffère pas essentiellement de celui des machines.</td> <td>Le mouvement des organismes est un miracle métaphysique, différent essentiellement de tous les mouvements inorganiques. </td></tr> <tr> <td>La sensation est une forme générale d'énergie de la substance. Elle ne diffère pas essentiellement dans les organismes sensibles et dans les substances chimiques «&#160;excitables&#160;» (poudre, dynamite). Il n'y a pas d'âme.</td> <td>La sensation ne peut s'expliquer que par l'existence d'une âme, d'une entité immatérielle, immortelle, qui n'a que momentanément son siège dans le corps. </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Monisme_et_dualisme_de_l'esprit"><span id="Monisme_et_dualisme_de_l.27esprit"></span>Monisme et dualisme de l'esprit</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=15" title="Modifier la section : Monisme et dualisme de l&#39;esprit" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=15" title="Modifier le code source de la section : Monisme et dualisme de l&#39;esprit"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Haeckel y oppose une conception <a href="/wiki/D%C3%A9terministe" class="mw-redirect" title="Déterministe">déterministe</a> de l'esprit à la croyance au <a href="/wiki/Libre-arbitre" class="mw-redirect" title="Libre-arbitre">libre-arbitre</a>. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Théorie moniste de l'esprit</th> <th>Théorie dualiste de l'esprit </th></tr> <tr> <td>L'esprit humain est un phénomène naturel, un processus physique, conditionné par un échange de substance chimique.</td> <td>L'esprit de l'homme est un être surnaturel transcendantal, un miracle métaphysique. </td></tr> <tr> <td>L'esprit humain est donc soumis à la loi de conservation de la substance, tout comme les autres phénomènes.</td> <td>L'esprit humain est libre&#160;; il est indépendant de la loi de conservation de la substance, non soumis à la transformation de la substance et de l'énergie, et par ce fait même, immortel. </td></tr> <tr> <td>Le substrat matériel de la substance spirituelle, sans lequel nulle manifestation psychologique n'est possible, est le <i>plasma</i> des neurones ou cellules psychiques.</td> <td>L'essence de l'esprit est une substance psychique immatérielle, dont la libre manifestation d'énergie n'est que transmise par le <i>plasma</i> des neurones. </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Éthique_moniste_et_éthique_dualiste"><span id=".C3.89thique_moniste_et_.C3.A9thique_dualiste"></span>Éthique moniste et éthique dualiste</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=16" title="Modifier la section : Éthique moniste et éthique dualiste" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=16" title="Modifier le code source de la section : Éthique moniste et éthique dualiste"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Haeckel y considère les implications <a href="/wiki/Relativisme_culturel" title="Relativisme culturel">relativistes</a> et le fondement <a href="/wiki/Empirique" class="mw-redirect" title="Empirique">empirique</a> de l' «&#160;éthique moniste&#160;», qu'il oppose à l'absolutisme et au dogmatisme de l'«&#160;éthique dualiste&#160;». </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>Éthique moniste</th> <th>Éthique dualiste </th></tr> <tr> <td>Les mœurs de l'homme sont d'origine naturelle et proviennent par évolution des habitudes et des instincts sociaux de ses ancêtres animaux.</td> <td>Les mœurs de l'homme sont d'origine surnaturelle et proviennent des ordres de Dieu ou d'un <a href="/wiki/Imp%C3%A9ratif_cat%C3%A9gorique" title="Impératif catégorique">impératif catégorique</a>. </td></tr> <tr> <td>Les lois morales se sont donc développées <i>a posteriori</i> sur fond empirique&#160;; ce sont les produits physiologiques du monde sensible.</td> <td>Les lois morales doivent donc être regardées comme données <i>a priori</i>, et non comme le résultat d'une évolution&#160;; ce sont des données du monde intelligible. </td></tr> <tr> <td>L'impératif catégorique (de Kant et de son école) est un dogme inadmissible, abstrait par analyse unilatérale de la raison de l'homme moderne occidental. Le devoir et la conscience morale sont tout autres dans des communautés éloignées du mode de vie moderne.</td> <td>L'impératif catégorique a une valeur inconditionnelle en tant que règle universelle&#160;; en tant que produit de la raison pratique, il existe dans tous les hommes et est propre à l'homme. </td></tr> <tr> <td>Les concepts de bien et de mal sont donc relatifs, en majeure partie conventionnels et dépendent du degré de culture et du goût actuel.</td> <td>Les concepts de bien et de mal sont absolus, non conventionnels, ni dépendants du degré de culture et de civilisation. </td></tr> <tr> <td>Puisque les mœurs de l'homme proviennent par évolution de celles des <a href="/wiki/Vert%C3%A9br%C3%A9s_sup%C3%A9rieurs_et_vert%C3%A9br%C3%A9s_inf%C3%A9rieurs" title="Vertébrés supérieurs et vertébrés inférieurs">vertébrés supérieurs</a>, et qu'il n'y a chez eux aucun libre arbitre, l'éthique est, elle aussi, déterminée.</td> <td>Puisque les mœurs de l'homme diffèrent absolument des instincts sociaux des <a href="/wiki/Vert%C3%A9br%C3%A9s_sup%C3%A9rieurs_et_vert%C3%A9br%C3%A9s_inf%C3%A9rieurs" title="Vertébrés supérieurs et vertébrés inférieurs">vertébrés supérieurs</a> et reposent sur le libre arbitre, l'éthique est, elle aussi, libre. </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="La_double_classification_de_Désiré_Nys"><span id="La_double_classification_de_D.C3.A9sir.C3.A9_Nys"></span>La double classification de Désiré Nys</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=17" title="Modifier la section : La double classification de Désiré Nys" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=17" title="Modifier le code source de la section : La double classification de Désiré Nys"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le philosophe <a href="/w/index.php?title=D%C3%A9sir%C3%A9_Nys&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Désiré Nys (page inexistante)">Désiré Nys</a> a établi en <a href="/wiki/1912" title="1912">1912</a>, à une époque où le monisme dominait la scène philosophique allemande et française, une classification des différentes sortes de monisme<sup id="cite_ref-DN_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, d'abord en distinguant un monisme modéré d'un monisme radical, puis en catégorisant de façon plus fine les différents courants historiques et contemporains du monisme. Cette classification s'inspire ouvertement de celle qu'a réalisée le philosophe allemand R. P. Klimke dans un ouvrage publié en 1911, intitulé <i>Le monisme et ses fondements philosophiques</i><sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">&#91;</span>14<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Théories_de_l'identité_et_monisme_absolu"><span id="Th.C3.A9ories_de_l.27identit.C3.A9_et_monisme_absolu"></span>Théories de l'identité et monisme absolu</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=18" title="Modifier la section : Théories de l&#39;identité et monisme absolu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=18" title="Modifier le code source de la section : Théories de l&#39;identité et monisme absolu"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:EvHartmann.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/EvHartmann.JPG/250px-EvHartmann.JPG" decoding="async" width="220" height="268" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/EvHartmann.JPG/330px-EvHartmann.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/EvHartmann.JPG 2x" data-file-width="415" data-file-height="505" /></a><figcaption><a href="/wiki/Eduard_von_Hartmann" class="mw-redirect" title="Eduard von Hartmann">Eduard von Hartmann</a>, vers 1875. Sa <i><a href="/wiki/Philosophie_de_l%27Inconscient" title="Philosophie de l&#39;Inconscient">Philosophie de l'Inconscient</a></i> constitue une œuvre monumentale qui développe une position moniste de type métaphysique ou «&#160;transcendantale&#160;».</figcaption></figure> <p>D'après Nys, il est possible de classer, au moins de façon superficielle, l'ensemble des systèmes monistes <span class="citation">«&#160;en deux grandes catégories correspondant aux deux principes fondamentaux du monisme&#160;»</span><sup id="cite_ref-DN_13-1" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;: </p> <ol><li>Les théories de l'<a href="/wiki/Identit%C3%A9_psychophysique" title="Identité psychophysique">identité psychophysique</a> qui tentent d'établir l'identité des phénomènes physiques et des phénomènes psychiques, révélant par là même l'unité du «&#160;principe constitutif&#160;» de l'univers. Ces théories ne se prononcent pas sur le caractère absolu ou métaphysique de cet univers et relèvent, en ce sens, d'une approche modérée. Désiré Nys range dans cette catégorie l'<a href="/wiki/%C3%89nerg%C3%A9tisme" title="Énergétisme">énergétisme</a> de <a href="/wiki/Wilhelm_Ostwald" title="Wilhelm Ostwald">Wilhelm Ostwald</a>, le monisme <a href="/wiki/%C3%89volutionniste" class="mw-redirect" title="Évolutionniste">évolutionniste</a> des «&#160;idées-force&#160;» d'<a href="/wiki/Alfred_Fouill%C3%A9e" title="Alfred Fouillée">Alfred Fouillée</a>, le monisme dynamique de Ferris, le spiritualisme critique de <a href="/wiki/Charles_Renouvier" title="Charles Renouvier">Charles Renouvier</a>, l'<a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme_et_empiriocriticisme" title="Matérialisme et empiriocriticisme">empiriocriticisme</a> de <a href="/wiki/Richard_Avenarius" title="Richard Avenarius">Richard Avenarius</a>, le monisme de la sensation d'<a href="/wiki/Ernst_Mach" title="Ernst Mach">Ernst Mach</a>.</li> <li>Les systèmes qui tentent de justifier le caractère absolu et métaphysique du monde, dont la réalité «&#160;une&#160;» existerait indépendamment de nos représentations. Nys donne pour exemple le <a href="/wiki/Pessimisme" title="Pessimisme">pessimisme</a> de <a href="/wiki/Schopenhauer" class="mw-redirect" title="Schopenhauer">Schopenhauer</a> et le monisme de <a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Haeckel</a>. La <a href="/wiki/Philosophie_de_l%27Inconscient" title="Philosophie de l&#39;Inconscient">philosophie de l'Inconscient</a> d'<a href="/wiki/Eduard_von_Hartmann" class="mw-redirect" title="Eduard von Hartmann">Eduard von Hartmann</a> entre également dans cette catégorie.</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Monisme_métaphysique_et_monisme_de_la_connaissance"><span id="Monisme_m.C3.A9taphysique_et_monisme_de_la_connaissance"></span>Monisme métaphysique et monisme de la connaissance</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=19" title="Modifier la section : Monisme métaphysique et monisme de la connaissance" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=19" title="Modifier le code source de la section : Monisme métaphysique et monisme de la connaissance"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Nys propose une classification des différents systèmes monistes qui se veut plus complète que la précédente, car elle inclut les théories monistes de la connaissance. Le monisme métaphysique se donne pour mission de réduire ou ramener l'univers entier à un seul principe constitutif, tandis que le monisme de la connaissance se propose d'élaborer une méthode universelle et de construire une théorie unifiée de la connaissance qui rende possible la connaissance unitaire du monde. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Monisme_métaphysique"><span id="Monisme_m.C3.A9taphysique"></span>Monisme métaphysique</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=20" title="Modifier la section : Monisme métaphysique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=20" title="Modifier le code source de la section : Monisme métaphysique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le «&#160;monisme métaphysique&#160;» part du problème de l'être et suppose l'existence du monde extérieur avec son contenu et ses lois. Il comprend le «&#160;monisme phénoménal&#160;», qui limite ses investigations aux phénomènes, et le «&#160;monisme transcendantal&#160;», qui tente de déterminer la nature de l'être unique dont les phénomènes ne sont que les manifestations ou les attributs. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Monisme_phénoménal"><span id="Monisme_ph.C3.A9nom.C3.A9nal"></span><i>Monisme phénoménal</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=21" title="Modifier la section : Monisme phénoménal" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=21" title="Modifier le code source de la section : Monisme phénoménal"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le monisme phénoménal s'est historiquement orienté dans deux direction opposées&#160;: le <a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">matérialisme</a> («&#160;monisme matérialiste&#160;») et le <a href="/wiki/Spiritualisme_(philosophie)" title="Spiritualisme (philosophie)">spiritualisme</a> («&#160;monisme spiritualiste&#160;»). </p><p>Le <b>matérialisme</b> «&#160;réduit tous les phénomènes, y compris ceux de la vie sensible et raisonnable, aux propriété de la matière&#160;»<sup id="cite_ref-DN_13-2" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'unité de l'être équivaut alors à celle de la matière. Cette forme de monisme revêt elle-même quatre formes principales&#160;: </p> <ol><li>le matérialisme «&#160;<a href="/wiki/M%C3%A9canisme_(philosophie)" title="Mécanisme (philosophie)">mécanique</a>&#160;» (<a href="/wiki/La_Mettrie" class="mw-redirect" title="La Mettrie">La Mettrie</a>, <a href="/wiki/Paul_Thiry_d%27Holbach" title="Paul Thiry d&#39;Holbach">d'Holbach</a>, <a href="/wiki/Carl_Vogt" title="Carl Vogt">Vogt</a>, <a href="/wiki/Ernst_Wilhelm_von_Br%C3%BCcke" title="Ernst Wilhelm von Brücke">Brücke</a>) pour lequel tous les phénomènes relèvent des lois de la mécanique pure&#160;;</li> <li>le matérialisme «&#160;<a href="/wiki/Dynamique_(m%C3%A9canique)" title="Dynamique (mécanique)">dynamique</a>&#160;», qui attribue le mouvement à la «&#160;<a href="/wiki/Force_(philosophie)" title="Force (philosophie)">force</a>&#160;» (<a href="/wiki/Gustav_Ratzenhofer" title="Gustav Ratzenhofer">Gustav Ratzenhofer</a>)&#160;;</li> <li>le matérialisme «&#160;<a href="/wiki/%C3%89nerg%C3%A9tisme" title="Énergétisme">énergétique</a>&#160;», qui substitue à la notion de «&#160;force&#160;» celle, plus extensive, d'«&#160;énergie&#160;» (<a href="/wiki/Wilhelm_Ostwald" title="Wilhelm Ostwald">Wilhelm Ostwald</a>)&#160;;</li> <li>le matérialisme «&#160;<a href="/wiki/Hylozo%C3%AFste" class="mw-redirect" title="Hylozoïste">hylozoïste</a>&#160;» (Haacke, Marcinowski) ou «&#160;<a href="/wiki/Pyknotique" class="mw-redirect" title="Pyknotique">pyknotique</a>&#160;» (Haeckel) pour lequel la sensation n'est rien d'autre qu'une fonction de la matière ou une condensation de forces partout présentes dans l'univers.</li></ol> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg/220px-Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg" decoding="async" width="220" height="276" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg/330px-Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg/440px-Pierre_Teilhard_de_Chardin.jpg 2x" data-file-width="477" data-file-height="598" /></a><figcaption><a href="/wiki/Pierre_Teilhard_de_Chardin" title="Pierre Teilhard de Chardin">Pierre Teilhard de Chardin</a>, représenté ici, a tenté de concilier <a href="/wiki/%C3%89volutionnisme_(biologie)" class="mw-redirect" title="Évolutionnisme (biologie)">évolutionnisme</a> et <a href="/wiki/Spiritualisme_(philosophie)" title="Spiritualisme (philosophie)">spiritualisme</a>.</figcaption></figure> <p>Le <b>spiritualisme</b> postule quant à lui l'existence d'une finalité dans la nature et affirme la nature spirituelle ou psychique de la réalité. Il soutient le plus souvent l'existence d'une «&#160;volonté universelle consciente&#160;» et l'on qualifie de «&#160;monisme volontariste&#160;» la thèse selon laquelle l'unique principe constitutif de l'univers est la Volonté (<a href="/wiki/Schopenhauer" class="mw-redirect" title="Schopenhauer">Schopenhauer</a>) plutôt que l'Idée ou l'intelligence (<a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegel</a>)<sup id="cite_ref-DN_13-3" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Pour Nys, le spiritualisme est la forme dominante de monisme à son époque. Il voit en <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platon</a>, <a href="/wiki/Leibniz" class="mw-redirect" title="Leibniz">Leibniz</a> et <a href="/wiki/Herbart" class="mw-redirect" title="Herbart">Herbart</a> trois grands précurseurs de cette école de pensée. Parmi ses représentants principaux, il y a, selon lui, <a href="/wiki/Friedrich_Eduard_Beneke" title="Friedrich Eduard Beneke">Beneke</a>, <a href="/wiki/Paul_Deussen" title="Paul Deussen">Paul Deussen</a>, <a href="/w/index.php?title=Ludwig_Noir%C3%A9&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ludwig Noiré (page inexistante)">Ludwig Noiré</a>, Esler, <a href="/wiki/Von_Hartmann" class="mw-redirect" title="Von Hartmann">von Hartmann</a> et <a href="/wiki/Friedrich_Paulsen" title="Friedrich Paulsen">Friedrich Paulsen</a> en Allemagne, Ward Broddley en Angleterre, <a href="/wiki/Alfred_Fouill%C3%A9e" title="Alfred Fouillée">Alfred Fouillée</a>, <a href="/wiki/%C3%89tienne_Vacherot" title="Étienne Vacherot">Étienne Vacherot</a> et <a href="/wiki/Jules_Lachelier" title="Jules Lachelier">Jules Lachelier</a> en France. Le spiritualisme est aussi représenté en France à la même époque par <a href="/wiki/Henri_Bergson" title="Henri Bergson">Henri Bergson</a> et <a href="/wiki/Pierre_Teilhard_de_Chardin" title="Pierre Teilhard de Chardin">Pierre Teilhard de Chardin</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Monisme_transcendantal"><i>Monisme transcendantal</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=22" title="Modifier la section : Monisme transcendantal" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=22" title="Modifier le code source de la section : Monisme transcendantal"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Les philosophes qui optent pour une conception transcendantale de la réalité unique se répartissent en deux grands groupes&#160;: </p> <ol><li>les optimistes, qui pensent que <span class="citation">«&#160;l'absolu <a href="/wiki/Noum%C3%A8ne" title="Noumène">nouménal</a> est déterminable et cherchent à en déterminer la nature&#160;»</span>&#160;:</li> <li>les pessimistes ou <a href="/wiki/Myst%C3%A9rianisme" title="Mystérianisme">mystérianistes</a>, qui considèrent que le monde phénoménal étant le seul accessible à l'homme, l'absolu <span class="citation">«&#160;doit être rangé au nombre des inconnaissables&#160;»</span><sup id="cite_ref-DN_13-4" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</li></ol> <p>Le monisme transcendantal relève de l'approche optimiste, puisqu'il se prononce sur la nature de la réalité. Nys y distingue plusieurs courants ou mouvances&#160;: </p> <ul><li>Le monisme «&#160;<a href="/wiki/Rationaliste" class="mw-redirect" title="Rationaliste">rationaliste</a>&#160;», avec pour grands représentants <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Friedrich_Hegel" title="Georg Wilhelm Friedrich Hegel">Hegel</a>, <a href="/wiki/Fichte" class="mw-redirect" title="Fichte">Fichte</a> et <a href="/wiki/Friedrich_Schelling" class="mw-redirect" title="Friedrich Schelling">Schelling</a>. Leur méthode est essentiellement déductive ou <a href="/wiki/Dialectique" title="Dialectique">dialectique</a> et ils partent de l'idée d'une identité entre la pensée et son objet, attribuant à l'être concret les propriétés de l'être abstrait. Ils envisagent une science absolue qui se déduit d'un seul principe supérieur et dont relève la véritable philosophie.</li> <li>Le monisme «&#160;<a href="/wiki/Cosmologique" class="mw-redirect" title="Cosmologique">cosmologique</a>&#160;», avec <a href="/wiki/Hans_Christian_%C3%98rsted" title="Hans Christian Ørsted">Hans Christian Ørsted</a> et surtout <a href="/wiki/Gustav_Fechner" title="Gustav Fechner">Gustav Fechner</a>. Selon cette conception, le monde est un véritable organisme vivant. Ørsted et Fechner identifient tous deux le monde à l'être divin. À l'échelle du cosmos, en effet, l'être physique et l'être psychique s'unissent de façon absolue. Pour Fechner en particulier, nous croyons être des esprits isolés et indépendants car nous ignorons les liens subconscients qui unissent notre âme aux âmes des autres hommes.</li> <li>Le monisme «&#160;<a href="/wiki/%C3%89volutionniste" class="mw-redirect" title="Évolutionniste">évolutionniste</a>&#160;», représenté par des savants naturalistes tels que <a href="/wiki/Johann_Wilhelm_Haacke" title="Johann Wilhelm Haacke">Haacke</a>, Masci, <a href="/wiki/Ludwig_B%C3%BCchner" title="Ludwig Büchner">Büchner</a>, <a href="/wiki/Carl_Vogt" title="Carl Vogt">Vogt</a>, Marcinowski, <span class="need_ref" title="Ce passage nécessite des précisions supplémentaires." style="cursor:help;">qui tentent d'induire le passé originel de l'univers par l'étude du processus évolutif</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Pr%C3%A9ciser_un_fait" title="Aide:Préciser un fait">[Quoi&#160;?]</a></sup>.</li> <li>Le monisme «&#160;de l'actualité&#160;», avec pour partisans <a href="/wiki/Harald_H%C3%B8ffding" title="Harald Høffding">Höffding</a>, <a href="/wiki/Friedrich_Paulsen" title="Friedrich Paulsen">Paulsen</a>, Eisler, Jerusalem, James Ladd, Vahle, et le grand psychologue et physiologiste <a href="/wiki/Wilhelm_Wundt" title="Wilhelm Wundt">Wilhelm Wundt</a>, qui ne laisse place dans le monde qu'à l'actuel et au momentané, évacuant par la même la notion de substance (matérielle ou spirituelle). Pour Wundt, par exemple, la notion de substance n'a aucune valeur objective et nous permet seulement de mettre de l'ordre dans nos expériences en les unifiant partiellement.</li> <li>Le monisme «&#160;<a href="/wiki/Psychophysique" title="Psychophysique">psychophysique</a>&#160;», ou «&#160;hypothèse de l'identité&#160;», qui établit un <a href="/wiki/Parall%C3%A9lisme_(philosophie)" title="Parallélisme (philosophie)">parallélisme</a> entre la série des phénomènes physiques et celle des phénomènes psychiques. Un phénomène de l'une des deux séries ne se produit jamais sans le phénomène correspondant de l'autre série, et ce parallélisme ne peut s'expliquer que par l'identité de la substance dont relèvent les deux catégories de phénomènes. Le psychique apparaît alors comme le côté interne de la réalité manifestée à la conscience, et le physique comme le côté externe de cette même réalité.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Monisme_de_la_connaissance">Monisme de la connaissance</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=23" title="Modifier la section : Monisme de la connaissance" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=23" title="Modifier le code source de la section : Monisme de la connaissance"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le monisme de la connaissance, appelé aussi «&#160;système philosophique de l'<a href="/wiki/Immanence" title="Immanence">immanence</a>&#160;», ne part pas de l'être, comme le fait le monisme métaphysique, mais de l'«&#160;expérience interne&#160;», et il soumet à un examen critique la question de l'existence même du monde extérieur. Il repose fondamentalement sur quatre principes&#160;: le «&#160;principe de l'immanence&#160;», le «&#160;principe de la réussite&#160;», le «&#160;principe d'économie&#160;», le «&#160;principe de la stabilité&#160;». </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Principe_de_l'immanence"><span id="Principe_de_l.27immanence"></span><i>Principe de l'immanence</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=24" title="Modifier la section : Principe de l&#39;immanence" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=24" title="Modifier le code source de la section : Principe de l&#39;immanence"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Selon ce principe, <span class="citation">«&#160;le monde corporel et le monde psychique ne forment qu'un seul et même monde qui est le contenu de la conscience&#160;»</span><sup id="cite_ref-DN_13-5" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, de sorte qu'on ne peut opposer l'acte de la pensée à son objet. La <a href="/wiki/Conscience_(biologie)" title="Conscience (biologie)">conscience</a> et le monde existent de la même façon et au même titre. Tout ce que l'homme connaît est, d'une manière ou d'une autre, subjectif et d'ordre psychologique. À la prétendue pensée objective, qui transcenderait l'univers psychologique de chaque sujet, il faut donc substituer la vérité immanente et subjective. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Principe_de_la_réussite"><span id="Principe_de_la_r.C3.A9ussite"></span><i>Principe de la réussite</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=25" title="Modifier la section : Principe de la réussite" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=25" title="Modifier le code source de la section : Principe de la réussite"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ce second principe établit la valeur utilitaire de la connaissance d'après la manière dont celle-ci répond aux besoins biologiques du sujet. La connaissance est une adaptation du sujet au milieu qui lui permet également, en retour, d'adapter son environnement à ses propres besoins. Le critère de la vérité se confond alors avec celui de l'utilité et de la réussite de l'action qu'elle entraîne, ce qui correspond au point de vue du <a href="/wiki/Pragmatisme" title="Pragmatisme">pragmatisme</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Principe_d'économie"><span id="Principe_d.27.C3.A9conomie"></span><i>Principe d'économie</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=26" title="Modifier la section : Principe d&#39;économie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=26" title="Modifier le code source de la section : Principe d&#39;économie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Mach,_Ernst_(1905).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Mach%2C_Ernst_%281905%29.jpg/220px-Mach%2C_Ernst_%281905%29.jpg" decoding="async" width="220" height="267" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Mach%2C_Ernst_%281905%29.jpg/330px-Mach%2C_Ernst_%281905%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Mach%2C_Ernst_%281905%29.jpg/440px-Mach%2C_Ernst_%281905%29.jpg 2x" data-file-width="1702" data-file-height="2065" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ernst_Mach" title="Ernst Mach">Ernst Mach</a> en 1905, auteur du «&#160;principe d'économie&#160;» et illustre représentant du «&#160;monisme neutre&#160;».</figcaption></figure> <p>C'est au physicien <a href="/wiki/Ernst_Mach" title="Ernst Mach">Ernst Mach</a> que l'on doit la première formulation explicite de ce principe que le philosophe <a href="/wiki/Richard_Avenarius" title="Richard Avenarius">Richard Avenarius</a> appelle de son côté «&#160;principe de la plus petite dépense de forces&#160;», et qui s'apparente au fameux «&#160;<a href="/wiki/Rasoir_d%27Ockham" title="Rasoir d&#39;Ockham">rasoir d'Ockham</a>&#160;»<sup id="cite_ref-DN_13-6" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La connaissance est considérée par ces auteurs comme un processus purement biologique qui tend comme les autres à utiliser la voie la plus courte, avec le moins de dépenses d'énergie. </p><p>Le principe d'économie s'explique en biologie par le fait qu'un comportement économique permet, à terme, d'obtenir plus de choses nécessaires, utiles et agréables qu'un comportement dépensier. Il facilite également ou permet d'accélérer l'obtention d'un résultat bénéfique. Pour Mach, le processus de connaissances obéit au même principe&#160;: <span class="citation">«&#160;les associations d'idées ou de sensations, les lois et pensées générales, les axiomes sont le résultat d'un processus économique auquel on soumet la réalité, afin d'arriver à une utilisation plus commode et plus rapide du monde extérieur&#160;»</span><sup id="cite_ref-DN_13-7" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dès lors, le but essentiel de la science est de réaliser l'expression intellectuelle la plus simple et la plus économique des faits. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Principe_de_stabilité"><span id="Principe_de_stabilit.C3.A9"></span><i>Principe de stabilité</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=27" title="Modifier la section : Principe de stabilité" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=27" title="Modifier le code source de la section : Principe de stabilité"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>On doit au philosophe allemand <a href="/w/index.php?title=Joseph_Petzoldt&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Joseph Petzoldt (page inexistante)">Joseph Petzoldt</a> la première formulation de ce quatrième principe&#160;: lorsqu'une influence du milieu vient perturber le système nerveux d'un sujet, celui-ci réagit pour rétablir l'équilibre. Le même phénomène se produit chez le sujet connaissant&#160;: l'apparition d'un problème ou d'une chose encore inconnue dans le champ de la conscience suffit à produire un trouble que l'esprit s'efforce d'éliminer par une connaissance plus large et plus profonde de la réalité. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Élimination_de_la_métaphysique"><span id=".C3.89limination_de_la_m.C3.A9taphysique"></span><i>Élimination de la métaphysique</i></h5><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=28" title="Modifier la section : Élimination de la métaphysique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=28" title="Modifier le code source de la section : Élimination de la métaphysique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Aux quatre principes du monisme de la connaissance, Nys ajoute le programme anti-métaphysique que se fixerait cette forme de monisme. En effet, la philosophie de l'immanence nie l'existence des réalités substantielles et de la <span class="citation">«&#160;<a href="/wiki/Chose_en_soi" title="Chose en soi">chose en soi</a>&#160;»</span>. Elle remet en cause l'idée de <a href="/wiki/Causalit%C3%A9" title="Causalité">causalité</a> à laquelle elle substitue celle d'une succession réglée ou déterminée de phénomènes, ainsi que les distinctions à caractère dualiste entre le monde physique externe et le monde psychique interne, entre la sensation et la pensée ou encore entre les propriétés corporelles et les propriétés mentales. Dès lors, «&#160;les pensées universelles, les lois, les axiomes, l'âme, Dieu, le monde, la conscience, le moi, le corps, etc., sont autant de fictions ou de problèmes apparents&#160;», et après élimination complète des entités métaphysiques, il ne reste plus que l'<span class="citation">«&#160;expérience interne&#160;»</span>, la <span class="citation">«&#160;somme des événements conscients&#160;»</span>, identifiés à des faits biologiques qui se prêteront à une méthode universelle<sup id="cite_ref-DN_13-8" class="reference"><a href="#cite_note-DN-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliographie">Bibliographie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=29" title="Modifier la section : Bibliographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=29" title="Modifier le code source de la section : Bibliographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Baruch_Spinoza" title="Baruch Spinoza">Baruch Spinoza</a>, <i>Traité de la réforme de l'entendement</i> (1677), tr. fr. C. Appuhn, Paris, Flammarion, 1964.</li> <li>Baruch Spinoza, <i>Éthique</i> (1677), II, tr. fr. B. Pautrat, Paris, Seuil, 1999.</li> <li><a href="/wiki/Gottfried_Wilhelm_Leibniz" title="Gottfried Wilhelm Leibniz">Gottfried Wilhelm Leibniz</a>, <i>La monadologie</i> (1714), dans <i>Les classiques des sciences sociales</i> (bibliothèque numérique). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://classiques.uqac.ca/classiques/Leibniz/La_Monadologie/">Texte en ligne</a> (formats .doc, .pdf et .rtf) .</li> <li>Alain Lacroix, <i>Hegel – La philosophie de la nature</i>, Paris, PUF, 1997.</li> <li><a href="/wiki/Ernst_Haeckel" title="Ernst Haeckel">Ernst Haeckel</a>, <i>Le monisme, lien entre la religion et la science – Profession de foi d'un naturaliste</i> (1892), traduction et préface de G. Vacher de Lapouge, Paris, Schleicher, 1987.</li> <li><a href="/wiki/William_James_(psychologue)" class="mw-redirect" title="William James (psychologue)">William James</a>, <i>A Pluralistic Universe</i>, Londres, Longmans, Green &amp; Co., 1909.</li> <li>Désiré Nys, «&#160;Le monisme&#160;», <i>Revue néo-scolastique de philosophie</i>, vol. 19, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;76, Louvain, Société philosophique de Louvain, 1912, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">515-536</span>. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/phlou_0776-555x_1912_num_19_76_2035">Texte en ligne</a></li> <li><a href="/wiki/Ullin_Thomas_Place" class="mw-redirect" title="Ullin Thomas Place">Ullin Thomas Place</a>, «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.stanford.edu/~paulsko/papers/PlaceCBP.pdf">Is Consciousness a Brain Process?</a>&#160;» (1956), <i>British Journal of Psychology</i>, 47, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">44–50</span>.</li> <li>Paul Oppenheim &amp; <a href="/wiki/Hilary_Putnam" title="Hilary Putnam">Hilary Putnam</a>, «&#160;The unity of science as a working hypothesis&#160;» (1958), tr. fr. «&#160;L'unité des sciences&#160;: une hypothèse de travail&#160;» <i>in</i> P. Jacob, <i>De Vienne à Cambridge</i>, Paris Gallimard, 1980, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">371–416</span>.</li> <li><a href="/wiki/Herbert_Feigl" title="Herbert Feigl">Herbert Feigl</a>, <i>Le «&#160;mental&#160;» et le «&#160;physique&#160;»</i> (1958), Paris, L'Harmattan, 2002.</li> <li><a href="/wiki/David_Kellogg_Lewis" class="mw-redirect" title="David Kellogg Lewis">David Kellogg Lewis</a>, «&#160;An Argument for the Identity Theory&#160;» (1966), <i>Journal of Philosophy</i>, 63, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">17–25</span>.</li> <li><a href="/wiki/David_Malet_Armstrong" class="mw-redirect" title="David Malet Armstrong">David Malet Armstrong</a>, <i>A materialist theory of the mind</i>, Londres, Routledge &amp; Kegan, 1968.</li> <li><a href="/wiki/John_J._C._Smart" title="John J. C. Smart">John J. C. Smart</a>, «&#160;The Mind/Brain Identity Theory&#160;» (2000), in <i>Stanford Encyclopedia of philosophy</i> (encyclopédie anglophone en ligne). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://plato.stanford.edu/entries/mind-identity/">Article en ligne</a>.</li> <li><a href="/wiki/Patrick_Tort" title="Patrick Tort">Patrick Tort</a>, <i>La pensée hiérarchique et l'évolution</i>, Paris, Aubier, 1983, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">268–328</span>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notes_et_références"><span id="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Notes et références</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=30" title="Modifier la section : Notes et références" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=30" title="Modifier le code source de la section : Notes et références"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-LNP1-1"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-LNP1_1-0">a</a> <a href="#cite_ref-LNP1_1-1">b</a> <a href="#cite_ref-LNP1_1-2">c</a> <a href="#cite_ref-LNP1_1-3">d</a> <a href="#cite_ref-LNP1_1-4">e</a> et <a href="#cite_ref-LNP1_1-5">f</a></sup> </span><span class="reference-text">Alain Billecoq, «&#160;Monisme&#160;», <i>Encyclopédie philosophique universelle – Les notions philosophiques</i>, tome 2, Paris, PUF, 1990, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;1680.</span> </li> <li id="cite_note-DDEM-2"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-DDEM_2-0">a</a> <a href="#cite_ref-DDEM_2-1">b</a> et <a href="#cite_ref-DDEM_2-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text">Patrick Tort, «&#160;Monisme&#160;», dans Patrick Tort (dir.), <i>Dictionnaire du darwinisme et de l'évolution</i>, tome 2, PUF, 1992, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">3002-3008</span>.</span> </li> <li id="cite_note-BA-3"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-BA_3-0">a</a> <a href="#cite_ref-BA_3-1">b</a> <a href="#cite_ref-BA_3-2">c</a> et <a href="#cite_ref-BA_3-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text">Bernard Andrieu, «&#160;Monisme&#160;», dans Dominique Lecourt (dir.), <i>Dictionnaire d'histoire et de philosophie des sciences</i>, Paris, PUF, 1999, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">655-656</span>.</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a> </span><span class="reference-text">Émile Bréhier, <i>Histoire de la philosophie</i>, tome III&#160;: «&#160;<abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècles&#160;» (1964), Paris, PUF, 1991, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;820.</span> </li> <li id="cite_note-AS-5"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-AS_5-0">a</a> <a href="#cite_ref-AS_5-1">b</a> <a href="#cite_ref-AS_5-2">c</a> <a href="#cite_ref-AS_5-3">d</a> <a href="#cite_ref-AS_5-4">e</a> <a href="#cite_ref-AS_5-5">f</a> <a href="#cite_ref-AS_5-6">g</a> <a href="#cite_ref-AS_5-7">h</a> <a href="#cite_ref-AS_5-8">i</a> <a href="#cite_ref-AS_5-9">j</a> et <a href="#cite_ref-AS_5-10">k</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Simha2003"><span class="ouvrage" id="A._Simha2003">A. Simha, <cite style="font-style:normal">«&#160;Monisme&#160;»</cite>, dans M. Blay, <cite class="italique">Grand dictionnaire de la philosophie</cite>, Paris, Larousse/CNRS éditions, <time>2003</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">685–688</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Grand+dictionnaire+de+la+philosophie&amp;rft.atitle=Monisme&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Larousse%2FCNRS+%C3%A9ditions&amp;rft.aulast=Simha&amp;rft.aufirst=A.&amp;rft.date=2003&amp;rft.pages=685%E2%80%93688&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMonisme"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Spinoza1954"><span class="ouvrage" id="Baruch_Spinoza1954">Baruch Spinoza, <cite class="italique">Éthique</cite>, <time>1954</time>, 398&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782070328291" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782070328291"><span class="nowrap">9782070328291</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.prepagrandnoumea.net/TEXTES/SPINOZA%20Ethique.pdf">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr>&#160;I. Scolie Proposition XV, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;82<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%C3%89thique&amp;rft.aulast=Spinoza&amp;rft.aufirst=Baruch&amp;rft.date=1954&amp;rft.pages=82&amp;rft.tpages=398&amp;rft.isbn=9782070328291&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMonisme"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="KunzmannBurkardWiedmann2010"><span class="ouvrage" id="Peter_KunzmannFranz-Peter_BurkardFranz_Wiedmann2010">Peter <span class="nom_auteur">Kunzmann</span>, Franz-Peter <span class="nom_auteur">Burkard</span> et Franz <span class="nom_auteur">Wiedmann</span>, <cite class="italique">Atlas de la philosophie</cite>, le Livre de poche, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;La pochothèque&#160;», <time>2010</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-253-06511-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-253-06511-1"><span class="nowrap">978-2-253-06511-1</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;151<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Atlas+de+la+philosophie&amp;rft.pub=le+Livre+de+poche&amp;rft.aulast=Kunzmann&amp;rft.aufirst=Peter&amp;rft.au=Burkard%2C+Franz-Peter&amp;rft.au=Wiedmann%2C+Franz&amp;rft.date=2010&amp;rft.pages=151&amp;rft.isbn=978-2-253-06511-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMonisme"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-LNP2-8"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-LNP2_8-0">a</a> et <a href="#cite_ref-LNP2_8-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">D. Vernant, «&#160;Monisme (– neutre)&#160;», <i>Encyclopédie philosophique universelle – Les notions philosophiques</i>, tome 2, Paris, PUF, 1990, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">1680-1681</span>.</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a> </span><span class="reference-text">H. Artmanspacher, «&#160;Le monisme à double aspect selon Pauli et Young&#160;», <i>Revue de psychologie analytique</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;3&#160;: «&#160;Psychanalyse jungienne&#160;: cliniques et théories&#160;», Bordeaux, L'Esprit du temps, 2014, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;107.</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Mach1886"><span class="ouvrage" id="Ernst_Mach1886"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : allemand">(de)</abbr> Ernst Mach (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;Vernant), <cite class="italique" lang="de">Beiträge zur Analyse der Empfindungen</cite> [«&#160;L'analyse des sensations&#160;»], Iéna, <time>1886</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;14<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Beitr%C3%A4ge+zur+Analyse+der+Empfindungen&amp;rft.pub=I%C3%A9na&amp;rft.aulast=Mach&amp;rft.aufirst=Ernst&amp;rft.date=1886&amp;rft.pages=14&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMonisme"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a> </span><span class="reference-text">W. James, <i>Essays in Radical Empiricism</i>, New York, Longmans, 1912.</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a> </span><span class="reference-text">James 1912, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;4, tr. fr. Vernant 1990.</span> </li> <li id="cite_note-DN-13"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-DN_13-0">a</a> <a href="#cite_ref-DN_13-1">b</a> <a href="#cite_ref-DN_13-2">c</a> <a href="#cite_ref-DN_13-3">d</a> <a href="#cite_ref-DN_13-4">e</a> <a href="#cite_ref-DN_13-5">f</a> <a href="#cite_ref-DN_13-6">g</a> <a href="#cite_ref-DN_13-7">h</a> et <a href="#cite_ref-DN_13-8">i</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Nys1912"><span class="ouvrage" id="D._Nys1912">D. <span class="nom_auteur">Nys</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Le Monisme</cite>&#160;», <i>Revue Philosophique de Louvain</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;19, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;76,&#8206; <time>1912</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">515–536</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/phlou.1912.2035">10.3406/phlou.1912.2035</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.persee.fr/doc/phlou_0776-555x_1912_num_19_76_2035">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-10-22" data-sort-value="2024-10-22">22 octobre 2024</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Le+Monisme&amp;rft.jtitle=Revue+Philosophique+de+Louvain&amp;rft.issue=76&amp;rft.aulast=Nys&amp;rft.aufirst=D.&amp;rft.date=1912&amp;rft.volume=19&amp;rft.pages=515%E2%80%93536&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fphlou.1912.2035&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMonisme"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a> </span><span class="reference-text">R. P. Klimke, <i>Der Monismus und seine Philosophischen Grundlagen</i>, Freiburg, Herder, 1911.</span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Voir_aussi">Voir aussi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=31" title="Modifier la section : Voir aussi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=31" title="Modifier le code source de la section : Voir aussi"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r194021218">.mw-parser-output .autres-projets>.titre{text-align:center;margin:0.2em 0}.mw-parser-output .autres-projets>ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li{list-style:none;margin:0.2em 0;text-indent:0;padding-left:24px;min-height:20px;text-align:left;display:block}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li>a{font-style:italic}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .autres-projets{float:none}}</style><div class="autres-projets boite-grise boite-a-droite noprint js-interprojets"> <p class="titre">Sur les autres projets Wikimedia&#160;:</p> <ul class="noarchive plainlinks"> <li class="wiktionary"><a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/monisme" class="extiw" title="wikt:monisme">monisme</a>, <span class="nowrap">sur le <span class="project">Wiktionnaire</span></span></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Articles_connexes">Articles connexes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=32" title="Modifier la section : Articles connexes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=32" title="Modifier le code source de la section : Articles connexes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div style="column-width:18em;column-gap:1em;" class="colonnes"> <ul><li><a href="/wiki/Monisme_(philosophie_analytique)" title="Monisme (philosophie analytique)">Monisme (philosophie analytique)</a></li> <li><a href="/wiki/Empiriomonisme" title="Empiriomonisme">Empiriomonisme</a></li> <li><a href="/wiki/Dualisme_(philosophie_de_l%27esprit)" title="Dualisme (philosophie de l&#39;esprit)">Dualisme (philosophie de l'esprit)</a></li> <li><a href="/wiki/Dualisme_cart%C3%A9sien" title="Dualisme cartésien">Dualisme cartésien</a></li> <li><a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">Matérialisme</a></li> <li><a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme_scientifique" title="Matérialisme scientifique">Matérialisme scientifique</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9ductionnisme" title="Réductionnisme">Réductionnisme</a></li> <li><a href="/wiki/Physicalisme" title="Physicalisme">Physicalisme</a></li> <li><a href="/wiki/Identit%C3%A9_psychophysique" title="Identité psychophysique">Identité psychophysique</a></li> <li><a href="/wiki/Th%C3%A9orie_de_l%27identit%C3%A9_esprit-cerveau" title="Théorie de l&#39;identité esprit-cerveau">Théorie de l'identité esprit-cerveau</a></li> <li><a href="/wiki/Naturalisme_(philosophie)" title="Naturalisme (philosophie)">Naturalisme (philosophie)</a></li> <li><i><a href="/wiki/Naturphilosophie" title="Naturphilosophie">Naturphilosophie</a></i></li> <li><a href="/wiki/Id%C3%A9alisme_absolu" title="Idéalisme absolu">Idéalisme absolu</a></li> <li><a href="/wiki/Spiritualisme_(philosophie)" title="Spiritualisme (philosophie)">Spiritualisme</a></li> <li><a href="/wiki/Holisme" title="Holisme">Holisme</a></li> <li><a href="/wiki/Non-dualit%C3%A9" title="Non-dualité">Non-dualité</a></li> <li><a href="/wiki/L%27Un" title="L&#39;Un">L'Un</a></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Liens_externes">Liens externes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;veaction=edit&amp;section=33" title="Modifier la section : Liens externes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Monisme&amp;action=edit&amp;section=33" title="Modifier le code source de la section : Liens externes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p class="mw-empty-elt"> </p> <ul><li class="mw-empty-elt"></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la recherche<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q178801?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/monism/"><span class="lang-en" lang="en"><i>Stanford Encyclopedia of Philosophy</i></span></a></li> </ul></span> </li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers">Notices dans des dictionnaires ou encyclopédies généralistes<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q178801?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/topic/monism-philosophy"><i>Britannica</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://denstoredanske.lex.dk//monisme/"><i>Den Store Danske Encyklopædi</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snl.no/monisme"><i>Store norske leksikon</i></a></li> </ul></div></li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers"><a href="/wiki/Autorit%C3%A9_(sciences_de_l%27information)" title="Autorité (sciences de l&#39;information)">Notices d'autorité</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q178801?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/sh85086855">LCCN</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4170453-8">GND</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&amp;local_base=NLX10&amp;find_code=UID&amp;request=987007543689005171">Israël</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&amp;local_base=aut&amp;ccl_term=ica=ph138716">Tchéquie</a></span></li> </ul></div></li></ul> <div class="navbox-container" style="clear:both;"> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Philosophie_de_l%27esprit" title="Modèle:Palette Philosophie de l&#39;esprit"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a>&#160;· <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Philosophie_de_l%27esprit&amp;action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Philosophie_de_l%27esprit" title="Philosophie de l&#39;esprit">Philosophie de l'esprit</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px">Concepts</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Conscience" title="Conscience">Conscience</a> <ul><li><a href="/wiki/Conscience_ph%C3%A9nom%C3%A9nale" title="Conscience phénoménale">phénoménale</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Corps_(biologie)" title="Corps (biologie)">Corps</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89mergence" title="Émergence">Émergence</a></li> <li><a href="/wiki/Esprit" title="Esprit">Esprit</a></li> <li><a href="/wiki/Foss%C3%A9_explicatif" title="Fossé explicatif">Fossé explicatif</a></li> <li><a href="/wiki/Intentionnalit%C3%A9" title="Intentionnalité">Intentionnalité</a></li> <li><a href="/wiki/Qualia" title="Qualia">Qualia</a></li> <li><a href="/wiki/Sciences_cognitives" title="Sciences cognitives">Sciences cognitives</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px">Problèmes et principales théories</th> <td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;;"><table class="navbox-subgroup" style=""> <tbody><tr> <th class="navbox-group" style="width:100px"><a href="/wiki/Probl%C3%A8me_corps-esprit" title="Problème corps-esprit">Problème corps-esprit</a></th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><table class="navbox-subgroup" style=""> <tbody><tr> <th class="navbox-group" style="width:100px"><a href="/wiki/Dualisme_(philosophie_de_l%27esprit)" title="Dualisme (philosophie de l&#39;esprit)">Dualisme</a></th> <td class="navbox-list" style=";"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Dualisme_cart%C3%A9sien" title="Dualisme cartésien">cartésien</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89piph%C3%A9nom%C3%A9nisme" title="Épiphénoménisme">Épiphénoménisme</a></li> <li><a href="/wiki/Occasionnalisme" title="Occasionnalisme">Occasionnalisme</a></li> <li><a href="/wiki/Panpsychisme" title="Panpsychisme">Panpsychisme</a></li> <li><a href="/wiki/Parall%C3%A9lisme_(philosophie)" title="Parallélisme (philosophie)">Parallélisme</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px"><a class="mw-selflink selflink">Monisme</a> (<small><a href="/wiki/Mat%C3%A9rialisme" title="Matérialisme">Matérialisme</a> ou <a href="/wiki/Physicalisme" title="Physicalisme">Physicalisme</a></small>)</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=";"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/B%C3%A9haviorisme_logique" title="Béhaviorisme logique">Béhaviorisme logique</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89mergentisme" title="Émergentisme">Émergentisme</a></li> <li><a href="/wiki/Fonctionnalisme_(philosophie)" title="Fonctionnalisme (philosophie)">Fonctionnalisme</a> <ul><li><a href="/wiki/Computationnalisme" title="Computationnalisme">Computationnalisme</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9ductionnisme" title="Réductionnisme">Réductionnisme</a></li> <li><a href="/wiki/Th%C3%A9orie_de_l%27identit%C3%A9_esprit-cerveau" title="Théorie de l&#39;identité esprit-cerveau">Théorie de l'identité esprit-cerveau</a></li> <li><a href="/wiki/Th%C3%A9orie_du_double_aspect" title="Théorie du double aspect">Théorie du double aspect</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px"><a href="/wiki/Probl%C3%A8me_difficile_de_la_conscience" title="Problème difficile de la conscience">Problème difficile de la conscience</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/%C3%89mergentisme" title="Émergentisme">Émergentisme</a> <ul><li><small><a href="/wiki/Th%C3%A9orie_de_l%27information_int%C3%A9gr%C3%A9e" title="Théorie de l&#39;information intégrée">Théorie de l'information intégrée</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Th%C3%A9orie_de_l%27espace_de_travail_global" title="Théorie de l&#39;espace de travail global">Théorie de l'espace de travail global</a></small></li></ul></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9ductionnisme" title="Réductionnisme">Réductionnisme</a> <ul><li><ul><li><small><a href="/wiki/R%C3%A9duction_objective_orchestr%C3%A9e" title="Réduction objective orchestrée">Réduction objective orchestrée</a></small></li> <li><small><a href="/wiki/Karl_H._Pribram" title="Karl H. Pribram">Modèle holonomique</a></small></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Panpsychisme" title="Panpsychisme">Panpsychisme</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px">Méta-théories</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/%C3%89liminativisme" title="Éliminativisme">Éliminativisme</a> <ul><li><a href="/wiki/%C3%89liminativisme#L&#39;«_illusionnisme_»_:_élimination_des_concepts_phénoménaux" title="Éliminativisme">Illusionnisme</a> (<small><a href="/wiki/Th%C3%A9orie_du_sch%C3%A9ma_d%27attention" title="Théorie du schéma d&#39;attention">Théorie du schéma d'attention</a></small>)</li></ul></li> <li><a href="/wiki/Myst%C3%A9rianisme" title="Mystérianisme">Mystérianisme</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px">Autres problèmes</th> <td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Psychologie_na%C3%AFve" title="Psychologie naïve">Psychologie du sens commun</a></li> <li><a href="/wiki/Philosophie_de_la_perception" title="Philosophie de la perception">Philosophie de la perception</a></li> <li><a href="/wiki/Identit%C3%A9_psychophysique" title="Identité psychophysique">Identité psychophysique</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="width:100px">Expériences de pensées</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Cerveau_chinois" title="Cerveau chinois">Cerveau chinois</a></li> <li><a href="/wiki/Chambre_chinoise" title="Chambre chinoise">Chambre chinoise</a></li> <li><a href="/wiki/Zombie_(philosophie)" title="Zombie (philosophie)">p-zombie</a></li> <li><a href="/wiki/Argument_de_la_connaissance" title="Argument de la connaissance">Argument de la connaissance</a></li> <li><i><a href="/wiki/Quel_effet_cela_fait-il_d%27%C3%AAtre_une_chauve-souris_%3F" title="Quel effet cela fait-il d&#39;être une chauve-souris ?">Quel effet cela fait-il d'être une chauve-souris&#160;?</a></i></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <td class="navbox-banner" style="" colspan="2"><a href="/wiki/Liste_de_philosophes_de_l%27esprit" title="Liste de philosophes de l&#39;esprit">Liste de philosophes de l'esprit</a></td></tr></tbody></table> </div> <ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail"><li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Philosophie" title="Portail de la philosophie"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Portal_Philosophy_Icon.svg/40px-Portal_Philosophy_Icon.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Portal_Philosophy_Icon.svg/60px-Portal_Philosophy_Icon.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Philosophie" title="Portail:Philosophie">Portail de la philosophie</a></span> </span></li> </ul> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐web.eqiad.main‐6b5b474f4‐wwssr Cached time: 20250328090251 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 0.365 seconds Real time usage: 0.536 seconds Preprocessor visited node count: 4515/1000000 Post‐expand include size: 72467/2097152 bytes Template argument size: 16736/2097152 bytes Highest expansion depth: 17/100 Expensive parser function count: 1/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 17478/5000000 bytes Lua time usage: 0.119/10.000 seconds Lua memory usage: 5910930/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 1/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 417.348 1 -total 26.14% 109.100 1 Modèle:Liens 19.63% 81.937 1 Modèle:Références 12.10% 50.486 1 Modèle:Chapitre 10.47% 43.715 1 Modèle:Palette 8.92% 37.241 1 Modèle:Palette_Philosophie_de_l&#039;esprit 7.75% 32.352 1 Modèle:Méta_palette_de_navigation 7.52% 31.379 1 Modèle:Voir_homonymes 7.40% 30.904 1 Modèle:Proj 7.14% 29.807 1 Modèle:Méta_bandeau_de_note --> <!-- Saved in parser cache with key frwiki:pcache:54934:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250328090251 and revision id 220318862. Rendering was triggered because: page-view --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ce document provient de «&#160;<a dir="ltr" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Monisme&amp;oldid=220318862">https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Monisme&amp;oldid=220318862</a>&#160;».</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Accueil" title="Catégorie:Accueil">Catégories</a> : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Th%C3%A9orie_de_philosophie_de_l%27esprit" title="Catégorie:Théorie de philosophie de l&#039;esprit">Théorie de philosophie de l&#039;esprit</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Philosophie_des_sciences" title="Catégorie:Philosophie des sciences">Philosophie des sciences</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Philosophie_naturaliste" title="Catégorie:Philosophie naturaliste">Philosophie naturaliste</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Th%C3%A9orie_m%C3%A9taphysique" title="Catégorie:Théorie métaphysique">Théorie métaphysique</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Catégories cachées : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_avec_une_section_vide_ou_incompl%C3%A8te" title="Catégorie:Article avec une section vide ou incomplète">Article avec une section vide ou incomplète</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_contenant_un_appel_%C3%A0_traduction_en_anglais" title="Catégorie:Article contenant un appel à traduction en anglais">Article contenant un appel à traduction en anglais</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3123" title="Catégorie:Page utilisant P3123">Page utilisant P3123</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_externes" title="Catégorie:Page pointant vers des bases externes">Page pointant vers des bases externes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_recherche" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la recherche">Page pointant vers des bases relatives à la recherche</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1417" title="Catégorie:Page utilisant P1417">Page utilisant P1417</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8313" title="Catégorie:Page utilisant P8313">Page utilisant P8313</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4342" title="Catégorie:Page utilisant P4342">Page utilisant P4342</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_dictionnaires_ou_encyclop%C3%A9dies_g%C3%A9n%C3%A9ralistes" title="Catégorie:Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes">Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_Wikip%C3%A9dia_avec_notice_d%27autorit%C3%A9" title="Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d&#039;autorité">Article de Wikipédia avec notice d&#039;autorité</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Philosophie/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Philosophie/Articles liés">Portail:Philosophie/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Soci%C3%A9t%C3%A9/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Société/Articles liés">Portail:Société/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Sciences_humaines_et_sociales/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Sciences humaines et sociales/Articles liés">Portail:Sciences humaines et sociales/Articles liés</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> La dernière modification de cette page a été faite le 15 novembre 2024 à 19:13.</li> <li id="footer-info-copyright"><span style="white-space: normal"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citation_et_r%C3%A9utilisation_du_contenu_de_Wikip%C3%A9dia" title="Wikipédia:Citation et réutilisation du contenu de Wikipédia">Droit d'auteur</a>&#160;: les textes sont disponibles sous <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr">licence Creative Commons attribution, partage dans les mêmes conditions</a>&#160;; d’autres conditions peuvent s’appliquer. Voyez les <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/fr">conditions d’utilisation</a> pour plus de détails, ainsi que les <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Cr%C3%A9dits_graphiques" title="Wikipédia:Crédits graphiques">crédits graphiques</a>. En cas de réutilisation des textes de cette page, voyez <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Citer/Monisme" title="Spécial:Citer/Monisme">comment citer les auteurs et mentionner la licence</a>.<br /> Wikipedia® est une marque déposée de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a href="/wiki/501c" title="501c">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/fr">Politique de confidentialité</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:%C3%80_propos_de_Wikip%C3%A9dia">À propos de Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Avertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux">Avertissements</a></li> <li id="footer-places-contact"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Wikipédia:Contact">Contact</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code de conduite</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Développeurs</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fr.wikipedia.org">Statistiques</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Déclaration sur les témoins (cookies)</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Monisme&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Version mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://www.wikimedia.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Monisme</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>65 langues</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Ajouter un sujet</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5c6f46dcf-trxjz","wgBackendResponseTime":217,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.365","walltime":"0.536","ppvisitednodes":{"value":4515,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":72467,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":16736,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":17,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":17478,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 417.348 1 -total"," 26.14% 109.100 1 Modèle:Liens"," 19.63% 81.937 1 Modèle:Références"," 12.10% 50.486 1 Modèle:Chapitre"," 10.47% 43.715 1 Modèle:Palette"," 8.92% 37.241 1 Modèle:Palette_Philosophie_de_l\u0026#039;esprit"," 7.75% 32.352 1 Modèle:Méta_palette_de_navigation"," 7.52% 31.379 1 Modèle:Voir_homonymes"," 7.40% 30.904 1 Modèle:Proj"," 7.14% 29.807 1 Modèle:Méta_bandeau_de_note"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.119","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5910930,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-6b5b474f4-wwssr","timestamp":"20250328090251","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Monisme","url":"https:\/\/fr.wikipedia.org\/wiki\/Monisme","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q178801","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q178801","author":{"@type":"Organization","name":"Contributeurs aux projets Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Fondation Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-02-28T14:05:06Z","dateModified":"2024-11-15T18:13:52Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/07\/Ernst_Mach_Inner_perspective.jpg","headline":"position philosophique affirmant l'unit\u00e9 indivisible de l'\u00eatre"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10