CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="fa" dir="rtl"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>گیتی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )fawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[".\t,","٫\t٬"],"wgDigitTransformTable":[ "0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9\t%","۰\t۱\t۲\t۳\t۴\t۵\t۶\t۷\t۸\t۹\t٪"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","ژانویه","فوریه","مارس","آوریل","مه","ژوئن","ژوئیه","اوت","سپتامبر","اکتبر","نوامبر","دسامبر"],"wgRequestId":"36548a39-e759-4303-8e10-9372f7cc4bd2","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"گیتی","wgTitle":"گیتی","wgCurRevisionId":40678243,"wgRevisionId":40678243,"wgArticleId":345880,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["صفحه‌های دارای تابع تجزیه‌گر آرایش‌عدد با آرگومان غیرعددی","صفحه‌هایی که از یادکرد وب با پارامتر وضعیت پیوند استفاده می‌کنند","یادکردهای دارای منبع به زبان انگلیسی", "نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی","نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان","صفحه‌های دارای پیوند مرده","نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان","صفحه‌های حاوی پیوند جادویی آی‌اس‌بی‌ان","مقاله‌های دارای شرح مختصر","شرح مختصر متفاوت با ویکی‌داده","مقاله‌های دارای واژگان به زبان انگلیسی","مقاله‌های دارای واژگان به زبان یونانی باستان (تا ۱۴۵۳)","مقاله‌های دارای الگوهای سرنویس با صفحه هدف ناموجود","صفحه‌هایی که از الگوی گفتاورد به‌طور نادرست استفاده می‌کنند","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های BNF", "مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های EMU","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های GND","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های J9U","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های LCCN","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های LNB","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های NDL","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های NKC","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های معیوب NLK","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های FAST","مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های TDVİA","نوشتارهای صوتی","گیتی","جای‌ها","کیهان‌شناسی فیزیکی","محیط زیست‌ها","مقاله‌های موضوعات اصلی","مفهوم‌ها در اخترشناسی"], "wgPageViewLanguage":"fa","wgPageContentLanguage":"fa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"گیتی","wgRelevantArticleId":345880,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgRedirectedFrom":"دنیا","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"status":{"levels":1}}},"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fa","pageLanguageDir":"rtl","pageVariantFallbacks":"fa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgInternalRedirectTargetUrl":"/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C","wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false, "wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q1","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":true,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.math.styles":"ready","ext.tmh.player.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES= ["mediawiki.action.view.redirect","ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.tmh.player","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Edittools","ext.gadget.EasyNewSection","ext.gadget.signit","ext.gadget.decodesummary","ext.gadget.Watchlist","ext.gadget.switcher","ext.gadget.refToolbar","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fa&modules=ext.cite.styles%7Cext.math.styles%7Cext.tmh.player.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg/1200px-NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1096"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg/800px-NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="730"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg/640px-NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="584"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="گیتی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fa.m.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="ویرایش" href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="ویکی‌پدیا (fa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="خوراک اتم برای ویکی‌پدیا" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki rtl sitedir-rtl mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-گیتی rootpage-گیتی skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">پرش به محتوا</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="وبگاه"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="منوی اصلی" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">منوی اصلی</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">منوی اصلی</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">نهفتن</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> بازدید محتوا </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" title="مشاهدهٔ صفحهٔ اصلی [z]" accesskey="z"><span>صفحهٔ اصلی</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%86%DB%8C" title="یافتن اطلاعات پس‌زمینه پیرامون رویدادهای کنونی"><span>رویدادهای کنونی</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%81%DB%8C" title="آوردن یک صفحهٔ تصادفی [x]" accesskey="x"><span>مقالهٔ تصادفی</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-collaboration" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-collaboration" > <div class="vector-menu-heading"> همکاری </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1" title="فهرستی از تغییرات اخیر ویکی [r]" accesskey="r"><span>تغییرات اخیر</span></a></li><li id="n-cooperateing" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C"><span>ویکی‌نویس شوید!</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA" title="مکانی برای دریافتن"><span>راهنما</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="//fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B3_%D8%A8%D8%A7_%D9%85%D8%A7"><span>تماس با ویکی‌پدیا</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%D9%94_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="ویکی‌پدیا" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fa.svg" style="width: 6em; height: 2em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="دانشنامهٔ آزاد" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fa.svg" width="72" height="18" style="width: 4.5em; height: 1.125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%88" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="جستجو در ویکی‌پدیا [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>جستجو</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="جستجو در ویکی‌پدیا" aria-label="جستجو در ویکی‌پدیا" autocapitalize="sentences" title="جستجو در ویکی‌پدیا [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="ویژه:جستجو"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">جستجو</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="ابزارهای شخصی"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ظاهر"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="تغییر ظاهر اندازهٔ قلم، عرض و رنگ صفحه" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ظاهر" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ظاهر</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_fa.wikipedia.org&uselang=fa" class=""><span>کمک مالی</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C&returnto=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="از شما دعوت می‌شود که یک حساب ایجاد کنید و وارد شوید؛ هرچند که این کار اختیاری است." class=""><span>ایجاد حساب</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87&returnto=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="توصیه می‌شود که به سامانه وارد شوید، گرچه اجباری نیست [o]" accesskey="o" class=""><span>ورود</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="گزینه‌های بیشتر" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ابزارهای شخصی" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ابزارهای شخصی</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="منوی کاربری" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_fa.wikipedia.org&uselang=fa"><span>کمک مالی</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D8%A8_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DB%8C&returnto=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="از شما دعوت می‌شود که یک حساب ایجاد کنید و وارد شوید؛ هرچند که این کار اختیاری است."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>ایجاد حساب</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87&returnto=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="توصیه می‌شود که به سامانه وارد شوید، گرچه اجباری نیست [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>ورود</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> صفحه‌هایی برای ویرایشگرانی که از سامانه خارج شدند <a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D9%85%D9%82%D8%AF%D9%85%D9%87" aria-label="دربارهٔ ویرایش‌کردن بیشتر بدانید"><span>بیشتر بدانید</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%86" title="فهرست ویرایش‌ها انجام شده از این نشانی آی‌پی [y]" accesskey="y"><span>مشارکت‌ها</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D9%85%D9%86" title="بحث پیرامون ویرایش‌های این نشانی آی‌پی [n]" accesskey="n"><span>بحث</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="وبگاه"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="فهرست" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">فهرست</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">نهفتن</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">بخش آغازین</div> </a> </li> <li id="toc-تعریف" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#تعریف"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۱</span> <span>تعریف</span> </div> </a> <ul id="toc-تعریف-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ریشه‌شناسی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ریشه‌شناسی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۲</span> <span>ریشه‌شناسی</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-ریشه‌شناسی-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های ریشه‌شناسی</span> </button> <ul id="toc-ریشه‌شناسی-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-مترادف‌ها" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#مترادف‌ها"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۲.۱</span> <span>مترادف‌ها</span> </div> </a> <ul id="toc-مترادف‌ها-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-گاه‌شماری_و_مه‌بانگ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#گاه‌شماری_و_مه‌بانگ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۳</span> <span>گاه‌شماری و مه‌بانگ</span> </div> </a> <ul id="toc-گاه‌شماری_و_مه‌بانگ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ویژگی‌های_فیزیکی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ویژگی‌های_فیزیکی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴</span> <span>ویژگی‌های فیزیکی</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-ویژگی‌های_فیزیکی-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های ویژگی‌های فیزیکی</span> </button> <ul id="toc-ویژگی‌های_فیزیکی-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-اندازه_و_نواحی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#اندازه_و_نواحی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۱</span> <span>اندازه و نواحی</span> </div> </a> <ul id="toc-اندازه_و_نواحی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-انبساط_و_سن" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#انبساط_و_سن"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۲</span> <span>انبساط و سن</span> </div> </a> <ul id="toc-انبساط_و_سن-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-فضازمان" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#فضازمان"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۳</span> <span>فضازمان</span> </div> </a> <ul id="toc-فضازمان-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-شکل" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#شکل"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۴</span> <span>شکل</span> </div> </a> <ul id="toc-شکل-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-امکان_حیات" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#امکان_حیات"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۴.۵</span> <span>امکان حیات</span> </div> </a> <ul id="toc-امکان_حیات-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-ترکیب" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ترکیب"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵</span> <span>ترکیب</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-ترکیب-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های ترکیب</span> </button> <ul id="toc-ترکیب-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-انرژی_تاریک" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#انرژی_تاریک"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۱</span> <span>انرژی تاریک</span> </div> </a> <ul id="toc-انرژی_تاریک-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ماده_تاریک" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ماده_تاریک"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۲</span> <span>ماده تاریک</span> </div> </a> <ul id="toc-ماده_تاریک-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ماده_معمولی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ماده_معمولی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۳</span> <span>ماده معمولی</span> </div> </a> <ul id="toc-ماده_معمولی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ذرات" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ذرات"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۴</span> <span>ذرات</span> </div> </a> <ul id="toc-ذرات-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-هادرون" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#هادرون"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۴.۱</span> <span>هادرون</span> </div> </a> <ul id="toc-هادرون-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-لپتون" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#لپتون"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۴.۲</span> <span>لپتون</span> </div> </a> <ul id="toc-لپتون-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-فوتون" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#فوتون"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۵.۴.۳</span> <span>فوتون</span> </div> </a> <ul id="toc-فوتون-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-مدل‌های_کیهان‌شناسی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#مدل‌های_کیهان‌شناسی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۶</span> <span>مدل‌های کیهان‌شناسی</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-مدل‌های_کیهان‌شناسی-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های مدل‌های کیهان‌شناسی</span> </button> <ul id="toc-مدل‌های_کیهان‌شناسی-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-مدل_جهان_بر_اساس_نسبیت_عام" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#مدل_جهان_بر_اساس_نسبیت_عام"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۶.۱</span> <span>مدل جهان بر اساس نسبیت عام</span> </div> </a> <ul id="toc-مدل_جهان_بر_اساس_نسبیت_عام-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-فرضیه_چندجهانی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#فرضیه_چندجهانی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۶.۲</span> <span>فرضیه چندجهانی</span> </div> </a> <ul id="toc-فرضیه_چندجهانی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-تکامل_تاریخی_مفاهیم" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#تکامل_تاریخی_مفاهیم"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۷</span> <span>تکامل تاریخی مفاهیم</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-تکامل_تاریخی_مفاهیم-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>تغییر وضعیت زیربخش‌های تکامل تاریخی مفاهیم</span> </button> <ul id="toc-تکامل_تاریخی_مفاهیم-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-افسانه‌شناسی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#افسانه‌شناسی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۷.۱</span> <span>افسانه‌شناسی</span> </div> </a> <ul id="toc-افسانه‌شناسی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-مدل‌های_فلسفی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#مدل‌های_فلسفی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۷.۲</span> <span>مدل‌های فلسفی</span> </div> </a> <ul id="toc-مدل‌های_فلسفی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-مفاهیم_نجومی" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#مفاهیم_نجومی"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۷.۳</span> <span>مفاهیم نجومی</span> </div> </a> <ul id="toc-مفاهیم_نجومی-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-جستارهای_وابسته" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#جستارهای_وابسته"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۸</span> <span>جستارهای وابسته</span> </div> </a> <ul id="toc-جستارهای_وابسته-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-یادداشت‌ها" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#یادداشت‌ها"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۹</span> <span>یادداشت‌ها</span> </div> </a> <ul id="toc-یادداشت‌ها-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-پانویس" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#پانویس"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۱۰</span> <span>پانویس</span> </div> </a> <ul id="toc-پانویس-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-منابع" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#منابع"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">۱۱</span> <span>منابع</span> </div> </a> <ul id="toc-منابع-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="فهرست" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تغییر وضعیت فهرست محتویات" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">تغییر وضعیت فهرست محتویات</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">گیتی</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="به مقاله‌ای به یک زبان دیگر بروید. به ۱۸۵ زبان در دسترس است." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-185" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">۱۸۵ زبان</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Heelal" title="Heelal–آفریکانس" lang="af" hreflang="af" data-title="Heelal" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="آفریکانس" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–آلمانی سوئیسی" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Universum" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="آلمانی سوئیسی" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8C%A0%E1%8D%88%E1%88%AD" title="ጠፈር–امهری" lang="am" hreflang="am" data-title="ጠፈር" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="امهری" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–آراگونی" lang="an" hreflang="an" data-title="Universo" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="آراگونی" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%A1_%D9%83%D9%88%D9%86%D9%8A" title="فضاء كوني–عربی" lang="ar" hreflang="ar" data-title="فضاء كوني" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="عربی" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%AC%DC%92%DC%9D%DC%A0" title="ܬܒܝܠ–آرامی" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܬܒܝܠ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="آرامی" class="interlanguage-link-target"><span>ܐܪܡܝܐ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%88%D9%86" title="كون–عربی مراکشی" lang="ary" hreflang="ary" data-title="كون" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="عربی مراکشی" class="interlanguage-link-target"><span>الدارجة</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D9%88%D9%86" title="كون–عربی مصری" lang="arz" hreflang="arz" data-title="كون" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="عربی مصری" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A3%E0%A7%8D%E0%A6%A1" title="বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড–آسامی" lang="as" hreflang="as" data-title="বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="آسامی" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Universu" title="Universu–آستوری" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Universu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="آستوری" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Kainat" title="Kainat–ترکی آذربایجانی" lang="az" hreflang="az" data-title="Kainat" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="ترکی آذربایجانی" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%A6%D9%88%D8%B1%D9%86" title="ائورن–South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="ائورن" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D3%99%D0%BC" title="Ғаләм–باشقیری" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Ғаләм" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="باشقیری" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/W%C3%B6dall" title="Wödall–باواریایی" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Wödall" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="باواریایی" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/V%C4%97sata" title="Vėsata–ساموگیتی" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Vėsata" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="ساموگیتی" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Uniberso" title="Uniberso–Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Uniberso" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Сусвет–بلاروسی" lang="be" hreflang="be" data-title="Сусвет" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="بلاروسی" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%81%D1%8C%D0%B2%D0%B5%D1%82" title="Сусьвет–بلاروسی (دستورخط کلاسیک)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Сусьвет" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="بلاروسی (دستورخط کلاسیک)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Вселена–بلغاری" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Вселена" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="بلغاری" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1" title="ब्रह्मांड–Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="ब्रह्मांड" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC" title="মহাবিশ্ব–بنگالی" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মহাবিশ্ব" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="بنگالی" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%87%E0%BD%B2%E0%BD%82%E0%BC%8B%E0%BD%A2%E0%BE%9F%E0%BD%BA%E0%BD%93%E0%BC%8B" title="འཇིག་རྟེན་–تبتی" lang="bo" hreflang="bo" data-title="འཇིག་རྟེན་" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="تبتی" class="interlanguage-link-target"><span>བོད་ཡིག</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Hollved" title="Hollved–برتون" lang="br" hreflang="br" data-title="Hollved" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="برتون" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Svemir" title="Svemir–بوسنیایی" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Svemir" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="بوسنیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta–Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%88%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%BD" title="Оршолон–Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Оршолон" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers–کاتالان" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Univers" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="کاتالان" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/%E1%B9%B2%CC%84-d%C3%AAu" title="Ṳ̄-dêu–چینی مین شرقی" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Ṳ̄-dêu" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="چینی مین شرقی" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B8" title="Вселенни–چچنی" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Вселенни" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="چچنی" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Uniberso" title="Uniberso–سبویی" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Uniberso" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="سبویی" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chr mw-list-item"><a href="https://chr.wikipedia.org/wiki/%E1%8E%A6%E1%8E%B8%E1%8E%B6%E1%8E%AF_%E1%8E%A6%E1%8E%B8%E1%8E%BE%E1%8F%97" title="ᎦᎸᎶᎯ ᎦᎸᎾᏗ–چروکی" lang="chr" hreflang="chr" data-title="ᎦᎸᎶᎯ ᎦᎸᎾᏗ" data-language-autonym="ᏣᎳᎩ" data-language-local-name="چروکی" class="interlanguage-link-target"><span>ᏣᎳᎩ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%DB%95%D8%B1%D8%AF%D9%88%D9%88%D9%86" title="گەردوون–کردی مرکزی" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="گەردوون" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="کردی مرکزی" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Vesm%C3%ADr" title="Vesmír–چکی" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Vesmír" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="چکی" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Wszechswiat" title="Wszechswiat–کاشوبی" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Wszechswiat" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="کاشوبی" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%D1%83%D1%82_%D0%A2%C4%95%D0%BD%D1%87%D0%B5" title="Çут Тĕнче–چوواشی" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çут Тĕнче" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="چوواشی" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Bydysawd_(seryddiaeth)" title="Bydysawd (seryddiaeth)–ولزی" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Bydysawd (seryddiaeth)" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="ولزی" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Universet" title="Universet–دانمارکی" lang="da" hreflang="da" data-title="Universet" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="دانمارکی" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/Dunia" title="Dunia–Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="Dunia" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target"><span>Dagbanli</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–آلمانی" lang="de" hreflang="de" data-title="Universum" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="آلمانی" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Kainat" title="Kainat–Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Kainat" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Uniwersum" title="Uniwersum–صُربی سفلی" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Uniwersum" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="صُربی سفلی" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%8D%CE%BC%CF%80%CE%B1%CE%BD" title="Σύμπαν–یونانی" lang="el" hreflang="el" data-title="Σύμπαν" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="یونانی" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe–انگلیسی" lang="en" hreflang="en" data-title="Universe" data-language-autonym="English" data-language-local-name="انگلیسی" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–اسپرانتو" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Universo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="اسپرانتو" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–اسپانیایی" lang="es" hreflang="es" data-title="Universo" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="اسپانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–استونیایی" lang="et" hreflang="et" data-title="Universum" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="استونیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Unibertsoa" title="Unibertsoa–باسکی" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Unibertsoa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="باسکی" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Universu" title="Universu–اکسترامادورایی" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Universu" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="اکسترامادورایی" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Maailmankaikkeus" title="Maailmankaikkeus–فنلاندی" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Maailmankaikkeus" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="فنلاندی" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Vuravura_taucoko" title="Vuravura taucoko–فیجیایی" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Vuravura taucoko" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="فیجیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Alheimurin" title="Alheimurin–فارویی" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Alheimurin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="فارویی" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers–فرانسوی" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Univers" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="فرانسوی" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/%C3%85%C3%A5l" title="Åål–فریزی شمالی" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Åål" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="فریزی شمالی" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Hielal" title="Hielal–فریسی غربی" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Hielal" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="فریسی غربی" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Cruinne" title="Cruinne–ایرلندی" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Cruinne" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="ایرلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Liniv%C3%A8r" title="Linivèr–Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Linivèr" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Domhan" title="Domhan–گیلی اسکاتلندی" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Domhan" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="گیلی اسکاتلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–گالیسیایی" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Universo" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="گالیسیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Arapy" title="Arapy–گوارانی" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Arapy" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="گوارانی" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gor mw-list-item"><a href="https://gor.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta–گورونتالو" lang="gor" hreflang="gor" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Bahasa Hulontalo" data-language-local-name="گورونتالو" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Hulontalo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AC%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BE%E0%AA%82%E0%AA%A1" title="બ્રહ્માંડ–گجراتی" lang="gu" hreflang="gu" data-title="બ્રહ્માંડ" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="گجراتی" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AE-chhiu" title="Yî-chhiu–Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Yî-chhiu" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%99%D7%A7%D7%95%D7%9D" title="היקום–عبری" lang="he" hreflang="he" data-title="היקום" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="عبری" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="ब्रह्माण्ड–هندی" lang="hi" hreflang="hi" data-title="ब्रह्माण्ड" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="هندی" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Sansaar" title="Sansaar–هندی فیجیایی" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Sansaar" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="هندی فیجیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Svemir" title="Svemir–کروات" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Svemir" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="کروات" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Liniv%C3%A8" title="Linivè–هائیتیایی" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Linivè" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="هائیتیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Vil%C3%A1gegyetem" title="Világegyetem–مجاری" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Világegyetem" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="مجاری" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8F%D5%AB%D5%A5%D5%A6%D5%A5%D6%80%D6%84" title="Տիեզերք–ارمنی" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Տիեզերք" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ارمنی" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%8F%D5%AB%D5%A5%D5%A6%D5%A5%D6%80%D6%84" title="Տիեզերք–Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Տիեզերք" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–اینترلینگوا" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Universo" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="اینترلینگوا" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Dunya_raya" title="Dunya raya–ایبانی" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Dunya raya" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="ایبانی" class="interlanguage-link-target"><span>Jaku Iban</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta–اندونزیایی" lang="id" hreflang="id" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="اندونزیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe–اکسیدنتال" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Universe" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="اکسیدنتال" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Eluigwe_na_Ala" title="Eluigwe na Ala–ایگبویی" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Eluigwe na Ala" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="ایگبویی" class="interlanguage-link-target"><span>Igbo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Law-ang" title="Law-ang–ایلوکویی" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Law-ang" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ایلوکویی" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Айлам–اینگوشی" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Айлам" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="اینگوشی" class="interlanguage-link-target"><span>ГӀалгӀай</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–ایدو" lang="io" hreflang="io" data-title="Universo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ایدو" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Alheimurinn" title="Alheimurinn–ایسلندی" lang="is" hreflang="is" data-title="Alheimurinn" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="ایسلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–ایتالیایی" lang="it" hreflang="it" data-title="Universo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="ایتالیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙–ژاپنی" lang="ja" hreflang="ja" data-title="宇宙" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="ژاپنی" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Yunivoers" title="Yunivoers–Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Yunivoers" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target"><span>Patois</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Jagat" title="Jagat–جاوه‌ای" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Jagat" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="جاوه‌ای" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A7%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9D" title="სამყარო–گرجی" lang="ka" hreflang="ka" data-title="სამყარო" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="گرجی" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Ame%C9%A3rad" title="Ameɣrad–قبایلی" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Ameɣrad" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="قبایلی" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Әлем–قزاقی" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Әлем" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="قزاقی" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B5%E0%B2%BF%E0%B2%B6%E0%B3%8D%E0%B2%B5" title="ವಿಶ್ವ–کانارا" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ವಿಶ್ವ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="کانارا" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%9A%B0%EC%A3%BC" title="우주–کره‌ای" lang="ko" hreflang="ko" data-title="우주" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="کره‌ای" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%BC" title="Болум–قره‌چایی‐بالکاری" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Болум" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="قره‌چایی‐بالکاری" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8E%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B1" title="سَمسار–کشمیری" lang="ks" hreflang="ks" data-title="سَمسار" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="کشمیری" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Gerd%C3%BBn" title="Gerdûn–کردی" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Gerdûn" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="کردی" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Ollvys" title="Ollvys–کورنی" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Ollvys" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="کورنی" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Аалам–قرقیزی" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Аалам" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="قرقیزی" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–لاتین" lang="la" hreflang="la" data-title="Universum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="لاتین" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–لوگزامبورگی" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Universum" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="لوگزامبورگی" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D1%80-%D1%86%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D1%80" title="Чилер-цавар–لزگی" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Чилер-цавар" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="لزگی" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Universo" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–لیمبورگی" lang="li" hreflang="li" data-title="Universum" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="لیمبورگی" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–Ligurian" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Universo" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurian" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers–Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Univers" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/%C3%9Cnivers" title="Ünivers–لومبارد" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Ünivers" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="لومبارد" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BB%80%E0%BA%AD%E0%BA%81%E0%BA%B0%E0%BA%9E%E0%BA%BB%E0%BA%9A" title="ເອກະພົບ–لائوسی" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ເອກະພົບ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="لائوسی" class="interlanguage-link-target"><span>ລາວ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Visata" title="Visata–لیتوانیایی" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Visata" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="لیتوانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Visums" title="Visums–لتونیایی" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Visums" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="لتونیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Alam_samasta" title="Alam samasta–مینانگ‌کابویی" lang="min" hreflang="min" data-title="Alam samasta" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="مینانگ‌کابویی" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B0" title="Вселена–مقدونی" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Вселена" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="مقدونی" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AA%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%AA%E0%B4%9E%E0%B5%8D%E0%B4%9A%E0%B4%82" title="പ്രപഞ്ചം–مالایالامی" lang="ml" hreflang="ml" data-title="പ്രപഞ്ചം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="مالایالامی" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%87%D0%BB%D0%BE%D0%BD" title="Орчлон–مغولی" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Орчлон" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="مغولی" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5" title="विश्व–مراتی" lang="mr" hreflang="mr" data-title="विश्व" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="مراتی" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Alam_semesta" title="Alam semesta–مالایی" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Alam semesta" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="مالایی" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Ouniberso" title="Ouniberso–میراندی" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Ouniberso" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="میراندی" class="interlanguage-link-target"><span>Mirandés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%85%E1%80%80%E1%80%BC%E1%80%9D%E1%80%A0%E1%80%AC" title="စကြဝဠာ–برمه‌ای" lang="my" hreflang="my" data-title="စကြဝဠာ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="برمه‌ای" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%87%D9%88%D9%86" title="کهون–مازندرانی" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="کهون" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="مازندرانی" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Cemanahuatl" title="Cemanahuatl–Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Cemanahuatl" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target"><span>Nāhuatl</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Annevierzo" title="Annevierzo–ناپلی" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Annevierzo" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="ناپلی" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–آلمانی سفلی" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Universum" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="آلمانی سفلی" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Hielal" title="Hielal–ساکسونی سفلی" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Hielal" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="ساکسونی سفلی" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1" title="ब्रह्माण्ड–نپالی" lang="ne" hreflang="ne" data-title="ब्रह्माण्ड" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="نپالی" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Heelal" title="Heelal–هلندی" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Heelal" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="هلندی" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Universet" title="Universet–نروژی نی‌نُشک" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Universet" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="نروژی نی‌نُشک" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Universet" title="Universet–نروژی بوک‌مُل" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Universet" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="نروژی بوک‌مُل" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe–Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Universe" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target"><span>Novial</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Eunivers" title="Eunivers–Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Eunivers" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nv mw-list-item"><a href="https://nv.wikipedia.org/wiki/Y%C3%A1gh%C3%A1hook%C3%A1%C3%A1n" title="Yágháhookáán–ناواهویی" lang="nv" hreflang="nv" data-title="Yágháhookáán" data-language-autonym="Diné bizaad" data-language-local-name="ناواهویی" class="interlanguage-link-target"><span>Diné bizaad</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Univ%C3%A8rs" title="Univèrs–اکسیتان" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Univèrs" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="اکسیتان" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Hawaa" title="Hawaa–اورومویی" lang="om" hreflang="om" data-title="Hawaa" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="اورومویی" class="interlanguage-link-target"><span>Oromoo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A1" title="ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ–پنجابی" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="پنجابی" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Sikluban" title="Sikluban–پامپانگایی" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Sikluban" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="پامپانگایی" class="interlanguage-link-target"><span>Kapampangan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–پاپیامنتو" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Universo" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="پاپیامنتو" class="interlanguage-link-target"><span>Papiamentu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pfl mw-list-item"><a href="https://pfl.wikipedia.org/wiki/Weltall" title="Weltall–Palatine German" lang="pfl" hreflang="pfl" data-title="Weltall" data-language-autonym="Pälzisch" data-language-local-name="Palatine German" class="interlanguage-link-target"><span>Pälzisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat–لهستانی" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Wszechświat" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="لهستانی" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers–پیدمونتی" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Univers" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="پیدمونتی" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%A6%D9%86%D8%A7%D8%AA" title="کائنات–پنجابی" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="کائنات" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="پنجابی" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%AA" title="کاينات–پشتو" lang="ps" hreflang="ps" data-title="کاينات" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="پشتو" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Universo" title="Universo–پرتغالی" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Universo" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="پرتغالی" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Hinantin_pacha" title="Hinantin pacha–کچوایی" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Hinantin pacha" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="کچوایی" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Jegeya" title="Jegeya–Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Jegeya" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target"><span>Romani čhib</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Univers" title="Univers–رومانیایی" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Univers" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="رومانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F" title="Вселенная–روسی" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Вселенная" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="روسی" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D1%81%D0%BC%D1%96%D1%80" title="Весмір–Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Весмір" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%9A%E1%B1%A3%E1%B1%9F%E1%B1%9D" title="ᱚᱣᱟᱝ–سانتالی" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱚᱣᱟᱝ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="سانتالی" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="مقالهٔ برگزیده"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Universu" title="Universu–سیسیلی" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Universu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="سیسیلی" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%B4%D9%BD%D9%8A" title="سرشٽي–سندی" lang="sd" hreflang="sd" data-title="سرشٽي" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="سندی" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Svemir" title="Svemir–صرب و کرواتی" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Svemir" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="صرب و کرواتی" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B7%80%E0%B7%92%E0%B7%81%E0%B7%8A%E0%B7%80%E0%B6%BA" title="විශ්වය–سینهالی" lang="si" hreflang="si" data-title="විශ්වය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="سینهالی" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Universe" title="Universe–انگلیسی ساده" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Universe" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="انگلیسی ساده" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Vesm%C3%ADr" title="Vesmír–اسلواکی" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Vesmír" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="اسلواکی" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Vesolje" title="Vesolje–اسلوونیایی" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Vesolje" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="اسلوونیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Denga_neNyika" title="Denga neNyika–شونایی" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Denga neNyika" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="شونایی" class="interlanguage-link-target"><span>ChiShona</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Koon" title="Koon–سومالیایی" lang="so" hreflang="so" data-title="Koon" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="سومالیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Soomaaliga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Gjith%C3%ABsia" title="Gjithësia–آلبانیایی" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Gjithësia" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="آلبانیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%80" title="Свемир–صربی" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Свемир" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="صربی" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Al" title="Al–Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Al" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Jagat" title="Jagat–سوندایی" lang="su" hreflang="su" data-title="Jagat" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="سوندایی" class="interlanguage-link-target"><span>Sunda</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="مقالهٔ توصیه‌شده"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Universum" title="Universum–سوئدی" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Universum" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="سوئدی" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Ulimwengu" title="Ulimwengu–سواحیلی" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Ulimwengu" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="سواحیلی" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat–سیلزیایی" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Wszechświat" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="سیلزیایی" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%85%E0%AE%A3%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AE%AE%E0%AF%8D" title="அண்டம்–تامیلی" lang="ta" hreflang="ta" data-title="அண்டம்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="تامیلی" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B5%E0%B0%BF%E0%B0%B6%E0%B1%8D%E0%B0%B5%E0%B0%82" title="విశ్వం–تلوگویی" lang="te" hreflang="te" data-title="విశ్వం" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="تلوگویی" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BB%D0%B0%D0%BC" title="Олам–تاجیکی" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Олам" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="تاجیکی" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%80%E0%B8%AD%E0%B8%81%E0%B8%A0%E0%B8%9E" title="เอกภพ–تایلندی" lang="th" hreflang="th" data-title="เอกภพ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="تایلندی" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Uniberso" title="Uniberso–تاگالوگی" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Uniberso" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="تاگالوگی" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Evren" title="Evren–ترکی استانبولی" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Evren" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="ترکی استانبولی" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Matilo" title="Matilo–تسونگایی" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Matilo" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="تسونگایی" class="interlanguage-link-target"><span>Xitsonga</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D3%99%D0%BC" title="Галәм–تاتاری" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Галәм" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="تاتاری" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tw mw-list-item"><a href="https://tw.wikipedia.org/wiki/Amansan" title="Amansan–توی‌یایی" lang="tw" hreflang="tw" data-title="Amansan" data-language-autonym="Twi" data-language-local-name="توی‌یایی" class="interlanguage-link-target"><span>Twi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%B3%D1%8B%D1%82_%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B5" title="Югыт дунне–اودمورتی" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Югыт дунне" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="اودمورتی" class="interlanguage-link-target"><span>Удмурт</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%81%D0%B5%D1%81%D0%B2%D1%96%D1%82" title="Всесвіт–اوکراینی" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Всесвіт" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="اوکراینی" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%A6%D9%86%D8%A7%D8%AA" title="کائنات–اردو" lang="ur" hreflang="ur" data-title="کائنات" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="اردو" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Olam" title="Olam–ازبکی" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Olam" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ازبکی" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Mir" title="Mir–وپس" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Mir" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="وپس" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_tr%E1%BB%A5" title="Vũ trụ–ویتنامی" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Vũ trụ" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="ویتنامی" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Univiers" title="Univiers–والونی" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Univiers" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="والونی" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Sangkalibutan" title="Sangkalibutan–وارایی" lang="war" hreflang="war" data-title="Sangkalibutan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="وارایی" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙–وو" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="宇宙" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="وو" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Ihlabathi" title="Ihlabathi–خوسایی" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Ihlabathi" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="خوسایی" class="interlanguage-link-target"><span>IsiXhosa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9D%E1%83%A5%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A3" title="ოქიანუ–Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ოქიანუ" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%95%D7%A0%D7%99%D7%95%D7%95%D7%A2%D7%A8%D7%A1" title="אוניווערס–یدی" lang="yi" hreflang="yi" data-title="אוניווערס" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="یدی" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Yijcou" title="Yijcou–چوانگی" lang="za" hreflang="za" data-title="Yijcou" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="چوانگی" class="interlanguage-link-target"><span>Vahcuengh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zgh mw-list-item"><a href="https://zgh.wikipedia.org/wiki/%E2%B5%89%E2%B5%96%E2%B5%A3%E2%B5%A1%E2%B5%94" title="ⵉⵖⵣⵡⵔ–آمازیغی معیار مراکش" lang="zgh" hreflang="zgh" data-title="ⵉⵖⵣⵡⵔ" data-language-autonym="ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ" data-language-local-name="آمازیغی معیار مراکش" class="interlanguage-link-target"><span>ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="مقالهٔ خوب"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙–چینی" lang="zh" hreflang="zh" data-title="宇宙" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="چینی" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙–چینی ادبی" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="宇宙" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="چینی ادبی" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/%C3%9A-ti%C5%AB" title="Ú-tiū–مین نان" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Ú-tiū" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="مین نان" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%87%E5%AE%99" title="宇宙–کانتونی" lang="yue" hreflang="yue" data-title="宇宙" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="کانتونی" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/UMkhathilibe" title="UMkhathilibe–زولویی" lang="zu" hreflang="zu" data-title="UMkhathilibe" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="زولویی" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1#sitelinks-wikipedia" title="ویرایش پیوندهای بین‌زبانی" class="wbc-editpage">ویرایش پیوندها</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="فضاهای نام"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="دیدن صفحهٔ محتویات [c]" accesskey="c"><span>مقاله</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB:%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" rel="discussion" title="گفتگو پیرامون محتوای صفحه [t]" accesskey="t"><span>بحث</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="تغییر گونهٔ زبان" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">فارسی</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="بازدیدها"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C"><span>خواندن</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit" title="ویرایش کد مبدأ این صفحه [e]" accesskey="e"><span>ویرایش</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=history" title="نسخه‌های پیشین این صفحه [h]" accesskey="h"><span>نمایش تاریخچه</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ابزارهای صفحه"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ابزارها" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">ابزارها</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ابزارها</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">نهفتن</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="گزینه‌های بیشتر" > <div class="vector-menu-heading"> عمل‌ها </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C"><span>خواندن</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit" title="ویرایش کد مبدأ این صفحه [e]" accesskey="e"><span>ویرایش</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=history"><span>نمایش تاریخچه</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> عمومی </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D9%86_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="فهرست همهٔ صفحه‌هایی که به این صفحه پیوند می‌دهند [j]" accesskey="j"><span>پیوندها به این صفحه</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%AA%D8%BA%DB%8C%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D8%B7/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" rel="nofollow" title="تغییرات اخیر صفحه‌هایی که این صفحه به آن‌ها پیوند دارد [k]" accesskey="k"><span>تغییرات مرتبط</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/ویکی‌پدیا:بارگذاری" title="بارگذاری تصاویر و پرونده‌های دیگر [u]" accesskey="u"><span>بارگذاری پرونده</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87" title="فهرستی از همهٔ صفحه‌های ویژه [q]" accesskey="q"><span>صفحه‌های ویژه</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&oldid=40678243" title="پیوند پایدار به این نسخه از این صفحه"><span>پیوند پایدار</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=info" title="اطلاعات بیشتر دربارهٔ این صفحه"><span>اطلاعات صفحه</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF&page=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&id=40678243&wpFormIdentifier=titleform" title="اطلاعات در خصوص چگونگی یادکرد این صفحه"><span>یادکرد این صفحه</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25DA%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25DB%258C"><span>دریافت نشانی کوتاه‌شده</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:QrCode&url=https%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25DA%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25DB%258C"><span>بارگیری کد QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> نسخه‌برداری </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:DownloadAsPdf&page=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=show-download-screen"><span>بارگیری به‌صورت PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&printable=yes" title="نسخهٔ قابل چاپ این صفحه [p]" accesskey="p"><span>نسخهٔ قابل چاپ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> در پروژه‌های دیگر </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Universe" hreflang="en"><span>ویکی‌انبار</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1" title="پیوند به آیتم متصل‌شدۀ مخزن داده‌ها [g]" accesskey="g"><span>آیتم ویکی‌داده</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ابزارهای صفحه"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ظاهر"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ظاهر</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">انتقال به نوار کناری</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">نهفتن</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"><span class="mw-redirectedfrom">(تغییرمسیر از <a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7&redirect=no" class="mw-redirect" title="دنیا">دنیا</a>)</span></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-rtl mw-parser-output" lang="fa" dir="rtl"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r35841839">.mw-parser-output .hatnote{font-style:italic}.mw-parser-output div.hatnote{padding-right:1.6em;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .hatnote i{font-style:normal}.mw-parser-output .hatnote+link+.hatnote{margin-top:-0.5em}</style><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">«دنیا» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7_(%D8%A7%D8%A8%D9%87%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C)" class="mw-disambig" title="دنیا (ابهام‌زدایی)">دنیا (ابهام‌زدایی)</a> را ببینید.</div> <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">کل فضا و زمان و محتویات آن‌ها</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r35359648">.mw-parser-output .infobox-subbox{padding:0;border:none;margin:-3px;width:auto;min-width:100%;font-size:100%;clear:none;float:none;background-color:transparent}.mw-parser-output .infobox-3cols-child{margin:auto}.mw-parser-output .infobox .navbar{font-size:100%}body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-header,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-subheader,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-above,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-title,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-image,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-full-data,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-below{text-align:center}</style><table class="infobox"><caption class="infobox-title">گیتی</caption><tbody><tr><td colspan="2" class="infobox-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg/300px-NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg" decoding="async" width="300" height="274" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg/450px-NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg/600px-NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg 2x" data-file-width="2300" data-file-height="2100" /></a></span><div class="infobox-caption">تصویر <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%D9%81%D8%B1%D8%A7%DA%98%D8%B1%D9%81_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="زمینه فراژرف هابل">زمینه فراژرف هابل</a>، برخی از دورترین کهکشان‌هایی را نمایش می‌دهد که با فناوری‌های امروزی قابل دیدن هستند. هر یک از میلیاردها ستاره تشکیل شده‌اند. این تصویر بخش بسیار کوچکی از آسمان (اندازهٔ ظاهری آن ۱٫۷۹ برابر ماه کامل) را نشان می‌دهد.<sup id="cite_ref-spacetelescope.org_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-spacetelescope.org-1"><span class="cite-bracket">[</span>۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></div></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">سن</th><td class="infobox-data">۰٫۰۲۱ ± ۱۳٫۷۹۹ میلیارد سال<sup id="cite_ref-Planck_2015_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-Planck_2015-2"><span class="cite-bracket">[</span>۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">قطر</th><td class="infobox-data">ناشناخته<sup id="cite_ref-Brian_Greene_2011_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Brian_Greene_2011-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> قطر <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a>: <span style="direction:ltr; unicode-bidi:embed;"><span class="nowrap"><span style="display:none" class="sortkey">۷۰۲۶۸۸۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰♠</span>۸٫۸<span style="margin-left:۰٫۲۵em;margin-right:۰٫۱۵em;">×</span>۱۰<sup>۲۶</sup> m</span></span> <span class="nowrap">(۲۸٫۵ G<a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">pc</a> or 93 G<a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="سال نوری">ly</a>)</span><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">جرم (ماده معمولی)</th><td class="infobox-data">حداقل ۱۰<sup>۵۳</sup> کیلوگرم<sup id="cite_ref-Paul_Davies_2006_43_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-Paul_Davies_2006_43-5"><span class="cite-bracket">[</span>۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">چگالی متوسط</th><td class="infobox-data">۹٫۹ x 10<sup>−۳۰</sup> g/cm<sup>۳</sup><sup id="cite_ref-wmap_universe_made_of_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-wmap_universe_made_of-6"><span class="cite-bracket">[</span>۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">دمای متوسط</th><td class="infobox-data">۲/۷۲۵۴۸ <a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86" title="کلوین">کلوین</a> (-۲۷۰/۴ <a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B3%DB%8C%D9%88%D8%B3" title="سلسیوس">°C</a> یا -۴۵۴/۸ <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%D8%AA" title="فارنهایت">°F</a>)<sup id="cite_ref-Fixsen_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-Fixsen-7"><span class="cite-bracket">[</span>۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">محتویات اصلی</th><td class="infobox-data">ماده معمولی (باریونی) (۴٫۹٪)<br /><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a> (۲۶٫۸٪)<br /><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a> (۶۸٫۳٪)<sup id="cite_ref-planck2013parameters_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-planck2013parameters-8"><span class="cite-bracket">[</span>۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr><tr><th scope="row" class="infobox-label">شکل</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="شکل جهان">تخت</a> با حاشیه خطای ۰/۴٪<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td></tr></tbody></table> <p><b>گیتی</b> (به <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="زبان انگلیسی">انگلیسی</a>: <span lang="en" title="متن به زبان انگلیسی"><bdi>Universe</bdi></span>) اشاره به تمامی هستی و کائنات و عالم دارد که عبارت است از کل <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="فضا">فضا</a>، <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="زمان">زمان</a><sup id="cite_ref-spacetime_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-spacetime-10"><span class="cite-bracket">[</span>الف<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و محتویات آن‌ها،<sup id="cite_ref-Zeilik1998_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-Zeilik1998-11"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> که شامل <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%87" title="سیاره">سیارگان</a>، <a href="/wiki/%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87" title="ستاره">ستارگان</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="کهکشان">کهکشان‌ها</a> و همهٔ اشکال دیگر <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C" title="انرژی">انرژی</a> می‌شود. نظریهٔ <a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a> پذیرفته‌شده‌ترین توصیف <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">کیهان‌شناختی</a> از تکامل جهان<sup id="cite_ref-synomyms_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-synomyms-12"><span class="cite-bracket">[</span>ب<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> است. بنا بر تخمین‌های این نظریه، فضا و زمان با هم در حدود <span style="direction:ltr; unicode-bidi:embed;"><span class="nowrap"><span style="display:none" class="sortkey">۷۰۰۱۱۳۷۹۹۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰♠</span>۱۳٫۷۹۹<span style="margin-left:۰٫۳em;margin-right:۰٫۱۵em;">±</span>۰٫۰۲۱</span></span> میلیارد سال قبل پدید آمدند،<sup id="cite_ref-Planck_2015_2-1" class="reference"><a href="#cite_note-Planck_2015-2"><span class="cite-bracket">[</span>۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و از آن زمان جهان پیوسته در حال انبساط بوده‌است. اگر چه اندازهٔ فضایی گیتی هنوز ناشناخته‌است<sup id="cite_ref-Brian_Greene_2011_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-Brian_Greene_2011-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ولی معادله تورم کیهانی نشان می‌دهد که قطر آن باید حداقل ۲۳ <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%86" title="تریلیون">تریلیون</a> <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="سال نوری">سال نوری</a> باشد<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و می‌توان اندازهٔ <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a> را به‌دست‌آورد که در حال حاضر تقریباً ۹۳ میلیارد سال نوری است. </p><p>به دانش شناخت و مطالعه گیتی، <a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%88%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="اونیورسولوژی (صفحه وجود ندارد)">اونیوِرسولوژی</a> یا <a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="گیتی‌شناسی (صفحه وجود ندارد)">گیتی‌شناسی</a> گفته می‌شود. </p><p>نخستین مدل‌های کیهان‌شناسی که توسط <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="فلسفه یونان باستان">یونانیان باستان</a> و <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%87%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="فلسفه هندی">فیلسوفان هندی</a> پدید آمدند، <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه زمین مرکزی">زمین-مرکز</a> بودند و زمین را مرکز جهان می‌دانستند.<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Routledge_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-Routledge-15"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> با گذشت قرن‌ها، مشاهدات نجومی دقیق‌تر به <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3_%DA%A9%D9%88%D9%BE%D8%B1%D9%86%DB%8C%DA%A9" title="نیکلاس کوپرنیک">نیکلاس کوپرنیک</a> کمک کرد تا <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه خورشید مرکزی">مدل خورشید-مرکزی</a> را بر پایهٔ مرکزیت <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%AF" title="خورشید">خورشید</a> در <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B8%D9%88%D9%85%D9%87_%D8%B4%D9%85%D8%B3%DB%8C" title="منظومه شمسی">منظومهٔ خورشیدی</a> ارائه دهد. <a href="/wiki/%D8%A2%DB%8C%D8%B2%D8%A7%DA%A9_%D9%86%DB%8C%D9%88%D8%AA%D9%86" title="آیزاک نیوتن">سر ایزاک نیوتن</a> با بهره‌گیری از کارهای کوپرنیک و همچنین مشاهدات <a href="/wiki/%D8%AA%DB%8C%DA%A9%D9%88_%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%87" title="تیکو براهه">تیکو براهه</a> و <a href="/wiki/%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%86_%DA%A9%D9%BE%D9%84%D8%B1" title="قوانین کپلر">قوانین گردش سیاره‌ای کپلر</a>، <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4_%D9%86%DB%8C%D9%88%D8%AA%D9%86" title="قانون جهانی گرانش نیوتن">قانون جهانی گرانش</a> را معرفی کرد. </p><p>با پیشرفت‌های بعدی که در مشاهدات حاصل شد، مشخص شد که خورشید تنها یکی از صدها میلیارد ستارهٔ موجود در <a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C" title="راه شیری">کهکشان راه شیری</a> است که خود تنها یکی از چند صد میلیارد کهکشان موجود در کیهان است. بسیاری از ستارگان در کهکشان سیاره دارند. در مقیاس بزرگ کهکشان‌ها به شکل یکنواختی توزیع شده‌اند و در همهٔ جهت‌ها یکسان هستند در نتیجه جهان گوشه یا مرکز ندارد. در مقیاس‌هاس کوچکتر کهکشان‌ها در <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="خوشه کهکشانی">خوشه‌ها</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابرخوشه کهکشانی">ابرخوشه‌های</a> کهکشانی پراکنده شده‌اند که <a href="/wiki/%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="رشته‌کهکشان">رشته‌کهکشان‌ها</a> و <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D9%87_%D9%BE%D9%88%DA%86_(%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C)" class="mw-redirect" title="ناحیه پوچ (اخترشناسی)">نواحی پوچ</a> را در فضا تشکیل می‌دهند.<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> کشف‌هایی که در اوایل قرن بیستم رخ داد، نشان دادند که جهان آغازی داشته‌است و ازآن زمان فضا در حال انبساط<sup id="cite_ref-Hawking_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-Hawking-17"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> با نرخی رو به افزایش بوده‌است.<sup id="cite_ref-nobel_2011_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-nobel_2011-18"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>طبق نظریهٔ مه‌بانگ، <a href="/wiki/%DA%86%DA%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C" title="چگالی">چگالی</a> ماده و انرژی موجود اولیه با انبساط جهان کاهش یافت پس از یک دوره انبساط بسیار سریع که در حدود <sup>−۳۲</sup>۱۰ ثانیه طول کشید و دورهٔ تورمی نامیده می‌شود و جدایی <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="نیروهای بنیادی">نیروهای بنیادی</a> چهارگانه از یکدیگر، جهان به تدریج سرد شد و انبساط آن نیز ادامه یافت و امکان پیدایش <a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%85%DB%8C" title="ذرات زیراتمی">ذرات زیراتمی</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%85" title="اتم">اتم‌های</a> ساده فراهم شد. <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a> به تدریج جمع شد و تحت تأثیر اثر <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a> آن رشته‌کهکشان‌ها و نواحی پوچ شکل گرفتند. ابرهای غول‌پیکر هیدروژن و هلیم به تدریج به جاهایی که ماده تاریک در آن چگالی بالاتری داشت کشیده شدند و نخستین ستارگان، کهکشان‌ها و هرآنچه امروز دیده می‌شود را به‌وجود آوردند. </p><p>از مطالعهٔ حرکت کهکشان‌ها کشف شد که باید ماده بسیار بیشتری از آنچه در اجسام مرئی (ستارگان، سحابی‌ها و گازهای میان‌ستاره‌ای) دیده می‌شود، در جهان موجود باشد. این ماده نامرئی به نام ماده تاریک شناخته می‌شود.<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (دلیل <i>تاریک</i> نامیدن این نوع ماده آن است که شواهد غیر مستقیم زیادی بر وجود آن دلالت دارند اما هرگز مستقیماً دیده نشده). مدل <a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%DB%8C_%D8%A7%D9%85" title="لامبدا-سی دی ام">لامبدا-سی‌دی‌ام</a> که پذیرفته‌شده‌ترین مدل جهان است، پیشنهاد می‌دهد که در حدود۱٫۲٪ ± ۶۹٫۲٪ از جرم و انرژی موجود در جهان، یک <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="ثابت کیهان‌شناسی">ثابت کیهان‌شناسی</a> است که مسئول انبساط جهان است و حدود ۱٫۱٪ ± ۲۵٫۸٪ نیز ماده تاریک است.<sup id="cite_ref-planck_2015_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-planck_2015-20"><span class="cite-bracket">[</span>۱۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در نتیجه مادهٔ معمولی (باریونی) تنها ۰٫۱٪ ± ۴٫۸۴٪ از جهان فیزیکی است.<sup id="cite_ref-planck_2015_20-1" class="reference"><a href="#cite_note-planck_2015-20"><span class="cite-bracket">[</span>۱۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ستارگان، سیارات، و ابرهای گازی قابل مشاهده تنها در حدود ۶٪ ماده عادی (باریونی) را تشکیل می‌دهند.<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>۱۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>فرضیه‌های رقیب متعددی در مورد <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سرانجام کیهان">سرانجام جهان</a> و آنچه قبل از مه‌بانگ بوده‌است مطرح شده‌اند اما سایر فیزیکدانان و فلاسفه از گمانه‌زنی در این مورد خودداری می‌کنند، زیرا تردید دارند که وضعیت‌های ماقبل مه‌بانگ هرگز در دسترس دانش بشری قرار گیرند. برخی فیزیکدانان فرضیات <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فرضیه چندجهانی">چندجهانی</a> مختلفی ارائه داده‌اند که در آن‌ها جهان ما به عنوان یکی از چندین جهان مشابه موجود، در نظر گرفته می‌شود.<sup id="cite_ref-Brian_Greene_2011_3-2" class="reference"><a href="#cite_note-Brian_Greene_2011-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-EllisKS032_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>۲۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="تعریف"><span id=".D8.AA.D8.B9.D8.B1.DB.8C.D9.81"></span>تعریف</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=1" title="ویرایش بخش: تعریف"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><span><video id="mwe_player_0" poster="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/300px--NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.jpg" controls="" preload="none" data-mw-tmh="" class="mw-file-element" width="300" height="169" data-durationhint="50" data-mwtitle="NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm" data-mwprovider="wikimediacommons" resource="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm"><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.480p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="480p.vp9.webm" data-width="854" data-height="480" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.720p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="720p.vp9.webm" data-width="1280" data-height="720" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.1080p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="1080p.vp9.webm" data-width="1920" data-height="1080" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm" type="video/webm; codecs="vp9"" data-width="3840" data-height="2160" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.144p.mjpeg.mov" type="video/quicktime" data-transcodekey="144p.mjpeg.mov" data-width="256" data-height="144" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.240p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="240p.vp9.webm" data-width="426" data-height="240" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.360p.vp9.webm" type="video/webm; codecs="vp9, opus"" data-transcodekey="360p.vp9.webm" data-width="640" data-height="360" /><source src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/5/57/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm/NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm.360p.webm" type="video/webm; codecs="vp8, vorbis"" data-transcodekey="360p.webm" data-width="640" data-height="360" /></video></span><figcaption><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%D9%81%D8%B1%D8%A7%DA%98%D8%B1%D9%81_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="زمینه فراژرف هابل">زمینه فراژرف هابل</a></figcaption></figure> <p>تعریف جهان فیزیکی عبارت است از کل <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="فضا">فضا</a> و <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="زمان">زمان</a> (<a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a>) و محتویات آنها.<sup id="cite_ref-Zeilik1998_11-1" class="reference"><a href="#cite_note-Zeilik1998-11"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>این محتویات شامل کل انرژی در اشکال مختلف آن مثل <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="تابش الکترومغناطیسی">تابش الکترومغناطیسی</a> و ماده؛ و بنابراین کل سیارات، <a href="/wiki/%D9%82%D9%85%D8%B1" title="قمر">اقمار</a>، ستارگان و کهکشانها و محتویات فضای میان‌کهکشانی می‌شود.<sup id="cite_ref-Britannica_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-Britannica-24"><span class="cite-bracket">[</span>۲۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>۲۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>۲۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> جهان همچنین شامل <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="قانون (فیزیک)">قوانین فیزیکی</a> است که روی انرژی و ماده تأثیر می‌گذارند؛ مانند <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DA%AF%DB%8C" title="قانون پایستگی">قوانین پایستگی</a>، <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C%DA%A9_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DA%A9" title="مکانیک کلاسیک">مکانیک کلاسیک</a> و <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA" title="نظریه نسبیت">نسبیت</a>.<sup id="cite_ref-Schreuder2014_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-Schreuder2014-27"><span class="cite-bracket">[</span>۲۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>جهان اغلب به عنوان «تمامیت وجود»، یا <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%D9%87%E2%80%8C%DA%86%DB%8C%D8%B2" title="همه‌چیز">هرچیزی</a> که وجود دارد، هرآنچه وجود داشته‌است و هرآنچه به‌وجود خواهد آمد؛ تعریف می‌شود.<sup id="cite_ref-Schreuder2014_27-1" class="reference"><a href="#cite_note-Schreuder2014-27"><span class="cite-bracket">[</span>۲۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> به نظر برخی از فلاسفه و دانشمندان، حتی ایده‌ها مثل <a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%DB%8C%D8%A7%D8%AA" title="ریاضیات">ریاضیات</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82" title="منطق">منطق</a> را نیز باید جزئی از تعریف جهان دانست.<sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">[</span>۲۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>۲۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>۲۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> واژه جهان همچنین ممکن است اشاره به مفاهیم دیگری همچون کیهان، دنیا و طبیعت به کار رود.<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">[</span>۳۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Bolonkin2011_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-Bolonkin2011-33"><span class="cite-bracket">[</span>۳۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ریشه‌شناسی"><span id=".D8.B1.DB.8C.D8.B4.D9.87.E2.80.8C.D8.B4.D9.86.D8.A7.D8.B3.DB.8C"></span>ریشه‌شناسی</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=2" title="ویرایش بخش: ریشه‌شناسی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">همچنین ببینید: <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="کیهان">کیهان</a>، <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="طبیعت">طبیعت</a>، <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="جهان">جهان</a>، و <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کره‌های آسمانی">کره‌های آسمانی</a></div> <p>معادل انگلیسی واژهٔ جهان، Universe است که خود برگرفته از واژهٔ کهن <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%DB%8C_(%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86)" class="mw-redirect" title="فرانسوی (زبان)">فرانسوی</a> univers است که آن نیز به نوبه خود در واژهٔ <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D9%84%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D9%86" class="mw-redirect" title="زبان لاتین">لاتینِ</a> universum ریشه دارد.<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>۳۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این واژه لاتین توسط <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%B3%D8%B1%D9%88%D9%86" title="سیسرون">سیسرون</a> و بعدها توسط نویسندگان لاتین دیگر در معانی کم‌وبیش یکسانی با معنی امروزی آن در زبان به کار رفته‌است.<sup id="cite_ref-lewis_short_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-lewis_short-35"><span class="cite-bracket">[</span>۳۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="مترادف‌ها"><span id=".D9.85.D8.AA.D8.B1.D8.A7.D8.AF.D9.81.E2.80.8C.D9.87.D8.A7"></span>مترادف‌ها</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=3" title="ویرایش بخش: مترادف‌ها"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>یکی از واژگان رایج برای جهان در میان <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="یونانیان باستان">یونانیان باستان</a>، از زمان <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D8%AB%D8%A7%D8%BA%D9%88%D8%B1%D8%AB" class="mw-redirect" title="فیثاغورث">فیثاغورث</a> به بعد، واژهٔ <span lang="grc" title="متن به زبان یونانی باستان (تا ۱۴۵۳)"><bdi>τὸ πᾶν</bdi></span> (<i>توپان</i> به معنی «همه») بود که به عنوان کل ماده و فضا تعریف می‌شد و همچنین <span lang="grc" title="متن به زبان یونانی باستان (تا ۱۴۵۳)"><bdi>τὸ ὅλον</bdi></span> (<i>تو هولون</i> به معنی «همه چیزها») که الزاماً شامل فضاهای خالی نمی‌شد.<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">[</span>۳۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>۳۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> واژه مترادف دیگر نیز <span lang="grc" title="متن به زبان یونانی باستان (تا ۱۴۵۳)"><bdi>ὁ κόσμος</bdi></span> (<i>هو کوسموس</i> به معنی «<a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7" class="mw-redirect" title="دنیا">دنیا</a>» یا «<a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="کیهان">کیهان</a>») بود.<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>۳۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مترادف‌هایی برای آن در زبان لاتین نیز وجود دارد (totum, mundus, natura)<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>۳۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و به زبان‌های امروزی نیز راه یافته‌اند، به عنوان مثال واژگان آلمانی Das All ,Weltal و Natur برای جهان استفاده می‌شوند. همان مترادف‌ها را در <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="زبان انگلیسی">زبان انگلیسی</a> نیز می‌توان یافت: واژه <i lang="en" title="متن به زبان انگلیسی"><bdi>everything</bdi></i> (مثلاً <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%87%D9%85%D9%87%E2%80%8C%DA%86%DB%8C%D8%B2" title="نظریه همه‌چیز">everything</a>), <i lang="en" title="متن به زبان انگلیسی"><bdi>cosmos</bdi></i> (مثلاً <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="کیهان‌شناسی">cosmology</a>), <i lang="en" title="متن به زبان انگلیسی"><bdi>world</bdi></i> (مثلاً <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%86%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87" title="دنیاهای چندگانه">many-worlds interpretation</a>) و <i lang="en" title="متن به زبان انگلیسی"><bdi>nature</bdi></i> (مثلاً <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%DB%8C" title="قانون طبیعی">natural law</a> یا <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%DB%8C" title="فلسفه طبیعی">natural philosophy</a>).<sup id="cite_ref-40" class="reference"><a href="#cite_note-40"><span class="cite-bracket">[</span>۳۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="گاه‌شماری_و_مه‌بانگ"><span id=".DA.AF.D8.A7.D9.87.E2.80.8C.D8.B4.D9.85.D8.A7.D8.B1.DB.8C_.D9.88_.D9.85.D9.87.E2.80.8C.D8.A8.D8.A7.D9.86.DA.AF"></span>گاه‌شماری و مه‌بانگ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=4" title="ویرایش بخش: گاه‌شماری و مه‌بانگ"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D9%87%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" class="mw-redirect" title="گاه‌شمار مهبانگ">گاه‌شمار مهبانگ</a></div> <div id="Container" class="toccolours" style="text-align: right; padding:0.5em 0 0 0; border-style:solid; float:left; padding:0 0.5em; margin:0.3em 0 0.8em 1.4em;"><div id="Title" style="background-color:#77bb77; font-weight:bold; padding:0.2em; text-align:center; margin:0.6em 0 1.2em 0"><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار طبیعت</a></div><div id="Contains-Timeline-Scale-Notes"><div style="text-align:right; position:relative; top:-1em;"><small><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="الگو:گاه‌شمار طبیعت"><span style="color:#002bb8;" title="این خط زمانی را در صفحهٔ خودش ببینید">ن</span></a> • <a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:گاه‌شمار طبیعت (صفحه وجود ندارد)"><span style="color:#002bb8;" title="گفتگو پیرامون این الگو">ب</span></a> • <span class="noprint plainlinksneverexpand" style="color:#002bb8;" title="می‌توانید این خط زمانی را ویرایش کنید. لطفاً پیش از ذخیره‌کردن، از پیش‌نمایش استفاده کنید."><a class="external text" href="https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA&action=edit">و</a></span></small></div><div id="Scale" style="width:3.1em; position:relative; top:-0.82em; margin-right: 5px; float:right; height:50em; padding:0px"><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:47.104862671208em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-13 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:45.293137183854em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:43.4814116965em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-12 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:41.669686209146em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:39.857960721791em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-11 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:38.046235234437em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:36.234509747083em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-10 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:34.422784259729em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:32.611058772375em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-9 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:30.799333285021em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:28.987607797666em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-8 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:27.175882310312em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:25.364156822958em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-7 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:23.552431335604em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:21.74070584825em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-6 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:19.928980360896em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:18.117254873542em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-5 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:16.305529386187em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:14.493803898833em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-4 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:12.682078411479em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:10.870352924125em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-3 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:9.0586274367708em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:7.2469019494166em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-2 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:5.4351764620625em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:3.6234509747083em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">-1 —</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:1.8117254873542em;"><span style="font-size:86%;white-space:nowrap;">–</span></div><div style="float:left; position:absolute; left:-1px; top:0em;"><span dir="rtl" style="font-size:86%;white-space:nowrap;">0 —</span></div></div><div id="ScaleBar" dir="rtl" style="width:1px; float:right; height:50em; padding:0; background-color:#242020"></div><div dir="rtl" id="Timeline" class="toccolours" style="font-size:100%; width:100%; height:50em; padding:0px; float:right; width:10em; border:none; background-color:#e5cc7f;"><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#000000; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:49.460105804768em; height:0.53989419523154em; margin-right:0em; width:10em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-1.16em; left:0.6em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-0.26994709761577em;"><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86#عصر_تاریکی" title="گاه‌شمار جهان"><span style="color:white;">عصر تاریکی</span></a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#555555; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:46.380172476266em; height:3.0799333285021em; margin-right:0em; width:10em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-1.36em; left:0.5em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-1.539966664251em;"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86" title="بازیونیده‌شدن"><span style="color:white;">بازیونیده‌شدن</span></a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#666666; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:16.450467425176em; height:29.929705051091em; margin-right:0em; width:10em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-2.56em; left:0.5em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-14.964852525545em;"><a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3#دوران_تفوق_ماده" title="فاکتور مقیاس"><span style="color:#99ffff;">دوره تفوق ماده</span></a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#7aa3cc; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:15.943184288717em; margin-right:0.1em; width:9.9em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:9.14em; left:-0em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-7.9715921443583em;"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1" class="mw-redirect" title="جهان شتاب‌دار"><span style="color:#99ffff;">انبساط شتابدار</span></a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#7aa3cc; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:15.943184288717em; margin-right:0em; width:10em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:6.39em; left:-0em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-7.9715921443583em;"><a href="/wiki/%D8%A2%D8%A8" title="آب"><span style="color:white;">آب</span></a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#b3d9ff; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:14.493803898833em; margin-right:0em; width:10em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:5.54em; left:0.75em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-7.2469019494166em;"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%AA%DA%A9%E2%80%8C%D8%B3%D9%84%D9%88%D9%84%DB%8C" title="جاندار تک‌سلولی">حیات تک‌ سلولی</a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#99ffff; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:12.682078411479em; margin-right:1.2em; width:8.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:2.39em; left:0.2em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-6.3410392057395em;"><a href="/wiki/%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%B3%D9%86%D8%AA%D8%B2" title="فتوسنتز">فتوسنتز</a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#b3ffdb; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:6.7033843032104em; margin-right:1.7em; width:8.3em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:0.14em; left:-0em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-3.3516921516052em;"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%B3%D9%84%D9%88%D9%84%DB%8C" title="جانداران چندسلولی">حیات<br />چند سلولی</a></span></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#cc9900; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:1.8841945068483em; margin-right:2.2em; width:7.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"><span style="position:relative; align:center; vertical-align:middle; bottom:-0.94209725342416em;"><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="مهره‌داران"><span style="color:white;">مهره‌داران</span></a></span></div></div></div><div id="Annotations" style="float:right; position:relative; width:13.25em"><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:50em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">نخستین لحظات جهان</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:49.278933256033em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D8%B3%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="جمعیت سستاره‌ای (صفحه وجود ندارد)">نخستین ستارگان</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:48.554243061091em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/w/index.php?title=GN-z11&action=edit&redlink=1" class="new" title="GN-z11 (صفحه وجود ندارد)">نخستین کهکشان</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:47.467207768679em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/w/index.php?title=J0313%E2%80%931806&action=edit&redlink=1" class="new" title="J0313–1806 (صفحه وجود ندارد)">اختروش</a> / <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%DA%86%D8%A7%D9%84%D9%87_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%AC%D8%B1%D9%85" title="سیاه‌چاله کلان‌جرم">سیاهچاله</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:41.74215522864em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7_%D9%82%D9%86%D8%B7%D9%88%D8%B1%D8%B3" title="امگا قنطورس">امگا قنطورس</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:36.234509747083em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%D8%A2%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%AF%D8%A7" title="کهکشان آندرومدا">کهکشان آندرومدا</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:31.886368577433em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C#شکل‌گیری" title="راه شیری">مارپیچ‌های راه شیری</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:24.639466628017em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%B3%DB%8C_%DB%B1%DB%B8%DB%B8" title="ان‌جی‌سی ۱۸۸">خوشه ستاره‌ای ان‌جی‌سی ۱۸۸</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:23.552431335604em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D9%81%D8%A7_%D9%82%D9%86%D8%B7%D9%88%D8%B1%D8%B3" title="آلفا قنطورس">آلفا قنطورس</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:21.74070584825em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:16.551924052468em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="زمین نخستین (صفحه وجود ندارد)">زمین</a> / <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%D9%84_%D9%88_%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84_%D9%85%D9%86%D8%B8%D9%88%D9%85%D9%87_%D8%B4%D9%85%D8%B3%DB%8C" title="تشکیل و تکامل منظومه شمسی">منظومهٔ شمسی</a></span></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:14.493803898833em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86_%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%87_%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="نخستین گونه‌های شناخته‌شده حیات (صفحه وجود ندارد)">حیات نخستین</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:12.682078411479em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%DA%A9%D8%B3%DB%8C%DA%98%D9%86" title="تاریخ زمین‌شناسی اکسیژن">نخستین اکسیژن</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:8.8774548880354em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%DA%A9%D8%B3%DB%8C%DA%98%D9%86" title="تاریخ زمین‌شناسی اکسیژن">اکسیژن جوی</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:7.6092470468875em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%E2%80%8C%D9%88%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D9%88%D8%AA%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="فرانس‌ویلیان بیوتا (صفحه وجود ندارد)">نخستین حیات چندسلولی</a></span></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:5.4351764620625em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/w/index.php?title=%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84_%D9%82%D8%A7%D8%B1%DA%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="تکامل قارچ (صفحه وجود ندارد)">نخستین قارچ‌ها</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:4.34814116965em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AB%D9%84_%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C" class="mw-redirect" title="تولید مثل جنسی">تولید مثل جنسی</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:2.8987607797666em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D9%88%DB%8C%D8%B3%E2%80%8C%D9%81%D8%B1%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="کویس‌فرا (صفحه وجود ندارد)">نخستین حیوانات</a>/<a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84%DB%8C_%DA%AF%DB%8C%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86#استعمار_زمین" class="mw-redirect" title="تاریخچه تکاملی گیاهان">گیاهان</a></span></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:1.9602869773172em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="انفجار کامبرین">انفجار کامبرین</a></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:0.90586274367708em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><span class="nowrap"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="پستانداران">نخستین پستانداران</a></span></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:0.090586274367708em;"><div class="annot-arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; right:-0em; float:right;"><span style="color:black;">→</span></div><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><span class="nowrap"><a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%85%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%86%D9%85%D8%A7" title="میمون انسان‌نما">میمون‌های انسان‌نما</a>/<a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان">انسان‌ها</a></span></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:3.6234509747083em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:1.25em; right:-18.6em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"><span style="display:block; text-align:center;"><a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%81%D8%B1%DA%AF%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA" title="سیر زمانی تاریخ فرگشتی حیات">ح<br />ی<br />ا<br />ت</a></span></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:12em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div><div class="annot-bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:25em;"><div class="annot-nudge" style="text-size:100%; float:right; position:relative; text-align:right; top:-0.75em; right:-0em; width:5em;"><span style="position:relative; width:auto; z-index:10; font-size:90%; color:black; vertical-align:middle; line-height:100%; bottom:0;"></span></div></div></div></div><div id="Legend" class="toccolours" align="left" style="margin-right:3.1em; border-style:none; float:left; clear:both;"></div><div id="Caption" class="toccolours" style="margin:0 0.5em; float:right; padding:0 auto; border-style:none; clear:both; text-align:center; width:26.5em"><div style="float: right;">(<a href="/w/index.php?title=%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%D8%A7%D9%84&action=edit&redlink=1" class="new" title="میلیارد سال (صفحه وجود ندارد)">میلیارد سال قبل</a>)</div></div></div> <p>مدل علمیِ پذیرفته‌شده برای توصیف تکامل جهان، نظریه <a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a> نام دارد.<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>۳۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">[</span>۴۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> بر اساس مدل مه‌بانگ، در نخستین لحظات، جهان در حالت بسیار <i>داغ</i> و <i>فشرده</i>ای بود و سپس منبسط و سرد شد. این مدل بر پایه <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA" title="نظریه نسبیت">نظریه نسبیت</a> عام اینشتین بنا شده و بر پیش‌فرضهایی همچون <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%DA%AF%D9%86" title="همگن">همگن</a> و <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%AF" class="mw-redirect" title="همسانگرد">همسانگرد</a> بودن فضا متکی است. نسخه‌ای از این مدل که با نام <a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%DB%8C_%D8%A7%D9%85" title="لامبدا-سی دی ام">لامبدا-سی‌دی‌ام</a> شناخته می‌شود، بر مبنای یک <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="ثابت کیهان‌شناسی">ثابت کیهانی</a> <i>لامبدا</i> و <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D8%B3%D8%B1%D8%AF" title="ماده تاریک سرد">ماده تاریک سرد</a> (CDM) ساخته‌شده و ساده‌ترین مدلی است که می‌تواند مشاهدات متعددی در جهان را به خوبی توضیح دهد. مدل مه‌بانگ قادر است برای مشاهداتی همچون <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تابش زمینه کیهانی">تابش زمینه کیهانی</a>، رابطه میان فاصله و میزان <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="انتقال به سرخ">انتقال به سرخ</a> کهکشان‌ها و فراوانی اتم‌های هیدروژن نسبت به هلیم، توضیح ارائه دهد. <span class="mw-default-size" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:CMB_Timeline300_no_WMAP-farsi.png" class="mw-file-description" title="دراین شکل تاریخ جهان به تصویر کشیده‌شده‌است. در این نمودار جهت زمان از چپ به راست است و یکی از ابعاد فضا نادیده گرفته‌شده‌است، بنابراین جهان را در هر مقطع دلخواهی از زمان می‌توان با یک برش قرصی از این نمودار نمایش داد."><img alt="دراین شکل تاریخ جهان به تصویر کشیده‌شده‌است. در این نمودار جهت زمان از چپ به راست است و یکی از ابعاد فضا نادیده گرفته‌شده‌است، بنابراین جهان را در هر مقطع دلخواهی از زمان می‌توان با یک برش قرصی از این نمودار نمایش داد." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/fa/f/f2/CMB_Timeline300_no_WMAP-farsi.png" decoding="async" width="392" height="254" class="mw-file-element" data-file-width="392" data-file-height="254" /></a></span> </p><p>وضعیت داغ و فشرده اولیه جهان، <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9" title="دوره پلانک">دوره پلانک</a> نامیده می‌شود؛ دوره کوتاهی از زمان ۰ تا یک واحد <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9" title="زمان پلانک">زمان پلانک</a> که تقریباً معادل <sup>۴۳-</sup>۱۰ ثانیه است. در طی دوره پلانک همه انواع ماده و انرژی در فضایی بسیار کوچک فشرده شده بودند و قدرت نیروی <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a> -که اکنون با اختلاف زیادی ضعیف‌ترین نیرو از بین نیروهای چهارگانه است- به اندازه <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="نیروهای بنیادی">نیروهای بنیادی</a> دیگر بود و احتمالاً <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="نیروهای بنیادی">نیروهای بنیادی</a> به صورت یک <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%AA_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF" title="نظریه وحدت بزرگ">نیروی واحد</a> به هم‌پیوسته بوده‌اند. از دوره پلانک به بعد، جهان پیوسته در حال <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="انبساط جهان">انبساط</a> بوده‌است تا به مقیاس کنونی خود رسیده و احتمالاً دوره بسیار کوتاهی از انبساط بسیار سریع (<a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تورم کیهانی">تورم کیهانی</a>) را نیز پشت‌سر گذاشته‌است که در <sup>۳۲-</sup>۱۰ ثانیه نخست رخ داده‌است.<sup id="cite_ref-Sivaram_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-Sivaram-43"><span class="cite-bracket">[</span>۴۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> انبساط جهان از انبساط‌هایی که در اطراف خود مشاهده می‌کنیم کاملاً متفاوت است. اشیا در فضا جابجایی فیزیکی نداشتند بلکه خود متریکی که فضا را تعریف می‌کند، در حال تغییر است. اگرچه اشیایی که در این <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a> قرار دارند نمی‌توانند با سرعتی بیشتر از <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D8%AA_%D9%86%D9%88%D8%B1" title="سرعت نور">سرعت نور</a> حرکت کنند، اما متریکی که بر فضازمان حکمرانی می‌کند، خود از این محدودیت مستثنی است. دوره تورمی نخستین توضیح می‌دهد که چرا فضا تخت است و بسیار بزرگتر از آن است که نور بتواند از آغاز جهان تا کنون، کل آن را طی کند. </p><p>در نخستین لحظات وجود جهان، چهار <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="نیروهای بنیادی">نیروی بنیادی</a> از هم جدا شدند. با ادامه سرد شدن جهان، در دوره‌های کوتاهی به نامهای <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="دوره کوارک">دوره کوارک</a> و <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86" title="دوره هادرون">دوره هادرون</a> و <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%84%D9%BE%D8%AA%D9%88%D9%86" title="دوره لپتون">دوره لپتون</a> چند نوع از <a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9%85%DB%8C" title="ذرات زیراتمی">ذرات زیراتمی</a> امکان تشکیل شدن پیدا کردند. پشت سر گذاشتن تمام این مراحل روی‌هم‌رفته کمتر از ۱۰ ثانیه پس از پیدایش جهان طول کشید. این <a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="ذرات بنیادی">عناصر بنیادی</a> ترکیبهای پایداری با یکدیگر تشکیل دادند و <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="پروتون">پروتون‌ها</a> و <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86" title="نوترون">نوترون‌های</a> پایداری به‌وجود آمدند و بعدها در <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%DA%A9%D9%86%D8%B4_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="واکنش هسته‌ای">واکنش‌های هسته‌ای،</a> <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87_%D8%A7%D8%AA%D9%85" title="هسته اتم">هسته‌های اتمها</a>ی بزرگتر هم به‌وجود آمدند. این فرایند، هسته‌زایی مه‌بانگ نام دارد که در حدود ۱۷ دقیقه طول کشید و تقریباً ۲۰ دقیقه پس از مه‌بانگ خاتمه یافت؛ بنابراین تنها سریع‌ترین و ساده‌ترین واکنش‌ها رخ دادند. تقریباً ۲۵٪ پروتون‌ها و همه نوترون‌های جهان به <a href="/wiki/%D9%87%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%85" title="هلیوم">هلیم</a> همراه با اندکی <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%85" title="دوتریوم">دوتریم</a> (شکلی از <a href="/wiki/%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%86" title="هیدروژن">هیدروژن</a>) و <a href="/wiki/%D9%84%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D9%85" class="mw-redirect" title="لیتیم">لیتیم</a> تبدیل شدند. تمام عناصر دیگر در مقادیر بسیار کوچکی به‌وجود آمدند. بقیه ۷۵٪ پروتون‌ها دست نخورده به شکل هسته هیدروژن باقی ماندند. </p><p>پس از پایان هسته‌زایی جهان وارد <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="دوره فوتون">دوره فوتون</a> شد. ر این دوره جهان برای تشکیل اتمهای خنثی بیش از حد داغ بود و ماده موجود در جهان عمدتاً یک <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="پلاسما (فیزیک)">پلاسمای</a> داغ چگال متشکل از <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86" title="الکترون">الکترون‌های</a> با بار منفی، <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86%D9%88" title="نوترینو">نوترینوهای</a> خنثی و هسته‌های با بار مثبت بود. پس از ۳۷۷ هزار سال، جهان به اندازه کافی سرد شد تا الکترون‌ها و هسته‌ها نخستین <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%85" title="اتم">اتم‌های</a> پایدار را تشکیل دهند. این دوره به دلایل تاریخی به نام <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D8%A8%DB%8C_(%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF)" title="دوره بازترکیبی (مه‌بانگ)">دوره بازترکیبی</a> شناخته می‌شود اما در حقیقت الکترونها و هسته‌ها برای نخستین بار ترکیب می‌شدند. برخلاف پلاسما، اتمهای خنثی نسبت به بسیاری از <a href="/wiki/%D8%B7%D9%88%D9%84_%D9%85%D9%88%D8%AC" title="طول موج">طول موجهای</a> نور شفاف هستند، و به همین دلیل برای نخستین بار جهان شفاف شد. <a href="/wiki/%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="فوتون">فوتونهایی</a> که در هنگام تشکیل اتمها آزاد (<a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%81%D8%AA%DB%8C%D8%AF%DA%AF%DB%8C" title="واجفتیدگی">واجفتیده</a>) شدند را هنوز می‌توان در <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تابش زمینه کیهانی">تابش زمینه کیهانی</a> (CMB) دید. </p><p>با انبساط جهان چگالی انرژی تابش الکترومغناطیسی سریع تر از چگالی ماده کاهش می‌یابد زیرا انرژی یک فوتون با افزایش طول موج کاهش می‌یابد. پس از حدود ۴۷ هزار سال چگالی انرژی ماده بیشتر از فوتون‌ها و نوترینوها شد و نقش بیشتری در رفتار جهان در مقیاس‌های بزرگتر پیدا کرد. بدین ترتیب دوران برتری تابش به پابان رسید و دوران برتری ماده آغاز شد. </p><p>در نخستین لحظات جهان، نوسانات بسیار کوچک در چگالی جهان باعث تمرکز <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a> شد که به تدریج شکل می‌گرفت. ماده معمولی بر اثر گرانش به آن نزدیک شد و در نهایت ابرهای غول‌پیکر گازی و ستاره‌ها و کهکشانها در مکانهایی که ماده تاریک در آنجا چگال‌تر بود به‌وجود آمدند؛ و فضاهای پوچ هم در نقاطی که چگالی ماده تاریک کمتر بود به‌وجود آمدند. پس از ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیون سال نخستین ستاره‌ها که با نام ستارگان جمعیت سوم شناخته می‌شوندِ به‌وجود آمدند. این ستاره‌ها احتمالاً بسیار بزرگ، نورانی، <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B2%DB%8C%D9%86%DA%AF%DB%8C" title="فلزینگی">غیر فلزی</a> بودند و عمر کوتاهی داشتند. این ستاره‌ها سبب <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86" title="بازیونیده‌شدن">بازیونیده‌شدن</a> تدریجی جهان در طی ۲۰۰–۵۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد سال شدند و از طریق <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="هسته‌زایی ستاره‌ای">هسته‌زایی ستاره‌ای</a> منبع پیدایش عناصر سنگین‌تر از هلیم شدند.<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">[</span>۴۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در جهان نوعی انرژی اسرارآمیز - احتمالاً یک <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86_%D9%86%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="میدان نرده‌ای">میدان نرده‌ای</a> به نام انرژی تاریک نیز وجود داردکه چگالی آن در گذر زمان تغییر نمی‌کند. پس از ۹٫۸ میالیارد سال جهان به اندازه‌ای منبسط شده‌بود که چگالی ماده از چگالی انرژی تاریک کمتر شد و شروع <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3" title="فاکتور مقیاس">دوران برتری انرژی تاریک</a> بود که هنوز ادامه دارد.<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">[</span>۴۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در این دوران انبساط جهان به دلیل انرژی تاریک شتابدار است. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ویژگی‌های_فیزیکی"><span id=".D9.88.DB.8C.DA.98.DA.AF.DB.8C.E2.80.8C.D9.87.D8.A7.DB.8C_.D9.81.DB.8C.D8.B2.DB.8C.DA.A9.DB.8C"></span>ویژگی‌های فیزیکی</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=5" title="ویرایش بخش: ویژگی‌های فیزیکی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقاله‌های اصلی: <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a>، <a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن جهان</a>، و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="انبساط جهان">انبساط جهان</a></div><p>از بین چهار <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="نیروهای بنیادی">نیروی بنیادی</a>، <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a> است که در فواصل در مقیاس‌های نجومی غالب است، زیرا تأثیر گرانش تجمعی است؛ بر عکس بارهای مثبت و منفی که یکدیگر را خنثی می‌کنند و باعث می‌شوند که تأثیر <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3" title="الکترومغناطیس">الکترومغناطیس</a> در فواصل نجومی ناچیز باشد. دو نیروی دیگر یعنی هسته‌ای قوی و هسته‌ای ضعیف، تاثیرشان با افزایش مسافت به شدت کاهش می‌یابد و تأثیرات آنها محدود به فواصل با مقیاس‌های زیراتمی است. </p><p>به نظر می‌رسد که مقدار <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده</a> موجود در جهان بسیار بیشتر از مقدار <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="پادماده">ضدماده</a> موجود است؛ عدم تقارنی که احتمالاً به پدیده <a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%B6_%D8%B3%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%DB%8C" title="نقض سی‌پی">نقض سی‌پی</a> مرتبط است.<sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite-bracket">[</span>۴۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این عدم تعادل بین ماده و ضدماده، مسبب وجود کل ماده‌ای است که امروز در جهان وجود است؛ زیرا اگر ذرات ماده و ضدماده به تعداد مساوی در مه‌بانگ تولید می‌شدند، می‌بایست یکدیگر را به‌طور کامل نابود می‌کردند و در نتیجه برهم‌کنش آنها تنها فوتون باقی می‌ماند.<sup id="cite_ref-TT-20171025_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-TT-20171025-47"><span class="cite-bracket">[</span>۴۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-NAT-20171020_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-NAT-20171020-48"><span class="cite-bracket">[</span>۴۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> همچنین به نظر می‌رسد که اندازه <a href="/wiki/%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%86%D9%87" title="تکانه">تکانه</a> و <a href="/wiki/%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%B2%D8%A7%D9%88%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="تکانه زاویه‌ای">تکانه زاویه‌ای</a> خالص جهان صفر است که اگر جهان را متناهی بدانیم، این با قوانین پذیرفته شده فیزیک سازگار است. این قوانین، <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%DA%AF%D8%A7%D9%88%D8%B3" title="قانون گاوس">قانون گاوس</a> و ناواگرایی شبه‌تانسور ضربه-انرژی-تکانه هستند.<sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>۴۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Location_of_Earth_(3x3-English_Annot-smaller).png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Location_of_Earth_%283x3-English_Annot-smaller%29.png/700px-Location_of_Earth_%283x3-English_Annot-smaller%29.png" decoding="async" width="700" height="512" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Location_of_Earth_%283x3-English_Annot-smaller%29.png/1050px-Location_of_Earth_%283x3-English_Annot-smaller%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Location_of_Earth_%283x3-English_Annot-smaller%29.png/1400px-Location_of_Earth_%283x3-English_Annot-smaller%29.png 2x" data-file-width="4500" data-file-height="3294" /></a><figcaption>تصویری از جایگاه زمین در جهان</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="اندازه_و_نواحی"><span id=".D8.A7.D9.86.D8.AF.D8.A7.D8.B2.D9.87_.D9.88_.D9.86.D9.88.D8.A7.D8.AD.DB.8C"></span>اندازه و نواحی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=6" title="ویرایش بخش: اندازه و نواحی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقاله‌های اصلی: <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="کیهان‌شناسی مشاهده‌ای">کیهان‌شناسی مشاهده‌ای</a> و <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Extended_universe_logarithmic_illustration_(English_annotated).png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Extended_universe_logarithmic_illustration_%28English_annotated%29.png/392px-Extended_universe_logarithmic_illustration_%28English_annotated%29.png" decoding="async" width="392" height="392" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Extended_universe_logarithmic_illustration_%28English_annotated%29.png/588px-Extended_universe_logarithmic_illustration_%28English_annotated%29.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Extended_universe_logarithmic_illustration_%28English_annotated%29.png/784px-Extended_universe_logarithmic_illustration_%28English_annotated%29.png 2x" data-file-width="2400" data-file-height="2400" /></a><figcaption>سیگنال‌های تلویزیونی منتشر شده از زمین هرگز به گوشه‌های این تصویر نمی‌رسند</figcaption></figure> <p>طبق نظریه نسبیت عام، از آنجا که جهان در حال انبساط است و سرعت نور نیز محدود است؛ نواحی دوردست فضا ممکن است در طول عمر جهان هرگز برهم‌کنشی با ما نداشته باشند؛ مثلاً امواج رادیویی که از زمین فرستاده می‌شوند ممکن است هرگز به برخی نواحی در فضا نرسند، حتی اگر جهان همیشه وجود داشته باشد: فضا ممکن است با سرعتی بیشتر از سرعت پیمایش نور، منبسط شود.<sup id="cite_ref-Kaku2008_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kaku2008-50"><span class="cite-bracket">[</span>۴۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>ناحیه فضایی که قابل رویت با تلسکوپ باشد، <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a> نامیده می‌شود که به مکان ناظر بستگی دارد. <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B5%D9%84%D9%87_%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87" title="فاصله ویژه">فاصله ویژه</a> - یعنی فاصله‌ای که در زمان مشخص مثلاً زمان حال، اندازه‌گیری شود و مربوط به آن زمان است - میان <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین">زمین</a> و لبه جهان قابل مشاهده در حدود ۴۶ میلیارد <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="سال نوری">سال نوری</a><sup id="cite_ref-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time-51"><span class="cite-bracket">[</span>۴۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>(۱۴ میلیارد <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">پارسک</a>)<sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">[</span>۵۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> است، پس قطر جهان قابل مشاهده در حدود ۹۳ میلیارد سال نوری است.<sup id="cite_ref-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time_51-1" class="reference"><a href="#cite_note-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time-51"><span class="cite-bracket">[</span>۴۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مسافت پیموده‌شده توسط که نوری که از لبه جهان قابل مشاهده می‌آید، تقریباً برابر است با <a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن جهان</a> ضرب در سرعت نور؛ ۱۳٫۸ میلیارد سال نوری (۴٫۲ میلیارد پارسک). البته این عدد را نمی‌توان به عنوان فاصله در هر زمانی شمار آورد، زیرا لبه‌های جهان قابل مشاهده و زمین از آن زمان تا کنون دورتر شده‌اند.<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>۵۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>برای درک میزان بزرگی جهان قابل مشاهده، در نظر بگیرید که قطر یک کهکشان معمولی در حدود ۳۰٬۰۰۰ سال نوری (۹/۱۹۸ کیلو پارسک) است و فاصلهٔ دو کهکشان همسایه به‌طور معمول در حدود ۳ میلیون سال نوری (۹۱۹/۸ کیلو پارسک) است.<sup id="cite_ref-r196_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-r196-54"><span class="cite-bracket">[</span>۵۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> به عنوان مثال، قطر <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C" class="mw-redirect" title="کهکشان راه شیری">کهکشان راه شیری</a> تقریباً بین ۱۰۰٬۰۰۰ تا ۱۸۰٬۰۰۰سال نوری است،<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">[</span>۵۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">[</span>۵۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>و نزدیکترین کهکشان خواهر آن، <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%D8%B2%D9%86_%D8%A8%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AC%DB%8C%D8%B1" class="mw-redirect" title="کهکشان زن برزنجیر">کهکشان زن برزنجیر</a> است، که تقریباً ۲٫۵ میلیون سال نوری از آن فاصله دارد<sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">[</span>۵۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>از آنجا که شانس دیدن فضای فراتر از جهان قابل مشاهده را نداریم، نمی‌توان مشخص نمود که اندازه جهان متناهی یا نامتناهی است.<sup id="cite_ref-Brian_Greene_2011_3-3" class="reference"><a href="#cite_note-Brian_Greene_2011-3"><span class="cite-bracket">[</span>۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">[</span>۵۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">[</span>۵۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> تخمین‌ها پیشنهاد می‌دهند که که اگر کل جهان نیز متناهی باشد باید اندازه آن در حدود ۲۵۰ برابر جهان قابل مشاهده باشد.<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">[</span>۵۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> برخی دیگر این تخمین را زیر سؤال برده<sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite-bracket">[</span>۵۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و اندازه کل جهان به فرض متناهی بودن آن را در حد <span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle 10^{10^{10^{122}}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <msup> <mn>10</mn> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <msup> <mn>10</mn> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <msup> <mn>10</mn> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>122</mn> </mrow> </msup> </mrow> </msup> </mrow> </msup> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle 10^{10^{10^{122}}}}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/f0da4c6feb5287d705dc0f51c21317c5ddbce34b" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -0.338ex; width:7.835ex; height:3.509ex;" alt="{\displaystyle 10^{10^{10^{122}}}}"></span> <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">مگاپارسک</a> می‌دانند.<sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite-bracket">[</span>۶۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-bignumber_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-bignumber-63"><span class="cite-bracket">[</span>پ<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="انبساط_و_سن"><span id=".D8.A7.D9.86.D8.A8.D8.B3.D8.A7.D8.B7_.D9.88_.D8.B3.D9.86"></span>انبساط و سن</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=7" title="ویرایش بخش: انبساط و سن"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقاله‌های اصلی: <a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن جهان</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="انبساط جهان">انبساط جهان</a></div> <p>اخترشناسان با تکیه بر این فرض که <a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%DB%8C_%D8%A7%D9%85" title="لامبدا-سی دی ام">مدل لامبدا-سی‌دی‌ام</a> توصیف دقیقی از تکامل جهان از حالت داغ و چگال اولیه تا وضعیت کنونی آن است، <a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن جهان</a> را با اندازه‌گیری پارامترهای کیهان‌شناسی مدل، محاسبه کنند. این مدل از لحاظ نظری به خوبی فهمیده شده‌است و با مشاهدات اخترشناسی بسیار دقیق انجام‌شده توسط <a href="/wiki/%D8%AF%D8%A8%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%85%D9%BE" class="mw-redirect" title="دبلیومپ">دبلیومپ</a> و <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9_(%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87)" title="پلانک (ماهواره)">پلانک</a> همخوانی دارد. از جمله مشاهداتی که با این مدل تطابق دارند می‌توان به ناهمسانگردی <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تابش زمینه کیهانی">تابش ریزموج زمینه کیهانی</a>، رابطه میان روشنایی و انتقال به سرخ در <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1_%D9%86%D9%88%D8%B9_Ia" class="mw-redirect" title="ابرنواختر نوع Ia">ابرنواخترهای نوع Ia</a> اشاره نمود. مشاهدات دیگری مانند <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="ثابت هابل">ثابت هابل</a>، فراوانی <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="خوشه کهکشانی">خوشه‌های کهکشانی</a>، <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C" title="همگرایی گرانشی">همگرایی گرانشی</a> ضعیف نیز به‌طور عمومی با این مدل سازگار هستند اما در حال حاضر با دقت پایینتری اندازه‌گیری شده‌اند. با این پیش‌فرض که مدل لامبدا-سی‌دی‌ام درست باشد، با اندازه‌گیری پارامترها توسط تکنیک‌ها و آزمایش‌های متعدد، تا سال ۲۰۱۵ دقیقترین رقم به دست آمده برای سن کنونی جهان ۰٫۰۲۱ ± ۱۳٫۷۹۹ میلیارد سال است.<sup id="cite_ref-Planck_2015_2-2" class="reference"><a href="#cite_note-Planck_2015-2"><span class="cite-bracket">[</span>۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>جهان و محتویات آن در گذر زمان تکامل یافته‌اند؛ مثلاً جمعیت نسبی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%B4" title="اختروش">اختروش‌ها</a> و <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="کهکشان">کهکشان‌ها</a> تغییر کرده<sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64"><span class="cite-bracket">[</span>۶۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و خود <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="فضا">فضا</a> نیز <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="انبساط جهان">منبسط</a> شده‌است. این انبساط می‌تواند پاسخی برای این پرسش باشد که چرا دانشمندان روی زمین می‌توانند نور کهکشانی را که ۳۰ میلیارد سال نوری با آن‌ها فاصله دارد، ببینند؛ در حالیکه نور حداکثر در حدود ۱۳ میلیارد سال (به‌اندازهٔ سن جهان) برای انتشار و رسیدن به آن‌ها زمان داشته‌است. پاسخ این پرسش این است که خود فضای بین زمین و کهکشان مزبور منبسط شده و آن‌ها را از هم دور کرده‌است. انبساط فضا همچنین با این مشاهدهٔ تجربی همخوانی دارد که نور دریافتی از کهکشان‌های دور دچار پدیدهٔ <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="انتقال به سرخ">انتقال به سرخ</a> می‌گردد؛ از آنجا که جهان در انبساط است و این کهکشان‌ها در حال دور شدن از ما هستند، <a href="/wiki/%D8%B7%D9%88%D9%84_%D9%85%D9%88%D8%AC" title="طول موج">طول موج</a> <a href="/wiki/%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="فوتون">فوتون‌های</a> منتشر شده از این منبع نور متحرک در طول سفر خود کشیده شده و افزایش می‌یابد و <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%AF" title="بسامد">بسامد</a> کاهش می‌یابد. بر پایه مطالعات انجام شده بر روی <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1_%D9%86%D9%88%D8%B9_Ia" class="mw-redirect" title="ابرنواختر نوع Ia">ابرنواختر نوع Ia</a> و داده‌های دیگر، سرعت انبساط <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1" class="mw-redirect" title="جهان شتاب‌دار">در حال افزایش</a> است.<sup id="cite_ref-riess_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-riess-65"><span class="cite-bracket">[</span>۶۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-perlmutter_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-perlmutter-66"><span class="cite-bracket">[</span>۶۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Galactic_Cntr_full_cropped.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Galactic_Cntr_full_cropped.jpg/220px-Galactic_Cntr_full_cropped.jpg" decoding="async" width="220" height="287" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Galactic_Cntr_full_cropped.jpg/330px-Galactic_Cntr_full_cropped.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Galactic_Cntr_full_cropped.jpg/440px-Galactic_Cntr_full_cropped.jpg 2x" data-file-width="3910" data-file-height="5100" /></a><figcaption>اخترشناسان ستاره‌هایی در کهکشان راه شیری کشف کرده‌اند که تقریباً ۱۳٫۶ میلیارد سال عمر دارند.</figcaption></figure> <p>هر چه میزان ماده در جهان بیشتر باشد، میزان جاذبه <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانشی</a> دوطرفه میان مواد نیز بیشتر خواهد بود. اگر جهان خیلی چگال بود ممکن بود که دوباره منقبض شده و به یک نقطه <a href="/wiki/%D8%AA%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF%DB%8C_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C" title="تکینگی گرانشی">تکینگی گرانشی</a> <a href="/wiki/%D8%B1%D9%85%D8%A8%D8%B4_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C" title="رمبش گرانشی">رمبش</a> کند. اگر میزان ماده موجود در جهان خیلی کم می‌بود نیز، خود-گرانشی آنقدر ضعیف می‌شد که امکان شکل‌گیری ساختارهای نجومی مانند کهکشانها و <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%87" title="سیاره">سیارات</a> و <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="سامانه سیاره‌ای">سامانه‌های سیاره‌ای</a> به‌وجود نمی‌آمد. از زمان مه‌بانگ جهان به شکل <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DB%8C%DA%A9%D9%86%D9%88%D8%A7" title="تابع یکنوا">یکنوایی</a> منبسط شده‌است. شاید عجیب نباشد که <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="معادلات فریدمان">چگالی جرم-انرژی</a> در جهان ما دقیقاً به اندازه کافی یعنی تقریباً ۵ پروتون در متر مکعب است که باعث شده جهان بتواند در ۱۳٫۸ میلیارد سال گذشته انبساط یابد و به شکل کنونی برسد.<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite-bracket">[</span>۶۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>نیروهای پویایی روی ذرات جهان تأثیر می‌گذارند که می‌توانند روی نرخ انبساط جهان نیز تأثیر بگذارند. قبل از ۱۹۹۸، انتظار می‌رفت که نرخ انبساط به دلیل تأثیر نیروهای گرانشی در جهان، در حال کاهش باشد. در نتیجه یک کمیت قابل مشاهده دیگر به نام <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%AA%D8%B1_%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4_%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D8%AA" title="پارامتر کاهش سرعت">پارامتر کاهش سرعت</a> در جهان وجود دارد که بیشتر کیهان‌شناسان انتظار داشتند مقدار آن مثبت باشد و با چگالی ماده در جهان مرتبط باشد. در سال ۱۹۹۸ دو گروه مختلف مقداری منفی برای این پارامتر (در حدود ۰/۵۵-) اندازه‌گیری نمودند که به این معناست که <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3" title="فاکتور مقیاس">فاکتور مقیاس</a> کیهانی در ۵–۶ میلیارد سال اخیر همیشه مثبت بوده‌است.<sup id="cite_ref-nobel_2011_18-1" class="reference"><a href="#cite_note-nobel_2011-18"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite-bracket">[</span>۶۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>این شتاب البته به این معنی نیست که حتماً پارامتر هابل درحال حاضر در حال افزایش باشد. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="فضازمان"><span id=".D9.81.D8.B6.D8.A7.D8.B2.D9.85.D8.A7.D9.86"></span>فضازمان</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=8" title="ویرایش بخش: فضازمان"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقاله‌های اصلی: <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a> و <a href="/wiki/%D8%AE%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="خط جهانی">خط جهانی</a></div> <p>فضازمان ظرفی‌است که همه رویدادهای فیزیکی در آن رخ می‌دهند. <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF_(%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA)" title="رویداد (نسبیت)">رویدادها</a> عناصر پایه‌ای فضازمان هستند. در هر فضازمانی یک رویداد عبارت است از یک موقعیت مکانی منحصربه‌فرد در یک موقعیت زمانی منحصربه‌فرد. فضازمان مجموع همه رویدادهای آن است، (همان‌طور که یک خط مجموع همه نقاط تشکیل‌دهنده آن است) و می‌توان آن را به شکل یک <a href="/wiki/%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87" class="mw-redirect" title="خمینه">خمینه</a> نمایش داد.<sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69"><span class="cite-bracket">[</span>۶۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>رویدادهایی همچون ماده وانرژی فضازمان را خم می‌کنند. از آن سو فضازمان خمیده نیز سبب می‌شود که ماده و انرژی به شکل خاصی رفتار کنند؛ بنابراین تمرکز روی یکی بدون در نظرگرفتن دیگری، سودی ندارد.<sup id="cite_ref-Hawking_17-1" class="reference"><a href="#cite_note-Hawking-17"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>به نظر می‌رسد که جهان یک فضازمان پیوسته و هموار است که سه <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B9%D8%AF" title="بعد">بعد</a> <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="فضا">فضایی</a> و یک بعد <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="زمان">زمانی</a> دارد (بنابراین هر رویداد در فضازمان جهان فیزیکی را می‌توان با مجموعه‌ای از ۴ مختصات (<i>x</i>, <i>y</i>, <i>z</i>, <i>t</i>) مشخص نمود). به‌طور میانگین، شکل فضا بر طبق مشاهدات بسیار نزدیک به <a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="شکل جهان">تخت</a> است (انحنای نزدیک به صفر)؛ یعنی <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%D9%87_%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D8%AF%D8%B3%DB%8C" title="هندسه اقلیدسی">هندسه اقلیدسی</a> با دقت بالایی در بیشتر نقاط جهان صادق است.<sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70"><span class="cite-bracket">[</span>۶۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> همچنین به نظر می‌رسد که <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C" title="توپولوژی">توپولوژی</a> جهان، حداقل در مقیاس <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a>، یک <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C_%D9%87%D9%85%D8%A8%D9%86%D8%AF_%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="فضای همبند ساده">توپولوژی همبند ساده</a> قابل مقایسه با <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%87_(%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%D9%87)" title="کره (هندسه)">کره</a> است. هرچند که مشاهدات کنونی نمی‌تواند این احتمال را نیز رد کند که جهان ممکن است ابعاد بیشتری داشته باشد (چنان‌که در <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%B1%DB%8C%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86" title="نظریه ریسمان">نظریه ریسمان</a> نیز پیشنهاد شده) و توپولوژی سراسری فضازمان آن نیز ممکن است همبند چندگانه باشد؛ مانند توپولوژی‌های استوانه‌ای و <a href="/wiki/%DA%86%D9%86%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B1" title="چنبروار">چنبره‌ای</a> در فضاهای دوبعدی.<sup id="cite_ref-Nat03_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-Nat03-71"><span class="cite-bracket">[</span>۶۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-_spacetime_topology_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-_spacetime_topology-72"><span class="cite-bracket">[</span>۶۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> معمولاً فضازمان جهان با دیدگاه اقلیدسی تفسیر می‌شود که فضا شامل سه بعد و زمان شامل بعد دیگری است به <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C_%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%D8%AF%DB%8C" title="فضای چهاربعدی">بعد چهارم</a> از آن یاد می‌شود.<sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite-bracket">[</span>۷۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> با ترکیب فضا و زمان در یک <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%81%D9%84%D8%AF_(%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%D9%87)" title="منیفلد (هندسه)">خمینه</a> به نام <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D9%86%DA%A9%D9%88%D9%81%D8%B3%DA%A9%DB%8C" title="فضای مینکوفسکی">فضای مینکوفسکی</a>، فیزیکدانان بسیاری از نظریه‌های فیزیکی را ساده‌تر کرده و همچنین توصیف یکنواخت‌تری برای پدیده‌ها در هر دو مقیاس <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">فراکهکشانی</a> و <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C%DA%A9_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D9%85%DB%8C" title="مکانیک کوانتومی">زیراتمی</a> را ارائه داده‌اند. </p><p>رویدادهای فضازمان را نمی‌توان به صورت مطلق از نظر فضایی و زمانی تعریف نمود، بلکه به حرکت ناظر بستگی دارند. فضای مینکوفسکی تقریبی از جهان بدون <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a> است و <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%81%D9%84%D8%AF_%D8%B4%D8%A8%D9%87-%D8%B1%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="منیفلد شبه-ریمانی">خمینه‌های شبه‌ریمانی</a> <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="نسبیت عام">نسبیت عام</a> فضازمان با ماده و گرانش را توصیف می‌کنند. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="شکل"><span id=".D8.B4.DA.A9.D9.84"></span>شکل</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=9" title="ویرایش بخش: شکل"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="شکل جهان">شکل جهان</a></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:End_of_universe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/End_of_universe.jpg/334px-End_of_universe.jpg" decoding="async" width="334" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/End_of_universe.jpg/501px-End_of_universe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/98/End_of_universe.jpg 2x" data-file-width="557" data-file-height="501" /></a><figcaption>سه حالت ممکن برای شکل جهان با توجه به مقدار پارامتر چگالی (Ω)</figcaption></figure> <p>نظریه <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="نسبیت عام">نسبیت عام</a> چگونگی خمیده شدن <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a> توسط <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C" title="انرژی">انرژی</a> را توصیف می‌کند. <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C" title="توپولوژی">توپولوژی</a> یا <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%D9%87" title="هندسه">هندسه</a> جهان، شامل هندسه محلی در <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a> و همچنین هندسه سراسری می‌شود. کیهان‌شناسان اغلب با یک برش <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86#بازه‌های_شبه‌فضا" title="فضازمان">شبه‌فضا</a> از فضازمان کار می‌کنند که <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B5%D9%84%D9%87_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87" title="فاصله همراه">مختصات همراه</a> نامیده می‌شود. آن بخش از فضازمان که قابل‌مشاهده است، یک <a href="/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%B7_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="مخروط نوری">مخروط نوری</a> در جهت گذشته‌است که حدود افق کیهان‌شناسی را مشخص می‌کند. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%81%D9%82_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="افق کیهان‌شناسی">افق کیهان‌شناسی</a> (که با نامهای <i>افق ذره</i> و <i>افق نور</i> نیز شناخته می‌شود) حداکثر فاصله‌ای از ناظر است که ذرات با توجه به <a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن کنونی جهان</a> برای پیمودن آن و رسیدن به ناظر زمان کافی داشته‌اند. این افق نمایانگر مرز بین جهان قابل مشاهده و نواحی غیرقابل مشاهده جهان است.<sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74"><span class="cite-bracket">[</span>۷۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75"><span class="cite-bracket">[</span>۷۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> وجود، ویژگی‌ها و اهمیت افق کیهان‌شناسی به مدل کیهان‌شناسی بستگی دارد. </p><p>پارامتر مهمی که تعیین‌کننده آینده تکامل جهان است، <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="معادلات فریدمان">پارامتر چگالی</a>(Ω) نام دارد که به صورت چگالی متوسط ماده جهان تقسیم بر مقدار بحرانی این چگالی تعریف می‌شود. بسته به اینکه Ω برابر، کوچک‌تر یا بزرگ‌تر از ۱ باشد، شکل جهان به ترتیب تخت، باز و بسته خوانده می‌شود.<sup id="cite_ref-76" class="reference"><a href="#cite_note-76"><span class="cite-bracket">[</span>۷۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>بر طبق مشاهدات به دست‌آمده از منابعی همچون <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4%DA%AF%D8%B1_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="کاوشگر زمینه کیهان">کاوشگر زمینه کیهان</a> (COBE)، <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4%DA%AF%D8%B1_%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%AF_%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC%DB%8C_%D9%88%DB%8C%D9%84%DA%A9%DB%8C%D9%86%D8%B3%D9%88%D9%86" title="کاوشگر ناهمسان‌گرد ریزموجی ویلکینسون">کاوشگر ناهمسان‌گرد ریزموجی ویلکینسون</a> (WMAP) و نقشه‌های <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9_(%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87)" title="پلانک (ماهواره)">ماهواره پلانک</a> از <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تابش زمینه کیهانی">تابش زمینه کیهانی</a>، به نظر می‌رسد که جهان از نظر اندازه نامتناهی است اما طول عمری متناهی دارد که توسط مدل‌های <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D8%B3%D9%88%D9%86-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%B1" title="متریک فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر">فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر</a> (FLRW) نیز توصیف شده‌بود.<sup id="cite_ref-nasa_popular_uni_curv_77-0" class="reference"><a href="#cite_note-nasa_popular_uni_curv-77"><span class="cite-bracket">[</span>۷۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Nat03_71-1" class="reference"><a href="#cite_note-Nat03-71"><span class="cite-bracket">[</span>۶۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-RBSG08_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-RBSG08-78"><span class="cite-bracket">[</span>۷۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Aurich0403597_79-0" class="reference"><a href="#cite_note-Aurich0403597-79"><span class="cite-bracket">[</span>۷۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>به همین دلیل این مدل‌های FLRW با مدل‌های <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تورم کیهانی">تورمی</a> و مدل استاندارد کیهان‌شناسی که جهان را <i><a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D9%86%DA%A9%D9%88%D9%81%D8%B3%DA%A9%DB%8C" title="فضای مینکوفسکی">تخت</a></i>، <i>همگن</i> و در تسلط <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a> توصیف می‌کنند، همخوانی دارند.<sup id="cite_ref-80" class="reference"><a href="#cite_note-80"><span class="cite-bracket">[</span>۷۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-81" class="reference"><a href="#cite_note-81"><span class="cite-bracket">[</span>۷۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="امکان_حیات"><span id=".D8.A7.D9.85.DA.A9.D8.A7.D9.86_.D8.AD.DB.8C.D8.A7.D8.AA"></span>امکان حیات</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=10" title="ویرایش بخش: امکان حیات"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>ممکن است جهان ما یک جهان <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%AA%D9%86%D8%B8%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%87" title="نظریه جهان تنظیم‌شده">تنظیم‌شده</a> باشد. فرضیه جهان تنظیم‌شده پیشنهاد می‌دهد که شرایطی که مقدمات <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA" title="پیدایش حیات">پیدایش حیات</a> قابل مشاهده در جهان را فراهم می‌سازد، تنها برای بازه بسیار کوچکی از مقادیر ممکن <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9" class="mw-redirect" title="ثابت‌های بنیادی فیزیک">ثابتهای بنیادی فیزیک</a> امکانپذیر است؛ یعنی اگر مقادیر ثابتهای فیزیکی حتی اندکی از مقادیر کنونی آن متفاوت بودند، احتمالاً اصلاً ماده و متعاقب آن ساختارهای نجومی و حیات به‌وجود نمی‌آمد.<sup id="cite_ref-toa_82-0" class="reference"><a href="#cite_note-toa-82"><span class="cite-bracket">[</span>۷۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این فرضیه موضوع بحث <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87" title="فلسفه">فلاسفه</a>، <a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="دانش">دانشمندان</a>، <a href="/wiki/%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" class="mw-redirect" title="خداشناسی">خداشناسان</a> و پیروان <a href="/wiki/%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="آفرینش‌گرایی">آفرینش‌گرایی</a> است. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ترکیب"><span id=".D8.AA.D8.B1.DA.A9.DB.8C.D8.A8"></span>ترکیب</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=11" title="ویرایش بخش: ترکیب"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">همچنین ببینید: <a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84%E2%80%8C%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C_%D9%88_%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="شکل‌گیری و تکامل کهکشان‌ها">شکل‌گیری و تکامل کهکشان‌ها</a>، <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="خوشه کهکشانی">خوشه کهکشانی</a>، و <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="خوشه کهکشانی">خوشه کهکشانی</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg/220px-Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg/330px-Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg/440px-Formation_of_galactic_clusters_and_filaments.jpg 2x" data-file-width="1149" data-file-height="862" /></a><figcaption>شکل‌گیری خوشه‌ها و <a href="/wiki/%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="رشته‌کهکشان">رشته‌کهکشانهای</a> عظیم در مدل <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D8%B3%D8%B1%D8%AF" title="ماده تاریک سرد">ماده تاریک سرد</a> با در نظرگرفتن <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a>. فریم‌ها تکامل ساختار را در یک جعبه به ابعاد ۴۳ میلیون <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">پارسک</a> (یا ۱۴۰ میلیون <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="سال نوری">سال نوری</a>) از انتقال به سرخ ۳۰ تا دوره کنونی را نمایش می‌دهند. (z=۳۰ در بالا سمت چپ و z=۰ در پایین سمت راست)</figcaption></figure> <p>جهان تقریباً به‌طور کامل از <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده معمولی</a> تشکیل شده‌است. سایر محتویات آن <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="تابش الکترومغناطیسی">تابش الکترومغناطیسی</a> (که میزان آن از ۰٫۰۰۵٪ تا ۰٫۰۱٪ تخمین زده می‌شود) و <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="پادماده">ضدماده</a> است.<sup id="cite_ref-83" class="reference"><a href="#cite_note-83"><span class="cite-bracket">[</span>۸۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-84" class="reference"><a href="#cite_note-84"><span class="cite-bracket">[</span>۸۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85"><span class="cite-bracket">[</span>۸۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>نسبت مقادیر مختلف همه اشکال ماده و انرژی موجود در جهان در طول زمان تغییر کرده‌است.<sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86"><span class="cite-bracket">[</span>۸۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در دو میلیارد سال گذشته مقدار کل تابش الکترومغناطیسی تولید شده در گیتی به نصف کاهش یافته‌است.<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite-bracket">[</span>۸۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-88" class="reference"><a href="#cite_note-88"><span class="cite-bracket">[</span>۸۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> امروزه ماده معمولی که سازنده اتم‌ها ستارگان، کهکشان‌ها و زندگی است، تنها ۴٫۹٪ از محتوای گیتی را تشکیل داده‌است.<sup id="cite_ref-planck2013parameters_8-1" class="reference"><a href="#cite_note-planck2013parameters-8"><span class="cite-bracket">[</span>۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در حال حاضر <a href="/wiki/%DA%86%DA%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C" title="چگالی">چگالی</a> کل این شکل از ماده بسیار کم و تقریباً برابر با <sup>۳۱−</sup>۱۰ × ۴٫۴ گرم در سانتیمتر مکعب است که معادل چگالی در حد تنها یک پروتون در هر متر مکعب می‌باشد.<sup id="cite_ref-wmap_universe_made_of_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-wmap_universe_made_of-6"><span class="cite-bracket">[</span>۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ماهیت ماده تاریک و انرژی تاریک ناشناخته است. <i>ماده تاریک</i> گونه مبهمی از ماده است که هنوز شناسایی نشده و در حدود ۲۶٫۸٪ از محتوای جهان را تشکیل می‌دهد. انرژی تاریک که انرژی فضای خالی است و باعث شتاب‌دار شدن انبساط گیتی شده‌است، ۶۸٫۳٪ از محتوای جهان را تشکیل می‌دهد.<sup id="cite_ref-planck2013parameters_8-2" class="reference"><a href="#cite_note-planck2013parameters-8"><span class="cite-bracket">[</span>۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-DarkMatter_89-0" class="reference"><a href="#cite_note-DarkMatter-89"><span class="cite-bracket">[</span>۸۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-peebles_90-0" class="reference"><a href="#cite_note-peebles-90"><span class="cite-bracket">[</span>۸۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:The_Local_Void.gif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/The_Local_Void.gif/220px-The_Local_Void.gif" decoding="async" width="220" height="206" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/The_Local_Void.gif/330px-The_Local_Void.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/The_Local_Void.gif/440px-The_Local_Void.gif 2x" data-file-width="800" data-file-height="750" /></a><figcaption>نقشه نزدیکترین ابرخوشه‌ها و فضاهای پوچ به زمین</figcaption></figure> <p>توزیع ماده، ماده تاریک و انرژی تاریک در سراسر گیتی در فواصل بزرگتر از ۳۰۰ میلیون سال نوری، یکنواخت و همگن است.<sup id="cite_ref-91" class="reference"><a href="#cite_note-91"><span class="cite-bracket">[</span>۸۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> اما در مقیاس‌های طولی کوتاهتر مواد تشکیل توده می‌دهند؛ بسیاری از <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%85%D9%87%D8%A7" class="mw-redirect" title="اتمها">اتمها</a> متمرکز شده و تشکیل ستاره می‌دهند و بیشتر ستارگان گرد هم آمده و کهکشان‌ها را می‌سازند، بیشتر کهکشان‌ها در کنار هم تشکیل <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="خوشه کهکشانی">خوشه</a>، ابرخوشه و در نهایت <a href="/wiki/%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="رشته‌کهکشان">رشته‌کهکشان‌های</a> عظیم را شکل می‌دهند. <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a> شامل حدود ۲۰۰ میلیارد کهکشان<sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92"><span class="cite-bracket">[</span>۸۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-93" class="reference"><a href="#cite_note-93"><span class="cite-bracket">[</span>۹۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و (۱‎×۱۰<sup>۲۴</sup>) ستاره<sup id="cite_ref-ESA-2019_94-0" class="reference"><a href="#cite_note-ESA-2019-94"><span class="cite-bracket">[</span>۹۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-95" class="reference"><a href="#cite_note-95"><span class="cite-bracket">[</span>۹۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> است (بیشتر از تعداد تمام دانه‌های شن روی زمین).<sup id="cite_ref-SU-20020201_96-0" class="reference"><a href="#cite_note-SU-20020201-96"><span class="cite-bracket">[</span>۹۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> اندازه کهکشان‌ها به‌طور معمول در طیفی از <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%84%D9%87" title="کهکشان کوتوله">کهکشانهای کوتوله</a> با کمتر از ده میلیون (۱۰<sup>۷</sup>)<sup id="cite_ref-97" class="reference"><a href="#cite_note-97"><span class="cite-bracket">[</span>۹۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ستاره، تا کهکشان‌های غول‌پیکر با یک تریلیون (۱۰<sup>۱۲</sup>)<sup id="cite_ref-M101_98-0" class="reference"><a href="#cite_note-M101-98"><span class="cite-bracket">[</span>۹۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ستاره، متغیر است. در بین این ساختارها <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D9%87_%D9%BE%D9%88%DA%86_(%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C)" class="mw-redirect" title="ناحیه پوچ (اخترشناسی)">فضاهای پوچ</a> هستند که قطری بین با ۱۰–۱۵۰ <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">مگاپارسک</a> (۳۳–۴۹۰ میلیون <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="سال نوری">سال نوری</a>) دارند. <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C" class="mw-redirect" title="کهکشان راه شیری">کهکشان راه شیری</a> در <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C" title="گروه محلی">گروه محلی</a> کهکشان‌ها قرار دارد که خود درون <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%A7" title="ابرخوشه لانیاکیا">ابرخوشه لانیاکیا</a> قرار دارد.<sup id="cite_ref-:0_99-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-99"><span class="cite-bracket">[</span>۹۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> طول این ابرخوشه در حدود ۵۰۰ میلیون سال نوری است در حالی که اندازه گروه محلی در حدود ۱۰ میلیون سال نوری است.<sup id="cite_ref-100" class="reference"><a href="#cite_note-100"><span class="cite-bracket">[</span>۹۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در جهان نواحی بسیار گسترده‌ای از فضاهای نسبتاً خالی نیز وجود دارند؛ بزرگترین <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D9%87_%D9%BE%D9%88%DA%86_(%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C)" class="mw-redirect" title="ناحیه پوچ (اخترشناسی)">ناحیه پوچ</a> شناخته شده پهنایی برابر با ۱٫۸ میلیارد سال نوری (۵۵۰ مگاپارسک) دارد.<sup id="cite_ref-101" class="reference"><a href="#cite_note-101"><span class="cite-bracket">[</span>۹۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Universe_content_pie_chart.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Universe_content_pie_chart.jpg/220px-Universe_content_pie_chart.jpg" decoding="async" width="220" height="311" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Universe_content_pie_chart.jpg/330px-Universe_content_pie_chart.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Universe_content_pie_chart.jpg/440px-Universe_content_pie_chart.jpg 2x" data-file-width="850" data-file-height="1200" /></a><figcaption>مقایسه محتویات گیتی امروز با ۳۸۰۰۰۰ سال پس از <a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a> که توسط داده‌های ۵ ساله <a href="/wiki/%D8%AF%D8%A8%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%85%D9%BE" class="mw-redirect" title="دبلیومپ">دبلیومپ</a> (از سال ۲۰۰۸) اندازه‌گیری شده‌است.<sup id="cite_ref-102" class="reference"><a href="#cite_note-102"><span class="cite-bracket">[</span>۹۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (به دلیل خطای گرد کردن مجموع این ارقام ۱۰۰ نمی‌شود). این نشان‌دهنده محدودیت‌های دبلیومپ در سال ۲۰۰۸ در توانایی تعریف ماده تاریک و انرژی تاریک است.</figcaption></figure> <p>جهان قابل مشاهده در مقیاس‌های بسیار بزرگتر از ابرخوشه‌ها <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%AF" class="mw-redirect" title="همسانگرد">همسانگرد</a> است؛ یعنی از روی زمین، ویژگی‌های آماری جهان در همه جهات یکسان هستند. جهان در یک تابش <a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC" title="ریزموج">ریزموج</a> بسیار همسانگرد غوطه‌ور است که متناظر با یک طیف <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84_%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="تعادل گرمایی">تعادل گرمایی</a> <a href="/wiki/%D8%AC%D8%B3%D9%85_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87" title="جسم سیاه">جسم سیاه</a> با دمای تقریبی ۲٫۷۲۵۴۸ <a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86" title="کلوین">درجه کلوین</a> است.<sup id="cite_ref-Fixsen_7-1" class="reference"><a href="#cite_note-Fixsen-7"><span class="cite-bracket">[</span>۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این فرضیه که جهان در مقیاس‌های بزرگ <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%DA%AF%D9%86" title="همگن">همگن</a> و همسانگرد است، <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B5%D9%84_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C" title="اصل کیهان‌شناختی">اصل کیهان‌شناختی</a> نام دارد.<sup id="cite_ref-103" class="reference"><a href="#cite_note-103"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> جهانی که همگن و همسانگرد باشد از تمام زوایای دید یکسان به نظر می‌رسد<sup id="cite_ref-Liddle_104-0" class="reference"><a href="#cite_note-Liddle-104"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و مرکزی ندارد.<sup id="cite_ref-livio_105-0" class="reference"><a href="#cite_note-livio-105"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="انرژی_تاریک"><span id=".D8.A7.D9.86.D8.B1.DA.98.DB.8C_.D8.AA.D8.A7.D8.B1.DB.8C.DA.A9"></span>انرژی تاریک</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=12" title="ویرایش بخش: انرژی تاریک"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a></div> <p>دلیل شتاب گرفتن انبساط گیتی همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. اغلب دلیل آن را به وجود شکل ناشناخته‌ای از انرژی به نام انرژی تاریک نسبت می‌دهند که پنداشته می‌شود در سراسر فضا نفوذ کرده‌است.<sup id="cite_ref-peebles(a)_106-0" class="reference"><a href="#cite_note-peebles(a)-106"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> اگر از دیدگاه <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D8%B1%D8%B2%DB%8C_%D8%AC%D8%B1%D9%85_%D9%88_%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C" title="هم‌ارزی جرم و انرژی">هم‌ارزی جرم و انرژی</a> به موضوع نگاه کنیم، چگالی انرژی تاریک (<sup>۳۰−</sup>۱۰×۷~ گرم بر سانتیمتر مکعب) بسیار کمتر از چگالی ماده معمولی یا ماده تاریک موجود در کهکشانهاست. اما امروزه در دوره انرژی تاریک جرم-انرژی گیتی را در تسلط خود دارد زیرا در پهنه فضا به شکل یکنواختی گسترده‌است.<sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-108" class="reference"><a href="#cite_note-108"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>دو شکل پیشنهاد شده برای انرژی تاریک عبارتند از <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="ثابت کیهان‌شناسی">ثابت کیهانی</a>، یک چگالی انرژی ثابت که به شکل همگن فضا را پرکرده‌است<sup id="cite_ref-carroll_109-0" class="reference"><a href="#cite_note-carroll-109"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D8%A7%D9%84%D8%B1" class="mw-redirect" title="نظریه میدان اسکالر">میدان‌های اسکالر</a> مانند اثیر یا <a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D9%88%D9%84%DB%8C_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="مدولی (فیزیک)">مدولی</a> کمیتهای دینامیکی هستند که چگالی انرژی آن‌ها در فضا و زمان متغیر است. ثابت کیهانی را می‌توان به گونه‌ای فرمول‌بندی کرد که با <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AE%D9%84%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="انرژی خلاء">انرژی خلاء</a> هم‌ارز باشد. میدان‌های اسکالری که میزان ناهمگنی ناچیزی دارند به سختی از یک ثابت کیهانی قابل تمایزند. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ماده_تاریک"><span id=".D9.85.D8.A7.D8.AF.D9.87_.D8.AA.D8.A7.D8.B1.DB.8C.DA.A9"></span>ماده تاریک</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=13" title="ویرایش بخش: ماده تاریک"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a></div> <p>ماده تاریک یک نوع فرضی از ماده است که برای کل <a href="/wiki/%D8%B7%DB%8C%D9%81_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="طیف الکترومغناطیسی">طیف الکترومغناطیسی</a> نامریی است اما بیشترین نوع ماده موجود در گیتی است. وجود و ویژگی‌های ماده تاریک از آثار گرانشی‌اش بر روی ماده مرئی، تابش و <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF_%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="ساختار بزرگ مقیاس جهان">ساختار بزرگ-مقیاس</a> گیتی، نتیجه‌گیری می‌شود. به جز <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86%D9%88" title="نوترینو">نوترینوها</a> که شکلی از <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D8%AF%D8%A7%D8%BA" title="ماده تاریک داغ">ماده تاریک داغ</a> هستند، تاکنون هیچ گونه‌ای از ماده تاریک به‌طور مستقیم مشاهده نشده‌است و به یکی از بزرگترین اسرار <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9" title="اخترفیزیک">اخترفیزیک</a> نوین تبدیل شده‌است. ماده تاریک هیچ گونه نور یا هر تابش الکترومغناطیسی دیگری را جذب یا منتشر نمی‌کند. تخمین زده می‌شود که ماده تاریک ۲۶٫۸٪ کل جرم-انرژی گیتی و ۸۴٫۵٪ کل ماده موجود در گیتی را تشکیل می‌دهد.<sup id="cite_ref-DarkMatter_89-1" class="reference"><a href="#cite_note-DarkMatter-89"><span class="cite-bracket">[</span>۸۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-planckcam_110-0" class="reference"><a href="#cite_note-planckcam-110"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ماده_معمولی"><span id=".D9.85.D8.A7.D8.AF.D9.87_.D9.85.D8.B9.D9.85.D9.88.D9.84.DB.8C"></span>ماده معمولی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=14" title="ویرایش بخش: ماده معمولی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده (فیزیک)</a></div> <p>۴٫۹٪ باقی‌مانده جرم-انرژی گیتی، ماده معمولی است که از اتمها، یونها، الکترون‌ها و ترکیبات آنها، تشکیل می‌شود. <a href="/wiki/%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87" title="ستاره">ستارگان</a> نیز از این نوع ماده تشکیل شده‌اند که تقریباً کل نوری که از کهکشان‌ها به ما می‌رسد را آن‌ها تولید می‌کنند و همچنین منشأ پیدایش گازهای میان‌ستاره‌ای در <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" class="mw-redirect" title="فضای میان‌ستاره‌ای">فضاهای میان‌ستاره‌ای</a> و <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فضای بیرونی">میان‌کهکشانی</a>، <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%87" title="سیاره">سیارات</a> و هر جسمی که در طول روز می‌بینیم و لمس می‌کنیم، هستند.<sup id="cite_ref-Davies2_111-0" class="reference"><a href="#cite_note-Davies2-111"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> واقعیت این است که بیشتر ماده معمولی موجود در گیتی هنوز دیده نشده‌است، زیرا ستارگان و گاز درون کهکشان‌ها تنها ۱۰ درصد از سهم ماده معمولی در چگالی جرم-انرژی گیتی را تشکیل می‌دهند.<sup id="cite_ref-112" class="reference"><a href="#cite_note-112"><span class="cite-bracket">[</span>۱۰۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>ماده معمولی عموماً در ۴ <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B2%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87" class="mw-redirect" title="فازهای ماده">حالت</a> (یا فاز) وجود دارد :<a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%AF" title="جامد">جامد</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B9" title="مایع">مایع</a>، <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D8%B2" title="گاز">گاز</a> و <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="پلاسما (فیزیک)">پلاسما</a>. اما پیشرفت در تکنیک‌های آزمایشگاهی حالتهای دیگری را نیز که پیش از این صرفاً جنبه نظری داشتند، آشکار کرده‌است. از جمله این حالت‌ها می‌توان به <a href="/wiki/%DA%86%DA%AF%D8%A7%D9%84%D8%B4_%D8%A8%D9%88%D8%B2-%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" class="mw-redirect" title="چگالش بوز-اینشتین">چگالش بوز-اینشتین</a> و <a href="/wiki/%DA%86%DA%AF%D8%A7%D9%84_%D9%81%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C" title="چگال فرمیونی">چگال فرمیونی</a> اشاره نمود. </p><p>ماده معمولی از دو <a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="ذرات بنیادی">ذره بنیادی</a> ساخته شده‌است: <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="کوارک">کوارک</a> و <a href="/wiki/%D9%84%D9%BE%D8%AA%D9%88%D9%86" title="لپتون">لپتون</a><sup id="cite_ref-Hooft_113-0" class="reference"><a href="#cite_note-Hooft-113"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مثلاً <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="پروتون">پروتون</a> از دو <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9_%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کوارک بالا">کوارک بالا</a> و یک <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9_%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D9%86" title="کوارک پایین">کوارک پایین</a> تشکیل می‌شود؛ <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86" title="نوترون">نوترون</a> از دو کوارک پایین و یک کوارک بالا ساخته می‌شود؛ و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86" title="الکترون">الکترون</a> نوعی <a href="/wiki/%D9%84%D9%BE%D8%AA%D9%88%D9%86" title="لپتون">لپتون</a> است. <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%85" title="اتم">اتم</a> یک <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87_%D8%A7%D8%AA%D9%85" title="هسته اتم">هسته اتمی</a> دارد که از پروتون و نوترون ساخته شده و الکترون‌هایی که در مدارهای اطراف هسته می‌چرخند. از آنجا که بیشتر جرم اتم در هسته آن است که از <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%86" title="باریون">باریون</a> تشکیل شده، اخترشناسان اغلب از واژه <i>ماده باریونی</i> برای توصیف ماده معمولی استفاده می‌کنند، هرچند که بخش اندکی از این «ماده باریونی» را الکترون‌ها تشکیل می‌دهند. </p><p>اندکی پس از مه‌بانگ، پروتون‌ها و نوترون‌های نخستین از سرد شدن <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9_%DA%AF%D9%84%D9%88%D8%A6%D9%88%D9%86" title="پلاسمای کوارک گلوئون">پلاسمای کوارک-گلوئون</a> گیتی اولیه به میزان ۲ تریلیون درجه پدید آمدند. چند دقیقه بعد در فرایندی به نام <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="هسته‌زایی مه‌بانگ">هسته‌زایی مه‌بانگ</a> هسته‌ها از پروتون‌ها و نوترون‌های نخستین شکل گرفتند. این فرایند هسته‌زایی سبب پیدایش عناصر سبک‌تر با اعداد اتمی کوچک (حداکثر به سنگینی <a href="/wiki/%D9%84%DB%8C%D8%AA%DB%8C%D9%85" class="mw-redirect" title="لیتیم">لیتیم</a> و <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%85" title="بریلیم">بریلیم</a>) شد. اما فراوانی عناصر سنگین‌تر با افزایش <a href="/wiki/%D8%B9%D8%AF%D8%AF_%D8%A7%D8%AA%D9%85%DB%8C" title="عدد اتمی">عدد اتمی</a> به شدت کاهش می‌یابد. ممکن است میزان اندکی بور در این زمان به وجود آمده‌باشد اما از عنصر سنگین‌تر بعدی یعنی <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%A8%D9%86" title="کربن">کربن</a> میزان قابل توجهی در این فرایند به وجود نیامد. هسته‌زایی مه‌بانگ پس از ۲۰ دقیقه به دلیل افت شدید دما و چگالی گیتی در حال انبساط پایان یافت. شکل‌گیری عناصر سنگین‌تر در آینده از <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="هسته‌زایی ستاره‌ای">هسته‌زایی ستاره‌ای</a> و <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%DB%8C" title="هسته‌زایی ابرنواختری">هسته‌زایی ابرنواختری</a> نتیجه شد.<sup id="cite_ref-Clayton1983_114-0" class="reference"><a href="#cite_note-Clayton1983-114"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ذرات"><span id=".D8.B0.D8.B1.D8.A7.D8.AA"></span>ذرات</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=15" title="ویرایش بخش: ذرات"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9_%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA" title="فیزیک ذرات">فیزیک ذرات</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg/220px-Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg.png" decoding="async" width="220" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg/330px-Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg/440px-Standard_Model_of_Elementary_Particles-pt-br.svg.png 2x" data-file-width="1390" data-file-height="1330" /></a><figcaption>مدل استاندارد ذرات بنیادی: ۱۲ فرمیون بنیادی و ۴ بوزون بنیادی. حلقه‌های قهوه‌ای نشان می‌دهند که هر بوزون (قرمز) با چه فرمیون‌هایی (بنفش و سبز) جفت می‌شود. ستون‌ها نشان دهنده سه نسل از ماده (فرمیون‌ها) و یک نسل از نیروها (بوزون‌ها) هستند. در سه ستون نخست، دو ردیف به کوارک‌ها و دو ردیف به لپتون‌ها اختصاص یافته. در دو ردیف بالایی کوارک‌های بالا(u)، پایین (d)، افسون(c)، شگفت(s)، سر(t) و ته(b) و فوتون(γ) و گلوئون(g) قرار دارند. دو ردیف پایینی شامل الکترون نوترینو(ν<sub>e</sub>)، الکترون(e)، میون نوترینو(ν<sub>μ</sub>)، میون(μ)، تاو نوترینو(ν<sub>τ</sub>)، تاو(τ) و بوزن‌های زد(Z<sup>0</sup>) و دبلیو(W<sup>±</sup>)، حاملین نیروی هسته‌ای ضعیف قرار گرفته‌اند. جرم بار و اسپین هر ذره نیز نمایش داده شده‌است.</figcaption></figure> <p>ماده معمولی و نیروهایی که برآن اثر می‌کنند را می‌توان با توجه به <a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="ذرات بنیادی">ذرات بنیادی</a> توصیف نمود.<sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این ذرات را بنیادی می‌نامند زیرا ساختار آن‌ها ناشناخته‌است و هنوز مشخص نیست که آیا آن‌ها از ذرات کوچکتر و بنیادی‌تری ساخته‌شده‌اند یا خیر.<sup id="cite_ref-PFIp1-3_116-0" class="reference"><a href="#cite_note-PFIp1-3-116"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Close_117-0" class="reference"><a href="#cite_note-Close-117"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در این میان <a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D9%84_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_(%D8%B0%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" class="mw-redirect" title="مدل استاندارد (ذرات بنیادی)">مدل استاندارد</a> اهمیت کلیدی دارد. مدل استاندارد نظریه‌ای است که با برهمکنش‌های <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3" title="الکترومغناطیس">الکترومغناطیسی</a> یا <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D9%88%DB%8C" title="نیروی هسته‌ای قوی">هسته‌ای قوی</a> و <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D9%81" title="نیروی هسته‌ای ضعیف">ضعیف</a> سروکار دارد.<sup id="cite_ref-Oerter2006_118-0" class="reference"><a href="#cite_note-Oerter2006-118"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> آزمایش‌های تجربی وجود ذرات سازنده ماده: <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="کوارک">کوارک‌ها</a> و <a href="/wiki/%D9%84%D9%BE%D8%AA%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" class="mw-redirect" title="لپتون‌ها">لپتون‌ها</a> و همزادهای <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="پادماده">ضدماده</a> آن‌ها و همچنین ذرات نیرویی که واسطه برهمکنش‌ها هستند: <a href="/wiki/%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="فوتون">فوتون‌ها</a>، <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%B2%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A8%D9%84%DB%8C%D9%88_%D9%88_%D8%B2%D8%AF" title="بوزون‌های دبلیو و زد">بوزون‌های دبلیو و زد</a> و <a href="/wiki/%DA%AF%D9%84%D9%88%D8%A6%D9%88%D9%86" title="گلوئون">گلوئون‌ها</a>، همگی مدل استاندارد را تأیید می‌کنند.<sup id="cite_ref-PFIp1-3_116-1" class="reference"><a href="#cite_note-PFIp1-3-116"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مدل استاندارد وجود <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%B2%D9%88%D9%86_%D9%87%DB%8C%DA%AF%D8%B2" title="بوزون هیگز">بوزون هیگز</a> که به تازگی کشف شد را پیش‌بینی کرده‌بود، ذره‌ای که تجلی میدانی در جهان است که به ذرات جرم می‌بخشد.<sup id="cite_ref-OnyisiFAQ_119-0" class="reference"><a href="#cite_note-OnyisiFAQ-119"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-strasslerFAQ2_120-0" class="reference"><a href="#cite_note-strasslerFAQ2-120"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> به خاطر موفقیت در توضیح طیف وسیعی از نتایج تجربی، گاهی مدل استاندارد را با نام <i>نظریه تقریباً همه‌چیز</i> می‌شناسند.<sup id="cite_ref-Oerter2006_118-1" class="reference"><a href="#cite_note-Oerter2006-118"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> هرچند که مدل استاندارد گرانش را توصیف نمی‌کند و یک نظریه همه‌چیز واقعی نیرو-ذره هنوز مطرح نشده‌است.<sup id="cite_ref-Weinberg2011_121-0" class="reference"><a href="#cite_note-Weinberg2011-121"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="هادرون"><span id=".D9.87.D8.A7.D8.AF.D8.B1.D9.88.D9.86"></span>هادرون</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=16" title="ویرایش بخش: هادرون"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86" title="هادرون">هادرون</a></div> <p>هادرون یک ذره مرکب است که از کوارک‌هایی تشکیل می‌شود که توسط <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D9%88%DB%8C" title="نیروی هسته‌ای قوی">نیروی هسته‌ای قوی</a> کنار یکدیگر <a href="/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%84%D8%AA_%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA" title="حالت ثابت">نگه‌داشته</a> شده‌اند. هادرون‌ها را به دو دسته تقسیم می‌کنند: <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%86" title="باریون">باریون‌ها</a> (مثل پروتون و نوترون) که از سه کوارک تشکیل شده‌اند و <a href="/wiki/%D9%85%D8%B2%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" class="mw-redirect" title="مزون‌ها">مزون‌ها</a> (مانند <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86" title="پیون">پیون</a>) که از یک کوارک و یک <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%AF%D8%B0%D8%B1%D9%87" title="پادذره">ضد کوارک</a> تشکیل شده‌اند. از میان هادرون‌ها پروتون‌ها پایدار هستند و همچنین نوترون‌هایی که محدود به هسته اتم هستند نیز پایدارند. سایر هادرون‌ها در شرایط معمولی ناپایدارند و اجزای کم‌اهمیت‌تری از گیتی به‌شمار می‌روند. پس از تقزیبا <sup>۶−</sup>۱۰ ثانیه از مه‌بانگ، در طی دوره‌ای به نام <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86" title="دوره هادرون">دوره هادرون</a>، دما گیتی به اندازه کافی کاهش یافت تا کوارک‌ها بتوانند به هم بپوندند و هادرون‌ها را تشکیل دهند و جرم گیتی در تسلط هادرون‌ها بود. در ابتدا دما به اندازه‌ای بالا بود که امکان پدید آمدن جفت‌های هادرون-ضد هادرون وجود داشت و ماده و ضد ماده در <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84_%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="تعادل گرمایی">تعادل گرمایی</a> بودند. اما با کاهش دمای گیتی دیگر جفتهای هادرون-ضد هادرون تشکیل نمی‌شد. بیشتر هادرون‌ها و ضدهادرون‌ها در واکنش‌های نابودسازی ذره-پاد ذره از بین رفتند و پس از یک ثانیه از عمر گیتی، تنها میزان اندکی از هادرون‌ها باقی ماند.<sup id="cite_ref-Allday2002_122-0" class="reference"><a href="#cite_note-Allday2002-122"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference nowrap"><span title="صفحه / موقعیت: ۲۴۴–۶۶">: ۲۴۴–۶۶ </span></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="لپتون"><span id=".D9.84.D9.BE.D8.AA.D9.88.D9.86"></span>لپتون</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=17" title="ویرایش بخش: لپتون"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D9%84%D9%BE%D8%AA%D9%88%D9%86" title="لپتون">لپتون</a></div> <p>لپتون یک <a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" class="mw-redirect" title="ذره بنیادی">ذره بنیادی</a> با <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86" title="فرمیون">اسپین نیمه‌صحیح</a> است که در <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D9%88%DB%8C" title="نیروی هسته‌ای قوی">برهم‌کنش‌های هسته‌ای قوی</a> شرکت نمی‌کند اما در <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B5%D9%84_%D8%B7%D8%B1%D8%AF_%D9%BE%D8%A7%D9%88%D9%84%DB%8C" title="اصل طرد پاولی">اصل طرد پاولی</a> صدق می‌کند. دو لپتون از یک گونه نمی‌توانند هم‌زمان با هم در وضعیت‌های یکسانی قرار داشته باشند.<sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> دو رده اصلی از لپتون‌ها وجود دارد: لپتون‌های <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="بار الکتریکی">باردار</a> (لپتون‌های الکترون-مانند) و لپتون‌های خنثی (<a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86%D9%88" title="نوترینو">نوترینوها</a>). الکترون‌ها پایدار هستند و معمول‌ترین نوع لپتون باردار در گیتی هستند، در حالیکه <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%D9%88%D9%86" title="میون">میون</a> و <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D9%88_(%D8%B0%D8%B1%D9%87)" title="تاو (ذره)">تاو</a> ناپایدارند و پس از به وجود آمدن در برخوردهای پرانرژی به سرعت واپاشی می‌شوند.<sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-125" class="reference"><a href="#cite_note-125"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> لپتون‌های باردار می‌توانند با بقیه ذرات ترکیب شوند و ذرات مرکبی مانند <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%85" title="اتم">اتم</a> و <a href="/wiki/%D9%BE%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85" title="پوزیترونیوم">پوزیترونیم</a> بسازند. الکترون تقریباً بر کل شیمی حکمرانی می‌کند زیرا در اتم‌ها یافت می‌شود و به خواص شیمیایی مرتبط است. نوترینوها به ندرت برهمکنشی با هرچیز دیگری دارند و به همین دلیل به ندرت مشاهده می‌شوند. نوترینوها در سراسر گیتی جریان دارند اما به ندرت با ماده معمولی برهمکنشی دارند.<sup id="cite_ref-126" class="reference"><a href="#cite_note-126"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>دوره لپتون، دروه‌ای در تکامل گیتی بود که در آن جرم گیتی در تسلط لپتون‌ها بود. این دوره تقریباً یک ثانیه پس از مه‌بانگ آغاز شد؛ یعنی زمانی که اکثر هادرون‌ها و ضدهادرون‌ها یکدیگر را در پایان دروه هادرون نابود کرده‌بودند. در حین دوره لپتون دمای گیتی هنوز برای تشکیل جفتهای لپتون-ضدلپتون کافی بود و بنابراین لپتون‌ها و ضدلپتون‌ها در تعادل گرمایی بودند. تقریباً ۱۰ ثانیه پس از مه‌بانگ دمای گیتی آنقدر کاهش یافته بود که دیگر امکان تشکیل جفت‌های لپتون-ضد لپتون وجود نداشت.<sup id="cite_ref-127" class="reference"><a href="#cite_note-127"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> بیشتر لپتون‌ها و ضدلپتون‌ها در واکنش‌های نابودسازی از بین رفتند و میزان اندکی از آن‌ها باقی ماند. در این زمان گیتی وارد <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="دوره فوتون">دوره فوتون</a> می‌شد و جرم گیتی در تسلط فوتون بود.<sup id="cite_ref-128" class="reference"><a href="#cite_note-128"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-129" class="reference"><a href="#cite_note-129"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="فوتون"><span id=".D9.81.D9.88.D8.AA.D9.88.D9.86"></span>فوتون</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=18" title="ویرایش بخش: فوتون"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="دوره فوتون">دوره فوتون</a></div><p>فوتون <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D9%85" title="کوانتوم">کوانتوم</a> <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1" title="نور">نور</a> و سایر اشکال <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="تابش الکترومغناطیسی">تابش الکترومغناطیسی</a> است. فوتون ذره <a href="/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%85%D9%84_%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88" title="حامل نیرو">حامل نیرو</a> برای <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3" class="mw-redirect" title="نیروی الکترومغناطیس">نیروی الکترومغناطیسی</a> است. آثار این نیرو به سادگی در مقیاس‌های <a href="/wiki/%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3_%D9%85%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D9%88%D8%B3%DA%A9%D9%88%D9%BE%DB%8C%DA%A9" class="mw-redirect" title="مقیاس میکروسکوپیک">ماکروسکوپیک</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3_%D9%85%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D9%88%D8%B3%DA%A9%D9%88%D9%BE%DB%8C%DA%A9" class="mw-redirect" title="مقیاس میکروسکوپیک">میکروسکوپیک</a> قابل مشاهده است زیرا فوتون <a href="/wiki/%D8%AC%D8%B1%D9%85_%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%AA%D8%BA%DB%8C%D8%B1" title="جرم نامتغیر">جرم سکونی</a> برابر صفر دارد؛ و این اجازه <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="نیروهای بنیادی">برهمکنش</a> در فواصل دور را می‌دهد. مانند همه ذرات بنیادی فوتون‌ها در حال حاضر توسط مکانیک کوانتومی به خوبی توضیح داده می‌شوند و ویژگی <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%DA%AF%D8%A7%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D9%85%D9%88%D8%AC_%D9%88_%D8%B0%D8%B1%D9%87" title="دوگانگی موج و ذره">دوگانگی موج و ذره</a> از خود نمایش می‌دهند. </p><p>دوره فوتون در حدود ۱۰ ثانیه پس از مه‌بانگ و وقتی آغاز شد که در پایان دوره لپتون بیشتر لپتون‌ها و ضدلپتون‌ها در واکنش‌های نابودسازی از بین رفته‌بودند. هسته‌های اتمی در فرایند هسته‌سازی که در نخستین دقایق دوره فوتون رخ داد، پدید آمده‌بودند. در باقی دوران فوتون گیتی شامل یک پلاسمای داغ از هسته‌ها الکترون‌ها و فوتون‌ها بود. پس از گذشت ۳۸۰۰۰۰ سال از مه‌بانگ دمای گیتی تا حدی کاهش یافت که هسته می‌توانست با الکترون‌ها تشکیل شده و اتم‌های خنثی تشکیل دهد. در نتیجه دیگر فوتون‌ها برهمکنش‌های پرشماری با ماده نداشتند و گیتی شفاف شد. فوتون‌ها با انتقال به سرخ بسیار بالا از این دوره <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تابش زمینه کیهانی">تابش زمینه کیهانی</a> (CMB) را شکل می‌دهند. تغییرات جزئی در دما و چگالی تابش زمینه کیهانی نخستین بذرهای <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%D9%84_%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1" title="تشکیل ساختار">تشکیل ساختار</a> بودند که بعدها رخ داد.<sup id="cite_ref-Allday2002_122-1" class="reference"><a href="#cite_note-Allday2002-122"><span class="cite-bracket">[</span>۱۱۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference nowrap"><span title="صفحه / موقعیت: ۲۴۴–۶۶">: ۲۴۴–۶۶ </span></sup> </p> <div class="navbox-styles"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40355799">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39648996">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:right;border-left-width:2px;border-right-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#b3ccff}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#dbe7ff}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e5edff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f8f9fa}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:right;text-align:right;margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox-list li{unicode-bidi:isolate}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="گاه‌شمار_بیگ_بنگ" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40261389">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:right;text-align:right}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-left:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-right:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}@media(prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}@media print{.mw-parser-output .navbar{display:none!important}}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%DB%8C%DA%AF_%D8%A8%D9%86%DA%AF" title="الگو:گاه‌شمار بیگ بنگ"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%DB%8C%DA%AF_%D8%A8%D9%86%DA%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:گاه‌شمار بیگ بنگ (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%DB%8C%DA%AF_%D8%A8%D9%86%DA%AF" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:گاه‌شمار بیگ بنگ"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="گاه‌شمار_بیگ_بنگ" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار بیگ بنگ</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a></li> <li><a href="/wiki/%DB%8C%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9" title="یکاهای پلانک">یکاهای پلانک</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Grand_unification_epoch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Grand unification epoch (صفحه وجود ندارد)">Grand unification epoch</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D9%81" title="دوره الکتروضعیف">دوره الکتروضعیف</a> (<a href="/w/index.php?title=Inflationary_epoch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Inflationary epoch (صفحه وجود ندارد)">Inflationary epoch</a>, <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تورم کیهانی">تورم کیهانی</a>, <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D9%86%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="باریون‌زایی">باریون‌زایی</a>)</li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="دوره کوارک">دوره کوارک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%87%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86" title="دوره هادرون">دوره هادرون</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%84%D9%BE%D8%AA%D9%88%D9%86" title="دوره لپتون">دوره لپتون</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%81%D9%88%D8%AA%D9%88%D9%86" title="دوره فوتون">دوره فوتون</a> (<a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="هسته‌زایی مه‌بانگ">هسته‌زایی مه‌بانگ</a>, <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a>, <a href="/wiki/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D8%A8%DB%8C_(%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF)" title="دوره بازترکیبی (مه‌بانگ)">بازترکیبی</a>)</li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a> <ul><li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86" title="بازیونیده‌شدن">بازیونیده‌شدن</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سرانجام کیهان">سرانجام کیهان</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%85%D8%A8" title="مه‌رمب">مه‌رمب</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D8%B3%D8%B3%D8%AA" title="مه‌گسست">مه‌گسست</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B1%DA%AF_%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="مرگ گرمای کیهان">مرگ گرمای کیهان</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Universe_expansion2.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Universe_expansion2.png/15px-Universe_expansion2.png" decoding="async" width="15" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Universe_expansion2.png/23px-Universe_expansion2.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Universe_expansion2.png/30px-Universe_expansion2.png 2x" data-file-width="420" data-file-height="372" /></a></span> <b><a href="/w/index.php?title=Graphical_timeline_of_the_Big_Bang&action=edit&redlink=1" class="new" title="Graphical timeline of the Big Bang (صفحه وجود ندارد)">Graphical timeline of the Big Bang</a></b></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="مدل‌های_کیهان‌شناسی"><span id=".D9.85.D8.AF.D9.84.E2.80.8C.D9.87.D8.A7.DB.8C_.DA.A9.DB.8C.D9.87.D8.A7.D9.86.E2.80.8C.D8.B4.D9.86.D8.A7.D8.B3.DB.8C"></span>مدل‌های کیهان‌شناسی</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=19" title="ویرایش بخش: مدل‌های کیهان‌شناسی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="مدل_جهان_بر_اساس_نسبیت_عام"><span id=".D9.85.D8.AF.D9.84_.D8.AC.D9.87.D8.A7.D9.86_.D8.A8.D8.B1_.D8.A7.D8.B3.D8.A7.D8.B3_.D9.86.D8.B3.D8.A8.DB.8C.D8.AA_.D8.B9.D8.A7.D9.85"></span>مدل جهان بر اساس نسبیت عام</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=20" title="ویرایش بخش: مدل جهان بر اساس نسبیت عام"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="نسبیت عام">نسبیت عام</a> نظریه <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%D9%87_%D8%AF%DB%8C%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D9%84" title="هندسه دیفرانسیل">هندسی</a> <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a> است که توسط <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="آلبرت اینشتین">آلبرت اینشتین</a> در سال ۱۹۱۵ ارائه شد و توصیف کنونی گرانش در <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9_%D9%86%D9%88%DB%8C%D9%86" title="فیزیک نوین">فیزیک نوین</a> است. پایه مدل‌های <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">کیهان‌شناسی</a> کنونی از جهان است. نسبیت عام، نظریه‌های <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%AE%D8%A7%D8%B5" title="نسبیت خاص">نسبیت خاص</a> و <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4_%D9%86%DB%8C%D9%88%D8%AA%D9%86" title="قانون جهانی گرانش نیوتن">قانون جهانی گرانش نیوتن</a> را تعمیم می‌دهد و توصیفی یکپارچه از گرانش به عنوان یک ویژگی هندسی <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="فضا">فضا</a> و <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="زمان">زمان</a> یا <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a> ارائه می‌کند. خمش فضازمان با <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C" title="انرژی">انرژی</a> و <a href="/wiki/%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%86%D9%87" title="تکانه">تکانه</a> همه <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده</a> و <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D8%AA%D9%88" class="mw-redirect" title="پرتو">تابش</a> موجود رابطه مستقیمی دارد. این رابطه توسط <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="معادلات میدان اینشتین">معادلات میدان اینشتین</a> توصیف می‌شود که یک <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%DB%8C%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D9%84_%D8%AC%D8%B2%D8%A6%DB%8C" class="mw-redirect" title="معادلات دیفرانسیل جزئی">سیستم معادلات دیفرانسیل جزئی</a> است. در نسبیت عام، توزیع ماده و انرژی تعیین‌کننده هندسه فضازمان و آن نیز به نوبه خود توصیف‌کننده شتاب ماده است؛ بنابراین پاسخهای معادلات میدان اینشتین تکامل جهان را توصیف می‌کنند. معادلات نسبیت عام با ترکیب شدن با اندازه‌گیری‌های مقدار، نوع و توزیع ماده در جهان می‌توانند تکامل جهان در گذر زمان را توصیف کنند.<sup id="cite_ref-zeilik_cosmology_130-0" class="reference"><a href="#cite_note-zeilik_cosmology-130"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> با پذیرفتن <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B5%D9%84_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C" title="اصل کیهان‌شناختی">اصل کیهان‌شناسی</a> که بیان می‌کند جهان در همه‌جا همگن و همسانگرد است، یکی از پاسخهای ویژه برای معادلات میدان به دست می‌آید که <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%B1_%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9_(%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85)" title="تانسور متریک (نسبیت عام)">تانسور متریکی</a> است به نام <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D8%B3%D9%88%D9%86-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%B1" title="متریک فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر">متریک فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر</a>، </p> <dl><dd><span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle ds^{2}=-c^{2}dt^{2}+R(t)^{2}\left({\frac {dr^{2}}{1-kr^{2}}}+r^{2}d\theta ^{2}+r^{2}\sin ^{2}\theta \,d\phi ^{2}\right)}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>d</mi> <msup> <mi>s</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>=</mo> <mo>−</mo> <msup> <mi>c</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mi>d</mi> <msup> <mi>t</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <mi>R</mi> <mo stretchy="false">(</mo> <mi>t</mi> <msup> <mo stretchy="false">)</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mrow> <mo>(</mo> <mrow> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mrow> <mi>d</mi> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mrow> <mrow> <mn>1</mn> <mo>−</mo> <mi>k</mi> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mrow> </mfrac> </mrow> <mo>+</mo> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mi>d</mi> <msup> <mi>θ</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>+</mo> <msup> <mi>r</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <msup> <mi>sin</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> <mo>⁡</mo> <mi>θ</mi> <mspace width="thinmathspace" /> <mi>d</mi> <msup> <mi>ϕ</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>2</mn> </mrow> </msup> </mrow> <mo>)</mo> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle ds^{2}=-c^{2}dt^{2}+R(t)^{2}\left({\frac {dr^{2}}{1-kr^{2}}}+r^{2}d\theta ^{2}+r^{2}\sin ^{2}\theta \,d\phi ^{2}\right)}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/730bff626a2725a9013689e331efc42233930384" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -2.505ex; width:56.771ex; height:6.343ex;" alt="{\displaystyle ds^{2}=-c^{2}dt^{2}+R(t)^{2}\left({\frac {dr^{2}}{1-kr^{2}}}+r^{2}d\theta ^{2}+r^{2}\sin ^{2}\theta \,d\phi ^{2}\right)}"></span></dd></dl> <p>که در آن (<i>r</i>, θ, φ) متناظر با یک <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AA_%DA%A9%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="دستگاه مختصات کروی">سیستم مختصات کروی</a> است. این متریک تنها دو پارامتر نامعین دارد. یک <a href="/wiki/%D9%81%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3" title="فاکتور مقیاس">فاکتور مقیاس</a> طول <a href="/wiki/%DA%A9%D9%85%DB%8C%D8%AA_%D8%A8%D8%AF%D9%88%D9%86_%D8%A8%D8%B9%D8%AF" title="کمیت بدون بعد">بدون بعد</a> <i>R</i> مقیاس اندازه جهان را به صورت تابعی از زمان توصیف می‌کند؛ افزایش مقدار R به معنی انبساط جهان است.<sup id="cite_ref-131" class="reference"><a href="#cite_note-131"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> یک شاخص خمش k هندسه جهان را توصیف می‌کند. شاخص k به شکلی تعریف شده که مقدار آن تنها می‌تواند صفر، متناظر با هندسه اقلیدسی تخت؛ ۱، متناظر با فضایی انحنای مثبت؛ و ۱-، متناظر با فضایی با خمیدگی مثبت یا منفی باشد.<sup id="cite_ref-RaineThomas66_132-0" class="reference"><a href="#cite_note-RaineThomas66-132"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مقدار R به عنوان تابعی از زمان به k و <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="ثابت کیهان‌شناسی">ثابت کیهانی</a> بستگی <i>Λ</i> دارد.<sup id="cite_ref-zeilik_cosmology_130-1" class="reference"><a href="#cite_note-zeilik_cosmology-130"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ثابت کیهانی نماینده چگالی <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AE%D9%84%D8%A7%D8%A1" class="mw-redirect" title="انرژی خلاء">انرژی خلاء</a> فضاست و ممکن است با انرژی تاریک مرتبط باشد.<sup id="cite_ref-peebles_90-1" class="reference"><a href="#cite_note-peebles-90"><span class="cite-bracket">[</span>۸۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> معادله‌ای که تغییرات R در زمان را توصیف می‌کند <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="معادلات فریدمان">معادلات فریدمان</a> نام دارد که از روی نام مبتکر آن <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="الکساندر فریدمان">الکساندر فریدمان</a> گرفته شده‌است.<sup id="cite_ref-133" class="reference"><a href="#cite_note-133"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>پاسخ‌های R به k و <i>Λ</i> بستگی دارد اما برخی ویژگی‌های کیفی این پاسخ‌ها عمومی هستند. نخست و مهم‌تر از همه، مقیاس طول R جهان فقط در صورتی ثابت می‌ماند که جهان کاملاً همسانگرد و با انحنای مثبت (k=۱) باشد و چگالی همه نقاط آن دقیقاً برابر با یک مقدار مشخص باشد.<sup id="cite_ref-zeilik_cosmology_130-2" class="reference"><a href="#cite_note-zeilik_cosmology-130"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> هرچند که این تعادل ناپایدار است: زیر جهان در مقیاس‌های کوچکتر ناهمگن است و در نتیجه مقدار R باید با زمان تغییر کند. وقتی R تغییر کند همه فواصل فضایی در جهان تغییر خواهند کرد؛ یعنی خود فضا نیز دچار انبساط یا انقباض خواهد شد. این موضوع توضیح می‌دهد که چرا کهکشان‌ها از هم دور می‌شوند؛ زیرا فضای میان آن‌ها در حال کشیده‌شدن است. کشیده‌شدن فضا همچنین توضیحی برای این پارادوکس ظاهری ارائه می‌دهد که چگونه می‌شود دو کهکشان ۴۰ میلیارد سال نوری از هم فاصله داشته باشند در حالیکه هر دوی آن‌ها ۱۳٫۸ میلیارد سال قبل در یک نقطه بوده‌اند<sup id="cite_ref-134" class="reference"><a href="#cite_note-134"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و هرگز نمی‌توانسته‌اند سریعتر از نور هم حرکت کنند. </p><p>دوم اینکه از تمام پاسخ‌ها چنین برمی‌آید که یک <a href="/wiki/%D8%AA%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF%DB%8C_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C" title="تکینگی گرانشی">تکینگی گرانشی</a> در گذشته وجود داردکه در آن R برابر صفر و ماده و انرژی بی‌نهایت فشرده بوده‌اند. ممکن است به نظر برسد که این نتیجه‌گیری نامطمئن است زیرا بر پایه فرض قابل بحث همگنی و همسانگردی جهان بنا شده‌است و همچنین بر این اصل که تنها نیروی گرانشی است که نقش مهمی دارد. اما <a href="/wiki/%D9%82%D8%B6%D8%A7%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%AA%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D9%BE%D9%86%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%87%D8%A7%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF" title="قضایای تکینگی پنروز-هاوکینگ">قضایای تکینگی پنروز-هاوکینگ</a> نشان می‌دهند که نقطه تکینگی در شرایط عمومی نیز باید وجود داشته باشد؛ بنابراین طبق معادلات میدان اینشتین، R به سرعت از حالت بسیار داغ و چگال که بلافاصله پس از تکینگی به وجود آمد، افزایش یافت؛ این موضوع عصاره مدل مه‌بانگ است. درک تکینگی مه‌بانگ احتمالاً نیاز به یک نظریه <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D9%85%DB%8C" title="گرانش کوانتومی">گرانش کوانتومی</a> دارد که هنوز به‌دست نیامده‌است.<sup id="cite_ref-135" class="reference"><a href="#cite_note-135"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>سوم اینکه شاخص خمش k علامت مقدار متوسط خمش فضایی فضازمان را مشخص می‌کند<sup id="cite_ref-RaineThomas66_132-1" class="reference"><a href="#cite_note-RaineThomas66-132"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> که در یک بازه طولی به اندازه کافی بزرگ (بزرگتر از یک میلیارد سال نوری) به دست آمده‌است. اگر k=۱ باشد، خمش مثبت است و حجم جهان متناهی است.<sup id="cite_ref-RaineThomas70_136-0" class="reference"><a href="#cite_note-RaineThomas70-136"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> چنین جهانی را اغلب به شکل یک کره سه‌بعدی قرارگرفته در یک فضای چهار بعدی تصور می‌کنند. متقابلاً اگر k صفر یا منفی باشد، حجم جهان بی‌نهایت است.<sup id="cite_ref-RaineThomas70_136-1" class="reference"><a href="#cite_note-RaineThomas70-136"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> شاید دور از ذهن به نظر برسد که یک جهان بی‌نهایت و در عین حال بی‌نهایت چگال می‌تواند در یک لحظه در مه‌بانگ وقتی R=۰ پدید آید، اما این دقیقاً چیزی است که توسط ریاضیات وقتی k برابر با ۱ نباشد، پیش‌بینی می‌شود. برای مقایسه در نظر بگیرید که یک صفحه تخت خمش صفر دارد اما مساحتش بی‌نهایت است در حالیکه یک استوانه بی‌نهایت در یک جهت متناهی است و یک <a href="/wiki/%DA%86%D9%86%D8%A8%D8%B1%D9%87" title="چنبره">چنبره</a> در هر دو جهت متناهی است. یک جهان <a href="/wiki/%DA%86%D9%86%D8%A8%D8%B1%D9%87" title="چنبره">چنبره‌ای</a> ممکن است مانند یک جهان عادی با <a href="/wiki/%D8%B4%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B7_%D9%85%D8%B1%D8%B2%DB%8C_%D9%85%D8%AA%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%A8" title="شرایط مرزی متناوب">شرایط مرزی متناوب</a> رفتار کند؛ یعنی فردی که از یک مرز خارجی فضا به بیرون می‌رود به‌طور هم‌زمان در نقطه مرزی دیگری به درون فضا وارد می‌شود. </p><p><a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سرانجام کیهان">سرانجام نهایی جهان</a> هنوز ناشناخته است، زیرا به میزان زیادی به شاخص خَمِش <i>k</i> و ثابت کیهانی <i>Λ</i> بستگی دارد. اگر جهان به حد کافی چگال باشد، <i>k</i> برابر ۱ می‌شود و میانگین خَمِش جهان مثبت است و جهان در نهایت طی یک <a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%85%D8%A8" title="مه‌رمب">مه‌رمب</a> در خود فرو می‌ریزد<sup id="cite_ref-137" class="reference"><a href="#cite_note-137"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و ممکن است طی یک <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AC%D9%87%D8%B4_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF" class="mw-redirect" title="نظریه جهش بزرگ">مه‌جهش</a> جهان دیگری به‌وجود می‌آید. اما اگر جهان به‌اندازهٔ کافی چگال نباشد <i>k</i> برابر با ۰ یا ۱− می‌شود و جهان تا ابد منبسط می‌شود و دمای آن کاهش می‌یابد تا اینکه سرانجام برای همه حیات موجود در آن غیرقابل سکونت می‌شود و ستارگان می‌میرند و کل ماده به درون <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%DA%86%D8%A7%D9%84%D9%87" title="سیاه‌چاله">سیاهچاله‌ها</a> سقوط می‌کند (<a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF" class="mw-redirect" title="انجماد بزرگ">انجماد بزرگ</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D8%B1%DA%AF_%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="مرگ گرمای کیهان">مرگ گرمایی جهان</a>).<sup id="cite_ref-zeilik_cosmology_130-3" class="reference"><a href="#cite_note-zeilik_cosmology-130"><span class="cite-bracket">[</span>۱۲۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> همان‌طور که پیشتر اشاره شد داده‌های جدید نشانگر آن است که برخلاف انتظار سرعت انبساط جهان در حال کاهش نیست، بلکه افزایش می‌یابد و چنانچه این روند به مدت نامحدود ادامه یابد جهان سرانجام از هم خواهد گسست (<a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D8%B3%D8%B3%D8%AA" title="مه‌گسست">مه‌گسست</a>). بنا بر داده‌های تجربی جهان چگالی نزدیک به میزان بحرانی بین سقوط مجدد و انبساط ابدی دارد.<sup id="cite_ref-138" class="reference"><a href="#cite_note-138"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="فرضیه_چندجهانی"><span id=".D9.81.D8.B1.D8.B6.DB.8C.D9.87_.DA.86.D9.86.D8.AF.D8.AC.D9.87.D8.A7.D9.86.DB.8C"></span>فرضیه چندجهانی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=21" title="ویرایش بخش: فرضیه چندجهانی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقاله‌های اصلی: <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فرضیه چندجهانی">فرضیه چندجهانی</a>، <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%86%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87" title="دنیاهای چندگانه">دنیاهای چندگانه</a>، <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%AD%D8%A8%D8%A7%D8%A8%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه جهان حبابی">نظریه جهان حبابی</a>، و <a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%DB%8C_(%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%AA%D8%AE%DB%8C%D9%84%DB%8C)&action=edit&redlink=1" class="new" title="جهانهای موازی (داستان تخیلی) (صفحه وجود ندارد)">جهانهای موازی (داستان تخیلی)</a></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Multiverse_-_level_II.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Multiverse_-_level_II.svg/300px-Multiverse_-_level_II.svg.png" decoding="async" width="300" height="238" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Multiverse_-_level_II.svg/450px-Multiverse_-_level_II.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Multiverse_-_level_II.svg/600px-Multiverse_-_level_II.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="325" /></a><figcaption>تصویر یک <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فرضیه چندجهانی">چندجهانه</a> متشکل از هفت <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%AD%D8%A8%D8%A7%D8%A8%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه جهان حبابی">جهان حبابی</a> که پیوستارهای <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a> منفصل از هم هستند. هر کدام <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" class="mw-redirect" title="قانون فیزیکی">قوانین</a> و <a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="ثابت فیزیکی">ثوابت</a> فیزیکی خاص خود را دارا هستند و حتی ممکن است از نظر تعداد <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B9%D8%AF_(%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%DB%8C_%D9%88_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" class="mw-redirect" title="بعد (ریاضی و فیزیک)">بعد</a> و <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%84%D9%88%DA%98%DB%8C" title="توپولوژی">توپولوژی</a> متفاوت باشند.</figcaption></figure> <p>بنا بر برخی گمانه‌زنی‌های نظری، این جهان تنها یکی از <a href="/wiki/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87_(%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%DB%8C)" class="mw-redirect" title="مجموعه (ریاضی)">مجموعه</a> جهان‌های غیرمتصلی است که در مجموع از آن‌ها با عنوان <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فرضیه چندجهانی">چندجهانه</a> یاد می‌شود و از این طریق تعریف‌های محدودتر از جهان را به چالش می‌کشند.<sup id="cite_ref-EllisKS032_22-1" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-139" class="reference"><a href="#cite_note-139"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مدل‌های علمی نظریه چندجهانی را باید از مفاهیمی همچون <a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D8%B4%D8%A8%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%87" title="واقعیت شبیه‌سازی‌شده">واقعیت شبیه‌سازی‌شده</a> متمایز کرد. </p><p><a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%B3_%D8%AA%DA%AF%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="مکس تگمارک">مکس تگمارک</a> یک طرح طبقه‌بندی چهاربخشی برای انواع مختلف نظریه‌های چندجهانی که دانشمندان مختلف در پاسخ به مسائل مختلف فیزیکی ارائه داده‌اند؛ پیشنهاد داد. نمونه‌ای از این نظریه‌ها مدل <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%D8%A7%D8%A8%D8%AF%DB%8C" title="تورم ابدی">انبساط آشوبناک</a> برای جهان اولیه است.<sup id="cite_ref-chaotic_inflation_140-0" class="reference"><a href="#cite_note-chaotic_inflation-140"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مثال دیگر <a href="/wiki/%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%86%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87" class="mw-redirect" title="تفسیر دنیاهای چندگانه">تفسیر دنیاهای چندگانه</a> در <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C%DA%A9_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D9%85%DB%8C" title="مکانیک کوانتومی">مکانیک کوانتومی</a> است. جهان‌های موازی به شیوه‌ای شبیه به <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%87%D9%85%E2%80%8C%D9%86%D9%87%DB%8C_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D9%85%DB%8C" title="برهم‌نهی کوانتومی">برهم‌نهی کوانتومی</a> و <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%85%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C_%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D9%85%DB%8C" title="ناهمدوسی کوانتومی">ناهمدوسی کوانتومی</a> ایجاد می‌شوند، هر یک از حالات <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D9%85%D9%88%D8%AC" title="تابع موج">تابع موج</a> در دنیاهای جداگانه‌ای به واقعیت می‌پیوندد. در تعبیر دنیاهای چندگانه، چند جهانی به شکل یک <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D9%85%D9%88%D8%AC_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تابع موج جهانی">تابع موج جهانی</a> تکامل می‌یابد.<sup id="cite_ref-everett1957_141-0" class="reference"><a href="#cite_note-everett1957-141"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>در طبقه‌بندی تگمارک، نظریه‌هایی که اختلاف نظر کمتری بر سر آنهاست اما همچنان بحث‌انگیز هستند، نظریه‌های <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فرضیه چندجهانی">سطح یک</a> هستند. چندجهانی‌های این سطح از رویدادهای دوردست فضازمان در جهان خودمان ساخته شده‌اند. تگمارک و سایرین چنین گفته‌اند که اگر فضا بی‌نهایت باشد یا به اندازه کافی بزرگ و یکنواخت باشد، نمونه‌های یکسانی از تاریخ حجم هابل زمین، مکرراً اتفاق خواهد افتاد.<sup id="cite_ref-142" class="reference"><a href="#cite_note-142"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> طبق محاسبات تگمارک نزدیک‌ترین جهان <a href="/wiki/%D9%87%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF" title="همزاد">همزاد</a> 10<sup>10<sup>115</sup></sup> متر از ما فاصله دارد (یک <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%AF%D9%88%D8%A8%D9%84" title="تابع نمایی دوبل">تابع نمایی دوبل</a> که از <a href="/wiki/%DA%AF%D9%88%DA%AF%D9%88%D9%84%E2%80%8C%D9%BE%D9%84%DA%A9%D8%B3" title="گوگول‌پلکس">گوگول‌پلکس</a> بزرگتر است).<sup id="cite_ref-TegmarkPUstaple_143-0" class="reference"><a href="#cite_note-TegmarkPUstaple-143"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-144" class="reference"><a href="#cite_note-144"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> اما این نظریات ماهیت بسیار بحث‌انگیزی دارند؛<sup id="cite_ref-145" class="reference"><a href="#cite_note-145"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و علاوه براین، غیرممکن است که بتوان از نظر علمی وجود یک حجم هابل یکسان پیشنهاد شده را راستی‌آزمایی کرد. </p><p>می‌توان فضازمانهای گسسته‌ای را در نظرگرفت که همه وجود دارند اما قادر به برهمکنش با یکدیگر نیستند.<sup id="cite_ref-TegmarkPUstaple_143-1" class="reference"><a href="#cite_note-TegmarkPUstaple-143"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-EllisScA_146-0" class="reference"><a href="#cite_note-EllisScA-146"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> برای تصور کردن آن می‌توان گروهی از حباب‌های صابون مختلفی را درنظر گرفت که ناظر در یکی از آنها قرار دارد اما نمی‌تواند با آنهایی که در حبابهای دیگر هستند تعاملی داشته باشد.<sup id="cite_ref-147" class="reference"><a href="#cite_note-147"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>در زبان انگلیسی عموماً هر حباب صابون به شکل نکره جهان (universe) و فضازمانی که در آن هستیم به شکل معرفه the universe نامیده می‌شود.<sup id="cite_ref-EllisKS032_22-2" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> دقیقاً همان‌طور که قمر (moon) زمین the moon نامیده می‌شود. مجموعه کل این فضازمان‌های مجزا چندجهانی (multiverse) نامیده می‌شود.<sup id="cite_ref-EllisKS032_22-3" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> جهان‌های مختلف در این مدل از نظر <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%AA" title="علیت">علی</a> به هم متصل نیستند<sup id="cite_ref-EllisKS032_22-4" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در اصل سایر جهانهای غیر متصل ممکن است ابعاد، توپولوژی فضازمان، اشکال ماده و انرژی و قوانین و ثوابت فیزیکی متفادتی داشته باشند، اگر چه این امکانات صرفاً در حد گمانه‌زنی هستند.<sup id="cite_ref-EllisKS032_22-5" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> سایرین هریک از این حبابها را به عنوان بخشی از <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%D8%A7%D8%A8%D8%AF%DB%8C" title="تورم ابدی">تورم بی‌نظم</a> می‌دانند که در اینصورت جهانها همه از یک ریشه علی به‌وجود می‌آیند.<sup id="cite_ref-EllisKS032_22-6" class="reference"><a href="#cite_note-EllisKS032-22"><span class="cite-bracket">[</span>۲۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="تکامل_تاریخی_مفاهیم"><span id=".D8.AA.DA.A9.D8.A7.D9.85.D9.84_.D8.AA.D8.A7.D8.B1.DB.8C.D8.AE.DB.8C_.D9.85.D9.81.D8.A7.D9.87.DB.8C.D9.85"></span>تکامل تاریخی مفاهیم</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=22" title="ویرایش بخش: تکامل تاریخی مفاهیم"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">همچنین ببینید: <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="کیهان‌شناسی">کیهان‌شناسی</a> و <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="گاه‌شمار کیهان‌شناسی">گاه‌شمار کیهان‌شناسی</a></div> <p>در طول تاریخ، مدل‌های بسیاری برای کیهان (<a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="کیهان‌شناسی">کیهان‌شناسی</a>) و چگونگی پیدایش آن (<a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="کیهان‌زایی">کیهان‌زایی</a>) ارائه شده‌اند. نظریه‌های برپایه یک جهان غیرشخصی که قوانین فیزیکی بر آن حکمفرماست، نخستین بار توسط یونانی‌ها و هندی‌ها ارائه شدند.<sup id="cite_ref-Routledge_15-1" class="reference"><a href="#cite_note-Routledge-15"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در فلسفه باستانی چین نیز مفهوم جهان به معنی کل فضا و زمان وجود داشت.<sup id="cite_ref-148" class="reference"><a href="#cite_note-148"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> با گذشت قرن‌ها و پیشرفت مشاهدات نجومی و نظریه‌های حرکت و گرانش به دقیق‌ترین توصیف جهان در حال حاضر انجامیده‌است. دوران کیهان‌شناسی نوین با <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" class="mw-redirect" title="نظریه نسبیت عام">نظریه نسبیت عام</a> <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="آلبرت اینشتین">آلبرت اینشتین</a> در سال ۱۹۱۵ آغاز شد، که این امکان را به‌وجود آورد که بتوان به‌صورت کمی سرآغاز، تکامل و سرانجام جهان به‌عنوان یک کل را توضیح داد. بیشتر نظریات نوین در کیهان‌شناسی بر پایهٔ نسبیت عام یا به‌طور خاص بر پایهٔ <a href="/wiki/%D9%85%D9%87%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" class="mw-redirect" title="مهبانگ">مهبانگ</a> بنا شده‌اند.<sup id="cite_ref-Blandford_149-0" class="reference"><a href="#cite_note-Blandford-149"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="افسانه‌شناسی"><span id=".D8.A7.D9.81.D8.B3.D8.A7.D9.86.D9.87.E2.80.8C.D8.B4.D9.86.D8.A7.D8.B3.DB.8C"></span>افسانه‌شناسی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=23" title="ویرایش بخش: افسانه‌شناسی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقاله‌های اصلی: <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" class="mw-redirect" title="اسطوره‌های آفرینش">اسطوره‌های آفرینش</a>، <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%87_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="الهه آفرینش">الهه آفرینش</a>، و <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C" title="کیهان‌شناسی دینی">کیهان‌شناسی دینی</a></div> <p>در بسیاری از فرهنگ‌ها <a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%D9%87_%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" class="mw-redirect" title="سیاهه افسانه‌های آفرینش">داستان‌هایی در توصیف سرآغاز جهان</a> وجود دارند. فرهنگ‌ها به‌طور کلی این داستان‌ها را تا حدی واقعی می‌دانند. اما باورهای متفاوتی در مورد جزییات در بین افرادی که معتقد به یک منشأ غیرمادی هستند وجود دارد. از فرهنگ‌هایی که خدا را خالق مستقیم جهان می‌دانند تا آنهایی که بر این باورند که خدا فقط چرخها را به حرکت درآورده (مثلاً از طریق مکانیزمهایی چون <a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a> و <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%DA%AF%D8%B4%D8%AA" title="فرگشت">فرگشت</a>).<sup id="cite_ref-150" class="reference"><a href="#cite_note-150"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>مردم‌شناس‌ها و انسان‌شناس‌هایی که اساطیر را مطالعه کرده‌اند، طرح‌خای مختلفی برای طبقه‌بندی تم‌های مختلف داستان‌های آفرینش ارائه داده‌اند.<sup id="cite_ref-Eliade1964_151-0" class="reference"><a href="#cite_note-Eliade1964-151"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-Leonard2004_152-0" class="reference"><a href="#cite_note-Leonard2004-152"><span class="cite-bracket">[</span>۱۴۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مثلاً در یک گونه این داستان‌ها جهان از یک <a href="/wiki/%D8%AA%D8%AE%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تخم کیهانی">تخم کیهانی</a> زاییده می‌شود. از زمره این‌گونه داستان‌ها می‌توان به <a href="/wiki/%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%87" title="حماسه">شعر حماسی</a> <a href="/wiki/%D9%81%D9%86%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%AF" title="فنلاند">فنلاندی</a> <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7" title="کالوالا">کالوالا</a>، افسانه <a href="/wiki/%DA%86%DB%8C%D9%86" title="چین">چینی</a> <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%88" title="پانگو">پانگو</a> یا افسانه <a href="/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF" title="هند">هندی</a> <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7_%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87" class="mw-redirect" title="براهماندا پورانه">براهماندا پورانه</a> اشاره نمود. در افسانه‌های مشابهی جهان به‌دست یک موجودیت یکتا آفریده شده‌است که از خود چیزی پراکنده یا تولید می‌نماید، مانند مفهوم <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%DB%8C_%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7" title="آدی بودا">آدی بودا</a> در <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C%D8%B3%D9%85_%D8%AA%D8%A8%D8%AA%DB%8C" title="بودیسم تبتی">بودیسم تبتی</a>، افسانه <a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%DB%8C%D8%A7_(%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87)" class="mw-redirect" title="گایا (افسانه)">گایا</a> (مادر زمین) در <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="یونان باستان">یونان باستان</a>، الهه <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B1_%D8%A2%D8%B2%D8%AA%DA%A9" class="mw-redirect" title="اساطیر آزتک">آزتک</a> در افسانه <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%A7%D8%AA%D9%84%DB%8C%DA%A9%D9%88%D8%A6%D9%87" title="کواتلیکوئه">کواتلیکوئه</a>، داستان خدای <a href="/wiki/%D9%85%D8%B5%D8%B1_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="مصر باستان">مصر باستان</a> به نام <a href="/wiki/%D8%A2%D8%AA%D9%88%D9%85" title="آتوم">آتوم</a> یا <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" title="روایت آفرینش">روایت آفرینش</a> در <a href="/wiki/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8_%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4" class="mw-redirect" title="کتاب آفرینش">کتاب آفرینش</a>. در گونه‌ای دیگر از این داستان‌ها جهان از اجتماع خدایان مؤنث و مذکر پدید آمده‌است، مانند <a href="/wiki/%D8%B1%D9%86%DA%AF%DB%8C_%D9%88_%D9%BE%D8%A7%D9%BE%D8%A7" title="رنگی و پاپا">رنگی و پاپا</a> در <a href="/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%85%D8%A7%D8%A6%D9%88%D8%B1%DB%8C" class="mw-redirect" title="افسانه‌شناسی مائوری">افسانه مائوری</a>. در دیگر داستان‌ها جهان با استفاده از مواد از پیش موجود همچون پیکر خدایان درگذشته - مثلاً از پیکر <a href="/wiki/%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA" title="تیامات">تیامات</a> در حماسه <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84_(%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA%E2%80%8C%D8%B4%D9%87%D8%B1)" title="بابل (دولت‌شهر)">بابلی</a> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B4" title="انوما الیش">انوما الیش</a> یا از <a href="/wiki/%DB%8C%D9%85%DB%8C%D8%B1" title="یمیر">یمیر</a> غول‌پیکر در <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B1_%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%88%DB%8C" class="mw-redirect" title="اساطیر اسکاندیناوی">اساطیر اسکاندیناوی</a> - یا مواد پرهرج‌ومرج مانند <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%D8%A7%DA%AF%DB%8C" title="ایزاناگی">ایزاناگی</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="ایزانامی">ایزانامی</a> در <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B1_%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86" class="mw-redirect" title="اساطیر ژاپن">اساطیر ژاپن</a>. در سایر داستان‌ها جهان از عناصری بنیادی منتشر می‌شود، مانند <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%87%D9%85%D9%86" title="برهمن">برهمن</a> و <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="پراکریتی">پراکریتی</a><sup id="cite_ref-153" class="reference"><a href="#cite_note-153"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و یا <a href="/wiki/%DB%8C%DB%8C%D9%86_%D9%88_%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="یین و یانگ">یین و یانگ</a> در <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%A6%D9%88%D8%A6%DB%8C%D8%B3%D9%85" title="تائوئیسم">تائو</a>. </p><p>در افسانه‌های آفرینش ایرانی پیدایش جهان به یکی از ایزدان باستانی به نام <a href="/wiki/%D8%A2%D8%A6%DB%8C%D9%86_%D8%B2%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="آئین زروانی">زروان</a>، که به او خدای زمان نیز گفته‌اند، نسبت داده شده‌است، که دو جهان برای دو پسر خود یعنی <a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%B2%D8%AF" class="mw-redirect" title="اورمزد">اورمزد</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%86" title="اهریمن">اهریمن</a> آفرید. زروان زمان بیکران است و از این زمان بیکران، زمان کراندار جهان به‌وجود آمده‌است. پیش از خلقت جهان مینویی بوده و مکان و زمان وجود نداشته و هیچ ماده و حرکتی نیز در جهان نبوده‌است.<sup id="cite_ref-154" class="reference"><a href="#cite_note-154"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="مدل‌های_فلسفی"><span id=".D9.85.D8.AF.D9.84.E2.80.8C.D9.87.D8.A7.DB.8C_.D9.81.D9.84.D8.B3.D9.81.DB.8C"></span>مدل‌های فلسفی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=24" title="ویرایش بخش: مدل‌های فلسفی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">همچنین ببینید: <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="کیهان‌شناسی">کیهان‌شناسی</a>، <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%B3%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%DB%8C" title="فلسفه پیشاسقراطی">فلسفه پیشاسقراطی</a>، <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9_(%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%B7%D9%88)" title="فیزیک (ارسطو)">فیزیک (ارسطو)</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88" title="کیهان‌شناسی هندو">کیهان‌شناسی هندو</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="کیهان‌شناسی اسلامی">کیهان‌شناسی اسلامی</a>، و <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="زمان">زمان</a></div> <p>از قرن ششم پیش از میلاد <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%B3%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%DB%8C" title="فلسفه پیشاسقراطی">فیلسوفان یونانی پیشاسقراطی</a> نخستین مدل‌های فلسفی شناخته شده از جهان را ایجاد نمودند.<sup id="cite_ref-Routledge_15-2" class="reference"><a href="#cite_note-Routledge-15"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-155" class="reference"><a href="#cite_note-155"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> فیلسوفان یونانی نخستین متوجه شده‌بودند که ظاهر می‌تواند گمراه‌کننده باشد و از همین رو به دنبال درک واقعیت نهفته در پشت ظاهر بودند؛ به‌طور خاص آنها متوجه قابلیت تغییر شکل ماده (مثلاً یخ به آب به بخار) شده‌بودند و چندین فیلسوف بر پایه این مشاهده پیشنهاد دادند که همه مواد که در ظاهر متفاوت، شکل‌های مختلفی از یک ماده اولیه یا <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%AE%D9%87" title="آرخه">آرخه</a>(به <a href="/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="زبان انگلیسی">انگلیسی</a>: <span lang="en" title="متن به زبان انگلیسی"><bdi>arche</bdi></span>) هستند. نخستین کسی که چنین پیشنهادی داد <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D9%84%D8%B3" title="تالس">تالس</a> بود که پیشنهاد نمود این ماده آب است. <a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="آناکسیماندروس">آناکسیماندروس</a>، شاگرد تالس، پیشنهاد داد که همه چیز از <a href="/wiki/%D8%A2%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86" title="آپایرون">آپایرون</a> نامحدود آمده‌است. آناکسیماندروس عقیده داشت که باد به دلیل کیفیتهای جاذبه و دافعه آن باعث می‌شود که آرخه فشرده شود یا به شکل دیگری درآید. <a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%B3" title="آناکساگوراس">آناکساگوراس</a> عنصر <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B3" title="نوس">نوس</a> (ذهن) را معرفی نمود. <a href="/wiki/%D9%87%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%AA%D9%88%D8%B3" title="هراکلیتوس">هراکلیتوس</a> آتش را معرفی کرد و از <a href="/wiki/%D9%84%D9%88%DA%AF%D9%88%D8%B3" title="لوگوس">لوگوس</a> سخن گفت. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D9%BE%D8%AF%D9%88%DA%A9%D9%84%D8%B3" title="امپدوکلس">امپدوکلس</a> چهار عنصر پیشنهاد نمود: خاک، آب، باد و آتش. نظریه <a href="/wiki/%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1_%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87" title="عناصر چهارگانه">عناصر چهارگانه</a> وی بسیار مورد توجه قرار گرفت. همانند <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D8%AB%D8%A7%D8%BA%D9%88%D8%B1%D8%B3" title="فیثاغورس">فیثاغورس</a>، افلاطون نیز بر این باور بود که همه چیز از عدد تشکیل شده‌است و عناصر امپدوکلس به شکل <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B7%D9%88%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="اجسام افلاطونی">اجسام افلاطونی</a> هستند. <a href="/wiki/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D9%88%D8%B3" class="mw-redirect" title="دموکریتوس">دموکریتوس</a> و فیلسوفان بعدی — که مهمترینشان <a href="/wiki/%D9%84%D8%A6%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%BE%D9%88%D8%B3_(%D9%81%DB%8C%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%81)" title="لئوکیپوس (فیلسوف)">لئوکیپوس</a> بود — پیشنهاد دادند که جهان از اتم‌های تجزیه‌ناپذیری تشکیل شده‌است که در خلاء حرکت می‌کنند. <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%B7%D9%88" title="ارسطو">ارسطو</a> باور نداشت که چنین چیزی امکانپذیر باشد زیرا هوا نیز مانند آب دربرابر حرکت <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B3%D8%A7%D8%B1" class="mw-redirect" title="پسار">مقاومت</a> می‌کند. هوا به سرعت فضای خالی را پر می‌کند و علاوه بر آن بدون مقاومت، به میزان نامحدودی سریع خواهد بود.<sup id="cite_ref-Routledge_15-3" class="reference"><a href="#cite_note-Routledge-15"><span class="cite-bracket">[</span>۱۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>اگرچه هراکلیتوس به تغییر ابدی اعتقاد داشت، پارمنیدس، فیلسوف تقریباً هم‌دوره او بر این باور بود که تغییر تنها یک توهم است. واقعیت نهفته تا ابد بدون تغییر و در سکون می‌ماند و ماهیت یکتایی دارد. پارامنیدس این واقعیت یکتا را به‌صورت τὸ ἐν (آن یگانه) نمایش داده‌است. نظریهٔ پارامنیدس به‌نظر بسیاری از فیلسوفان ناپذیرفتنی می‌نمود، اما یکی از شاگردان او به نام <a href="/wiki/%D8%B2%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%A6%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="زنون الئایی">زنون الئایی</a> با چندین پارادوکس معروف آن‌ها را به مجادله فراخواند. ارسطو با معرفی مفهوم بی‌نهایت قابل‌شمارش و همچنین پیوستار تقسیم‌پذیر تا بی‌نهایت، به این پارادوکس‌ها پاسخ داد. </p><p>کانادا، <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D9%87%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="فلسفه هندی">فیلسوف هندی</a> و بنیان‌گذار مدرسهٔ وایششیکا، یک نظریه <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D8%A7%D8%AA%D9%85%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="مکتب اتم‌گرایی">اتم‌گرایی</a> معرفی کرد و پیشنهاد داد که نور و گرما اشکال مختلف یک ماده واحد هستند.<sup id="cite_ref-156" class="reference"><a href="#cite_note-156"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در قرن پنجم پیش از میلاد، دیگناگا، فیلسوف بودایی اتم‌گرا پیشنهاد نمود اکه اتم‌ها به اندازه نقطه و بدون زمان هستند و از انرژی ساخته شده‌اند. آن‌ها وجود ماده اولیه را رد کردند و اعتقاد داشتند حرکت در واقع برقهای لحظه‌ای جریانی از انرژی هستند.<sup id="cite_ref-157" class="reference"><a href="#cite_note-157"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>نظریه <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D9%86%D8%A7%D9%87%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="متناهی‌گرایی زمانی">متناهی‌گرایی زمانی</a> برآمده از دکترین آفرینش مشترک در بین سه <a href="/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85%DB%8C" class="mw-redirect" title="دین ابراهیمی">دین ابراهیمی</a> بود: <a href="/wiki/%DB%8C%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C%D8%AA" title="یهودیت">یهودیت</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C%D8%AA" title="مسیحیت">مسیحیت</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85" title="اسلام">اسلام</a>. <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86_%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%88%D9%BE%D9%88%D9%86%D9%88%D8%B3" title="جان فیلوپونوس">جان فیلوپونوس</a>، فیلسوف مسیحی، استدلال‌هایی علیه مواضع فیلسوفان یونانی در مورد نامتناهی بودن گذشته و آینده ارائه داد. این استدلال‌ها توسط یکی از <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%D8%A7%D9%88%D9%84%DB%8C%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" class="mw-redirect" title="فلسفه اولیه اسلامی">فیلسوفان اسلامی نخستین</a> به نام <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81_%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="ابویوسف کندی">ابویوسف کندی</a>، <a href="/wiki/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87_%DB%8C%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C" title="فلسفه یهودی">فیلسوف یهودی</a> به نام <a href="/wiki/%D8%B3%D8%B9%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%DA%AF%D8%A7%D8%A6%D9%88%D9%86" title="سعادیا گائون">سعادیا گائون</a> و <a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85" title="علم کلام">متکلم</a> اسلامی به نام <a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%DB%8C" class="mw-redirect" title="امام محمد غزالی">امام محمد غزالی</a> نیز استفاده شده‌است.<sup id="cite_ref-Viney1985_158-0" class="reference"><a href="#cite_note-Viney1985-158"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="مفاهیم_نجومی"><span id=".D9.85.D9.81.D8.A7.D9.87.DB.8C.D9.85_.D9.86.D8.AC.D9.88.D9.85.DB.8C"></span>مفاهیم نجومی</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=25" title="ویرایش بخش: مفاهیم نجومی"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r35841839"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">مقالهٔ اصلی: <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="تاریخ اخترشناسی">تاریخ اخترشناسی</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Aristarchus_working.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Aristarchus_working.jpg/220px-Aristarchus_working.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Aristarchus_working.jpg/330px-Aristarchus_working.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Aristarchus_working.jpg/440px-Aristarchus_working.jpg 2x" data-file-width="508" data-file-height="338" /></a><figcaption> محاسبات اندازه نسبی از چپ به راست: خورشید، زمین و ماه. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B3_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="آریستارخوس ساموسی">آریستارخوس ساموسی</a> در قرن سوم پیش از میلاد، که از یک کپی یونانی در قرن دهم پس از میلاد گرفته شده‌است.</figcaption></figure> <p>نخستین مدل‌های نجومی جهان اندکی پس از شروع <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="اخترشناسی">اخترشناسی</a> توسط اخترشناسان بابلی پیشنهاد شد. آن‌ها جهان را به شکل یک <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AA%D8%AE%D8%AA" title="زمین تخت">صفحه تخت</a> می‌پنداشتند که در اقیانوسی غوطه‌ور است و این پیش‌زمینه نقشه‌های یونانی مانند نقشه‌های <a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%A7%DA%A9%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3" title="آناکسیماندروس">آناکسیماندروس</a> و <a href="/wiki/%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%AA%D8%A6%D9%88%D8%B3" title="هکاتئوس">هکاتئوس</a> بود. </p><p>بعدها اخترشناسان <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="یونان باستان">یونانی</a> با مشاهده حرکت <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%85_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="اجرام آسمانی">اجرام آسمانی</a> به این اندیشه افتادند که مدل‌های ژرفتری از جهان را بر پایه <a href="/wiki/%D8%B4%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%AF_%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%DB%8C" title="شواهد تجربی">شواهد تجربی</a> ابداع کنند. نخستین مدل منطقی توسط <a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%AF%D9%88%DA%A9%D8%B3%D9%88%D8%B3_%DA%A9%D9%86%DB%8C%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="اودوکسوس کنیدوسی">اودوکسوس کنیدوسی</a> ارائه شد. طبق تعبیر فیزیکی ارسطو از این مدل کره‌های آسمانی تا ابد با سرعت یکنواخت به دور زمین ثابت می‌گردند. ماده عادی کاملاً در درون کرهٔ خارجی قرار گرفته‌است. </p><p>در رساله «<a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="درباره جهان">درباره جهان</a>» (که پیش از ۲۵۰ قبل از میلاد یا بین ۳۵۰ و ۲۰۰ قبل از میلاد تألیف شد) چنین آمده که «پنج عنصر که در کره‌هایی در پنج ناحیه قرار گرفته‌اند و هر عنصری توسط عنصر بزرگتر از آن دربرگرفته شده (خاک با آب، آب با هوا، هوا با آتش و آتش با اتر)، کل جهان را می‌سازند.<sup id="cite_ref-1908DeMundo_159-0" class="reference"><a href="#cite_note-1908DeMundo-159"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>این مدل توسط <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%BE%D9%88%D8%B3" title="کالیپوس">کالیپوس</a> اصلاح شد و بعد از اینکه کره‌های هم‌مرکز از آن حذف شد با مشاهدات نجومیِ <a href="/wiki/%D8%A8%D8%B7%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%88%D8%B3" title="بطلمیوس">بطلمیوس</a> تقریباً در سازگاری کامل بود. موفقیت این مدل تا حدود زیادی مدیون این اصل ریاضی است که هر تابعی (مثلاً تابع موقعیت یک سیاره) را می‌توان به صورت مجموعه‌ای از توابع دایره‌ای (<a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%DB%8C_%D9%81%D9%88%D8%B1%DB%8C%D9%87" title="سری فوریه">حالات فوریه</a>) درآورد. سایر دانشمندان یونانی مانند فیلسوف <a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D8%A8_%D9%81%DB%8C%D8%AB%D8%A7%D8%BA%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="مکتب فیثاغوری">مکتب فیثاغوری</a>، فیلولائوس به این اصل رسیدند که در مرکز جهان یک آتش مرکزی قرار دارد که <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین">زمین</a>، <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%AF" title="خورشید">خورشید</a>، <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D9%87" title="ماه">ماه</a> و سایر سیارات در حرکت دایره‌ای با سرعت یکنواخت به دور آن می‌چرخند.<sup id="cite_ref-160" class="reference"><a href="#cite_note-160"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B3_%D8%B3%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="آریستارخوس ساموسی">آریستارخوس ساموسی</a>، اخترشناس یونانی، نخستین فرد شناخته‌شده‌ای است که مدلی <a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه خورشید مرکزی">خورشیدمرکزی</a> برای جهان ارائه داد. اگرچه متون اصلی وی گم شده‌اند، اما <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%B3" title="ارشمیدس">ارشمیدس</a> در کتاب «جدول اعداد ماسه» به این مدل اشاره کرده و نظریهٔ خورشیدمرکزی وی را توصیف می‌کند. ارشمیدس چنین می‌نویسد (ترجمه از متن انگلیسی): </p> <blockquote> <p>شما شاه گلون مستحضر هستید که جهان نامی است که بیشتر اخترشناسان برای کره‌ای برگزیده‌اند که مرکز آن مرکز زمین است و شعاع آن برابر طول خط مستقیمی است که از مرکز زمین به مرکز خورشید می‌رسد. همانگونه که از اخترشناسان به گوشتان رسیده‌است عقیدهٔ عموم بر این است. حال آنکه آریستارخوس کتابی بیرون داده‌است که شامل فرضیات مشخصی است که در آن به نظر می‌رسد در نتیجه فرض‌های صورت‌گرفته، جهان در حقیقت بسیار یزرگتر از «جهانی» است که پیشتر عرض کردم. فرضیات آن بر این است که ستارگان ثابت و خورشید حرکتی نداشته و زمین به دور خورشید و بر روی محیط یک دایره می‌گردد و خورشید در مرکز این مدار قرار دارد و کره ستارگان ثابت که در اطراف مرکز خورشید قرار گرفته‌اند به قدری بزرگ است که که دایره‌ای که بنا بر فرضیات وی زمین در آن به دور خورشید می‌گردد تنها کسر کوچکی از فاصلهٔ ستارگان ثابت است. </p> </blockquote> <p>آریستاخوس اعتقاد داشت که ستارگان بسیار دور هستند و به همین دلیل هیچ‌گونه <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81_%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1" class="mw-redirect" title="اختلاف منظر">اختلاف منظری</a> مشاهده نمی‌شود؛ یعنی ستارگان هنگامی که زمین به دور خورشید می‌گردد هیچ حرکتی نسبت به یکدیگر ندارند. ستارگان در واقع از آنچه به‌طور عمومی در دوران باستان می‌پنداشتند، بسیار دورتر هستند و به همین دلیل اختلاف‌منظر ستاره‌ای تنها با ابزارهای دقیق قابل اندازه‌گیری است. در آن دوران مدل زمین-مرکز که با اختلاف‌منظر سیاره‌ای همخوانی داشت را به‌عنوان توضیحی برای علت عدم مشاهدهٔ اختلاف‌منظر ستاره‌ای در نظر می‌گرفتند. آنچنانکه از ظواهر برمی‌آید مدل خورشید-مرکز قویاً رد شده بود، چنانچه در پاراگرافی از <a href="/wiki/%D8%A7%D9%81%D9%84%D8%A7%D8%B7%D9%88%D9%86" title="افلاطون">افلاطون</a> چنین آمده‌است: </p> <blockquote> <p><a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%D8%A6%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B3" title="کلئانتس">کلئانتس</a> [یکی از فیلسوفان هم‌دوره آریستارخوس و سردسته <a href="/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%82%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8C" title="رواقی‌گری">رواقیون</a>] فکر می‌کرد که وظیفه یونانی‌ها این بود که آریستارخوس ساموسی را به اتهام حرمت‌شکنی از طریق نسبت دادن حرکت به قلب جهان [زمین] محاکمه نمایند… او فکر می‌کند که آسمان ثابت است و زمین در مسیر دایره‌ای می‌گردد و هم‌زمان به دور محور خویش نیز می‌چرخد. </p> </blockquote> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Flammarion.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Flammarion.jpg/220px-Flammarion.jpg" decoding="async" width="220" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Flammarion.jpg/330px-Flammarion.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Flammarion.jpg/440px-Flammarion.jpg 2x" data-file-width="3614" data-file-height="3027" /></a><figcaption>حکاکی فلاماریون، پاریس ۱۸۸۸</figcaption></figure> <p>تنها نام شناخته شده دیگر از اخترشناسانی که از مدل خورشید-مرکز آریستارخوس حمایت نمود، <a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9%D9%88%D8%B3_%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="سلوکوس سلوکیه‌ای">سلوکوس سلوکیه‌ای</a> است که اخترشناسی <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C" class="mw-redirect" title="یونانی‌گرایی">یونانی‌گرا</a> (هلنیست) بود.<sup id="cite_ref-161" class="reference"><a href="#cite_note-161"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-162" class="reference"><a href="#cite_note-162"><span class="cite-bracket">[</span>۱۵۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-163" class="reference"><a href="#cite_note-163"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> بنا بر نظر <a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DA%A9" title="پلوتارک">پلوتارک</a>، سلوکوس نخستین کسی بود که مدل خورشید-مرکز را از راه استدلال اثبات نمود اما چگونگی استدلالش مشخص نیست. احتمالاً استدلال سلوکوس مرتبط با پدیدهٔ <a href="/wiki/%D8%AC%D8%B2%D8%B1_%D9%88_%D9%85%D8%AF" title="جزر و مد">جزر و مد</a> بوده‌است.<sup id="cite_ref-164" class="reference"><a href="#cite_note-164"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> به نظر <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D9%88" class="mw-redirect" title="استرابو">استرابو</a>، سلوکوس نخستین کسی بود که بیان نمود جزر و مد ناشی از جاذبه ماه است و ارتفاع آن به موقعیت نسبی ماه به خورشید بستگی دارد.<sup id="cite_ref-165" class="reference"><a href="#cite_note-165"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> احتمال دیگر آن است که سلوکوس نظریه خورشید-مرکز را با استفاده از تعیین ثوابت یک مدل هندسی برای این نظریه و ابداع روش‌هایی برای محاسبه موقعیت سیارات با استفاده از این مدل، اثبات نموده بود، همانند کاری که <a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D9%BE%D8%B1%D9%86%DB%8C%DA%A9" class="mw-redirect" title="کوپرنیک">کوپرنیک</a> در قرن شانزدهم انجام داد.<sup id="cite_ref-166" class="reference"><a href="#cite_note-166"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> در خلال <a href="/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C" title="قرون وسطی">قرون وسطی</a> مدل‌های خورشید مرکز توسط <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA%D8%A7" title="آریابهاتا">آریابهاتا</a>، اخترشناس هندی<sup id="cite_ref-167" class="reference"><a href="#cite_note-167"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و همچنین <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF_%D8%B3%D8%AC%D8%B2%DB%8C" title="ابوسعید سجزی">ابوسعید سجزی</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%B9%D8%B4%D8%B1_%D8%A8%D9%84%D8%AE%DB%8C" title="ابومعشر بلخی">ابومعشر بلخی</a>،<sup id="cite_ref-168" class="reference"><a href="#cite_note-168"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی">اخترشناسان ایرانی</a> نیز پیشنهاد شده‌اند.<sup id="cite_ref-Nasr_169-0" class="reference"><a href="#cite_note-Nasr-169"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:ThomasDiggesmap.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/ThomasDiggesmap.JPG/220px-ThomasDiggesmap.JPG" decoding="async" width="220" height="230" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/ThomasDiggesmap.JPG/330px-ThomasDiggesmap.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/ThomasDiggesmap.JPG/440px-ThomasDiggesmap.JPG 2x" data-file-width="627" data-file-height="656" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C%D8%AA_%DA%A9%D9%88%D9%BE%D8%B1%D9%86%DB%8C%DA%A9" title="نظریه مرکزیت کوپرنیک">مدل کوپرنیکیِ جهان</a> از <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%B3_%D8%AF%DB%8C%DA%AF%D8%B2" title="توماس دیگز">توماس دیگز</a> در سال ۱۵۷۶، با این اصلاح که ستارگان دیگر در یک کره قرار نمی‌گیرند، بلکه به‌طور یکنواختی در فضایی که سیارات را دربرمی‌گیرد پخش شده‌اند.</figcaption></figure> <p>مدل ارسطویی تقریباً به مدت تقریباً دو هزاره مورد پذیرش <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%BA%D8%B1%D8%A8" title="جهان غرب">جهان غرب</a> بود تا اینکه کوپرنیک نظریهٔ آریستارخوس را احیا کرد و بیان نمود که داده‌های نجومی با فرض چرخش زمین به دور خود و با فرض قرارگرفتن خورشید در مرکز جهان همخوانی بهتری دارد. </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r37088599">@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .rquote{width:auto!important;float:none!important}}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39401425">.mw-parser-output .templatequote{overflow:hidden;margin:1em 0;padding:0 32px}.mw-parser-output .templatequote .templatequotecite{line-height:1.5em;text-align:right;padding-right:1.6em;margin-top:0}</style><blockquote class="templatequote" style="float: left; width: 33%;"><p>خورشید در مرکز می‌آرمد. چه کسی می‌تواند این فانوس یک معبد بسیار زیبا را در جای دیگر و بهتری از اینجا قرار دهد که از آن بتواند همه‌چیز را هم‌زمان روشنایی بخشد؟</p><div class="templatequotecite">— <cite>نیکلاس کوپرنیک، فصل ۱۰ از جلد اول «گردش افلاک آسمانی» (۱۵۴۳)</cite></div></blockquote> <p>چنان‌که خود کوپرنیک اشاره می‌کند ایده <a href="/wiki/%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="حرکت وضعی زمین">چرخش زمین</a>، ایده‌ای بسیار کهن است که دست‌کم به <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%A6%D9%88%D8%B3" title="فیلولائوس">فیلولائوس</a> (۴۵۰ پیش از میلاد)، <a href="/wiki/%D9%87%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%AF%D8%B3_%D9%BE%D9%88%D9%86%D8%AA%DB%8C%DA%A9%D9%88%D8%B3" title="هراکلیدس پونتیکوس">هراکلیدس پونتیکوس</a> (۳۵۰ پیش از میلاد) و <a href="/wiki/%D8%A7%DA%A9%D9%81%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%88%D8%B3" title="اکفانتوس">اکفانتوس</a> برمی‌گردد. یک قرن پیش از کوپرنیک نیز یک دانش‌پژوه مسیحی به نام <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3_%DA%A9%D9%88%D8%B3%D8%A7" title="نیکلاس کوسا">نیکلاسِ کوسا</a> نیز در کتاب «نادانی فراگرفته شده» (۱۴۴۰) خود پیشنهاد داد که زمین به دور محور خویش می‌چرخد.<sup id="cite_ref-170" class="reference"><a href="#cite_note-170"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF_%D8%B3%D8%AC%D8%B2%DB%8C" title="ابوسعید سجزی">ابوسعید سجزی</a> نیز چنین پیشنهادی را مطرح نمود.<sup id="cite_ref-171" class="reference"><a href="#cite_note-171"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۸<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> نخستین شواهد تجربی برای چرخش زمین به دور خود با استفاده از پدیدهٔ <a href="/wiki/%D8%AF%D9%86%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1" title="دنباله‌دار">دنباله‌دارها</a> توسط <a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87_%D9%86%D8%B5%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="خواجه نصیرالدین طوسی">خواجه نصیرالدین طوسی</a> (۱۲۰۱–۱۲۷۴) و <a href="/wiki/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D9%82%D9%88%D8%B4%DA%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="ملا علی قوشچی">ملا علی قوشچی</a> (۱۴۰۳–۱۴۷۴) ارائه شد.<sup id="cite_ref-172" class="reference"><a href="#cite_note-172"><span class="cite-bracket">[</span>۱۶۹<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>این کیهان‌شناسی از جانب <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D9%82_%D9%86%DB%8C%D9%88%D8%AA%D9%86" class="mw-redirect" title="اسحاق نیوتن">اسحاق نیوتن</a>، <a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%87%D9%88%DB%8C%DA%AF%D9%86%D8%B3" title="کریستیان هویگنس">کریستیان هویگنس</a> و دانشمندان آتی مورد پذیرش قرار گرفت.<sup id="cite_ref-Misner-p755_173-0" class="reference"><a href="#cite_note-Misner-p755-173"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ادموند هالی(۱۷۲۰)<sup id="cite_ref-m756_174-0" class="reference"><a href="#cite_note-m756-174"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> و ژان-فیلیپ دو چساکس (۱۷۴۴)<sup id="cite_ref-175" class="reference"><a href="#cite_note-175"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> هریک به‌طور جداگانه اشاره نمودند که فرضیه یک فضای بی‌نهایت که به‌طور یکنواخت از ستارگان پر شده‌است به این می‌انجامد که آسمان شب باید به روشنی خود خورشید باشد. این موضوع در قرن نوزدهم با نام <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D9%88%DA%A9%D8%B3_%D8%A7%D9%88%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%B3" title="پارادوکس اولبرس">پارادوکس اولبرس</a> شهرت یافت.<sup id="cite_ref-176" class="reference"><a href="#cite_note-176"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۳<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> نیوتن باور داشت که یک فضای بی‌نهایت که به‌طور یکنواخت از ماده پر شده باشد باعث می‌شود که نیروهای بی‌نهایت و ناپایداری‌ها سبب می‌گردد که ماده تحت نیروی گرانش خود به درون خرد شود.<sup id="cite_ref-Misner-p755_173-1" class="reference"><a href="#cite_note-Misner-p755-173"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۰<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> این ناپایداری در سال ۱۹۰۲ با معیار <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%AC%DB%8C%D9%86%D8%B2" title="ناپایداری جینز">ناپایداری جینز</a> روشن شده بود.<sup id="cite_ref-177" class="reference"><a href="#cite_note-177"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۴<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> یک پاسخ ممکن به این پارادوکس‌ها <a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%84_%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%84%DB%8C%D9%87" title="کارل شارلیه">گیتی شارلیه</a> است که در آن ماده به صورت سلسله‌مراتبی و به شکل <a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="فراکتال">فراکتالی</a> تنظیم شده‌است، به گونه‌ای که چگالی گیتی آنقدر اندک است که قابل صرفنظر کردن است. چنین مدل کیهانی پیش از این در سال ۱۷۶۱ توسط <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B1%DB%8C%D8%B4_%D9%84%D9%85%D8%A8%D8%B1%D8%AA" title="یوهان هاینریش لمبرت">یوهان هاینریش لمبرت</a> نیز پیشنهاد شده بود.<sup id="cite_ref-r196_54-1" class="reference"><a href="#cite_note-r196-54"><span class="cite-bracket">[</span>۵۲<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-178" class="reference"><a href="#cite_note-178"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۵<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> مهمترین پیشرفت اخترشناسی در قرن هجدهم کشف <a href="/wiki/%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D8%A8%DB%8C" title="سحابی">سحابی‌ها</a> توسط <a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%B3_%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%AA" title="توماس رایت">توماس رایت</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A6%D9%84_%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%AA" title="ایمانوئل کانت">ایمانوئل کانت</a> و دیگران بود.<sup id="cite_ref-m756_174-1" class="reference"><a href="#cite_note-m756-174"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۱<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>در سال ۱۹۱۹ وقتی که <a href="/wiki/%D8%B1%D8%B5%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87_%DA%A9%D9%88%D9%87_%D9%88%DB%8C%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%86" class="mw-redirect" title="رصدخانه کوه ویلسون">تلسکوپ هوکر</a> ساخته‌شد، دیدگاه غالب این بود که کل جهان تنها کهکشان راه شیری است. با استفاده از تلسکوپ هوکر، <a href="/wiki/%D8%A7%D8%AF%D9%88%DB%8C%D9%86_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="ادوین هابل">ادوین هابل</a> <a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%BA%DB%8C%D8%B1_%D8%AF%D9%84%D8%AA%D8%A7_%D9%82%DB%8C%D9%81%D8%A7%D9%88%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="متغیر دلتا قیفاووسی">متغیرهای دلتا قیفاووسی</a> را در کهکشان‌های مارپیچی شناسایی کرده‌بود و در ۱۹۲۲–۱۹۲۳ ثابت نمود که <a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%D8%B2%D9%86_%D8%A8%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AC%DB%8C%D8%B1" class="mw-redirect" title="کهکشان زن برزنجیر">سحابی زن برزنجیر</a> و <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%B3%DB%8C_%DB%B6%DB%B0%DB%B4" title="ان‌جی‌سی ۶۰۴">ان‌جی‌سی ۶۰۴</a> کهکشان‌های کاملی خارج از کهکشان ما هستند و در نتیجه ثابت کرد که جهان از چندین کهکشان تشکیل شده‌است.<sup id="cite_ref-SharovNovikov1993_179-0" class="reference"><a href="#cite_note-SharovNovikov1993-179"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>دوران نوین <a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">کیهان‌شناسی فیزیکی</a> از سال ۱۹۱۷ و از زمانی آغاز شد که <a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="آلبرت اینشتین">آلبرت اینشتین</a> نظریه <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="نسبیت عام">نسبیت عام</a> خود را برای نخستین بار برای مدل کردن ساختار و دینامیک گیتی به کار برد.<sup id="cite_ref-einstein_1917_180-0" class="reference"><a href="#cite_note-einstein_1917-180"><span class="cite-bracket">[</span>۱۷۷<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="thumb tnone" style="margin-left:auto;margin-right:auto;overflow:hidden;width:auto;max-width:2258px"><div class="thumbinner"><div class="noresize" style="overflow:auto"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Observable_Universe_Logarithmic_Map_(horizontal_layout_english_annotations).png" class="mw-file-description" title="نقشه جهان قابل مشاهده با برخی از اجرام نجومی مهم شناخته‌شده. مقیاس طول آن به صورت نمایی به سمت راست افزایش می‌یابد. اجرام آسمانی بزرگتر نمایش داده شده‌اند تا شکل آنها مشخص باشد."><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/Observable_Universe_Logarithmic_Map_%28horizontal_layout_english_annotations%29.png/2250px-Observable_Universe_Logarithmic_Map_%28horizontal_layout_english_annotations%29.png" decoding="async" width="2250" height="552" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/db/Observable_Universe_Logarithmic_Map_%28horizontal_layout_english_annotations%29.png 1.5x" data-file-width="3262" data-file-height="800" /></a></span></div><div class="thumbcaption"><div class="magnify"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Observable_Universe_Logarithmic_Map_(horizontal_layout_english_annotations).png" title="پرونده:Observable Universe Logarithmic Map (horizontal layout english annotations).png"> </a></div>نقشه جهان قابل مشاهده با برخی از اجرام نجومی مهم شناخته‌شده. مقیاس طول آن به صورت نمایی به سمت راست افزایش می‌یابد. اجرام آسمانی بزرگتر نمایش داده شده‌اند تا شکل آنها مشخص باشد.</div></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="جستارهای_وابسته"><span id=".D8.AC.D8.B3.D8.AA.D8.A7.D8.B1.D9.87.D8.A7.DB.8C_.D9.88.D8.A7.D8.A8.D8.B3.D8.AA.D9.87"></span>جستارهای وابسته</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=26" title="ویرایش بخش: جستارهای وابسته"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40381259">.mw-parser-output .portalbox{float:left;border:solid #aaa 1px;padding:0}.mw-parser-output .portalbox.tleft{margin:0.5em 1em 0.5em 0}.mw-parser-output .portalbox.tright{margin:0.5em 0 0.5em 1em}.mw-parser-output .portalbox>ul{display:table;box-sizing:border-box;padding:0.1em;max-width:175px;background:#f9f9f9;font-size:85%;line-height:110%;font-style:italic;font-weight:bold}.mw-parser-output .portalbox>ul>li{display:table-row}.mw-parser-output .portalbox>ul>li>span:first-child{display:table-cell;padding:0.2em;vertical-align:middle;text-align:center}.mw-parser-output .portalbox>ul>li>span:last-child{display:table-cell;padding:0.2em 0.3em 0.2em 0.2em;vertical-align:middle}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .portalbox>ul{background:transparent}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .portalbox>ul{background:transparent}}</style><div role="navigation" aria-label="درگاه‌ها" class="noprint portalbox plainlist tleft"> <ul> <li><span><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Saturn_mark.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/31px-Saturn_mark.svg.png" decoding="async" width="31" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/47px-Saturn_mark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/63px-Saturn_mark.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="459" /></a></span></span><span><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="درگاه:اخترشناسی">درگاه اخترشناسی</a></span></li> <li><span><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Earth-moon.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Earth-moon.jpg/32px-Earth-moon.jpg" decoding="async" width="32" height="26" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Earth-moon.jpg/48px-Earth-moon.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Earth-moon.jpg/64px-Earth-moon.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2400" /></a></span></span><span><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="درگاه:فضا">درگاه فضا</a></span></li></ul></div> <div class="div-col columns column-width" style="column-width: 20em; -moz-column-width: 20em; -webkit-column-width: 20em; آری"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="کیهان">کیهان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">کیهان‌شناسی فیزیکی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C" title="کیهان‌شناسی دینی">کیهان‌شناسی دینی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF" title="کیهان‌شناسی غیراستاندارد">کیهان‌شناسی غیراستاندارد</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="کیهان‌گاه‌شناسی هسته‌ای">کیهان‌گاه‌شناسی هسته‌ای</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="نسبیت عام">نسبیت عام</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D9%84%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D9%85%DB%8C_%D8%AC%D8%B2%DB%8C%DB%8C" title="گاه‌شمار لگاریتمی جزیی">گاه‌شمار لگاریتمی جزیی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87_%D8%A8%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="گاه‌شمار آینده بسیار دور">گاه‌شمار آینده بسیار دور</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%B3%D9%88%D9%85_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AF%DB%8C)" title="هزاره سوم (میلادی)">گاه‌شمار آینده نزدیک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%82%D9%88%DB%8C%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تقویم کیهانی">تقویم کیهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87_%DB%8C%DA%A9_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%B7%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87" title="آینده یک جهان منبسط‌شونده">آینده یک جهان منبسط‌شونده</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B1%DA%AF_%DA%AF%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="مرگ گرمای کیهان">مرگ گرمایی کیهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D8%AA%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="لاته کیهانی">لاته کیهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="موقعیت زمین در جهان">موقعیت زمین در جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AE%D9%84%D8%A7%D8%A1_%DA%A9%D8%A7%D8%B0%D8%A8" title="خلاء کاذب">خلاء کاذب</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4_%D9%87%D9%85%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%AC%D8%B1%D9%85" title="پژوهش همگذاری کهکشان و جرم">پژوهش همگذاری کهکشان و جرم</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%B3" title="پروژه ایلاستریس">پروژه ایلاستریس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C_(%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7)" title="چندجهانی (نظریه مجموعه‌ها)">چندجهانی (نظریه مجموعه‌ها)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="تاریخچه مرکز جهان">تاریخچه مرکز جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7" title="پان‌اسپرمیا">پان‌اسپرمیا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D9%85%D8%AA%D8%A7_(%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87)" title="زمین سیاره بی‌همتا (فرضیه)"> فرضیه زمین بی‌همتا</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%B5%D9%81%D8%B1" title="جهان با انرژی صفر">جهان با انرژی صفر</a></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="یادداشت‌ها"><span id=".DB.8C.D8.A7.D8.AF.D8.AF.D8.A7.D8.B4.D8.AA.E2.80.8C.D9.87.D8.A7"></span>یادداشت‌ها</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=27" title="ویرایش بخش: یادداشت‌ها"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r37199623">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-persian-alpha"> <div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-spacetime-10" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-spacetime_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">بنا بر <a href="/wiki/%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9_%D9%85%D8%AF%D8%B1%D9%86" class="mw-redirect" title="فیزیک مدرن">فیزیک مدرن</a>، به ویژه <a href="/wiki/%D9%86%D8%B3%D8%A8%DB%8C%D8%AA_%D8%B9%D8%A7%D9%85" title="نسبیت عام">نسبیت عام</a>، فضا و زمان ذاتاً به شکل مفهوم واحدی به نام <a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="فضازمان">فضازمان</a> به هم پیوسته‌اند.</cite></span> </li> <li id="cite_note-synomyms-12" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-synomyms_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">در این نوشتار واژهٔ جهان، گیتی و کیهان به عنوان مترادف در نظر گرفته شده‌اند.</cite></span> </li> <li id="cite_note-bignumber-63" class="mw-cite-dir-rtl"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-bignumber_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="note">اگر چه این عدد توسط منبع در واحد <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">مگاپارسک</a> بیان شده، این عدد به قدری بزرگ است که برای هر منظور و استفاده‌ای، ارقام آن در هر واحدی بیان شوند؛ چه <a href="/wiki/%D9%86%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1" title="نانومتر">نانومتر</a> چه <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DA%A9" title="پارسک">گیگا پارسک</a>، تفاوتی نخواهد کرد زیرا اختلاف در خطا گم می‌شود.</cite></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="پانویس"><span id=".D9.BE.D8.A7.D9.86.D9.88.DB.8C.D8.B3"></span>پانویس</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=28" title="ویرایش بخش: پانویس"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r37199623"><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-2 mw-content-ltr" dir="ltr"> <ol class="references"> <li id="cite_note-spacetelescope.org-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-spacetelescope.org_1-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170504043058/http://www.spacetelescope.org/images/heic0406a/">«Hubble sees galaxies galore»</a>. به کوشش spacetelescope.org. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://spacetelescope.org/images/heic0406a/">اصلی</a> در ۴ مه ۲۰۱۷<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>آوریل ۳۰, ۲۰۱۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Hubble+sees+galaxies+galore&rft_id=http%3A%2F%2Fspacetelescope.org%2Fimages%2Fheic0406a%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r28290294">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style></span> </li> <li id="cite_note-Planck_2015-2"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Planck_2015_2-0">۲٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Planck_2015_2-1">۲٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Planck_2015_2-2">۲٫۲</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFPlanck_Collaboration2016" class="citation journal">Planck Collaboration (<bdi>۲۰۱۶</bdi>). «Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters». <i>Astronomy & Astrophysics</i>. <b>۵۹۴</b>: <bdi>A۱۳, Table ۴</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1502.01589">1502.01589</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1051%2F0004-6361%2F201525830">10.1051/0004-6361/201525830</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2016A&A...594A..13P">2016A&A...594A..13P</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astronomy+%26+Astrophysics&rft.atitle=Planck+2015+results.+XIII.+Cosmological+parameters&rft.volume=%DB%B5%DB%B9%DB%B4&rft.pages=%3Cbdi%3EA%DB%B1%DB%B3%2C+Table+%DB%B4%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2016&rft_id=info%3Aarxiv%2F1502.01589&rft_id=info%3Adoi%2F10.1051%2F0004-6361%2F201525830&rft_id=info%3Abibcode%2F2016A%26A...594A..13P&rft.au=Planck+Collaboration&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Brian_Greene_2011-3"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Brian_Greene_2011_3-0">۳٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Brian_Greene_2011_3-1">۳٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Brian_Greene_2011_3-2">۳٫۲</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Brian_Greene_2011_3-3">۳٫۳</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFGreene2011" class="citation book"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86_%DA%AF%D8%B1%DB%8C%D9%86" title="برایان گرین">Greene، Brian</a> (<bdi>۲۰۱۱</bdi>). <i><a href="/wiki/%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%BE%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%86" title="واقعیت‌های پنهان">The Hidden Reality</a></i>. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A2%D9%84%D9%81%D8%B1%D8%AF_%D8%A7%DB%8C._%DA%A9%D9%86%D8%A7%D9%81" title="انتشارات آلفرد ای. کناف">Alfred A. Knopf</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Hidden+Reality&rft.pub=Alfred+A.+Knopf&rft.date=2011&rft.aulast=Greene&rft.aufirst=Brian&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFBarsTerning2009" class="citation book">Bars، Itzhak؛ Terning، John (<bdi>نوامبر ۲۰۰۹</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=fFSMatekilIC&pg=PA27"><i>Extra Dimensions in Space and Time</i></a>. Springer. صص. <bdi>۲۷–</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-387-77637-8" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-387-77637-8"><bdi>۹۷۸-۰-۳۸۷-۷۷۶۳۷-۸</bdi></a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>مه ۱, ۲۰۱۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Extra+Dimensions+in+Space+and+Time&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B2%DB%B7-%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Springer&rft.date=2009-11&rft.isbn=978-0-387-77637-8&rft.aulast=Bars&rft.aufirst=Itzhak&rft.au=Terning%2C+John&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DfFSMatekilIC%26pg%3DPA27&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Paul_Davies_2006_43-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Paul_Davies_2006_43_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFPaul_Davies2006" class="citation book">Paul Davies (<bdi>۲۰۰۶</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amazon.com/Goldilocks-Enigma-Universe-Just-Right/dp/0547053584/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1372701918&sr=1-1&keywords=goldilocks+enigma"><i>The Goldilocks Enigma</i></a>. First Mariner Books. ص. <bdi>۴۳ff</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-618-59226-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-618-59226-5"><bdi>۹۷۸-۰-۶۱۸-۵۹۲۲۶-۵</bdi></a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۳-۰۷-۰۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Goldilocks+Enigma&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B4%DB%B3ff%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=First+Mariner+Books&rft.date=2006&rft.isbn=978-0-618-59226-5&rft.au=Paul+Davies&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.amazon.com%2FGoldilocks-Enigma-Universe-Just-Right%2Fdp%2F0547053584%2Fref%3Dsr_1_1%3Fs%3Dbooks%26ie%3DUTF8%26qid%3D1372701918%26sr%3D1-1%26keywords%3Dgoldilocks%2Benigma&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-wmap_universe_made_of-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-wmap_universe_made_of_6-0">۶٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-wmap_universe_made_of_6-1">۶٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFNASA/WMAP_Science_Team2014" class="citation web">NASA/WMAP Science Team (<bdi>ژانویه ۲۴, ۲۰۱۴</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_matter.html">«Universe 101: What is the Universe Made Of?»</a>. NASA<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>فوریه ۱۷, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Universe+101%3A+What+is+the+Universe+Made+Of%3F&rft.pub=NASA&rft.date=2014-01-24&rft.au=NASA%2FWMAP+Science+Team&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Funiverse%2Funi_matter.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Fixsen-7"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Fixsen_7-0">۷٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Fixsen_7-1">۷٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFFixsen2009" class="citation journal">Fixsen، D.J. (<bdi>۲۰۰۹</bdi>). «The Temperature of the Cosmic Microwave Background». <i><a href="/wiki/%DA%98%D9%88%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="ژورنال اخترفیزیکی">ژورنال اخترفیزیکی</a></i>. <b>۷۰۷</b> (۲): <bdi>۹۱۶–۲۰</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/0911.1955">0911.1955</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1088%2F0004-637X%2F707%2F2%2F916">10.1088/0004-637X/707/2/916</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2009ApJ...707..916F">2009ApJ...707..916F</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=%DA%98%D9%88%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%84+%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C&rft.atitle=The+Temperature+of+the+Cosmic+Microwave+Background&rft.volume=%DB%B7%DB%B0%DB%B7&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B9%DB%B1%DB%B6-%DB%B2%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2009&rft_id=info%3Aarxiv%2F0911.1955&rft_id=info%3Adoi%2F10.1088%2F0004-637X%2F707%2F2%2F916&rft_id=info%3Abibcode%2F2009ApJ...707..916F&rft.aulast=Fixsen&rft.aufirst=D.J.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-planck2013parameters-8"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-planck2013parameters_8-0">۸٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-planck2013parameters_8-1">۸٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-planck2013parameters_8-2">۸٫۲</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://arstechnica.com/science/2013/03/first-planck-results-the-universe-is-still-weird-and-interesting/">«First Planck results: the universe is still weird and interesting»</a>. به کوشش Matthew Francis. Ars technica. <bdi>مارس ۲۱, ۲۰۱۳</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اوت ۲۱, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=First+Planck+results%3A+the+universe+is+still+weird+and+interesting&rft.pub=Ars+technica&rft.date=2013-03-21&rft_id=https%3A%2F%2Farstechnica.com%2Fscience%2F2013%2F03%2Ffirst-planck-results-the-universe-is-still-weird-and-interesting%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFNASA/WMAP_Science_Team2014" class="citation web">NASA/WMAP Science Team (<bdi>۲۴ ژانویه ۲۰۱۴</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_shape.html">«Universe 101: Will the Universe expand forever?»</a>. NASA<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۱۶ آوریل ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Universe+101%3A+Will+the+Universe+expand+forever%3F&rft.pub=NASA&rft.date=2014-01-24&rft.au=NASA%2FWMAP+Science+Team&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Funiverse%2Funi_shape.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Zeilik1998-11"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Zeilik1998_11-0">۱۰٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Zeilik1998_11-1">۱۰٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFZeilikGregory1998" class="citation book">Zeilik، Michael؛ Gregory، Stephen A. (<bdi>۱۹۹۸</bdi>). <i>Introductory Astronomy & Astrophysics</i> (ویراست ۴th). Saunders College Publishing. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-03-006228-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-03-006228-5"><bdi>۹۷۸-۰-۰۳-۰۰۶۲۲۸-۵</bdi></a>. <q>کلیت همه فضا و زمان؛ همه آنچه هست، بوده و خواهد بود.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Introductory+Astronomy+%26+Astrophysics&rft.edition=%DB%B4th&rft.pub=Saunders+College+Publishing&rft.date=1998&rft.isbn=978-0-03-006228-5&rft.aulast=Zeilik&rft.aufirst=Michael&rft.au=Gregory%2C+Stephen+A.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSiegel2018" class="citation news">Siegel، Ethan (<bdi>ژوئیه ۱۴, ۲۰۱۸</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.forbes.com/sites/startswithabang/2018/07/14/ask-ethan-how-large-is-the-entire-unobservable-universe/?sh=bfd5d37df806">«Ask Ethan: How Large Is The Entire, Unobservable Universe?»</a>. Forbes.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Ask+Ethan%3A+How+Large+Is+The+Entire%2C+Unobservable+Universe%3F&rft.date=2018-07-14&rft.aulast=Siegel&rft.aufirst=Ethan&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.forbes.com%2Fsites%2Fstartswithabang%2F2018%2F07%2F14%2Fask-ethan-how-large-is-the-entire-unobservable-universe%2F%3Fsh%3Dbfd5d37df806&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFDold-Samplonius2002" class="citation book">Dold-Samplonius، Yvonne (<bdi>۲۰۰۲</bdi>). <i>From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas</i>. Franz Steiner Verlag.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=From+China+to+Paris%3A+2000+Years+Transmission+of+Mathematical+Ideas&rft.pub=Franz+Steiner+Verlag&rft.date=2002&rft.aulast=Dold-Samplonius&rft.aufirst=Yvonne&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Routledge-15"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Routledge_15-0">۱۳٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Routledge_15-1">۱۳٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Routledge_15-2">۱۳٫۲</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Routledge_15-3">۱۳٫۳</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFGlickLiveseyWallis" class="citation book">Glick، Thomas F.؛ Livesey، Steven؛ Wallis، Faith. <i>Medieval Science Technology and Medicine: An Encyclopedia</i>. Routledge.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Science+Technology+and+Medicine%3A+An+Encyclopedia&rft.pub=Routledge&rft.aulast=Glick&rft.aufirst=Thomas+F.&rft.au=Livesey%2C+Steven&rft.au=Wallis%2C+Faith&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r39868036">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit;word-wrap:break-word}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-visible-error{color:var(--color-error,#d33)}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#3a3;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFCarrollOstlie2013" class="citation book cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Carroll, Bradley W.; Ostlie, Dale A. (July 23, 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=RLwangEACAAJ"><i>An Introduction to Modern Astrophysics</i></a> (به انگلیسی) (International ed.). Pearson. pp. 1173–74. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-292-02293-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-292-02293-2"><bdi>978-1-292-02293-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+Introduction+to+Modern+Astrophysics&rft.pages=1173-74&rft.edition=International&rft.pub=Pearson&rft.date=2013-07-23&rft.isbn=978-1-292-02293-2&rft.aulast=Carroll&rft.aufirst=Bradley+W.&rft.au=Ostlie%2C+Dale+A.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DRLwangEACAAJ&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-Hawking-17"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Hawking_17-0">۱۵٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Hawking_17-1">۱۵٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFHawking1998" class="citation book">Hawking، Stephen (<bdi>۱۹۹۸</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com.my/books?id=pWaJPgAACAAJ&dq=a+brief+history+of+time&hl=en&sa=X&redir_esc=y"><i>A Brief History of Time</i></a>. Bantam. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0553380163" title="ویژه:منابع کتاب/978-0553380163"><bdi>۹۷۸-۰۵۵۳۳۸۰۱۶۳</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Brief+History+of+Time&rft.pub=Bantam&rft.date=1998&rft.isbn=978-0553380163&rft.aulast=Hawking&rft.aufirst=Stephen&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.my%2Fbooks%3Fid%3DpWaJPgAACAAJ%26dq%3Da%2Bbrief%2Bhistory%2Bof%2Btime%26hl%3Den%26sa%3DX%26redir_esc%3Dy&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-nobel_2011-18"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-nobel_2011_18-0">۱۶٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-nobel_2011_18-1">۱۶٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2011/">«The Nobel Prize in Physics 2011»</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>آوریل ۱۶, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+Nobel+Prize+in+Physics+2011&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nobelprize.org%2Fnobel_prizes%2Fphysics%2Flaureates%2F2011%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFRedd" class="citation web">Redd، Nola. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.space.com/20930-dark-matter.html">«What is Dark Matter?»</a>. <i>Space.com</i><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>فوریه ۱, ۲۰۱۸</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Space.com&rft.atitle=What+is+Dark+Matter%3F&rft.aulast=Redd&rft.aufirst=Nola&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.space.com%2F20930-dark-matter.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-planck_2015-20"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-planck_2015_20-0">۱۸٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-planck_2015_20-1">۱۸٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.aanda.org/articles/aa/full_html/2016/10/aa27101-15/T9.html">Planck 2015 results, table 9</a></span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFPersicSalucci1992" class="citation journal">Persic، Massimo؛ Salucci، Paolo (<bdi>سپتامبر ۱, ۱۹۹۲</bdi>). «The baryon content of the Universe». <i>Monthly Notices of the Royal Astronomical Society</i>. <b>۲۵۸</b> (۱): <bdi>۱۴P–۱۸P</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0502178">astro-ph/0502178</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Fmnras%2F258.1.14P">10.1093/mnras/258.1.14P</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1992MNRAS.258P..14P">1992MNRAS.258P..14P</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%D9%BE%DB%8C%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF" title="شماره استاندارد بین‌المللی پیایند">شاپا</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0035-8711">0035-8711</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.atitle=The+baryon+content+of+the+Universe&rft.volume=%DB%B2%DB%B5%DB%B8&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B4P-%DB%B1%DB%B8P%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1992-09-01&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0502178&rft.issn=0035-8711&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fmnras%2F258.1.14P&rft_id=info%3Abibcode%2F1992MNRAS.258P..14P&rft.aulast=Persic&rft.aufirst=Massimo&rft.au=Salucci%2C+Paolo&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-EllisKS032-22"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-0">۲۰٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-1">۲۰٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-2">۲۰٫۲</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-3">۲۰٫۳</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-4">۲۰٫۴</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-5">۲۰٫۵</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-EllisKS032_22-6">۲۰٫۶</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFEllisU._KirchnerW.R._Stoeger2004" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%B1%D8%AC_%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B3" title="جرج الیس">Ellis، George F.R.</a>؛ U. Kirchner؛ W.R. Stoeger (<bdi>۲۰۰۴</bdi>). «Multiverses and physical cosmology». <i><a href="/wiki/Monthly_Notices_of_the_Royal_Astronomical_Society" class="mw-redirect" title="Monthly Notices of the Royal Astronomical Society">Monthly Notices of the Royal Astronomical Society</a></i>. <b>۳۴۷</b> (۳): <bdi>۹۲۱–۳۶</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0305292">astro-ph/0305292</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1365-2966.2004.07261.x">10.1111/j.1365-2966.2004.07261.x</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2004MNRAS.347..921E">2004MNRAS.347..921E</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.atitle=Multiverses+and+physical+cosmology&rft.volume=%DB%B3%DB%B4%DB%B7&rft.issue=%DB%B3&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B9%DB%B2%DB%B1-%DB%B3%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2004&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0305292&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1365-2966.2004.07261.x&rft_id=info%3Abibcode%2F2004MNRAS.347..921E&rft.aulast=Ellis&rft.aufirst=George+F.R.&rft.au=U.+Kirchner&rft.au=W.R.+Stoeger&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a></span> <span class="reference-text">Palmer, Jason. (August 3, 2011) <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-14372387">BBC News – 'Multiverse' theory suggested by microwave background</a>. Retrieved November 28, 2011.</span> </li> <li id="cite_note-Britannica-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Britannica_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation encyclopaedia"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/science/universe">«Universe»</a>. <i>Encyclopaedia Britannica online</i>. Encyclopaedia Britannica Inc. <bdi>۲۰۱۲</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>فوریه ۱۷, ۲۰۱۸</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Universe&rft.btitle=Encyclopaedia+Britannica+online&rft.pub=Encyclopaedia+Britannica+Inc.&rft.date=2012&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fscience%2Funiverse&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.merriam-webster.com/dictionary/Universe">«Universe»</a>. به کوشش Merriam-Webster Dictionary<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>سپتامبر ۲۱, ۲۰۱۲</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Universe&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.merriam-webster.com%2Fdictionary%2FUniverse&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dictionary.reference.com/browse/Universe?s=t">«Universe»</a>. به کوشش Dictionary.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>سپتامبر ۲۱, ۲۰۱۲</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Universe&rft_id=http%3A%2F%2Fdictionary.reference.com%2Fbrowse%2FUniverse%3Fs%3Dt&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Schreuder2014-27"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Schreuder2014_27-0">۲۵٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Schreuder2014_27-1">۲۵٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSchreuder2014" class="citation book">Schreuder، Duco A. (<bdi>دسامبر ۳, ۲۰۱۴</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=I7a7BQAAQBAJ&pg=PA135"><i>Vision and Visual Perception</i></a>. Archway Publishing. ص. <bdi>۱۳۵</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-4808-1294-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-4808-1294-9"><bdi>۹۷۸-۱-۴۸۰۸-۱۲۹۴-۹</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Vision+and+Visual+Perception&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B3%DB%B5%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Archway+Publishing&rft.date=2014-12-03&rft.isbn=978-1-4808-1294-9&rft.aulast=Schreuder&rft.aufirst=Duco+A.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DI7a7BQAAQBAJ%26pg%3DPA135&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFMermin2004" class="citation journal">Mermin، N. David (<bdi>۲۰۰۴</bdi>). «Could Feynman Have Said This?». <i>Physics Today</i>. <b>۵۷</b> (۵): <bdi>۱۰</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1063%2F1.1768652">10.1063/1.1768652</a></span>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2004PhT....57e..10M">2004PhT....57e..10M</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Physics+Today&rft.atitle=Could+Feynman+Have+Said+This%3F&rft.volume=%DB%B5%DB%B7&rft.issue=%DB%B5&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1063%2F1.1768652&rft_id=info%3Abibcode%2F2004PhT....57e..10M&rft.aulast=Mermin&rft.aufirst=N.+David&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFTegmark2008" class="citation journal">Tegmark، Max (<bdi>۲۰۰۸</bdi>). «The Mathematical Universe». <i>Foundations of Physics</i>. <b>۳۸</b> (۲): <bdi>۱۰۱–۵۰</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/0704.0646">0704.0646</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs10701-007-9186-9">10.1007/s10701-007-9186-9</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2008FoPh...38..101T">2008FoPh...38..101T</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Foundations+of+Physics&rft.atitle=The+Mathematical+Universe&rft.volume=%DB%B3%DB%B8&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B0%DB%B1-%DB%B5%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2008&rft_id=info%3Aarxiv%2F0704.0646&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs10701-007-9186-9&rft_id=info%3Abibcode%2F2008FoPh...38..101T&rft.aulast=Tegmark&rft.aufirst=Max&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"> نسخه کوتاه‌تری در <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFFixsen2007" class="citation arxiv cs1">Fixsen, D. J. (2007). "Shut up and calculate". <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/0709.4024">0709.4024</a></span> [<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/archive/physics.pop-ph">physics.pop-ph</a>].</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=preprint&rft.jtitle=arXiv&rft.atitle=Shut+up+and+calculate&rft.date=2007&rft_id=info%3Aarxiv%2F0709.4024&rft.aulast=Fixsen&rft.aufirst=D.+J.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span> in reference to David Mermin's famous quote "shut up and calculate!"<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>۲۶<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFHolt2012" class="citation book">Holt، Jim (<bdi>۲۰۱۲</bdi>). <i>Why Does the World Exist?</i>. Liveright Publishing. ص. <bdi>۳۰۸</bdi>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Why+Does+the+World+Exist%3F&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B3%DB%B0%DB%B8%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Liveright+Publishing&rft.date=2012&rft.aulast=Holt&rft.aufirst=Jim&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFFerris1997" class="citation book">Ferris، Timothy (<bdi>۱۹۹۷</bdi>). <i>The Whole Shebang: A State-of-the-Universe(s) Report</i>. Simon & Schuster. ص. <bdi>۴۰۰</bdi>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Whole+Shebang%3A+A+State-of-the-Universe%28s%29+Report&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B4%DB%B0%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Simon+%26+Schuster&rft.date=1997&rft.aulast=Ferris&rft.aufirst=Timothy&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFCopanWilliam_Lane_Craig2004" class="citation book">Copan، Paul؛ William Lane Craig (<bdi>۲۰۰۴</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/creationoutofnot0000copa/page/220"><i>Creation Out of Nothing: A Biblical, Philosophical, and Scientific Exploration</i></a>. Baker Academic. ص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/creationoutofnot۰۰۰۰copa/page/۲۲۰">۲۲۰</a></bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-8010-2733-8" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-8010-2733-8"><bdi>۹۷۸-۰-۸۰۱۰-۲۷۳۳-۸</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Creation+Out+of+Nothing%3A+A+Biblical%2C+Philosophical%2C+and+Scientific+Exploration&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Fcreationoutofnot%DB%B0%DB%B0%DB%B0%DB%B0copa%2Fpage%2F%DB%B2%DB%B2%DB%B0+%DB%B2%DB%B2%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Baker+Academic&rft.date=2004&rft.isbn=978-0-8010-2733-8&rft.aulast=Copan&rft.aufirst=Paul&rft.au=William+Lane+Craig&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fcreationoutofnot0000copa%2Fpage%2F220&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Bolonkin2011-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Bolonkin2011_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFBolonkin2011" class="citation book">Bolonkin، Alexander (<bdi>نوامبر ۲۰۱۱</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=TuWQx58ZnPsC&pg=PA3"><i>Universe, Human Immortality and Future Human Evaluation</i></a>. Elsevier. صص. <bdi>۳–</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-12-415801-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-12-415801-6"><bdi>۹۷۸-۰-۱۲-۴۱۵۸۰۱-۶</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Universe%2C+Human+Immortality+and+Future+Human+Evaluation&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B3-%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Elsevier&rft.date=2011-11&rft.isbn=978-0-12-415801-6&rft.aulast=Bolonkin&rft.aufirst=Alexander&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DTuWQx58ZnPsC%26pg%3DPA3&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>The Compact Edition of the Oxford English Dictionary</i>, Volume II, Oxford: Oxford University Press, 1971, p. 3518.</span> </li> <li id="cite_note-lewis_short-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-lewis_short_35-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Lewis, C. T. and Short, S <i>A Latin Dictionary</i>, Oxford University Press, <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-19-864201-6" title="ویژه:منابع کتاب/0-19-864201-6">0-19-864201-6</a>, pp. 1933, 1977–1978.</span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLiddellScott" class="citation web">Liddell؛ Scott. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lsj.translatum.gr/wiki/πᾶς">«A Greek-English Lexicon»</a>. <q>πᾶς</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=A+Greek-English+Lexicon&rft.au=Liddell&rft.au=Scott&rft_id=http%3A%2F%2Flsj.translatum.gr%2Fwiki%2F%CF%80%E1%BE%B6%CF%82&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLiddellScott" class="citation web">Liddell؛ Scott. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lsj.translatum.gr/wiki/ὅλος">«A Greek-English Lexicon»</a>. <q>ὅλος</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=A+Greek-English+Lexicon&rft.au=Liddell&rft.au=Scott&rft_id=http%3A%2F%2Flsj.translatum.gr%2Fwiki%2F%E1%BD%85%CE%BB%CE%BF%CF%82&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLiddellScott" class="citation web">Liddell؛ Scott. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lsj.translatum.gr/wiki/κόσμος">«A Greek–English Lexicon»</a>. <q>κόσμος</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=A+Greek%E2%80%93English+Lexicon&rft.au=Liddell&rft.au=Scott&rft_id=http%3A%2F%2Flsj.translatum.gr%2Fwiki%2F%CE%BA%CF%8C%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%82&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLewis,_C.T.Short,_S1879" class="citation book">Lewis, C.T.؛ Short, S (<bdi>۱۸۷۹</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/latindictionaryf00lewi"><i>A Latin Dictionary</i></a>. Oxford University Press. صص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/latindictionaryf۰۰lewi/page/n۱۱۸۸">۱۱۷۵</a>, ۱۱۸۹–۹۰, ۱۸۸۱–۸۲</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-19-864201-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-19-864201-5"><bdi>۹۷۸-۰-۱۹-۸۶۴۲۰۱-۵</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Latin+Dictionary&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Flatindictionaryf%DB%B0%DB%B0lewi%2Fpage%2Fn%DB%B1%DB%B1%DB%B8%DB%B8+%DB%B1%DB%B1%DB%B7%DB%B5%2C+%DB%B1%DB%B1%DB%B8%DB%B9-%DB%B9%DB%B0%2C+%DB%B1%DB%B8%DB%B8%DB%B1-%DB%B8%DB%B2%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1879&rft.isbn=978-0-19-864201-5&rft.au=Lewis%2C+C.T.&rft.au=Short%2C+S&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Flatindictionaryf00lewi&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-40">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/compacteditionof03robe/page/569"><i>The Compact Edition of the Oxford English Dictionary</i></a>. ج. II. Oxford: Oxford University Press. <bdi>۱۹۷۱</bdi>. صص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/compacteditionof۰۳robe/page/۵۶۹">۵۶۹, ۹۰۹, ۱۹۰۰, ۳۸۲۱–۲۲</a></bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-19-861117-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-19-861117-2"><bdi>۹۷۸-۰-۱۹-۸۶۱۱۱۷-۲</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Compact+Edition+of+the+Oxford+English+Dictionary&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Fcompacteditionof%DB%B0%DB%B3robe%2Fpage%2F%DB%B5%DB%B6%DB%B9+%DB%B5%DB%B6%DB%B9%2C+%DB%B9%DB%B0%DB%B9%2C+%DB%B1%DB%B9%DB%B0%DB%B0%2C+%DB%B3%DB%B8%DB%B2%DB%B1-%DB%B2%DB%B2%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Oxford%3A+Oxford+University+Press&rft.date=1971&rft.isbn=978-0-19-861117-2&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fcompacteditionof03robe%2Fpage%2F569&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSilk2009" class="citation book">Silk، Joseph (<bdi>۲۰۰۹</bdi>). <i>Horizons of Cosmology</i>. Templeton Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-59947-364-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-59947-364-2"><bdi>۹۷۸-۱-۵۹۹۴۷-۳۶۴-۲</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Horizons+of+Cosmology&rft.pub=Templeton+Press&rft.date=2009&rft.isbn=978-1-59947-364-2&rft.aulast=Silk&rft.aufirst=Joseph&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSingh2005" class="citation book">Singh، Simon (<bdi>۲۰۰۵</bdi>). <i>Big Bang: The Origin of the Universe</i>. Harper Perennial. صص. <bdi>۵۶۰</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0007162215" title="ویژه:منابع کتاب/978-0007162215"><bdi>۹۷۸-۰۰۰۷۱۶۲۲۱۵</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Big+Bang%3A+The+Origin+of+the+Universe&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B5%DB%B6%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Harper+Perennial&rft.date=2005&rft.isbn=978-0007162215&rft.aulast=Singh&rft.aufirst=Simon&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Sivaram-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Sivaram_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFC._Sivaram1986" class="citation journal">C. Sivaram (<bdi>۱۹۸۶</bdi>). «Evolution of the Universe through the Planck epoch». <i>Astrophysics and Space Science</i>. <b>۱۲۵</b> (۱): <bdi>۱۸۹–۹۹</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2FBF00643984">10.1007/BF00643984</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1986Ap&SS.125..189S">1986Ap&SS.125..189S</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astrophysics+and+Space+Science&rft.atitle=Evolution+of+the+Universe+through+the+Planck+epoch&rft.volume=%DB%B1%DB%B2%DB%B5&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B8%DB%B9-%DB%B9%DB%B9%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1986&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2FBF00643984&rft_id=info%3Abibcode%2F1986Ap%26SS.125..189S&rft.au=C.+Sivaram&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLarsonBromm2002" class="citation news">Larson، Richard B.؛ Bromm، Volker (<bdi>مارس ۲۰۰۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.scientificamerican.com/article/the-first-stars-in-the-un/">«The First Stars in the Universe»</a>. Scientific American.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+First+Stars+in+the+Universe&rft.date=2002-03&rft.aulast=Larson&rft.aufirst=Richard+B.&rft.au=Bromm%2C+Volker&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.scientificamerican.com%2Farticle%2Fthe-first-stars-in-the-un%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a></span> <span class="reference-text">Ryden, Barbara, "Introduction to Cosmology", 2006, eqn. 6.33</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20040307075727/http://www.pparc.ac.uk/Ps/bbs/bbs_antimatter.asp">«Big Bang Science: Antimatter»</a>. <bdi>۲۰۰۴-۰۳-۰۷</bdi>. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ مارس ۲۰۰۴<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۰۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Big+Bang+Science%3A+Antimatter&rft.date=2004-03-07&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pparc.ac.uk%2FPs%2Fbbs%2Fbbs_antimatter.asp&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><span class="citation-comment" style="display:none; color:#33aa33; margin-left:0.3em">نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (<a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF:%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%AA:%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" title="رده:نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی">رده</a>) </span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-TT-20171025-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-TT-20171025_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFAdamson2017" class="citation web">Adamson، Allan (<bdi>اکتبر ۱۹, ۲۰۱۷</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.techtimes.com/articles/214821/20171025/universe-should-not-actually-exist-big-bang-produced-equal-amounts-of-matter-and-antimatter.htm">«Universe Should Not Actually Exist: Big Bang Produced Equal Amounts Of Matter And Antimatter»</a>. به کوشش TechTimes.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اکتبر ۲۶, ۲۰۱۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Universe+Should+Not+Actually+Exist%3A+Big+Bang+Produced+Equal+Amounts+Of+Matter+And+Antimatter&rft.date=2017-10-19&rft.aulast=Adamson&rft.aufirst=Allan&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.techtimes.com%2Farticles%2F214821%2F20171025%2Funiverse-should-not-actually-exist-big-bang-produced-equal-amounts-of-matter-and-antimatter.htm&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-NAT-20171020-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-NAT-20171020_48-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSmorra_C.2017" class="citation journal">Smorra C. (<bdi>اکتبر ۲۰, ۲۰۱۷</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://cds.cern.ch/record/2291601/files/nature24048.pdf">«A parts-per-billion measurement of the antiproton magnetic moment»</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i><a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%86%D8%B1" title="نیچر">Nature</a></i>. <b>۵۵۰</b> (۷۶۷۶): <bdi>۳۷۱–۷۴</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature24048">10.1038/nature24048</a></span>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF" title="پاب‌مد">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29052625">29052625</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2017Natur.550..371S">2017Natur.550..371S</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=A+parts-per-billion+measurement+of+the+antiproton+magnetic+moment&rft.volume=%DB%B5%DB%B5%DB%B0&rft.issue=%DB%B7%DB%B6%DB%B7%DB%B6&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B3%DB%B7%DB%B1-%DB%B7%DB%B4%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2017-10-20&rft_id=info%3Apmid%2F29052625&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature24048&rft_id=info%3Abibcode%2F2017Natur.550..371S&rft.au=Smorra+C.&rft_id=http%3A%2F%2Fcds.cern.ch%2Frecord%2F2291601%2Ffiles%2Fnature24048.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFLandauLifshitz1975">Landau و Lifshitz 1975</a>، ص. 361): "It is interesting to note that in a closed space the total electric charge must be zero. Namely, every closed surface in a finite space encloses on each side of itself a finite region of space. Therefore the flux of the electric field through this surface is equal, on the one hand, to the total charge located in the interior of the surface, and on the other hand to the total charge outside of it, with opposite sign. Consequently, the sum of the charges on the two sides of the surface is zero."</span> </li> <li id="cite_note-Kaku2008-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Kaku2008_50-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFKaku2008" class="citation book">Kaku، Michio (<bdi>مارس ۱۱, ۲۰۰۸</bdi>). <span class="cs1-lock-registration" title="نیاز به عضویت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/physicsofimpossi00kaku"><i>Physics of the Impossible: A Scientific Exploration into the World of Phasers, Force Fields, Teleportation, and Time Travel</i></a></span>. Knopf Doubleday Publishing Group. صص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/physicsofimpossi۰۰kaku/page/۲۰۲">۲۰۲</a>–</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-385-52544-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-385-52544-2"><bdi>۹۷۸-۰-۳۸۵-۵۲۵۴۴-۲</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Physics+of+the+Impossible%3A+A+Scientific+Exploration+into+the+World+of+Phasers%2C+Force+Fields%2C+Teleportation%2C+and+Time+Travel&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Fphysicsofimpossi%DB%B0%DB%B0kaku%2Fpage%2F%DB%B2%DB%B0%DB%B2+%DB%B2%DB%B0%DB%B2-%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Knopf+Doubleday+Publishing+Group&rft.date=2008-03-11&rft.isbn=978-0-385-52544-2&rft.aulast=Kaku&rft.aufirst=Michio&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fphysicsofimpossi00kaku&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time-51"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time_51-0">۴۹٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Extra_Dimensions_in_Space_and_Time_51-1">۴۹٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFBarsTerning2018" class="citation book">Bars، Itzhak؛ Terning، John (<bdi>اکتبر ۱۹, ۲۰۱۸</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=fFSMatekilIC&pg=PA27"><i>Extra Dimensions in Space and Time</i></a>. Springer. صص. <bdi>۲۷–</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-387-77637-8" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-387-77637-8"><bdi>۹۷۸-۰-۳۸۷-۷۷۶۳۷-۸</bdi></a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اکتبر ۱۹, ۲۰۱۸</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Extra+Dimensions+in+Space+and+Time&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B2%DB%B7-%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Springer&rft.date=2018-10-19&rft.isbn=978-0-387-77637-8&rft.aulast=Bars&rft.aufirst=Itzhak&rft.au=Terning%2C+John&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DfFSMatekilIC%26pg%3DPA27&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wolframalpha.com/input/?i=radius+of+the+universe+in+parsecs">«WolframAlpha»</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اکتبر ۱۹, ۲۰۱۸</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=WolframAlpha&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.wolframalpha.com%2Finput%2F%3Fi%3Dradius%2Bof%2Bthe%2Buniverse%2Bin%2Bparsecs&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://earthsky.org/space/what-is-a-light-year">«What is a light-year? | EarthSky.org»</a>. earthsky.org<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۱۰</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=What+is+a+light-year%3F+%7C+EarthSky.org&rft.pub=earthsky.org&rft_id=http%3A%2F%2Fearthsky.org%2Fspace%2Fwhat-is-a-light-year&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-r196-54"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-r196_54-0">۵۲٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-r196_54-1">۵۲٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><a class="mw-selflink-fragment" href="#Rindler">Rindler</a>, p. 196.</span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFChristianSamar" class="citation web">Christian، Eric؛ Samar، Safi-Harb. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980317b.html">«How large is the Milky Way?»</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>نوامبر ۲۸, ۲۰۰۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=How+large+is+the+Milky+Way%3F&rft.aulast=Christian&rft.aufirst=Eric&rft.au=Samar%2C+Safi-Harb&rft_id=http%3A%2F%2Fimagine.gsfc.nasa.gov%2Fdocs%2Fask_astro%2Fanswers%2F980317b.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFHall2015" class="citation web">Hall، Shannon (<bdi>مه ۴, ۲۰۱۵</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/29270-milky-way-size-larger-than-thought.html">«Size of the Milky Way Upgraded, Solving Galaxy Puzzle»</a>. Space.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئن ۹, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Size+of+the+Milky+Way+Upgraded%2C+Solving+Galaxy+Puzzle&rft.pub=Space.com&rft.date=2015-05-04&rft.aulast=Hall&rft.aufirst=Shannon&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.space.com%2F29270-milky-way-size-larger-than-thought.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFI._RibasC._JordiF._VilardellE.L._Fitzpatrick2005" class="citation journal">I. Ribas؛ C. Jordi؛ F. Vilardell؛ E.L. Fitzpatrick؛ R.W. Hilditch؛ F. Edward Guinan (<bdi>۲۰۰۵</bdi>). «First Determination of the Distance and Fundamental Properties of an Eclipsing Binary in the Andromeda Galaxy». <i>Astrophysical Journal</i>. <b>۶۳۵</b> (۱): <bdi>L۳۷–L۴۰</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0511045">astro-ph/0511045</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F499161">10.1086/499161</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...635L..37R">2005ApJ...635L..37R</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astrophysical+Journal&rft.atitle=First+Determination+of+the+Distance+and+Fundamental+Properties+of+an+Eclipsing+Binary+in+the+Andromeda+Galaxy&rft.volume=%DB%B6%DB%B3%DB%B5&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3EL%DB%B3%DB%B7-L%DB%B4%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2005&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0511045&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F499161&rft_id=info%3Abibcode%2F2005ApJ...635L..37R&rft.au=I.+Ribas&rft.au=C.+Jordi&rft.au=F.+Vilardell&rft.au=E.L.+Fitzpatrick&rft.au=R.W.+Hilditch&rft.au=F.+Edward+Guinan&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"><cite id="CITEREFMcConnachie,_A.W.Irwin,_M.J.Ferguson,_A.M.N.Ibata,_R.A.2005" class="citation journal">McConnachie, A.W.؛ Irwin, M.J.؛ Ferguson, A.M.N.؛ Ibata, R.A.؛ Lewis, G.F.؛ Tanvir, N. (<bdi>۲۰۰۵</bdi>). «Distances and metallicities for 17 Local Group galaxies». <i>Monthly Notices of the Royal Astronomical Society</i>. <b>۳۵۶</b> (۴): <bdi>۹۷۹–۹۷</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0410489">astro-ph/0410489</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1365-2966.2004.08514.x">10.1111/j.1365-2966.2004.08514.x</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2005MNRAS.356..979M">2005MNRAS.356..979M</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.atitle=Distances+and+metallicities+for+17+Local+Group+galaxies&rft.volume=%DB%B3%DB%B5%DB%B6&rft.issue=%DB%B4&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B9%DB%B7%DB%B9-%DB%B9%DB%B7%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2005&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0410489&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1365-2966.2004.08514.x&rft_id=info%3Abibcode%2F2005MNRAS.356..979M&rft.au=McConnachie%2C+A.W.&rft.au=Irwin%2C+M.J.&rft.au=Ferguson%2C+A.M.N.&rft.au=Ibata%2C+R.A.&rft.au=Lewis%2C+G.F.&rft.au=Tanvir%2C+N.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.universetoday.com/119068/how-can-space-travel-faster-than-the-speed-of-light/">«How can space travel faster than the speed of light?»</a>. به کوشش Vannesa Janek. Universe Today. <bdi>فوریه ۲۰, ۲۰۱۵</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئن ۶, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=How+can+space+travel+faster+than+the+speed+of+light%3F&rft.pub=Universe+Today&rft.date=2015-02-20&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.universetoday.com%2F119068%2Fhow-can-space-travel-faster-than-the-speed-of-light%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100310205556/http://math.ucr.edu/home/baez/physics/Relativity/SpeedOfLight/FTL.html#13">«Is faster-than-light travel or communication possible? Section: Expansion of the Universe»</a>. به کوشش Philip Gibbs. <bdi>۱۹۹۷</bdi>. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://math.ucr.edu/home/baez/physics/Relativity/SpeedOfLight/FTL.html#13">اصلی</a> در مارس ۱۰, ۲۰۱۰<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئن ۶, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Is+faster-than-light+travel+or+communication+possible%3F+Section%3A+Expansion+of+the+Universe&rft.date=1997&rft_id=http%3A%2F%2Fmath.ucr.edu%2Fhome%2Fbaez%2Fphysics%2FRelativity%2FSpeedOfLight%2FFTL.html%2313&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-60">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFM._Vardanyan,_R._Trotta,_J._Silk2011" class="citation journal">M. Vardanyan, R. Trotta, J. Silk (<bdi>۲۸ ژانویه ۲۰۱۱</bdi>). «Applications of Bayesian model averaging to the curvature and size of the Universe». <i>Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Letters</i>. <b>۴۱۳</b> (۱): <bdi>L۹۱–L۹۵</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1101.5476">1101.5476</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1745-3933.2011.01040.x">10.1111/j.1745-3933.2011.01040.x</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2011MNRAS.413L..91V">2011MNRAS.413L..91V</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society%3A+Letters&rft.atitle=Applications+of+Bayesian+model+averaging+to+the+curvature+and+size+of+the+Universe&rft.volume=%DB%B4%DB%B1%DB%B3&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3EL%DB%B9%DB%B1-L%DB%B9%DB%B5%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2011-01-28&rft_id=info%3Aarxiv%2F1101.5476&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1745-3933.2011.01040.x&rft_id=info%3Abibcode%2F2011MNRAS.413L..91V&rft.au=M.+Vardanyan%2C+R.+Trotta%2C+J.+Silk&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><span class="citation-comment" style="display:none; color:#33aa33; margin-left:0.3em">نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (<a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF:%D9%86%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF:%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86" title="رده:نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان">رده</a>) </span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-61">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSchreiber2008" class="citation web">Schreiber، Urs (<bdi>ژوئن ۶, ۲۰۰۸</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://golem.ph.utexas.edu/category/2008/06/urban_myths_in_contemporary_co.html">«Urban Myths in Contemporary Cosmology»</a>. <i>The n-Category Café</i>. <a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B3_%D8%AF%D8%B1_%D8%A2%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="دانشگاه تگزاس در آستین">University of Texas at Austin</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئن ۱, ۲۰۲۰</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=The+n-Category+Caf%C3%A9&rft.atitle=Urban+Myths+in+Contemporary+Cosmology&rft.date=2008-06-06&rft.aulast=Schreiber&rft.aufirst=Urs&rft_id=https%3A%2F%2Fgolem.ph.utexas.edu%2Fcategory%2F2008%2F06%2Furban_myths_in_contemporary_co.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-62">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFDon_N._Page2006" class="citation journal">Don N. Page (<bdi>۱۸ اکتبر ۲۰۰۶</bdi>). «Susskind's Challenge to the Hartle-Hawking No-Boundary Proposal and Possible Resolutions». <i>Journal of Cosmology and Astroparticle Physics</i>. <b>۲۰۰۷</b> (۱): <bdi>۰۰۴</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/hep-th/0610199">hep-th/0610199</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1088%2F1475-7516%2F2007%2F01%2F004">10.1088/1475-7516/2007/01/004</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2007JCAP...01..004P">2007JCAP...01..004P</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Cosmology+and+Astroparticle+Physics&rft.atitle=Susskind%27s+Challenge+to+the+Hartle-Hawking+No-Boundary+Proposal+and+Possible+Resolutions&rft.volume=%DB%B2%DB%B0%DB%B0%DB%B7&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B0%DB%B0%DB%B4%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2006-10-18&rft_id=info%3Aarxiv%2Fhep-th%2F0610199&rft_id=info%3Adoi%2F10.1088%2F1475-7516%2F2007%2F01%2F004&rft_id=info%3Abibcode%2F2007JCAP...01..004P&rft.au=Don+N.+Page&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-64">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFBerardelli2010" class="citation news">Berardelli، Phil (<bdi>مارس ۲۵, ۲۰۱۰</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.sciencemag.org/physics/2010/03/galaxy-collisions-give-birth-quasars">«Galaxy Collisions Give Birth to Quasars»</a>. Science News.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Galaxy+Collisions+Give+Birth+to+Quasars&rft.date=2010-03-25&rft.aulast=Berardelli&rft.aufirst=Phil&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.sciencemag.org%2Fphysics%2F2010%2F03%2Fgalaxy-collisions-give-birth-quasars&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-riess-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-riess_65-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFRiess,_Adam_G.FilippenkoChallisClocchiatti1998" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85_%D8%B1%DB%8C%D8%B3" title="آدم ریس">Riess, Adam G.</a>؛ Filippenko؛ Challis؛ Clocchiatti؛ Diercks؛ Garnavich؛ Gilliland؛ Hogan؛ Jha؛ Kirshner؛ Leibundgut؛ Phillips؛ Reiss؛ Schmidt؛ Schommer؛ Smith؛ Spyromilio؛ Stubbs؛ Suntzeff؛ Tonry (<bdi>۱۹۹۸</bdi>). «Observational evidence from supernovae for an accelerating universe and a cosmological constant». <i>Astronomical Journal</i>. <b>۱۱۶</b> (۳): <bdi>۱۰۰۹–۳۸</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/9805201">astro-ph/9805201</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F300499">10.1086/300499</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1998AJ....116.1009R">1998AJ....116.1009R</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astronomical+Journal&rft.atitle=Observational+evidence+from+supernovae+for+an+accelerating+universe+and+a+cosmological+constant&rft.volume=%DB%B1%DB%B1%DB%B6&rft.issue=%DB%B3&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B0%DB%B0%DB%B9-%DB%B3%DB%B8%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1998&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F9805201&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F300499&rft_id=info%3Abibcode%2F1998AJ....116.1009R&rft.au=Riess%2C+Adam+G.&rft.au=Filippenko&rft.au=Challis&rft.au=Clocchiatti&rft.au=Diercks&rft.au=Garnavich&rft.au=Gilliland&rft.au=Hogan&rft.au=Jha&rft.au=Kirshner&rft.au=Leibundgut&rft.au=Phillips&rft.au=Reiss&rft.au=Schmidt&rft.au=Schommer&rft.au=Smith&rft.au=Spyromilio&rft.au=Stubbs&rft.au=Suntzeff&rft.au=Tonry&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-perlmutter-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-perlmutter_66-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFPerlmutter,_S.AlderingGoldhaberKnop1999" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D9%BE%D8%B1%D9%84%D9%85%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="سال پرلموتر">Perlmutter, S.</a>؛ Aldering؛ Goldhaber؛ Knop؛ Nugent؛ Castro؛ Deustua؛ Fabbro؛ Goobar؛ Groom؛ Hook؛ Kim؛ Kim؛ Lee؛ Nunes؛ Pain؛ Pennypacker؛ Quimby؛ Lidman؛ Ellis؛ Irwin؛ McMahon؛ Ruiz‐Lapuente؛ Walton؛ Schaefer؛ Boyle؛ Filippenko؛ Matheson؛ Fruchter؛ و دیگران (<bdi>۱۹۹۹</bdi>). «Measurements of Omega and Lambda from 42 high redshift supernovae». <i>Astrophysical Journal</i>. <b>۵۱۷</b> (۲): <bdi>۵۶۵–۸۶</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/9812133">astro-ph/9812133</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F307221">10.1086/307221</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1999ApJ...517..565P">1999ApJ...517..565P</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astrophysical+Journal&rft.atitle=Measurements+of+Omega+and+Lambda+from+42+high+redshift+supernovae&rft.volume=%DB%B5%DB%B1%DB%B7&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B5%DB%B6%DB%B5-%DB%B8%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1999&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F9812133&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F307221&rft_id=info%3Abibcode%2F1999ApJ...517..565P&rft.au=Perlmutter%2C+S.&rft.au=Aldering&rft.au=Goldhaber&rft.au=Knop&rft.au=Nugent&rft.au=Castro&rft.au=Deustua&rft.au=Fabbro&rft.au=Goobar&rft.au=Groom&rft.au=Hook&rft.au=Kim&rft.au=Kim&rft.au=Lee&rft.au=Nunes&rft.au=Pain&rft.au=Pennypacker&rft.au=Quimby&rft.au=Lidman&rft.au=Ellis&rft.au=Irwin&rft.au=McMahon&rft.au=Ruiz%E2%80%90Lapuente&rft.au=Walton&rft.au=Schaefer&rft.au=Boyle&rft.au=Filippenko&rft.au=Matheson&rft.au=Fruchter&rft.au=Panagia&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-67">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation episode"><a href="/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%84" title="شان کارول">Carroll, Sean</a>; <a href="/wiki/%D9%85%DB%8C%DA%86%DB%8C%D9%88_%DA%A9%D8%A7%DA%A9%D9%88" title="میچیو کاکو">Kaku, Michio</a> (2014). "End of the Universe". <i>How the Universe Works</i>. Discovery Channel.</span></span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-68">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFOverbye2003" class="citation news">Overbye، Dennis (<bdi>اکتبر ۱۱, ۲۰۰۳</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2003/10/11/us/a-cosmic-jerk-that-reversed-the-universe.html?pagewanted=all&src=pm">«A 'Cosmic Jerk' That Reversed the Universe»</a>. <i>New York Times</i>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+York+Times&rft.atitle=A+%27Cosmic+Jerk%27+That+Reversed+the+Universe&rft.date=2003-10-11&rft.aulast=Overbye&rft.aufirst=Dennis&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2003%2F10%2F11%2Fus%2Fa-cosmic-jerk-that-reversed-the-universe.html%3Fpagewanted%3Dall%26src%3Dpm&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-69">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSchutz1985" class="citation book cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Schutz, Bernard F. (1985-01-31). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com.my/books?id=qhDFuWbLlgQC&redir_esc=y"><i>A First Course in General Relativity</i></a> (به انگلیسی). Cambridge University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+First+Course+in+General+Relativity&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1985-01-31&rft.aulast=Schutz&rft.aufirst=Bernard+F.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.my%2Fbooks%3Fid%3DqhDFuWbLlgQC%26redir_esc%3Dy&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-70">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/news/index.html">«WMAP 9 Year Mission Results»</a>. map.gsfc.nasa.gov<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۱۰</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=WMAP+9+Year+Mission+Results&rft.pub=map.gsfc.nasa.gov&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Fnews%2Findex.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Nat03-71"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Nat03_71-0">۶۸٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Nat03_71-1">۶۸٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLuminetWeeksRiazueloLehoucq2003" class="citation journal">Luminet، Jean-Pierre؛ Weeks، Jeffrey R.؛ Riazuelo، Alain؛ Lehoucq، Roland؛ Uzan، Jean-Philippe (<bdi>اکتبر ۹, ۲۰۰۳</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://cds.cern.ch/record/647738">«Dodecahedral space topology as an explanation for weak wide-angle temperature correlations in the cosmic microwave background»</a>. <i><a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%86%D8%B1" title="نیچر">Nature</a></i> (Submitted manuscript). <b>۴۲۵</b> (۶۹۵۸): <bdi>۵۹۳–۹۵</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0310253">astro-ph/0310253</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature01944">10.1038/nature01944</a>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF" title="پاب‌مد">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14534579">14534579</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003Natur.425..593L">2003Natur.425..593L</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Dodecahedral+space+topology+as+an+explanation+for+weak+wide-angle+temperature+correlations+in+the+cosmic+microwave+background&rft.volume=%DB%B4%DB%B2%DB%B5&rft.issue=%DB%B6%DB%B9%DB%B5%DB%B8&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B5%DB%B9%DB%B3-%DB%B9%DB%B5%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2003-10-09&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0310253&rft_id=info%3Apmid%2F14534579&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature01944&rft_id=info%3Abibcode%2F2003Natur.425..593L&rft.aulast=Luminet&rft.aufirst=Jean-Pierre&rft.au=Weeks%2C+Jeffrey+R.&rft.au=Riazuelo%2C+Alain&rft.au=Lehoucq%2C+Roland&rft.au=Uzan%2C+Jean-Philippe&rft_id=http%3A%2F%2Fcds.cern.ch%2Frecord%2F647738&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-_spacetime_topology-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-_spacetime_topology_72-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation book">. <a href="/wiki/ArXiv" class="mw-redirect" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/astro-ph/9901364">astro-ph/9901364</a>. <a href="/wiki/Bibcode" class="mw-redirect" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1999ASIC..541..117L">1999ASIC..541..117L</a>.</span></span> </li> <li id="cite_note-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-73">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFBrillJacobsen2006" class="citation journal">Brill، Dieter؛ Jacobsen، Ted (<bdi>۲۰۰۶</bdi>). «Spacetime and Euclidean geometry». <i>General Relativity and Gravitation</i>. <b>۳۸</b> (۴): <bdi>۶۴۳–۵۱</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/gr-qc/0407022">gr-qc/0407022</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D8%B3%DB%8C%D8%B1" title="سایت‌سیر">CiteSeerX</a> <span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.338.7953">10.1.1.338.7953</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs10714-006-0254-9">10.1007/s10714-006-0254-9</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2006GReGr..38..643B">2006GReGr..38..643B</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=General+Relativity+and+Gravitation&rft.atitle=Spacetime+and+Euclidean+geometry&rft.volume=%DB%B3%DB%B8&rft.issue=%DB%B4&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B6%DB%B4%DB%B3-%DB%B5%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2006&rft_id=info%3Aarxiv%2Fgr-qc%2F0407022&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs10714-006-0254-9&rft_id=%2F%2Fciteseerx.ist.psu.edu%2Fviewdoc%2Fsummary%3Fdoi%3D10.1.1.338.7953&rft_id=info%3Abibcode%2F2006GReGr..38..643B&rft.aulast=Brill&rft.aufirst=Dieter&rft.au=Jacobsen%2C+Ted&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-74">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFHarrison2000" class="citation book cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Harrison, Edward (2000-03-16). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com.my/books?id=kNxeHD2cbLYC&pg=PA447&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false"><i>Cosmology: The Science of the Universe</i></a> (به انگلیسی). Cambridge University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cosmology%3A+The+Science+of+the+Universe&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2000-03-16&rft.aulast=Harrison&rft.aufirst=Edward&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.my%2Fbooks%3Fid%3DkNxeHD2cbLYC%26pg%3DPA447%26redir_esc%3Dy%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-75">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLiddleLyth2000" class="citation book cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Liddle, Andrew R.; Lyth, David H. (2000-04-13). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com.my/books?id=XmWauPZSovMC&pg=PA24&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false"><i>Cosmological Inflation and Large-Scale Structure</i></a> (به انگلیسی). Cambridge University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cosmological+Inflation+and+Large-Scale+Structure&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2000-04-13&rft.aulast=Liddle&rft.aufirst=Andrew+R.&rft.au=Lyth%2C+David+H.&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com.my%2Fbooks%3Fid%3DXmWauPZSovMC%26pg%3DPA24%26redir_esc%3Dy%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-76">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_fate.html">«WMAP- Fate of the Universe»</a>. map.gsfc.nasa.gov<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۰۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=WMAP-+Fate+of+the+Universe&rft.pub=map.gsfc.nasa.gov&rft_id=http%3A%2F%2Fmap.gsfc.nasa.gov%2Funiverse%2Funi_fate.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-nasa_popular_uni_curv-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-nasa_popular_uni_curv_77-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_shape.html">Will the Universe expand forever?</a>, WMAP website at NASA.</span> </li> <li id="cite_note-RBSG08-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-RBSG08_78-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFRoukemaBulińskiSzaniewskaGaudin2008" class="citation journal">Roukema، Boudewijn؛ Buliński، Zbigniew؛ Szaniewska، Agnieszka؛ Gaudin، Nicolas E. (<bdi>۲۰۰۸</bdi>). «A test of the Poincare dodecahedral space topology hypothesis with the WMAP CMB data». <i>Astronomy and Astrophysics</i>. <b>۴۸۲</b> (۳): <bdi>۷۴۷–۵۳</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/0801.0006">0801.0006</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1051%2F0004-6361%3A20078777">10.1051/0004-6361:20078777</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2008A&A...482..747L">2008A&A...482..747L</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astronomy+and+Astrophysics&rft.atitle=A+test+of+the+Poincare+dodecahedral+space+topology+hypothesis+with+the+WMAP+CMB+data&rft.volume=%DB%B4%DB%B8%DB%B2&rft.issue=%DB%B3&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B7%DB%B4%DB%B7-%DB%B5%DB%B3%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2008&rft_id=info%3Aarxiv%2F0801.0006&rft_id=info%3Adoi%2F10.1051%2F0004-6361%3A20078777&rft_id=info%3Abibcode%2F2008A%26A...482..747L&rft.aulast=Roukema&rft.aufirst=Boudewijn&rft.au=Buli%C5%84ski%2C+Zbigniew&rft.au=Szaniewska%2C+Agnieszka&rft.au=Gaudin%2C+Nicolas+E.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Aurich0403597-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Aurich0403597_79-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFAurichLustig,_S.Steiner,_F.Then,_H.2004" class="citation journal">Aurich، Ralf؛ Lustig, S.؛ Steiner, F.؛ Then, H. (<bdi>۲۰۰۴</bdi>). «Hyperbolic Universes with a Horned Topology and the CMB Anisotropy». <i>Classical and Quantum Gravity</i>. <b>۲۱</b> (۲۱): <bdi>۴۹۰۱–۲۶</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0403597">astro-ph/0403597</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1088%2F0264-9381%2F21%2F21%2F010">10.1088/0264-9381/21/21/010</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2004CQGra..21.4901A">2004CQGra..21.4901A</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Classical+and+Quantum+Gravity&rft.atitle=Hyperbolic+Universes+with+a+Horned+Topology+and+the+CMB+Anisotropy&rft.volume=%DB%B2%DB%B1&rft.issue=%DB%B2%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B4%DB%B9%DB%B0%DB%B1-%DB%B2%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2004&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0403597&rft_id=info%3Adoi%2F10.1088%2F0264-9381%2F21%2F21%2F010&rft_id=info%3Abibcode%2F2004CQGra..21.4901A&rft.aulast=Aurich&rft.aufirst=Ralf&rft.au=Lustig%2C+S.&rft.au=Steiner%2C+F.&rft.au=Then%2C+H.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-80">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFPlanck_collaboration2014" class="citation journal cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Planck collaboration (2014). "Planck 2013 results. XVI. Cosmological parameters". <i>Astronomy & Astrophysics</i> (به انگلیسی). <b>571</b> (A16). <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2014A&A...571A..16P">2014A&A...571A..16P</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1051%2F0004-6361%2F201321591">10.1051/0004-6361/201321591</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Astronomy+%26+Astrophysics&rft.atitle=Planck+2013+results.+XVI.+Cosmological+parameters&rft.volume=571&rft.issue=A16&rft.date=2014&rft_id=info%3Adoi%2F10.1051%2F0004-6361%2F201321591&rft_id=info%3Abibcode%2F2014A%26A...571A..16P&rft.au=Planck+collaboration&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-81">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://physicsworld.com/cws/article/news/2013/mar/21/planck-reveals-almost-perfect-universe">«Planck reveals 'almost perfect' universe - physicsworld.com»</a>. physicsworld.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۰۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Planck+reveals+%27almost+perfect%27+universe+-+physicsworld.com&rft.pub=physicsworld.com&rft_id=http%3A%2F%2Fphysicsworld.com%2Fcws%2Farticle%2Fnews%2F2013%2Fmar%2F21%2Fplanck-reveals-almost-perfect-universe&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-toa-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-toa_82-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFIsaak2005" class="citation web">Isaak، Mark, ویراستار (<bdi>۲۰۰۵</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.talkorigins.org/indexcc/CI/CI301.html">«CI301: The Anthropic Principle»</a>. به کوشش Index to Creationist Claims. TalkOrigins Archive<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اکتبر ۳۱, ۲۰۰۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=CI301%3A+The+Anthropic+Principle&rft.pub=TalkOrigins+Archive&rft.date=2005&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.talkorigins.org%2Findexcc%2FCI%2FCI301.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-83">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFFritzsche" class="citation encyclopaedia">Fritzsche، Hellmut. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.britannica.com/science/electromagnetic-radiation">«electromagnetic radiation | physics»</a>. <i>Encyclopædia Britannica</i>. ص. <bdi>۱</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئیه ۲۶, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=electromagnetic+radiation+%7C+physics&rft.btitle=Encyclop%C3%A6dia+Britannica&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.aulast=Fritzsche&rft.aufirst=Hellmut&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fscience%2Felectromagnetic-radiation&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-84">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150905155421/http://physics.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/Pdf_downloads/8.pdf">«Physics 7:Relativity, SpaceTime and Cosmology»</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Physics 7:Relativity, SpaceTime and Cosmology</i>. University of California Riverside. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://physics.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/Pdf_downloads/8.pdf">اصلی</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span> در سپتامبر ۵, ۲۰۱۵<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئیه ۲۶, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Physics+7%3ARelativity%2C+SpaceTime+and+Cosmology&rft.atitle=Physics+7%3ARelativity%2C+SpaceTime+and+Cosmology&rft_id=http%3A%2F%2Fphysics.ucr.edu%2F~wudka%2FPhysics7%2FNotes_www%2FPdf_downloads%2F8.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-85">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150907212145/http://www.learner.org/courses/physics/unit/text.html?unit=11&secNum=6">«Physics – for the 21st Century»</a>. <i>www.learner.org</i>. Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics Annenberg Learner. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.learner.org/courses/physics/unit/text.html?unit=11&secNum=6">اصلی</a> در سپتامبر ۷, ۲۰۱۵<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژوئیه ۲۷, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.learner.org&rft.atitle=Physics+%E2%80%93+for+the+21st+Century&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.learner.org%2Fcourses%2Fphysics%2Funit%2Ftext.html%3Funit%3D11%26secNum%3D6&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-86">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ngm.nationalgeographic.com/2015/01/hidden-cosmos/timeline-graphic">«Dark matter – A history shapes by dark force»</a>. به کوشش Timothy Ferris. National Geographic. <bdi>۲۰۱۵</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>دسامبر ۲۹, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Dark+matter+%E2%80%93+A+history+shapes+by+dark+force&rft.pub=National+Geographic&rft.date=2015&rft_id=http%3A%2F%2Fngm.nationalgeographic.com%2F2015%2F01%2Fhidden-cosmos%2Ftimeline-graphic&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFNola_Taylor_Redd2015" class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Nola Taylor Redd (2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.scientificamerican.com/article/it-s-official-the-universe-is-dying-slowly/">"It's Official: The Universe Is Dying Slowly"</a>. <i>Scientific American</i> (به انگلیسی).</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Scientific+American&rft.atitle=It%27s+Official%3A+The+Universe+Is+Dying+Slowly&rft.date=2015&rft.au=Nola+Taylor+Redd&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.scientificamerican.com%2Farticle%2Fit-s-official-the-universe-is-dying-slowly%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-88"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-88">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFParr" class="citation web">Parr، Will. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/30194-rip-universe-your-time-is-coming-slowly-video.html">«RIP Universe – Your Time Is Coming… Slowly | Video»</a>. Space.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اوت ۲۰, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=RIP+Universe+%E2%80%93+Your+Time+Is+Coming%E2%80%A6+Slowly+%7C+Video&rft.pub=Space.com&rft.aulast=Parr&rft.aufirst=Will&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.space.com%2F30194-rip-universe-your-time-is-coming-slowly-video.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-DarkMatter-89"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-DarkMatter_89-0">۸۶٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-DarkMatter_89-1">۸۶٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text">Sean Carroll, Ph.D. , Caltech, 2007, The Teaching Company, <i>Dark Matter, Dark Energy: The Dark Side of the Universe</i>, Guidebook Part 2 p. 46, Accessed October 7, 2013, "...dark matter: An invisible, essentially collisionless component of matter that makes up about 25 percent of the energy density of the universe... it's a different kind of particle... something not yet observed in the laboratory..."</span> </li> <li id="cite_note-peebles-90"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-peebles_90-0">۸۷٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-peebles_90-1">۸۷٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFPeebles,_P.J._E.Ratra,_Bharat2003" class="citation journal">Peebles, P.J. E.؛ Ratra, Bharat (<bdi>۲۰۰۳</bdi>). «The cosmological constant and dark energy». <i>Reviews of Modern Physics</i>. <b>۷۵</b> (۲): <bdi>۵۵۹–۶۰۶</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0207347">astro-ph/0207347</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1103%2FRevModPhys.75.559">10.1103/RevModPhys.75.559</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003RvMP...75..559P">2003RvMP...75..559P</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Reviews+of+Modern+Physics&rft.atitle=The+cosmological+constant+and+dark+energy&rft.volume=%DB%B7%DB%B5&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B5%DB%B5%DB%B9-%DB%B6%DB%B0%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2003&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0207347&rft_id=info%3Adoi%2F10.1103%2FRevModPhys.75.559&rft_id=info%3Abibcode%2F2003RvMP...75..559P&rft.au=Peebles%2C+P.J.+E.&rft.au=Ratra%2C+Bharat&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-91">↑</a></span> <span class="reference-text">Mandolesi, N. ; Calzolari, P. ; Cortiglioni, S. ; Delpino, F. ; Sironi, G. ; Inzani, P. ; Deamici, G. ; Solheim, J. -E. ; Berger, L. ; Partridge, R. B. ; Martenis, P. L. ; Sangree, C. H. ; Harvey, R. C. (1986). "Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background". <i>Nature</i>. <b>319</b> (6056): 751–753. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">Bibcode</a>:<a href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1986Natur.319..751M/abstract" class="extiw" title="bibcode:1986Natur.319..751M">1986Natur.319..751M</a>. <a href="/wiki/Digital_object_identifier" class="mw-redirect" title="Digital object identifier">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/319751a0" class="extiw" title="doi:10.1038/319751a0">10.1038/319751a0</a>.</span> </li> <li id="cite_note-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-92">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite class="citation journal cs1 cs1-prop-foreign-lang-source"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://phys.org/news/2021-01-horizons-spacecraft-dark-space.html">"New Horizons spacecraft answers the question: How dark is space?"</a>. <i>phys.org</i> (به انگلیسی)<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">15 January</span> 2021</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=phys.org&rft.atitle=New+Horizons+spacecraft+answers+the+question%3A+How+dark+is+space%3F&rft_id=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2021-01-horizons-spacecraft-dark-space.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-93">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFHowell2018" class="citation web">Howell، Elizabeth (<bdi>۲۰ مارس ۲۰۱۸</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.space.com/25303-how-many-galaxies-are-in-the-universe.html">«How Many Galaxies Are There?»</a>. <i>Space.com</i><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۵ مارس ۲۰۲۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Space.com&rft.atitle=How+Many+Galaxies+Are+There%3F&rft.date=2018-03-20&rft.aulast=Howell&rft.aufirst=Elizabeth&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.space.com%2F25303-how-many-galaxies-are-in-the-universe.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-ESA-2019-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ESA-2019_94-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFStaff2019" class="citation web">Staff (<bdi>۲۰۱۹</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Herschel/How_many_stars_are_there_in_the_Universe">«How Many Stars Are There In The Universe?»</a>. به کوشش <a href="/wiki/%D8%A2%DA%98%D8%A7%D9%86%D8%B3_%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7" title="آژانس فضایی اروپا">آژانس فضایی اروپا</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>سپتامبر ۲۱, ۲۰۱۹</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=How+Many+Stars+Are+There+In+The+Universe%3F&rft.date=2019&rft.au=Staff&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.esa.int%2FOur_Activities%2FSpace_Science%2FHerschel%2FHow_many_stars_are_there_in_the_Universe&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-95">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFMarov2015" class="citation book">Marov، Mikhail Ya. (<bdi>۲۰۱۵</bdi>). «The Structure of the Universe». <i>The Fundamentals of Modern Astrophysics</i>. صص. <bdi>۲۷۹–۲۹۴</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2F978-1-4614-8730-2_10">10.1007/978-1-4614-8730-2_10</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-4614-8729-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-4614-8729-6"><bdi>۹۷۸-۱-۴۶۱۴-۸۷۲۹-۶</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Structure+of+the+Universe&rft.btitle=The+Fundamentals+of+Modern+Astrophysics&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B2%DB%B7%DB%B9-%DB%B2%DB%B9%DB%B4%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2015&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2F978-1-4614-8730-2_10&rft.isbn=978-1-4614-8729-6&rft.aulast=Marov&rft.aufirst=Mikhail+Ya.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-SU-20020201-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-SU-20020201_96-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFMackie2002" class="citation web">Mackie، Glen (<bdi>فوریه ۱, ۲۰۰۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://astronomy.swin.edu.au/~gmackie/billions.html">«To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand»</a>. به کوشش Centre for Astrophysics and Supercomputing<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژانویه ۲۸, ۲۰۱۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=To+see+the+Universe+in+a+Grain+of+Taranaki+Sand&rft.date=2002-02-01&rft.aulast=Mackie&rft.aufirst=Glen&rft_id=http%3A%2F%2Fastronomy.swin.edu.au%2F~gmackie%2Fbillions.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-97">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.today/20120729/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html">«Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy»</a>. ESO. <bdi>۲۰۰۰-۰۵-۰۳</bdi>. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html">اصلی</a> در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۲<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۰۷-۰۱-۰۳</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Unveiling+the+Secret+of+a+Virgo+Dwarf+Galaxy&rft.pub=ESO&rft.date=2000-05-03&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.eso.org%2Foutreach%2Fpress-rel%2Fpr-2000%2Fpr-12-00.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-M101-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-M101_98-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/hst_spiral_m10.html">«Hubble's Largest Galaxy Portrait Offers a New High-Definition View»</a>. NASA. <bdi>۲۰۰۶-۰۲-۲۸</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۰۷-۰۱-۰۳</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Hubble%27s+Largest+Galaxy+Portrait+Offers+a+New+High-Definition+View&rft.pub=NASA&rft.date=2006-02-28&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nasa.gov%2Fmission_pages%2Fhubble%2Fscience%2Fhst_spiral_m10.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-:0-99"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:0_99-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFGibney2014" class="citation journal">Gibney، Elizabeth (<bdi>سپتامبر ۳, ۲۰۱۴</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nature.com/news/earth-s-new-address-solar-system-milky-way-laniakea-1.15819">«Earth's new address: 'Solar System, Milky Way, Laniakea<span class="cs1-kern-right">'</span>»</a>. <i>Nature</i>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature.2014.15819">10.1038/nature.2014.15819</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اوت ۲۱, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Earth%27s+new+address%3A+%27Solar+System%2C+Milky+Way%2C+Laniakea%27&rft.date=2014-09-03&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature.2014.15819&rft.aulast=Gibney&rft.aufirst=Elizabeth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fnews%2Fearth-s-new-address-solar-system-milky-way-laniakea-1.15819&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-100">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180621093042/https://www.universetoday.com/30286/local-group/">«Local Group»</a>. به کوشش Fraser Cain. Universe Today. <bdi>مه ۴, ۲۰۰۹</bdi>. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.universetoday.com/30286/local-group/">اصلی</a> در ژوئن ۲۱, ۲۰۱۸<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>اوت ۲۱, ۲۰۱۵</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Local+Group&rft.pub=Universe+Today&rft.date=2009-05-04&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.universetoday.com%2F30286%2Flocal-group%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-101">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFDevlinCorrespondent2015" class="citation news">Devlin، Hannah؛ Correspondent، Science (<bdi>آوریل ۲۰, ۲۰۱۵</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/science/2015/apr/20/astronomers-discover-largest-known-structure-in-the-universe-is-a-big-hole">«Astronomers discover largest known structure in the universe is … a big hole»</a>. <i>The Guardian</i>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Guardian&rft.atitle=Astronomers+discover+largest+known+structure+in+the+universe+is+%E2%80%A6+a+big+hole&rft.date=2015-04-20&rft.aulast=Devlin&rft.aufirst=Hannah&rft.au=Correspondent%2C+Science&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theguardian.com%2Fscience%2F2015%2Fapr%2F20%2Fastronomers-discover-largest-known-structure-in-the-universe-is-a-big-hole&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-102">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://wmap.gsfc.nasa.gov/media/080998/">«Content of the Universe - WMAP 9yr Pie Chart»</a>. wmap.gsfc.nasa.gov<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۱۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Content+of+the+Universe+-+WMAP+9yr+Pie+Chart&rft.pub=wmap.gsfc.nasa.gov&rft_id=http%3A%2F%2Fwmap.gsfc.nasa.gov%2Fmedia%2F080998%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-103">↑</a></span> <span class="reference-text">Rindler, p. 202</span> </li> <li id="cite_note-Liddle-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Liddle_104-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLiddle2003" class="citation book">Liddle، Andrew (<bdi>۲۰۰۳</bdi>). <i>An Introduction to Modern Cosmology (2nd ed.)</i>. John Wiley & Sons. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-470-84835-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-470-84835-7"><bdi>۹۷۸-۰-۴۷۰-۸۴۸۳۵-۷</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+Introduction+to+Modern+Cosmology+%282nd+ed.%29&rft.pub=John+Wiley+%26+Sons&rft.date=2003&rft.isbn=978-0-470-84835-7&rft.aulast=Liddle&rft.aufirst=Andrew&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294">. p. 2.</span> </li> <li id="cite_note-livio-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-livio_105-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLivio2001" class="citation book">Livio، Mario (<bdi>۲۰۰۱</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=4EidS6_VVNYC&q=cosmological+principle+%22center+of+the+universe%22&pg=PA53"><i>The Accelerating Universe: Infinite Expansion, the Cosmological Constant, and the Beauty of the Cosmos</i></a>. John Wiley and Sons. ص. <bdi>۵۳</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-471-43714-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-471-43714-7"><bdi>۹۷۸-۰-۴۷۱-۴۳۷۱۴-۷</bdi></a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>مارس ۳۱, ۲۰۱۲</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Accelerating+Universe%3A+Infinite+Expansion%2C+the+Cosmological+Constant%2C+and+the+Beauty+of+the+Cosmos&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B5%DB%B3%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=John+Wiley+and+Sons&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-471-43714-7&rft.aulast=Livio&rft.aufirst=Mario&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D4EidS6_VVNYC%26q%3Dcosmological%2Bprinciple%2B%2522center%2Bof%2Bthe%2Buniverse%2522%26pg%3DPA53&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-peebles(a)-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-peebles(a)_106-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFPeebles,_P.J.E.Ratra,_Bharat2003" class="citation journal">Peebles, P.J.E.؛ Ratra, Bharat (<bdi>۲۰۰۳</bdi>). «The cosmological constant and dark energy». <i>Reviews of Modern Physics</i>. <b>۷۵</b> (۲): <bdi>۵۵۹–۶۰۶</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0207347">astro-ph/0207347</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1103%2FRevModPhys.75.559">10.1103/RevModPhys.75.559</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003RvMP...75..559P">2003RvMP...75..559P</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Reviews+of+Modern+Physics&rft.atitle=The+cosmological+constant+and+dark+energy&rft.volume=%DB%B7%DB%B5&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B5%DB%B5%DB%B9-%DB%B6%DB%B0%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2003&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0207347&rft_id=info%3Adoi%2F10.1103%2FRevModPhys.75.559&rft_id=info%3Abibcode%2F2003RvMP...75..559P&rft.au=Peebles%2C+P.J.E.&rft.au=Ratra%2C+Bharat&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-107">↑</a></span> <span class="reference-text">Paul J. Steinhardt, Neil Turok (2006). "Why the cosmological constant is small and positive". <i>Science</i>. <b>312</b> (5777): 1180–1183. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%86%D9%88%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C)" class="mw-redirect" title="آرکایو (بایگانی نوشتارهای علمی)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://arxiv.org/abs/astro-ph/0605173">astro-ph/0605173</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">Bibcode</a>:<a href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2006Sci...312.1180S/abstract" class="extiw" title="bibcode:2006Sci...312.1180S">2006Sci...312.1180S</a>. <a href="/wiki/Digital_object_identifier" class="mw-redirect" title="Digital object identifier">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1126/science.1126231" class="extiw" title="doi:10.1126/science.1126231">10.1126/science.1126231</a>.</span> </li> <li id="cite_note-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-108">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130527105518/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/HBASE/astro/dareng.html">«Dark Energy»</a>. hyperphysics.phy-astr.gsu.edu. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Astro/dareng.html">اصلی</a> در ۲۷ مه ۲۰۱۳<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۱۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Dark+Energy&rft.pub=hyperphysics.phy-astr.gsu.edu&rft_id=http%3A%2F%2Fhyperphysics.phy-astr.gsu.edu%2Fhbase%2FAstro%2Fdareng.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-carroll-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-carroll_109-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFCarroll,_Sean2001" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%84" title="شان کارول">Carroll, Sean</a> (<bdi>۲۰۰۱</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20061013042057/http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2001-1/index.html">«The cosmological constant»</a>. <i>Living Reviews in Relativity</i>. <b>۴</b> (۱): <bdi>۱</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0004075">astro-ph/0004075</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.12942%2Flrr-2001-1">10.12942/lrr-2001-1</a>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF_%D8%B3%D9%86%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%84" title="پاب‌مد سنترال">PMC</a> <span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5256042">5256042</a></span>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF" title="پاب‌مد">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28179856">28179856</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2001LRR.....4....1C">2001LRR.....4....1C</a>. بایگانی‌شده از <a rel="nofollow" class="external text" href="http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2001-1/index.html">اصلی</a> در اکتبر ۱۳, ۲۰۰۶<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>سپتامبر ۲۸, ۲۰۰۶</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Living+Reviews+in+Relativity&rft.atitle=The+cosmological+constant&rft.volume=%DB%B4&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2001&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC5256042&rft_id=info%3Abibcode%2F2001LRR.....4....1C&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0004075&rft_id=info%3Apmid%2F28179856&rft_id=info%3Adoi%2F10.12942%2Flrr-2001-1&rft.au=Carroll%2C+Sean&rft_id=http%3A%2F%2Frelativity.livingreviews.org%2FArticles%2Flrr-2001-1%2Findex.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-planckcam-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-planckcam_110-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cam.ac.uk/research/news/planck-captures-portrait-of-the-young-universe-revealing-earliest-light">«Planck captures portrait of the young universe, revealing earliest light»</a>. University of Cambridge. <bdi>مارس ۲۱, ۲۰۱۳</bdi><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>مارس ۲۱, ۲۰۱۳</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Planck+captures+portrait+of+the+young+universe%2C+revealing+earliest+light&rft.pub=University+of+Cambridge&rft.date=2013-03-21&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cam.ac.uk%2Fresearch%2Fnews%2Fplanck-captures-portrait-of-the-young-universe-revealing-earliest-light&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Davies2-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Davies2_111-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFP._Davies1992" class="citation book">P. Davies (<bdi>۱۹۹۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=akb2FpZSGnMC&pg=PA1"><i>The New Physics: A Synthesis</i></a>. <a href="/wiki/Cambridge_University_Press" class="mw-redirect" title="Cambridge University Press">Cambridge University Press</a>. ص. <bdi>۱</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-521-43831-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-521-43831-5"><bdi>۹۷۸-۰-۵۲۱-۴۳۸۳۱-۵</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+New+Physics%3A+A+Synthesis&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1992&rft.isbn=978-0-521-43831-5&rft.au=P.+Davies&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dakb2FpZSGnMC%26pg%3DPA1&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-112"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-112">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFPersicSalucci1992" class="citation journal cs1 cs1-prop-foreign-lang-source">Persic, Massimo; Salucci, Paolo (September 1, 1992). "The baryon content of the universe". <i>Monthly Notices of the Royal Astronomical Society</i> (به انگلیسی). <b>258</b> (1): 14P–18P. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0502178">astro-ph/0502178</a></span>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1992MNRAS.258P..14P">1992MNRAS.258P..14P</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Fmnras%2F258.1.14P">10.1093/mnras/258.1.14P</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%D9%BE%DB%8C%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF" title="شماره استاندارد بین‌المللی پیایند">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0035-8711">0035-8711</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.atitle=The+baryon+content+of+the+universe&rft.volume=258&rft.issue=1&rft.pages=14P-18P&rft.date=1992-09-01&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0502178&rft.issn=0035-8711&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fmnras%2F258.1.14P&rft_id=info%3Abibcode%2F1992MNRAS.258P..14P&rft.aulast=Persic&rft.aufirst=Massimo&rft.au=Salucci%2C+Paolo&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-Hooft-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Hooft_113-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFG._'t_Hooft1997" class="citation book">G. 't Hooft (<bdi>۱۹۹۷</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/insearchofultima0000hoof"><i>In search of the ultimate building blocks</i></a>. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%DA%A9%D9%85%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AC" title="انتشارات دانشگاه کمبریج">انتشارات دانشگاه کمبریج</a>. ص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/insearchofultima۰۰۰۰hoof/page/۶">۶</a></bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-521-57883-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-521-57883-7"><bdi>۹۷۸-۰-۵۲۱-۵۷۸۸۳-۷</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=In+search+of+the+ultimate+building+blocks&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Finsearchofultima%DB%B0%DB%B0%DB%B0%DB%B0hoof%2Fpage%2F%DB%B6+%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA+%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87+%DA%A9%D9%85%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AC&rft.date=1997&rft.isbn=978-0-521-57883-7&rft.au=G.+%27t+Hooft&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Finsearchofultima0000hoof&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Clayton1983-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Clayton1983_114-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFClayton1983" class="citation book">Clayton، Donald D. (<bdi>۱۹۸۳</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/principlesofstel0000clay"><i>Principles of Stellar Evolution and Nucleosynthesis</i></a>. The University of Chicago Press. صص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/principlesofstel۰۰۰۰clay/page/۳۶۲">۳۶۲–۴۳۵</a></bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-226-10953-4" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-226-10953-4"><bdi>۹۷۸-۰-۲۲۶-۱۰۹۵۳-۴</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Principles+of+Stellar+Evolution+and+Nucleosynthesis&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Fprinciplesofstel%DB%B0%DB%B0%DB%B0%DB%B0clay%2Fpage%2F%DB%B3%DB%B6%DB%B2+%DB%B3%DB%B6%DB%B2-%DB%B4%DB%B3%DB%B5%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=The+University+of+Chicago+Press&rft.date=1983&rft.isbn=978-0-226-10953-4&rft.aulast=Clayton&rft.aufirst=Donald+D.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fprinciplesofstel0000clay&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-115">↑</a></span> <span class="reference-text">Veltman, Martinus (2003). <i>Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics</i>. World Scientific. <a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" class="mw-redirect" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/981-238-149-X" title="ویژه:منابع کتاب/981-238-149-X">981-238-149-X</a>.</span> </li> <li id="cite_note-PFIp1-3-116"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-PFIp1-3_116-0">۱۱۳٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-PFIp1-3_116-1">۱۱۳٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFBraibantGiacomelliSpurio2012" class="citation book">Braibant، Sylvie؛ Giacomelli، Giorgio؛ Spurio، Maurizio (<bdi>۲۰۱۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=e8YUUG2pGeIC&pg=PA1"><i>Particles and Fundamental Interactions: An Introduction to Particle Physics</i></a> (ویراست ۲nd). <a href="/wiki/%D8%A7%D8%B4%D9%BE%D8%B1%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B3%2B%D8%A8%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%B3_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%A7" title="اشپرینگر ساینس+بیزینس مدیا">Springer</a>. صص. <bdi>۱–۳</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-94-007-2463-1" title="ویژه:منابع کتاب/978-94-007-2463-1"><bdi>۹۷۸-۹۴-۰۰۷-۲۴۶۳-۱</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Particles+and+Fundamental+Interactions%3A+An+Introduction+to+Particle+Physics&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1-%DB%B3%3C%2Fbdi%3E&rft.edition=%DB%B2nd&rft.pub=Springer&rft.date=2012&rft.isbn=978-94-007-2463-1&rft.aulast=Braibant&rft.aufirst=Sylvie&rft.au=Giacomelli%2C+Giorgio&rft.au=Spurio%2C+Maurizio&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3De8YUUG2pGeIC%26pg%3DPA1&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Close-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Close_117-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFClose2012" class="citation book">Close، Frank (<bdi>۲۰۱۲</bdi>). <i>Particle Physics: A Very Short Introduction</i>. Oxford University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-19-280434-1" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-19-280434-1"><bdi>۹۷۸-۰-۱۹-۲۸۰۴۳۴-۱</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Particle+Physics%3A+A+Very+Short+Introduction&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2012&rft.isbn=978-0-19-280434-1&rft.aulast=Close&rft.aufirst=Frank&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Oerter2006-118"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Oerter2006_118-0">۱۱۵٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Oerter2006_118-1">۱۱۵٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFR._Oerter2006" class="citation book">R. Oerter (<bdi>۲۰۰۶</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/theoryofalmostev0000oert"><i>The Theory of Almost Everything: The Standard Model, the Unsung Triumph of Modern Physics</i></a> (ویراست Kindle). <a href="/w/index.php?title=Penguin_Group&action=edit&redlink=1" class="new" title="Penguin Group (صفحه وجود ندارد)">Penguin Group</a>. ص. <bdi><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive٫org/details/theoryofalmostev۰۰۰۰oert/page/۲">۲</a></bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-13-236678-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-13-236678-6"><bdi>۹۷۸-۰-۱۳-۲۳۶۶۷۸-۶</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Theory+of+Almost+Everything%3A+The+Standard+Model%2C+the+Unsung+Triumph+of+Modern+Physics&rft.pages=%3Cbdi%3Ehttps%3A%2F%2Farchive%D9%ABorg%2Fdetails%2Ftheoryofalmostev%DB%B0%DB%B0%DB%B0%DB%B0oert%2Fpage%2F%DB%B2+%DB%B2%3C%2Fbdi%3E&rft.edition=Kindle&rft.pub=Penguin+Group&rft.date=2006&rft.isbn=978-0-13-236678-6&rft.au=R.+Oerter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ftheoryofalmostev0000oert&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-OnyisiFAQ-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-OnyisiFAQ_119-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFOnyisi2012" class="citation web">Onyisi، P. (<bdi>اکتبر ۲۳, ۲۰۱۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikis.utexas.edu/display/utatlas/Higgs+boson+FAQ">«Higgs boson FAQ»</a>. <a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B3" class="mw-redirect" title="دانشگاه تگزاس">دانشگاه تگزاس</a> ATLAS group<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژانویه ۸, ۲۰۱۳</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Higgs+boson+FAQ&rft.pub=%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87+%D8%AA%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B3+ATLAS+group&rft.date=2012-10-23&rft.aulast=Onyisi&rft.aufirst=P.&rft_id=https%3A%2F%2Fwikis.utexas.edu%2Fdisplay%2Futatlas%2FHiggs%2Bboson%2BFAQ&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-strasslerFAQ2-120"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-strasslerFAQ2_120-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFStrassler2012" class="citation web">Strassler، M. (<bdi>اکتبر ۱۲, ۲۰۱۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://profmattstrassler.com/articles-and-posts/the-higgs-particle/the-higgs-faq-2-0/">«The Higgs FAQ 2.0»</a>. به کوشش ProfMattStrassler.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>ژانویه ۸, ۲۰۱۳</bdi></span>. <q>[س] چرا ذره هیگز اینقدر نظر فیزیکدانان را به خود جلب کرده‌است؟<br />[ج] خوب در واقع آنها به بوزون هیگز اهمیتی نمی‌دهند. آنچه واقعاً برایشان مهم است، 'میدان هیگز' است، زیرا <i>بسیار</i> مهم است.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+Higgs+FAQ+2.0&rft.date=2012-10-12&rft.aulast=Strassler&rft.aufirst=M.&rft_id=http%3A%2F%2Fprofmattstrassler.com%2Farticles-and-posts%2Fthe-higgs-particle%2Fthe-higgs-faq-2-0%2F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Weinberg2011-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Weinberg2011_121-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFWeinberg2011" class="citation book">Weinberg، Steven (<bdi>آوریل ۲۰, ۲۰۱۱</bdi>). <i>Dreams of a Final Theory: The Scientist's Search for the Ultimate Laws of Nature</i>. Knopf Doubleday Publishing Group. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-307-78786-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-307-78786-6"><bdi>۹۷۸-۰-۳۰۷-۷۸۷۸۶-۶</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Dreams+of+a+Final+Theory%3A+The+Scientist%27s+Search+for+the+Ultimate+Laws+of+Nature&rft.pub=Knopf+Doubleday+Publishing+Group&rft.date=2011-04-20&rft.isbn=978-0-307-78786-6&rft.aulast=Weinberg&rft.aufirst=Steven&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Allday2002-122"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Allday2002_122-0">۱۱۹٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Allday2002_122-1">۱۱۹٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFAllday2002" class="citation book">Allday، Jonathan (<bdi>۲۰۰۲</bdi>). <i>Quarks, Leptons and the Big Bang</i> (ویراست Second). IOP Publishing. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7503-0806-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7503-0806-9"><bdi>۹۷۸-۰-۷۵۰۳-۰۸۰۶-۹</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Quarks%2C+Leptons+and+the+Big+Bang&rft.edition=Second&rft.pub=IOP+Publishing&rft.date=2002&rft.isbn=978-0-7503-0806-9&rft.aulast=Allday&rft.aufirst=Jonathan&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-123">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation encyclopaedia"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/336940/lepton">«Lepton (physics)»</a>. <i><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%DA%A9%D8%A7" title="دانشنامه بریتانیکا">Encyclopædia Britannica</a></i><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>سپتامبر ۲۹, ۲۰۱۰</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Lepton+%28physics%29&rft.btitle=Encyclop%C3%A6dia+Britannica&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2FEBchecked%2Ftopic%2F336940%2Flepton&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-124">↑</a></span> <span class="reference-text">Harari, H. (1977). "Beyond charm". In Balian, R. ; Llewellyn-Smith, C.H. <i>Weak and Electromagnetic Interactions at High Energy, Les Houches, France, Jul 5- Aug 14, 1976</i>. Les Houches Summer School Proceedings. <b>29</b>. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%88%DB%8C%D8%B1" title="الزویر">North-Holland</a>. p. 613.</span> </li> <li id="cite_note-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-125">↑</a></span> <span class="reference-text">Harari H. (1977). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://slac.stanford.edu/cgi-wrap/getdoc/slac-pub-1974.pdf">"Three generations of quarks and leptons"</a><sup class="Fix-tag"><sup class="noprint Inline-Template"><span title="" style="white-space: nowrap;">[<i><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%87" title="ویکی‌پدیا:پیوندهای مرده">پیوند مرده</a></i>]</span></sup></sup> (PDF). In E. van Goeler; Weinstein R. <i>Proceedings of the XII Rencontre de Moriond</i>. p. 170. SLAC-PUB-1974.</span> </li> <li id="cite_note-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-126">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.mit.edu/newsoffice/2007/neutrino.html">"Experiment confirms famous physics model"</a> (Press release). <a href="/wiki/%D9%85%D8%A4%D8%B3%D8%B3%D9%87_%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D9%85%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%86%D9%88%D8%B3%D8%AA" title="مؤسسه فناوری ماساچوست">MIT News Office</a>. 18 April 2007.</span> </li> <li id="cite_note-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-127">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://wwwmpa.mpa-garching.mpg.de/~gamk/TUM_Lectures/Lecture4.pdf">"Thermal history of the Universe and early growth of density fluctuations"</a> (PDF). <i>Guinevere Kauffmann</i>. <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D8%AA%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9_%D9%85%D8%A7%DA%A9%D8%B3_%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9" title="انستیتوی اخترفیزیک ماکس پلانک">Max Planck Institute for Astrophysics</a>. Retrieved 2016-01-06.</span> </li> <li id="cite_note-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-128">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cfa.harvard.edu/~ejchaisson/cosmic_evolution/docs/fr_1/fr_1_part3.html">«Cosmic Evolution - Particulate»</a>. www.cfa.harvard.edu<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۱۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Cosmic+Evolution+-+Particulate&rft.pub=www.cfa.harvard.edu&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cfa.harvard.edu%2F~ejchaisson%2Fcosmic_evolution%2Fdocs%2Ffr_1%2Ffr_1_part3.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-129"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-129">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicsoftheuniverse.com/topics_bigbang_timeline.html">«Timeline of the Big Bang - The Big Bang and the Big Crunch - The Physics of the Universe»</a>. www.physicsoftheuniverse.com<span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۶-۱۲-۱۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Timeline+of+the+Big+Bang+-+The+Big+Bang+and+the+Big+Crunch+-+The+Physics+of+the+Universe&rft.pub=www.physicsoftheuniverse.com&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.physicsoftheuniverse.com%2Ftopics_bigbang_timeline.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-zeilik_cosmology-130"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-zeilik_cosmology_130-0">۱۲۷٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-zeilik_cosmology_130-1">۱۲۷٫۱</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-zeilik_cosmology_130-2">۱۲۷٫۲</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-zeilik_cosmology_130-3">۱۲۷٫۳</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFZeilikGregory1998" class="citation book">Zeilik، Michael؛ Gregory، Stephen A. (<bdi>۱۹۹۸</bdi>). «۲۵-۲». <i>Introductory Astronomy & Astrophysics</i> (ویراست ۴th). Saunders College Publishing. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-03-006228-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-03-006228-5"><bdi>۹۷۸-۰-۰۳-۰۰۶۲۲۸-۵</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=25-2&rft.btitle=Introductory+Astronomy+%26+Astrophysics&rft.edition=%DB%B4th&rft.pub=Saunders+College+Publishing&rft.date=1998&rft.isbn=978-0-03-006228-5&rft.aulast=Zeilik&rft.aufirst=Michael&rft.au=Gregory%2C+Stephen+A.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-131">↑</a></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFRaineThomas2001">Raine و Thomas 2001</a>، ص. 12)</span> </li> <li id="cite_note-RaineThomas66-132"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-RaineThomas66_132-0">۱۲۹٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-RaineThomas66_132-1">۱۲۹٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFRaineThomas2001">Raine و Thomas 2001</a>، ص. 66)</span> </li> <li id="cite_note-133"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-133">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="الکساندر فریدمان">Friedmann A.</a> (1922). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/files/16735/E001554876.pdf">"Über die Krümmung des Raumes"</a> (PDF). <i>Zeitschrift für Physik</i>. <b>10</b> (1): 377–386. <a href="/wiki/Bibcode" class="mw-redirect" title="Bibcode">Bibcode</a>:<a href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1922ZPhy...10..377F/abstract" class="extiw" title="bibcode:1922ZPhy...10..377F">1922ZPhy...10..377F</a>. <a href="/wiki/Digital_object_identifier" class="mw-redirect" title="Digital object identifier">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1007/BF01332580" class="extiw" title="doi:10.1007/BF01332580">10.1007/BF01332580</a>.</span> </li> <li id="cite_note-134"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-134">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Cosmic_detectives">"Cosmic Detectives"</a>. The European Space Agency (ESA). 2013-04-02. Retrieved 2013-04-15.</span> </li> <li id="cite_note-135"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-135">↑</a></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFRaineThomas2001">Raine و Thomas 2001</a>، صص. 122–23)</span> </li> <li id="cite_note-RaineThomas70-136"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-RaineThomas70_136-0">۱۳۳٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-RaineThomas70_136-1">۱۳۳٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFRaineThomas2001">Raine و Thomas 2001</a>، ص. 70)</span> </li> <li id="cite_note-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-137">↑</a></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFRaineThomas2001">Raine و Thomas 2001</a>، ص. 84)</span> </li> <li id="cite_note-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-138">↑</a></span> <span class="reference-text">(<a href="#CITEREFRaineThomas2001">Raine و Thomas 2001</a>، صص. 88, 110–13)</span> </li> <li id="cite_note-139"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-139">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFMunitz_MK1959" class="citation journal">Munitz MK (<bdi>۱۹۵۹</bdi>). «One Universe or Many?». <i>Journal of the History of Ideas</i>. <b>۱۲</b> (۲): <bdi>۲۳۱–۵۵</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F2707516">10.2307/2707516</a>. <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1" title="جی‌استور">جی‌استور</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2707516">۲۷۰۷۵۱۶</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+the+History+of+Ideas&rft.atitle=One+Universe+or+Many%3F&rft.volume=%DB%B1%DB%B2&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B2%DB%B3%DB%B1-%DB%B5%DB%B5%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1959&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F2707516&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2707516&rft.au=Munitz+MK&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-chaotic_inflation-140"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-chaotic_inflation_140-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLinde_A.1986" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C_%D9%84%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7" title="آندری لیندا">Linde A.</a> (<bdi>۱۹۸۶</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://cds.cern.ch/record/167897">«Eternal chaotic inflation»</a>. <i>Mod. Phys. Lett. A</i>. <b>۱</b> (۲): <bdi>۸۱–۸۵</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1142%2FS0217732386000129">10.1142/S0217732386000129</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1986MPLA....1...81L">1986MPLA....1...81L</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Mod.+Phys.+Lett.+A&rft.atitle=Eternal+chaotic+inflation&rft.volume=%DB%B1&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B8%DB%B1-%DB%B8%DB%B5%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1986&rft_id=info%3Adoi%2F10.1142%2FS0217732386000129&rft_id=info%3Abibcode%2F1986MPLA....1...81L&rft.au=Linde+A.&rft_id=http%3A%2F%2Fcds.cern.ch%2Frecord%2F167897&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"><br /><cite id="CITEREFLinde_A.1986" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%A2%D9%86%D8%AF%D8%B1%DB%8C_%D9%84%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7" title="آندری لیندا">Linde A.</a> (<bdi>۱۹۸۶</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.stanford.edu/~alinde/Eternal86.pdf">«Eternally existing self-reproducing chaotic inflationary Universe»</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Phys. Lett. B</i>. <b>۱۷۵</b> (۴): <bdi>۳۹۵–۴۰۰</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2F0370-2693%2886%2990611-8">10.1016/0370-2693(86)90611-8</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1986PhLB..175..395L">1986PhLB..175..395L</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>مارس ۱۷, ۲۰۱۱</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Phys.+Lett.+B&rft.atitle=Eternally+existing+self-reproducing+chaotic+inflationary+Universe&rft.volume=%DB%B1%DB%B7%DB%B5&rft.issue=%DB%B4&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B3%DB%B9%DB%B5-%DB%B4%DB%B0%DB%B0%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1986&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2F0370-2693%2886%2990611-8&rft_id=info%3Abibcode%2F1986PhLB..175..395L&rft.au=Linde+A.&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.stanford.edu%2F~alinde%2FEternal86.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-everett1957-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-everett1957_141-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFEverett1957" class="citation journal"><a href="/wiki/%D9%87%DB%8C%D9%88_%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AA" title="هیو اورت">Everett، Hugh</a> (<bdi>۱۹۵۷</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://semanticscholar.org/paper/066c796be96aaec3ed3e77b99f5589f8847bf34f">«Relative State Formulation of Quantum Mechanics»</a>. <i>Reviews of Modern Physics</i>. <b>۲۹</b> (۳): <bdi>۴۵۴–۶۲</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1103%2FRevModPhys.29.454">10.1103/RevModPhys.29.454</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1957RvMP...29..454E">1957RvMP...29..454E</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Reviews+of+Modern+Physics&rft.atitle=Relative+State+Formulation+of+Quantum+Mechanics&rft.volume=%DB%B2%DB%B9&rft.issue=%DB%B3&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B4%DB%B5%DB%B4-%DB%B6%DB%B2%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1957&rft_id=info%3Adoi%2F10.1103%2FRevModPhys.29.454&rft_id=info%3Abibcode%2F1957RvMP...29..454E&rft.aulast=Everett&rft.aufirst=Hugh&rft_id=https%3A%2F%2Fsemanticscholar.org%2Fpaper%2F066c796be96aaec3ed3e77b99f5589f8847bf34f&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-142">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFJaume_Garriga,_Alexander_Vilenkin2007" class="citation journal">Jaume Garriga, Alexander Vilenkin (<bdi>۲۰۰۷</bdi>). «Many Worlds in One». <i>Physical Review D</i>. <b>۶۴</b> (۴). <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/gr-qc/0102010v2">gr-qc/0102010v2</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1103%2FPhysRevD.64.043511">10.1103/PhysRevD.64.043511</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Physical+Review+D&rft.atitle=Many+Worlds+in+One&rft.volume=%DB%B6%DB%B4&rft.issue=%DB%B4&rft.date=2007&rft_id=info%3Aarxiv%2Fgr-qc%2F0102010v2&rft_id=info%3Adoi%2F10.1103%2FPhysRevD.64.043511&rft.au=Jaume+Garriga%2C+Alexander+Vilenkin&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-TegmarkPUstaple-143"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-TegmarkPUstaple_143-0">۱۴۰٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-TegmarkPUstaple_143-1">۱۴۰٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFTegmark_M.2003" class="citation journal">Tegmark M. (<bdi>۲۰۰۳</bdi>). «Parallel universes. Not just a staple of science fiction, other universes are a direct implication of cosmological observations». <i>Scientific American</i>. <b>۲۸۸</b> (۵): <bdi>۴۰–۵۱</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0302131">astro-ph/0302131</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fscientificamerican0503-40">10.1038/scientificamerican0503-40</a>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF" title="پاب‌مد">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12701329">12701329</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003SciAm.288e..40T">2003SciAm.288e..40T</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Scientific+American&rft.atitle=Parallel+universes.+Not+just+a+staple+of+science+fiction%2C+other+universes+are+a+direct+implication+of+cosmological+observations&rft.volume=%DB%B2%DB%B8%DB%B8&rft.issue=%DB%B5&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B4%DB%B0-%DB%B5%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2003&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0302131&rft_id=info%3Apmid%2F12701329&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fscientificamerican0503-40&rft_id=info%3Abibcode%2F2003SciAm.288e..40T&rft.au=Tegmark+M.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-144">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFTegmark,_Max2003" class="citation journal">Tegmark, Max (<bdi>۲۰۰۳</bdi>). J. D. Barrow؛ P.C.W. Davies؛ C.L. Harper، ویراستاران. «Parallel Universes». <i>Scientific American: "Science and Ultimate Reality: From Quantum to Cosmos", Honoring John Wheeler's 90th Birthday</i>. <b>۲۸۸</b> (۵): <bdi>۴۰–۵۱</bdi>. <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="در دسترس به صورت رایگان"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/0302131">astro-ph/0302131</a></span>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fscientificamerican0503-40">10.1038/scientificamerican0503-40</a>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF" title="پاب‌مد">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12701329">12701329</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003SciAm.288e..40T">2003SciAm.288e..40T</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Scientific+American%3A+%22Science+and+Ultimate+Reality%3A+From+Quantum+to+Cosmos%22%2C+Honoring+John+Wheeler%27s+90th+Birthday&rft.atitle=Parallel+Universes&rft.volume=%DB%B2%DB%B8%DB%B8&rft.issue=%DB%B5&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B4%DB%B0-%DB%B5%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2003&rft_id=info%3Aarxiv%2Fastro-ph%2F0302131&rft_id=info%3Apmid%2F12701329&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fscientificamerican0503-40&rft_id=info%3Abibcode%2F2003SciAm.288e..40T&rft.au=Tegmark%2C+Max&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-145">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite class="citation arxiv cs1">Francisco José Soler Gil, Manuel Alfonseca (2013). "About the Infinite Repetition of Histories in Space". <a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D9%88_(%D9%88%D8%A8%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA)" title="آرکایو (وبسایت)">arXiv</a>:<span class="cs1-lock-free" title="Freely accessible"><a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1301.5295">1301.5295</a></span> [<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/archive/physics.gen-ph">physics.gen-ph</a>].</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=preprint&rft.jtitle=arXiv&rft.atitle=About+the+Infinite+Repetition+of+Histories+in+Space&rft.date=2013&rft_id=info%3Aarxiv%2F1301.5295&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><span class="cs1-maint citation-comment"><code class="cs1-code">{{<a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:Cite_arxiv" class="mw-redirect" title="الگو:Cite arxiv">cite arxiv</a>}}</code>: نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان (<a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%A7%D8%B2_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%AA%D8%B1_%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86" title="رده:نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان">link</a>)</span></span> </li> <li id="cite_note-EllisScA-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-EllisScA_146-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFEllis_G._F2011" class="citation journal">Ellis G. F (<bdi>۲۰۱۱</bdi>). «Does the Multiverse Really Exist?». <i>Scientific American</i>. <b>۳۰۵</b> (۲): <bdi>۳۸–۴۳</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fscientificamerican0811-38">10.1038/scientificamerican0811-38</a>. <a href="/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D9%85%D8%AF" title="پاب‌مد">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21827123">21827123</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2011SciAm.305a..38E">2011SciAm.305a..38E</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Scientific+American&rft.atitle=Does+the+Multiverse+Really+Exist%3F&rft.volume=%DB%B3%DB%B0%DB%B5&rft.issue=%DB%B2&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B3%DB%B8-%DB%B4%DB%B3%3C%2Fbdi%3E&rft.date=2011&rft_id=info%3Apmid%2F21827123&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fscientificamerican0811-38&rft_id=info%3Abibcode%2F2011SciAm.305a..38E&rft.au=Ellis+G.+F&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-147"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-147">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFMoskowitz2011" class="citation web">Moskowitz، Clara (<bdi>اوت ۱۲, ۲۰۱۱</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.livescience.com/15530-multiverse-universe-eternal-inflation-test.html">«Weird! Our Universe May Be a 'Multiverse,' Scientists Say»</a>. به کوشش livescience.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Weird%21+Our+Universe+May+Be+a+%27Multiverse%2C%27+Scientists+Say&rft.date=2011-08-12&rft.aulast=Moskowitz&rft.aufirst=Clara&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.livescience.com%2F15530-multiverse-universe-eternal-inflation-test.html&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-148">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFGernet1993–1994" class="citation news">Gernet، J. (<bdi>۱۹۹۳–۱۹۹۴</bdi>). «Space and time: Science and religion in the encounter between China and Europe». <i>Chinese Science</i>. ج. ۱۱. صص. <bdi>۹۳–۱۰۲</bdi>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Chinese+Science&rft.atitle=Space+and+time%3A+Science+and+religion+in+the+encounter+between+China+and+Europe&rft.volume=%DB%B1%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B9%DB%B3-%DB%B1%DB%B0%DB%B2%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1993%2F1994&rft.aulast=Gernet&rft.aufirst=J.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Blandford-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Blandford_149-0">↑</a></span> <span class="reference-text">{{یادکرد ژورنال|عنوان=A century of general relativity: Astrophysics and cosmology|نویسنده=Blandford R. D.|ژورنال=Science|دوره=347|شماره=6226|صفحات=1103–08|doi=10.1126/science.aaa4033|bibcode = 2015Sci...347.1103B|pmid=25745165|سال=2015|}</span> </li> <li id="cite_note-150"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-150">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLeeming2010" class="citation book">Leeming، David A. (<bdi>۲۰۱۰</bdi>). <i>Creation Myths of the World</i>. ABC-CLIO. ص. <bdi>xvii</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-1-59884-174-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-1-59884-174-9"><bdi>۹۷۸-۱-۵۹۸۸۴-۱۷۴-۹</bdi></a>. <q>In common usage the word 'myth' refers to narratives or beliefs that are untrue or merely fanciful; the stories that make up national or ethnic mythologies describe characters and events that common sense and experience tell us are impossible. Nevertheless, all cultures celebrate such myths and attribute to them various degrees of literal or symbolic <i>truth</i>.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Creation+Myths+of+the+World&rft.pages=%3Cbdi%3Exvii%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=ABC-CLIO&rft.date=2010&rft.isbn=978-1-59884-174-9&rft.aulast=Leeming&rft.aufirst=David+A.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Eliade1964-151"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Eliade1964_151-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFEliade1964" class="citation book">Eliade، Mircea (<bdi>۱۹۶۴</bdi>). <i>Myth and Reality (Religious Traditions of the World)</i>. Allen & Unwin. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-04-291001-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-04-291001-7"><bdi>۹۷۸-۰-۰۴-۲۹۱۰۰۱-۷</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Myth+and+Reality+%28Religious+Traditions+of+the+World%29&rft.pub=Allen+%26+Unwin&rft.date=1964&rft.isbn=978-0-04-291001-7&rft.aulast=Eliade&rft.aufirst=Mircea&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-Leonard2004-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Leonard2004_152-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFLeonardMcClure2004" class="citation book">Leonard، Scott A.؛ McClure، Michael (<bdi>۲۰۰۴</bdi>). <i>Myth and Knowing: An Introduction to World Mythology</i> (ویراست ۱st). McGraw-Hill. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7674-1957-4" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7674-1957-4"><bdi>۹۷۸-۰-۷۶۷۴-۱۹۵۷-۴</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Myth+and+Knowing%3A+An+Introduction+to+World+Mythology&rft.edition=%DB%B1st&rft.pub=McGraw-Hill&rft.date=2004&rft.isbn=978-0-7674-1957-4&rft.aulast=Leonard&rft.aufirst=Scott+A.&rft.au=McClure%2C+Michael&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-153"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-153">↑</a></span> <span class="reference-text">(Henry Gravrand, "La civilisation Sereer -Pangool") [in] <a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%DA%AF%D9%88%D8%AA%D9%87_%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%DA%A9%D9%81%D9%88%D8%B1%D8%AA" title="دانشگاه گوته فرانکفورت">دانشگاه گوته فرانکفورت</a>، Frobenius-Institut, Deutsche Gesellschaft für Kulturmorphologie, Frobenius Gesellschaft, "Paideuma: Mitteilungen zur Kulturkunde, Volumes 43–44", F. Steiner (1997), pp. 144–5, <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/3515028420" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 3-515-02842-0</a></span> </li> <li id="cite_note-154"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-154">↑</a></span> <span class="reference-text">فرهنگ اساطیر، محمد جعفر یاحقی، ص ۲۲۵</span> </li> <li id="cite_note-155"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-155">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFB._Young" class="citation book">B. Young، Louise. <i>The Unfinished Universe</i>. Oxford University Press. ص. <bdi>۲۱</bdi>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Unfinished+Universe&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B2%DB%B1%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.aulast=B.+Young&rft.aufirst=Louise&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-156"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-156">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D9%84_%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AA" title="ویل دورانت">ویل دورانت</a>، <i>Our Oriental Heritage</i>: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39401425"><blockquote class="templatequote"><p>«دو سیستم تفکر هندو نظریه‌های فیزیکی مشابه <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="یونان باستان">یونان باستان</a> ارائه می‌دهند. کانادا، بنیانگذار فلسفه وایششیکا، بر این گمان بود که جهان از اتمهایی تشکیل شده که گونه‌های آن به تعداد گونه‌های عناصر هستند. <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%D9%86_(%D8%AF%DB%8C%D9%86)" title="جین (دین)">آیین جین</a> بیش از همه نزدیک به [نظریات] <a href="/wiki/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%AA%D9%88%D8%B3" class="mw-redirect" title="دموکریتوس">دموکریتوس</a> است زیرا می‌آموزد که تمامی اتم‌ها از یک گونه هستند و به‌وسیلهٔ حالت‌های مختلف ترکیب‌شدن، آثار گوناگون ایجاد می‌کنند. کانادا باور داشت نور و گرما گونه‌های مختلفی از یک ماده هستند، اودایانا می‌آموخت که کل گرما از خورشید می‌آید، و واچاسپاتی، همانند نیوتن نور را به صورت ذره‌های بسیار کوچکی تفسیر می‌نمود که از مواد منتشر می‌شوند به چشم برخورد می‌کنند.»</p></blockquote></span> </li> <li id="cite_note-157"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-157">↑</a></span> <span class="reference-text">Stcherbatsky, F. Th. (1930, 1962), <i>Buddhist Logic</i>, Volume 1, p. 19, Dover, New York: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39401425"><blockquote class="templatequote"><p>«بودایی‌ها کلاً وجود ماده مادی را رد کردند. حرکت برای آن‌ها از لحظه‌ها تشکیل می‌شود، حرکت بریده-بریده‌است، برق‌های لحظه‌ای جریانی از انرژی…، به گفته بودیست‌ها "همه‌چیز ناپایدار است"، …، زیرا هیچ چیزی وجود ندارد… هر دو سیستم [<a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%A7%D9%86%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="سانکیها (صفحه وجود ندارد)">سانکیها</a>، و بعدها بودیسم هندی] درارای این گرایش مشترک‌اند که تحلیل وجود را تا ریزترین ذرات آن پیش ببرند، آخرین عناصری که به عنوان کیفیت‌های مطلق تصور می‌شوند، یا چیزهای که تنها یک کیفیت یکتا دارند. این چیزها در هر دو سیستم «کیفیت» (گونا-دارما) نامیده می‌شوند و به‌معنی کیفیت‌های مطلق هستند، نوعی انرژی‌های اتمی یا درون-اتمی که چیزهای تجربی از آن‌ها تشکیل شده‌اند؛ بنابراین هر دو سیستم در انکار واقعیت عینی ماده یا کیفیت و رابطه‌ای که آن‌ها را به هم می‌پیوندد، هم‌نظرند. در فلسفه سانکهیا کیفیت‌ها وجود مستقل ندارند. آنچه ما کیفیت می‌نامیم چیزی جز یک تجلی خاص از یک موجودیت ظریف نیست. هر واحد جدیدی از کیفیت متناظر با یک کوانتوم از ماده‌ای است که کیفیت گونا نامیده می‌شود، اما نمایاننده یک موجودیت ذاتی ظریف است. همین در مورد بودیسم اولیه نیز صادق است که تمامی کیفیت‌ها ذاتی، ویا به بیان دقیقتر موجودیت‌های پویایی هستند، هرچند که با نام دارما (کیفیت) نیز شناخته می‌شوند.»</p></blockquote></span> </li> <li id="cite_note-Viney1985-158"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Viney1985_158-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFDonald_Wayne_Viney1985" class="citation book">Donald Wayne Viney (<bdi>۱۹۸۵</bdi>). «The Cosmological Argument». <i>Charles Hartshorne and the Existence of God</i>. SUNY Press. صص. <bdi>۶۵–۶۸</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-87395-907-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-87395-907-0"><bdi>۹۷۸-۰-۸۷۳۹۵-۹۰۷-۰</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Cosmological+Argument&rft.btitle=Charles+Hartshorne+and+the+Existence+of+God&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B6%DB%B5-%DB%B6%DB%B8%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=SUNY+Press&rft.date=1985&rft.isbn=978-0-87395-907-0&rft.au=Donald+Wayne+Viney&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-1908DeMundo-159"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1908DeMundo_159-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFAristotleForster,_E._S.Dobson,_J._F.1914" class="citation book cs1">Aristotle; Forster, E. S.; Dobson, J. F. (1914). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/demundoarisrich"><i>De Mundo</i></a>. Oxford: The Clarendon Press. p. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/demundoarisrich/page/2">2</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=De+Mundo&rft.place=Oxford&rft.pages=2&rft.pub=The+Clarendon+Press&rft.date=1914&rft.au=Aristotle&rft.au=Forster%2C+E.+S.&rft.au=Dobson%2C+J.+F.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fdemundoarisrich&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-160"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-160">↑</a></span> <span class="reference-text">Boyer, C. (1968) <a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.org/details/AHistoryOfMathematics"><i>A History of Mathematics.</i></a> Wiley, p. 54.</span> </li> <li id="cite_note-161"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-161">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFNeugebauer,_Otto_E.1945" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AA%D9%88_%D9%86%D9%88%DB%8C%DA%AF%D8%A8%D8%A7%D9%88%D8%A6%D8%B1" title="اتو نویگباوئر">Neugebauer, Otto E.</a> (<bdi>۱۹۴۵</bdi>). «The History of Ancient Astronomy Problems and Methods». <i>Journal of Near Eastern Studies</i>. <b>۴</b> (۱): <bdi>۱–۳۸</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F370729">10.1086/370729</a>. <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1" title="جی‌استور">جی‌استور</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/595168">۵۹۵۱۶۸</a>. <q>سلوکوس <a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%D8%AF%D9%87_(%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84)" class="mw-redirect" title="کلده (تمدن بابل)">کلده‌ای</a> از سلوکیه</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Near+Eastern+Studies&rft.atitle=The+History+of+Ancient+Astronomy+Problems+and+Methods&rft.volume=%DB%B4&rft.issue=%DB%B1&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1-%DB%B3%DB%B8%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1945&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F370729&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F595168&rft.au=Neugebauer%2C+Otto+E.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-162"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-162">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFSarton,_George1955" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%AC%D8%B1%D8%AC_%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%86" title="جرج سارتن">Sarton, George</a> (<bdi>۱۹۵۵</bdi>). «Chaldaean Astronomy of the Last Three Centuries B. C». <i>Journal of the American Oriental Society</i>. <b>۷۵</b> (۳): <bdi>۱۶۶–۱۷۳ (۱۶۹)</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F595168">10.2307/595168</a>. <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1" title="جی‌استور">جی‌استور</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/595168">۵۹۵۱۶۸</a>. <q>نظریه خورشید-مرکزی که توسط آریستارخوس ساموسی ابداع شد، یک قرن بعد هنوز توسط سلوکوس بابلی دفاع می‌شد</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+the+American+Oriental+Society&rft.atitle=Chaldaean+Astronomy+of+the+Last+Three+Centuries+B.+C&rft.volume=%DB%B7%DB%B5&rft.issue=%DB%B3&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B6%DB%B6-%DB%B1%DB%B7%DB%B3+%28%DB%B1%DB%B6%DB%B9%29%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1955&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F595168&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F595168&rft.au=Sarton%2C+George&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-163"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-163">↑</a></span> <span class="reference-text">William P. D. Wightman (1951, 1953), <i>The Growth of Scientific Ideas</i>, Yale University Press p. 38, where Wightman calls him <a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9%D9%88%D8%B3_%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="سلوکوس سلوکیه‌ای">Seleukos</a> the <a href="/wiki/%DA%A9%D9%84%D8%AF%D9%87_(%D8%AA%D9%85%D8%AF%D9%86_%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84)" class="mw-redirect" title="کلده (تمدن بابل)">Chaldea</a>n.</span> </li> <li id="cite_note-164"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-164">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="/wiki/%D9%84%D9%88%DA%86%DB%8C%D9%88_%D8%B1%D9%88%D8%B3%D9%88" title="لوچیو روسو">Lucio Russo</a>, <i>Flussi e riflussi</i>, Feltrinelli, Milano, 2003, <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/88-07-10349-4" title="ویژه:منابع کتاب/88-07-10349-4">88-07-10349-4</a>.</span> </li> <li id="cite_note-165"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-165">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#Bartel">Bartel</a>, p. 527</span> </li> <li id="cite_note-166"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-166">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#Bartel">Bartel</a>, pp. 527–9</span> </li> <li id="cite_note-167"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-167">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#Bartel">Bartel</a>, pp. 529–34</span> </li> <li id="cite_note-168"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-168">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#Bartel">Bartel</a>, pp. 534–7</span> </li> <li id="cite_note-Nasr-169"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Nasr_169-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFNasr" class="citation book"><a href="/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%86%D8%B5%D8%B1" title="سید حسین نصر">Nasr، Seyyed H.</a> <i>An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines</i> (ویراست ۲nd). 1st edition by <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF" title="انتشارات دانشگاه هاروارد">Harvard University Press</a>, 2nd edition by <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%84%D8%AA%DB%8C_%D9%86%DB%8C%D9%88%DB%8C%D9%88%D8%B1%DA%A9" title="انتشارات دانشگاه ایالتی نیویورک">State University of New York Press</a>. ص. <bdi>۱۳۵–۶</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/0-7914-1515-5" title="ویژه:منابع کتاب/0-7914-1515-5"><bdi>۰-۷۹۱۴-۱۵۱۵-۵</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+Introduction+to+Islamic+Cosmological+Doctrines&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B3%DB%B5-%DB%B6%3C%2Fbdi%3E&rft.edition=%DB%B2nd&rft.pub=1st+edition+by+Harvard+University+Press%2C+2nd+edition+by+State+University+of+New+York+Press&rft.isbn=0-7914-1515-5&rft.aulast=Nasr&rft.aufirst=Seyyed+H.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-170"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-170">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#Misner">Misner, Thorne and Wheeler</a>, p. 754.</span> </li> <li id="cite_note-171"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-171">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFĀlī" class="citation book cs1">Ālī, Ema Ākabara. <i>Science in the Quran</i>. Vol. 1. Malik Library. p. 218.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Science+in+the+Quran&rft.pages=218&rft.pub=Malik+Library&rft.aulast=%C4%80l%C4%AB&rft.aufirst=Ema+%C4%80kabara&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-172"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-172">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFRagep2001" class="citation cs2">Ragep, F. Jamil (2001), "Tusi and Copernicus: The Earth's Motion in Context", <i>Science in Context</i>, <b>14</b> (1–2): 145–63, <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1017%2Fs0269889701000060">10.1017/s0269889701000060</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science+in+Context&rft.atitle=Tusi+and+Copernicus%3A+The+Earth%27s+Motion+in+Context&rft.volume=14&rft.issue=1%E2%80%932&rft.pages=145-63&rft.date=2001&rft_id=info%3Adoi%2F10.1017%2Fs0269889701000060&rft.aulast=Ragep&rft.aufirst=F.+Jamil&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-Misner-p755-173"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Misner-p755_173-0">۱۷۰٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Misner-p755_173-1">۱۷۰٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#Misner">Misner, Thorne and Wheeler</a>, p. 755–756.</span> </li> <li id="cite_note-m756-174"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-m756_174-0">۱۷۱٫۰</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-m756_174-1">۱۷۱٫۱</a></sup></span> <span class="reference-text"><a href="#Misner">Misner, Thorne and Wheeler</a>, p. 756.</span> </li> <li id="cite_note-175"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-175">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFde_Cheseaux_JPL1744" class="citation book"><a href="/wiki/%DA%98%D8%A7%D9%86_%D9%81%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%BE_%D8%AF%D9%88_%D8%B4%D8%B2%D9%88" title="ژان فیلیپ دو شزو">de Cheseaux JPL</a> (<bdi>۱۷۴۴</bdi>). <i>Traité de la Comète</i>. Lausanne. ص. <bdi>۲۲۳ff</bdi>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Trait%C3%A9+de+la+Com%C3%A8te&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B2%DB%B2%DB%B3ff%3C%2Fbdi%3E&rft.pub=Lausanne&rft.date=1744&rft.au=de+Cheseaux+JPL&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294">. Reprinted as Appendix II in <cite id="CITEREFDickson_FP1969" class="citation book">Dickson FP (<bdi>۱۹۶۹</bdi>). <i>The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought</i>. Cambridge, MA: M.I.T. Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-262-54003-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-262-54003-2"><bdi>۹۷۸-۰-۲۶۲-۵۴۰۰۳-۲</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Bowl+of+Night%3A+The+Physical+Universe+and+Scientific+Thought&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.pub=M.I.T.+Press&rft.date=1969&rft.isbn=978-0-262-54003-2&rft.au=Dickson+FP&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-176"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-176">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFOlbers_HWM1826" class="citation journal"><a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B1%DB%8C%D8%B4_%D9%88%DB%8C%D9%84%D9%87%D9%84%D9%85_%D9%85%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D8%B3_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%B3" title="هاینریش ویلهلم ماتیاس البرس">Olbers HWM</a> (<bdi>۱۸۲۶</bdi>). «Unknown عنوان». <i>Bode's Jahrbuch</i>. <b>۱۱۱</b>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Bode%27s+Jahrbuch&rft.atitle=Unknown+%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86&rft.volume=%DB%B1%DB%B1%DB%B1&rft.date=1826&rft.au=Olbers+HWM&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294">. Reprinted as Appendix I in <cite id="CITEREFDickson_FP1969" class="citation book">Dickson FP (<bdi>۱۹۶۹</bdi>). <i>The Bowl of Night: The Physical Universe and Scientific Thought</i>. Cambridge, MA: M.I.T. Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">شابک</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-262-54003-2" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-262-54003-2"><bdi>۹۷۸-۰-۲۶۲-۵۴۰۰۳-۲</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Bowl+of+Night%3A+The+Physical+Universe+and+Scientific+Thought&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.pub=M.I.T.+Press&rft.date=1969&rft.isbn=978-0-262-54003-2&rft.au=Dickson+FP&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-177"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-177">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFJeans1902" class="citation journal">Jeans، J. H. (<bdi>۱۹۰۲</bdi>). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20110720075626/http://maeresearch.ucsd.edu/~cgibson/Documents2007/PapersAList%20copy/MiscellaneousPapers/Jeans1902.pdf">«The Stability of a Spherical Nebula»</a> <span class="cs1-format">(PDF)</span>. <i>Philosophical Transactions of the Royal Society A</i>. <b>۱۹۹</b> (۳۱۲–۳۲۰): <bdi>۱–۵۳</bdi>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1098%2Frsta.1902.0012">10.1098/rsta.1902.0012</a>. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">بیبکد</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1902RSPTA.199....1J">1902RSPTA.199....1J</a>. <a href="/wiki/%D8%AC%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1" title="جی‌استور">جی‌استور</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/90845">۹۰۸۴۵</a><span class="reference-accessdate">. دریافت‌شده در <bdi>۲۰۱۱-۰۳-۱۷</bdi></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Philosophical+Transactions+of+the+Royal+Society+A&rft.atitle=The+Stability+of+a+Spherical+Nebula&rft.volume=%DB%B1%DB%B9%DB%B9&rft.issue=%DB%B3%DB%B1%DB%B2%E2%80%93%DB%B3%DB%B2%DB%B0&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1-%DB%B5%DB%B3%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1902&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F90845&rft_id=info%3Adoi%2F10.1098%2Frsta.1902.0012&rft_id=info%3Abibcode%2F1902RSPTA.199....1J&rft.aulast=Jeans&rft.aufirst=J.+H.&rft_id=http%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20110720075626%2Fhttp%3A%2F%2Fmaeresearch.ucsd.edu%2F~cgibson%2FDocuments2007%2FPapersAList%2520copy%2FMiscellaneousPapers%2FJeans1902.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> <li id="cite_note-178"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-178">↑</a></span> <span class="reference-text"><a href="#Misner">Misner, Thorne and Wheeler</a>, p. 757.</span> </li> <li id="cite_note-SharovNovikov1993-179"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-SharovNovikov1993_179-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFSharovNovikov1993" class="citation book cs1">Sharov, Aleksandr Sergeevich; Novikov, Igor Dmitrievich (1993). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=ttEwkEdPc70C&pg=PA34"><i>Edwin Hubble, the discoverer of the big bang universe</i></a>. Cambridge University Press. p. 34. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-521-41617-7" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-521-41617-7"><bdi>978-0-521-41617-7</bdi></a><span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">December 31,</span> 2011</span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Edwin+Hubble%2C+the+discoverer+of+the+big+bang+universe&rft.pages=34&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1993&rft.isbn=978-0-521-41617-7&rft.aulast=Sharov&rft.aufirst=Aleksandr+Sergeevich&rft.au=Novikov%2C+Igor+Dmitrievich&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DttEwkEdPc70C%26pg%3DPA34&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></span> </li> <li id="cite_note-einstein_1917-180"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-einstein_1917_180-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite id="CITEREFEinstein1917" class="citation journal"><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="آلبرت اینشتین">Einstein، A</a> (<bdi>۱۹۱۷</bdi>). «Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie». <i>Preussische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte</i>. ۱۹۱۷. (part ۱): <bdi>۱۴۲–۱۵۲</bdi>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Preussische+Akademie+der+Wissenschaften%2C+Sitzungsberichte&rft.atitle=Kosmologische+Betrachtungen+zur+allgemeinen+Relativit%C3%A4tstheorie&rft.volume=%28part+%DB%B1%29&rft.pages=%3Cbdi%3E%DB%B1%DB%B4%DB%B2-%DB%B1%DB%B5%DB%B2%3C%2Fbdi%3E&rft.date=1917&rft.aulast=Einstein&rft.aufirst=A&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r28290294"></span> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="منابع"><span id=".D9.85.D9.86.D8.A7.D8.A8.D8.B9"></span>منابع</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&action=edit&section=29" title="ویرایش بخش: منابع"><span>ویرایش</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFBartel1987" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Bartel_Leendert_van_der_Waerden&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bartel Leendert van der Waerden (صفحه وجود ندارد)">Bartel, Leendert van der Waerden</a> (1987). "The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy". <i>Annals of the New York Academy of Sciences</i>. <b>500</b> (1): 525–45. <a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%A8%DA%A9%D8%AF" title="بیبکد">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1987NYASA.500..525V">1987NYASA.500..525V</a>. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DA%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%A1_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84" title="شناساگر اشیاء دیجیتال">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1749-6632.1987.tb37224.x">10.1111/j.1749-6632.1987.tb37224.x</a>. <a href="/wiki/%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AA%DB%8C%DA%A9_%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D8%A7%D9%84%D8%B1" title="سمانتیک اسکالر">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:222087224">222087224</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Annals+of+the+New+York+Academy+of+Sciences&rft.atitle=The+Heliocentric+System+in+Greek%2C+Persian+and+Hindu+Astronomy&rft.volume=500&rft.issue=1&rft.pages=525-45&rft.date=1987&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A222087224%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1749-6632.1987.tb37224.x&rft_id=info%3Abibcode%2F1987NYASA.500..525V&rft.aulast=Bartel&rft.aufirst=Leendert+van+der+Waerden&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLandauLifshitz1975" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Lev_Landau&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lev Landau (صفحه وجود ندارد)">Landau, Lev</a>; <a href="/w/index.php?title=Evgeny_Lifshitz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Evgeny Lifshitz (صفحه وجود ندارد)">Lifshitz, E.M.</a> (1975). <a href="/w/index.php?title=Course_of_Theoretical_Physics&action=edit&redlink=1" class="new" title="Course of Theoretical Physics (صفحه وجود ندارد)"><i>The Classical Theory of Fields (Course of Theoretical Physics)</i></a>. Vol. 2 (revised 4th English ed.). New York: Pergamon Press. pp. 358–97. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-08-018176-9" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-08-018176-9"><bdi>978-0-08-018176-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Classical+Theory+of+Fields+%28Course+of+Theoretical+Physics%29&rft.place=New+York&rft.pages=358-97&rft.edition=revised+4th+English&rft.pub=Pergamon+Press&rft.date=1975&rft.isbn=978-0-08-018176-9&rft.aulast=Landau&rft.aufirst=Lev&rft.au=Lifshitz%2C+E.M.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFLiddellScott1968" class="citation book cs1">Liddell, H. G. & Scott, R. (1968). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/greekenglishlexi0000lidd_y0v2"><i>A Greek-English Lexicon</i></a>. Oxford University Press. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-19-864214-5" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-19-864214-5"><bdi>978-0-19-864214-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Greek-English+Lexicon&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1968&rft.isbn=978-0-19-864214-5&rft.aulast=Liddell&rft.aufirst=H.+G.&rft.au=Scott%2C+R.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fgreekenglishlexi0000lidd_y0v2&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFMisnerC.W.ThorneKip1973" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Charles_W._Misner&action=edit&redlink=1" class="new" title="Charles W. Misner (صفحه وجود ندارد)">Misner</a>; C.W.; <a href="/w/index.php?title=Kip_Thorne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kip Thorne (صفحه وجود ندارد)">Thorne</a>; Kip; <a href="/w/index.php?title=John_Archibald_Wheeler&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Archibald Wheeler (صفحه وجود ندارد)">Wheeler</a>; J.A. (1973). <a href="/w/index.php?title=Gravitation_(book)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gravitation (book) (صفحه وجود ندارد)"><i>Gravitation</i></a>. San Francisco: W. H. Freeman. pp. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/gravitationphysi00misn/page/n722">703</a>–816. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7167-0344-0" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7167-0344-0"><bdi>978-0-7167-0344-0</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Gravitation&rft.place=San+Francisco&rft.pages=703-816&rft.pub=W.+H.+Freeman&rft.date=1973&rft.isbn=978-0-7167-0344-0&rft.au=Misner&rft.au=C.W.&rft.au=Thorne&rft.au=Kip&rft.au=Wheeler&rft.au=J.A.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFRaineThomas2001" class="citation book cs1">Raine, D. J.; Thomas, E. G. (2001). <i>An Introduction to the Science of Cosmology</i>. Institute of Physics Publishing.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+Introduction+to+the+Science+of+Cosmology&rft.pub=Institute+of+Physics+Publishing&rft.date=2001&rft.aulast=Raine&rft.aufirst=D.+J.&rft.au=Thomas%2C+E.+G.&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFRindler,_W.1977" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Wolfgang_Rindler&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wolfgang Rindler (صفحه وجود ندارد)">Rindler, W.</a> (1977). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/essentialrelativ00rind_279"><i>Essential Relativity: Special, General, and Cosmological</i></a>. New York: Springer Verlag. pp. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/essentialrelativ00rind_279/page/n205">193</a>–244. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-387-10090-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-387-10090-6"><bdi>978-0-387-10090-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Essential+Relativity%3A+Special%2C+General%2C+and+Cosmological&rft.place=New+York&rft.pages=193-244&rft.pub=Springer+Verlag&rft.date=1977&rft.isbn=978-0-387-10090-6&rft.au=Rindler%2C+W.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fessentialrelativ00rind_279&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39868036"><cite id="CITEREFRees2012" class="citation book cs1">Rees, Martin, ed. (2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/universe0000unse_f2g0"><i>Smithsonian Universe</i></a> (2nd ed.). London: Dorling Kindersley. <a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="شماره استاندارد بین‌المللی کتاب">ISBN</a> <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8/978-0-7566-9841-6" title="ویژه:منابع کتاب/978-0-7566-9841-6"><bdi>978-0-7566-9841-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Smithsonian+Universe&rft.place=London&rft.edition=2nd&rft.pub=Dorling+Kindersley&rft.date=2012&rft.isbn=978-0-7566-9841-6&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Funiverse0000unse_f2g0&rfr_id=info%3Asid%2Ffa.wikipedia.org%3A%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" class="Z3988"></span></li></ul> </div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r40023308">.mw-parser-output .sidebar{width:22em;float:left;clear:left;margin:0.5em 1em 1em 0;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.2em;border-spacing:0.4em 0;text-align:center;line-height:1.4em;font-size:88%;display:table}body.skin-minerva .mw-parser-output .sidebar{display:table!important;float:left!important;margin:0.5em 0 1em 1em!important}.mw-parser-output .sidebar a{white-space:nowrap}.mw-parser-output .sidebar-wraplinks a{white-space:normal}.mw-parser-output .sidebar-subgroup{width:100%;margin:0;border-spacing:0}.mw-parser-output .sidebar-left{float:right;clear:right;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-none{float:none;clear:both;margin:0.5em 1em 1em 0}.mw-parser-output .sidebar-outer-title{padding-bottom:0.2em;font-size:125%;line-height:1.2em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-top-image{padding:0.4em 0}.mw-parser-output .sidebar-top-caption,.mw-parser-output .sidebar-pretitle-with-top-image,.mw-parser-output .sidebar-caption{padding-top:0.2em;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-pretitle{padding-top:0.4em;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title,.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding:0.2em 0.4em;font-size:145%;line-height:1.2em}.mw-parser-output .sidebar-title-with-pretitle{padding-top:0}.mw-parser-output .sidebar-image{padding:0.2em 0 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-heading{padding:0.1em}.mw-parser-output .sidebar-content{padding:0 0.1em 0.4em}.mw-parser-output .sidebar-content-with-subgroup{padding:0.1em 0 0.2em}.mw-parser-output .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-below{padding:0.3em 0.4em;font-weight:bold}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-above,.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-below{border-top:1px solid #aaa;border-bottom:1px solid #aaa}.mw-parser-output .sidebar-navbar{text-align:left;font-size:115%}.mw-parser-output .sidebar-collapse .sidebar-navbar{padding-top:0.6em}.mw-parser-output .sidebar-collapse .mw-collapsible-toggle{margin-top:0.2em}.mw-parser-output .sidebar-list-title{text-align:right;font-weight:bold;line-height:1.6em;font-size:105%}@media(max-width:720px){body.mediawiki .mw-parser-output .sidebar{width:100%!important;clear:both;float:none!important;margin-left:0!important;margin-right:0!important}}@media screen{@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .sidebar .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-list-title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar:not(.notheme) .sidebar-title-with-pretitle{background:transparent!important}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .sidebar .sidebar-title-with-pretitle a{color:var(--color-progressive)!important}}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .sidebar{display:none!important}}</style><table class="sidebar sidebar-collapse nomobile sidebar-wraplinks plainlist"><tbody><tr><td class="sidebar-pretitle">نوشتاری از مجموعه</td></tr><tr><th class="sidebar-title-with-pretitle"><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">کیهان‌شناسی فیزیکی</a></th></tr><tr><td class="sidebar-image"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:WMAP_2012.png" class="mw-file-description"><img alt="تصویر کل آسمان حاصل ۹ سال داده‌های دبلیومپ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/220px-WMAP_2012.png" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/330px-WMAP_2012.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/440px-WMAP_2012.png 2x" data-file-width="4096" data-file-height="2048" /></a></span></td></tr><tr><td class="sidebar-above" style="border:0;font-weight:normal; display:block;margin-bottom:0.4em;"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a> <b>·</b> <a class="mw-selflink selflink">گیتی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a></li></ul></td></tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddd8e7;text-align:center;">جهان اولیه</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;paddding-bottom:0;margin-bottom:0;"><tbody><tr><td class="sidebar-content"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تورم کیهانی">تورم</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="هسته‌زایی مه‌بانگ">هسته‌زایی</a></li></ul></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading" style="font-weight:normal;font-style:italic;"> زمینه‌ها</th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%D9%85%D9%88%D8%AC_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C" title="زمینه موج گرانشی">زمینه موج گرانشی (GWB)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ریزموج زمینه کیهانی">ریزموج (CMB)</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86%D9%88%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="نوترینوی زمینه کیهانی">نوترینو (CNB)</a></li></ul></td> </tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddd8e7;text-align:center;">انبساط <b>·</b> آینده</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="قانون هابل">قانون هابل</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="انتقال به سرخ">انتقال به سرخ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="انبساط جهان">انبساط متریک فضا</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D8%B3%D9%88%D9%86-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%B1" title="متریک فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر">متریک FLRW</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="معادلات فریدمان">معادلات فریدمان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%85%DA%AF%D9%86" title="کیهان‌شناسی ناهمگن">کیهان‌شناسی ناهمگن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87_%DB%8C%DA%A9_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%B7%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87" title="آینده یک جهان منبسط‌شونده">آینده یک جهان منبسط‌شونده</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سرانجام کیهان">سرانجام کیهان</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddd8e7;text-align:center;">اجزاء <b>·</b> ساختار</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40023308"><table class="sidebar nomobile sidebar-wraplinks" style="border-collapse:collapse; border-spacing:0px; border:none; width:100%; margin:0px; font-size:100%; clear:none; float:none;paddding-bottom:0;margin-bottom:0;"><tbody><tr><th class="sidebar-heading" style="font-weight:normal;font-style:italic;"> اجزاء</th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D9%84_%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%85" class="mw-redirect" title="مدل لامبدا-سی‌دی‌ام">مدل لامبدا-سی‌دی‌ام</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="شاره تاریک">شاره تاریک</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a></li></ul></td> </tr><tr><th class="sidebar-heading" style="font-weight:normal;font-style:italic;"> ساختار</th></tr><tr><td class="sidebar-content"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="شکل جهان">شکل جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="رشته‌کهکشان">رشته‌کهکشان</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84%E2%80%8C%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C_%D9%88_%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="شکل‌گیری و تکامل کهکشان‌ها">شکل‌گیری کهکشان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%B4" title="گروه بزرگ اختروش">گروه بزرگ اختروش</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87#ساختار_بزرگ_مقیاس" title="جهان قابل مشاهده">ساختار بزرگ مقیاس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86" title="بازیونیده‌شدن">بازیونیده‌شدن</a> <b>·</b> <a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%D9%84_%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1" title="تشکیل ساختار">تشکیل ساختار</a></li></ul></td> </tr></tbody></table></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddd8e7;text-align:center;"><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="کیهان‌شناسی مشاهده‌ای">آزمون‌ها</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85_%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%DA%86%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="اقدام سیاهچاله‌ای (صفحه وجود ندارد)">اقدام سیاهچاله‌ای (BHI)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B2%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%B1%D9%86%DA%AF_(%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C)" class="mw-redirect" title="آزمایش بومرنگ (تابش زمینه کیهانی)">بومرنگ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4%DA%AF%D8%B1_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="کاوشگر زمینه کیهان">کاوشگر زمینه کیهان (COBE)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%B3" title="پروژه ایلاستریس">پروژه ایلاستریس</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9_(%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87)" title="پلانک (ماهواره)">رصدخانه فضایی پلانک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D9%88%D9%86" title="نقشه‌برداری آسمانی دیجیتال اسلون">پژوهش نقشه‌برداری آسمانی دیجیتال اسلون (SDSS)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87_%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%B1%D8%AE_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C_%DB%B2%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%81" title="نقشه انتقال به سرخ کهکشانی ۲دی‌اف">انتقال به سرخ کهکشانی ۲دی‌اف (2dF)</a></li> <li><div style="padding:0.2em 0.4em; line-height:1.2em;"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A8%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%85%D9%BE" class="mw-redirect" title="دبلیومپ">کاوش ناهمسانگردی ریزموج<br />ویلکینسون(WMAP)</a></div></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddd8e7;text-align:center;">دانشمندان</div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><div class="hlist" style="padding:0 0.9em;"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%DA%A9_%D8%A2%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B3%D9%88%D9%86" title="مارک آرونسون">آرونسون</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D8%A7%D9%86%D8%B3_%D8%A2%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86" title="هانس آلوین">آلوین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%81_%D8%A2%D8%B4%D8%B1_%D8%A2%D9%84%D9%81%D8%B1" title="رالف آشر آلفر">آلفر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%88%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AC" title="سومنات بهاراداج">بهاراداج</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3_%DA%A9%D9%88%D9%BE%D8%B1%D9%86%DB%8C%DA%A9" title="نیکلاس کوپرنیک">نیکلاس کوپرنیک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D9%84%D9%85_%D8%AF%D9%88_%D8%B3%DB%8C%D8%AA%D8%B1" title="ویلم دو سیتر">دو سیتر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%DA%86_%D8%AF%DB%8C%DA%A9" title="رابرت اچ دیک">دیک</a></li> <li><a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%D8%B1%DA%AF%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B3" title="یورگن الرس">الرس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B4%D8%AA%DB%8C%D9%86" title="آلبرت اینشتین">اینشتین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%B1%D8%AC_%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B3" title="جرج الیس">الیس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="الکساندر فریدمان">فریدمان</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%84%D8%A6%D9%88_%DA%AF%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%84%D9%87" title="گالیلئو گالیله">گالیله</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%B1%D8%AC_%DA%AF%D8%A7%D9%85%D9%88%D9%81" title="جرج گاموف">گاموف</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%86_%DA%AF%D9%88%D8%AB" class="mw-redirect" title="الن گوث">گوث</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%88%D9%86_%D9%87%D8%A7%D9%88%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF" title="استیون هاوکینگ">هاوکینگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AF%D9%88%DB%8C%D9%86_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="ادوین هابل">هابل</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%98%D8%B1%DA%98_%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1" title="ژرژ لومتر">لومتر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%A7%D8%AA%D8%B1" title="جان ماتر">ماتر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%DB%8C%D8%B2%D8%A7%DA%A9_%D9%86%DB%8C%D9%88%D8%AA%D9%86" title="آیزاک نیوتن">نیوتن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B1_%D9%BE%D9%86%D8%B1%D9%88%D8%B2" title="راجر پنروز">پنروز</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B1%D9%86%D9%88_%D8%A2%D9%84%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D9%86%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B3" title="آرنو آلان پنزیاس">پنزیاس</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%B1%D8%A7_%D8%B1%D9%88%D8%A8%DB%8C%D9%86" title="ورا روبین">روبین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C%D8%AA" title="برایان اشمیت">اشمیت</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%B1%D8%AC_%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%88%D8%AA" title="جرج اسموت">اسموت</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3_%D8%B3%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B2%D9%81" title="نیکلاس سانتزف">سانتزف</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%AF_%D8%B3%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%A7%DB%8C%D9%81" title="رشید سونیایف">سونیایف</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%DA%86%D8%A7%D8%B1%D8%AF_%D8%B3%DB%8C_%D8%AA%D9%88%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86" title="ریچارد سی تولمان">تولمن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AA_%D9%88%D9%88%D8%AF%D8%B1%D9%88_%D9%88%DB%8C%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%86" title="رابرت وودرو ویلسون">ویلسون</a></li> <li><a href="/wiki/%DB%8C%D8%A7%DA%A9%D9%88%D9%81_%D8%B2%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%88%DB%8C%DA%86" title="یاکوف زلدوویچ">زلدوویچ</a></li></ul> </div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="سیاهه کیهان‌شناسان (صفحه وجود ندارد)">سیاهه کیهان‌شناسان</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-content"> <div class="sidebar-list mw-collapsible mw-collapsed"><div class="sidebar-list-title" style="background:#ddd8e7;text-align:center;"><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C#تاریخچه_موضوع" title="کیهان‌شناسی فیزیکی">تاریخچه موضوع</a></div><div class="sidebar-list-content mw-collapsible-content"> <ul><li><div style="padding:0.2em 0.4em; line-height:1.2em;"><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D9%81_%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کشف تابش ریزموج زمینه کیهانی">کشف تابش ریزموج<br />زمینه کیهانی</a></div></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="تاریخچه نظریه مه‌بانگ">تاریخچه نظریه مه‌بانگ</a></li> <li><div style="padding:0.2em 0.4em; line-height:1.2em;"><a href="/wiki/%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="تفاسیر دینی نظریه مه‌بانگ">تفاسیر دینی<br />نظریه مه‌بانگ</a></div></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="گاه‌شمار کیهان‌شناسی">گاه‌شمار کیهان‌شناسی</a></li></ul></div></div></td> </tr><tr><td class="sidebar-below" style="display:block;margin-top:0.4em; line-height:1.6em;padding-bottom:0.5em;"> <ul><li><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Symbol_category_class.svg" class="mw-file-description" title="رده"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/16px-Symbol_category_class.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/23px-Symbol_category_class.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Symbol_category_class.svg/31px-Symbol_category_class.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></a></span> <a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="رده:کیهان‌شناسی فیزیکی">رده</a></li> <li><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Saturn_mark.svg" class="mw-file-description"><img alt="نشان درگاه" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/16px-Saturn_mark.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/24px-Saturn_mark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/32px-Saturn_mark.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="459" /></a></span> <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="درگاه:اخترشناسی">درگاه اخترشناسی</a></li></ul></td></tr><tr><td class="sidebar-navbar"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="الگو:کیهان‌شناسی فیزیکی"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="بحث الگو:کیهان‌شناسی فیزیکی"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:کیهان‌شناسی فیزیکی"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div></td></tr></tbody></table> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="جایگاه_کره_زمین" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87_%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="الگو:جایگاه کره زمین"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87_%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="بحث الگو:جایگاه کره زمین"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87_%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:جایگاه کره زمین"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="جایگاه_کره_زمین" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="موقعیت زمین در جهان">جایگاه کره زمین</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;line-height:1.3em;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین">زمین</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B8%D9%88%D9%85%D9%87_%D8%B4%D9%85%D8%B3%DB%8C" title="منظومه شمسی">منظومه شمسی</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C" title="ابر میان‌ستاره‌ای محلی">ابر میان‌ستاره‌ای محلی</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%AD%D8%A8%D8%A7%D8%A8_%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C" title="حباب محلی">حباب محلی</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%DA%A9%D9%85%D8%B1%D8%A8%D9%86%D8%AF_%DA%AF%D9%88%D9%84%D8%AF" title="کمربند گولد">کمربند گولد</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%88%DB%8C_%D8%B4%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%86%DB%8C" title="بازوی شکارچی">بازوی شکارچی</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C" title="راه شیری">کهکشان راه شیری</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C" title="گروه محلی">گروه محلی</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%D8%B3%D9%86%D8%A8%D9%84%D9%87" title="ابرخوشه سنبله">ابَرخوشه دوشیزه</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B4%D9%87_%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%A7" title="ابرخوشه لانیاکیا">ابرخوشه لانیاکیا</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87#ساختار_بزرگ-مقیاس" title="جهان قابل مشاهده">ساختار بزرگ-مقیاس جهان</a> <big>←</big> <a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a> <big>←</big> <a class="mw-selflink selflink">گیتی</a></div></td><td class="noviewer navbox-image" rowspan="1" style="width:1px;padding:0 0 0 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:WMAP_2008.png" class="mw-file-description" title="کیهان"><img alt="کیهان" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/WMAP_2008.png/135px-WMAP_2008.png" decoding="async" width="135" height="68" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/WMAP_2008.png/203px-WMAP_2008.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/WMAP_2008.png/270px-WMAP_2008.png 2x" data-file-width="4096" data-file-height="2048" /></a></span></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3"><div>هر پیکان باید "درونِ" یا "بخشی از" خوانده شود.</div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="عناصر_طبیعت" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#339900; color:#ffffff;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="الگو:طبیعت"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو" style="color:#ffffff">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="بحث الگو:طبیعت"><abbr title="بحث پیرامون این الگو" style="color:#ffffff">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:طبیعت"><abbr title="ویرایش کردن این الگو" style="color:#ffffff">و</abbr></a></li></ul></div><div id="عناصر_طبیعت" style="font-size:114%;margin:0 4em">عناصر <span style="color:white;"><a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA" title="طبیعت">طبیعت</a></span></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ffffff; color:#339900;"><span style="color:#339900;"><a class="mw-selflink selflink">گیتی</a></span></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D9%81%D8%B6%D8%A7" title="فضا">فضا</a> •  <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86" title="زمان">زمان</a> •  <a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_(%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9)" title="ماده (فیزیک)">ماده (فیزیک)</a> •  <a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C" title="انرژی">انرژی</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ffffff; color:#339900;"><span style="color:#339900;"><a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین">زمین</a></span></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="علوم زمین">علوم زمین</a> •  <a href="/wiki/%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="آینده زمین">آینده زمین</a> •  <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AA%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="تاریخ زمین‌شناختی زمین">تاریخ زمین‌شناختی زمین</a> •  <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="زمین‌شناسی">زمین‌شناسی</a> •  <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="تاریخ زمین">تاریخ زمین</a> •  <a href="/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="زمین‌ساخت صفحه‌ای">زمین‌ساخت صفحه‌ای</a> •  <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="ساختار زمین">ساختار زمین</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ffffff; color:#339900;"><span style="color:#339900;"><a href="/wiki/%D8%A2%D8%A8%E2%80%8C%D9%88%D9%87%D9%88%D8%A7" class="mw-redirect" title="آب‌وهوا">آب‌وهوا</a></span></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%AC%D9%88_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" class="mw-redirect" title="جو زمین">جو زمین</a> •  <a href="/wiki/%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D9%85" title="اقلیم">اقلیم</a> •  <a href="/wiki/%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="هواشناسی">هواشناسی</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ffffff; color:#339900;"><span style="color:#339900;"><a href="/wiki/%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D8%A8%D9%88%D9%85" title="زیست‌بوم">زیست‌بوم</a></span></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D9%85%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="بوم‌شناسی">بوم‌شناسی</a> •  <a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D9%85%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="بوم‌سازگان">بوم‌سازگان</a> •  <a href="/wiki/%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA_%D9%88%D8%AD%D8%B4" title="طبیعت وحش">طبیعت وحش</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ffffff; color:#339900;"><span style="color:#339900;"><a href="/wiki/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C" title="زندگی">زندگی</a></span></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="زیست‌شناسی">زیست‌شناسی</a> •  <a href="/wiki/%DB%8C%D9%88%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D8%AA" title="یوکاریوت">یوکاریوت</a> (<a href="/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%A7%D9%87" title="گیاه">گیاه</a>/<a href="/wiki/%DA%AF%DB%8C%D8%A7%DA%AF%D8%A7%D9%86" title="گیاگان">گیاگان</a>، <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86" title="جانوران">جانوران</a>/<a href="/wiki/%D8%B2%DB%8C%D8%A7%DA%AF%D8%A7%D9%86" title="زیاگان">زیاگان</a>، <a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B1%DA%86" title="قارچ">قارچ</a>، <a href="/wiki/%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D9%86" title="آغازیان">آغازیان</a>) •  <a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%81%D8%B1%DA%AF%D8%B4%D8%AA%DB%8C_%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA" class="mw-redirect" title="تاریخ فرگشتی حیات">تاریخ فرگشتی حیات</a> •  <a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%DB%8C_%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C" title="سازماندهی زیستی">سازماندهی زیستی</a> •  <a href="/wiki/%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1" title="جاندار">اندامگان</a> •  <a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA" title="پیدایش حیات">پیدایش حیات</a> •  <a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%88%D8%AA" title="پروکاریوت">پروکاریوت</a> (<a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86" class="mw-redirect" title="باستانیان">باستانیان</a>، <a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%DA%A9%D8%AA%D8%B1%DB%8C" title="باکتری">باکتری</a>) •  <a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%B3_(%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C)" class="mw-redirect" title="ویروس (زیستی)">ویروس (زیستی)</a></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div><b><span style="color:#339900;"></span></b> •  <b><span style="color:#339900;"><a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="درگاه:دانش">درگاه:دانش</a></span></b></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="چهار_نیروی_بنیادی_در_فیزیک" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#C0C0C0;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="الگو:نیروهای بنیادی"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="بحث الگو:نیروهای بنیادی"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:نیروهای بنیادی"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="چهار_نیروی_بنیادی_در_فیزیک" style="font-size:114%;margin:0 4em">چهار <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9" class="mw-redirect" title="نیروهای بنیادی در فیزیک">نیروی بنیادی در فیزیک</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><div> <p><a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D9%88%DB%8C" title="نیروی هسته‌ای قوی">نیروی هسته‌ای قوی</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C_%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C_%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D9%81" title="نیروی هسته‌ای ضعیف">نیروی هسته‌ای ضعیف</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%AA%D8%B1%D9%88%D9%85%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%B7%DB%8C%D8%B3" title="الکترومغناطیس">الکترومغناطیس</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a> </p> </div></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="ستاره‌شناسی_در_دوران_اسلامی" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="الگو:ستاره‌شناسی اسلامی"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="بحث الگو:ستاره‌شناسی اسلامی"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:ستاره‌شناسی اسلامی"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="ستاره‌شناسی_در_دوران_اسلامی" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی">ستاره‌شناسی در دوران اسلامی</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%AE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87" title="فهرست ستاره‌شناسان خاورمیانه"><span class="nowrap">  </span>ستاره<br />شناسان</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ هشتم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%88%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="احمد نهاوندی">احمد نهاوندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D9%87%D9%84_%D9%81%D8%B6%D9%84_%D9%BE%D8%B3%D8%B1_%D9%86%D9%88%D8%A8%D8%AE%D8%AA" title="ابوسهل فضل پسر نوبخت">فضل پسر نوبخت</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%D9%81%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C" title="ابراهیم فزاری">ابراهیم فزاری</a> و <a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%D9%81%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C" title="محمد بن ابراهیم فزاری">محمد بن ابراهیم فزاری</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C" class="mw-redirect" title="ماشاالله بن اطهری">ماشاالله بن اطهری</a></li> <li><a href="/wiki/%DB%8C%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8_%D8%A8%D9%86_%D8%B7%D8%A7%D8%B1%D9%82" title="یعقوب بن طارق">یعقوب بن طارق</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ نهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%B9%D8%B4%D8%B1_%D8%A8%D9%84%D8%AE%DB%8C" title="ابومعشر بلخی">ابومعشر بلخی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF_%D8%AC%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="ابوسعید جرجانی">ابوسعید جرجانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%DA%A9%D8%AB%DB%8C%D8%B1_%D9%81%D8%B1%D8%BA%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابن کثیر فرغانی">ابن کثیر فرغانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81_%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="ابویوسف کندی">ابویوسف کندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%DB%8C%D8%B3%DB%8C_%D9%85%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابوعبدالله محمد بن عیسی ماهانی">ابوعبدالله محمد بن عیسی ماهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%AC_%D8%A8%D9%86_%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%B7%D8%B1" title="حجاج بن یوسف بن مطر">حجاج بن یوسف بن مطر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%A8%D8%B4_%D8%AD%D8%A7%D8%B3%D8%A8" title="حبش حاسب">حبش حاسب</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%DB%8C%D8%B3%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D8%B1%D9%84%D8%A7%D8%A8%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="علی بن عیسای اسطرلابی (صفحه وجود ندارد)">علی بن عیسای اسطرلابی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%D9%88%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="بنوموسی">بنوموسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C" title="ابوالعباس ایرانشهری">ابوالعباس ایرانشهری</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AE%D8%A7%D9%84%D8%AF_%D9%BE%D8%B3%D8%B1_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9&action=edit&redlink=1" class="new" title="خالد پسر عبدالمالک (صفحه وجود ندارد)">خالد پسر عبدالمالک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C_%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C" class="mw-redirect" title="محمد بن موسی خوارزمی">محمد بن موسی خوارزمی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%87%D9%84_%D8%A8%D9%86_%D8%A8%D8%B4%D8%B1" title="سهل بن بشر">سهل بن بشر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AB%D8%A7%D8%A8%D8%AA_%D8%A8%D9%86_%D9%82%D8%B1%D9%87" title="ثابت بن قره">ثابت بن قره</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF_%D8%B6%D8%B1%DB%8C%D8%B1_%DA%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابوسعید ضریر گرگانی">ابوسعید ضریر گرگانی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ دهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86_%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C" title="عبدالرحمن صوفی">عبدالرحمان صوفی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF_%D8%AD%D8%A7%D9%85%D8%AF%D8%A8%D9%86_%D8%AE%D8%B6%D8%B1_%D8%AE%D8%AC%D9%86%D8%AF%DB%8C" class="mw-redirect" title="ابومحمود حامدبن خضر خجندی">ابومحمود حامدبن خضر خجندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1_%D8%AE%D8%A7%D8%B2%D9%86_%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابوجعفر خازن خراسانی">ابوجعفر خازن خراسانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D9%87%D9%84_%D8%A8%DB%8C%DA%98%D9%86_%DA%A9%D9%88%D9%87%DB%8C" class="mw-redirect" title="ابوسهل بیژن کوهی">ابوسهل بیژن کوهی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%88%D8%B2%D8%AC%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابوالوفا محمد بوزجانی">ابوالوفای بوزجانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81" title="احمد بن یوسف">احمد بن یوسف</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="بتانی">بتانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A8%DB%8C%D8%B5%DB%8C" title="القبیصی">القبیصی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3_%D9%86%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C" title="ابوالعباس نیریزی">ابوالعباس نیریزی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%85%D8%AF_%D8%B5%D8%A7%D8%BA%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابوحامد صاغانی">ابوحامد صاغانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3" title="ابن یونس">ابن یونس مصری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%D8%A8%D9%86_%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%86" title="ابراهیم بن سنان">ابراهیم بن سنان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B6%D9%84_%D9%87%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="ابوالفضل هروی">ابوالفضل هروی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%A7%D8%B3%D8%A8_%D8%B7%D8%A8%D8%B1%DB%8C" title="حاسب طبری">حاسب طبری</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ یازدهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%88%D9%86%D8%B5%D8%B1_%D9%85%D9%86%D8%B5%D9%88%D8%B1" title="بونصر منصور">بونصر منصور</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86_%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C" title="ابوریحان بیرونی">ابوریحان بیرونی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%D8%B2%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%84%DB%8C" title="ابراهیم زرقالی">ابن زرقالی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D9%87%DB%8C%D8%AB%D9%85" title="ابن هیثم">ابن هیثم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%A7" title="ابن سینا">ابن سینا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="ابن صفار (صفحه وجود ندارد)">ابن صفار</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D8%B1_%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کوشیار گیلانی">کوشیار گیلانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B5%D8%A7%D8%B9%D8%AF_%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%84%D8%B3%DB%8C" title="صاعد اندلسی">صاعد اندلسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%DB%8C%D8%AF_%D8%B3%D8%AC%D8%B2%DB%8C" title="ابوسعید سجزی">ابوسعید سجزی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%AD%D8%A7%D8%AA%D9%85_%D9%85%D8%B8%D9%81%D8%B1_%D8%A7%D8%B3%D9%81%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C" title="ابوحاتم مظفر اسفزاری">ابوحاتم مظفر اسفزاری</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ دوازدهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D8%B7%D8%B1%D9%88%D8%AC%DB%8C" title="نورالدین بطروجی">بطروجی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B2%DB%8C" title="بهاءالدین مروزی">بهاءالدین مروزی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AE%D8%A7%D8%B2%D9%86%DB%8C" title="خازنی">خازنی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%85%D9%88%D8%A3%D9%84_%D8%A8%D9%86_%DB%8C%D8%AD%DB%8C%DB%8C_%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C" title="سموأل بن یحیی مغربی">سموأل بن یحیی مغربی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%84%D8%AA" class="mw-redirect" title="ابی الصلت">ابی الصلت</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="انوری">انوری</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%A8%D9%86_%DA%A9%D9%85%D8%A7%D8%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ابن کماد (صفحه وجود ندارد)">ابن کماد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AC%D8%A7%D8%A8%D8%B1_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D9%81%D9%84%D8%AD_%D8%A7%D8%B4%D8%A8%DB%8C%D9%84%DB%8C" title="ابو محمد جابر بن افلح اشبیلی">جابر بن افلح</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%85" title="خیام">خیام</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D8%B1%D9%81%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="شرف‌الدین طوسی">شرف‌الدین طوسی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ سیزدهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%A8%D9%86%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4%DB%8C" title="ابن بنای مراکشی">ابن بناء</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D9%87%D8%A7%D8%A6%D9%85&action=edit&redlink=1" class="new" title="ابن هائم (صفحه وجود ندارد)">ابن هائم</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D8%B1%DB%8C" title="جمال‌الدین بخاری">جمال‌الدین بخاری</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C" title="محی‌الدین مغربی">محی‌الدین مغربی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87_%D9%86%D8%B5%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="خواجه نصیرالدین طوسی">خواجه نصیرالدین طوسی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%B7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="قطب‌الدین شیرازی">قطب‌الدین شیرازی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B3%D9%85%D8%B1%D9%82%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="شمس‌الدین سمرقندی">شمس‌الدین سمرقندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B2%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%B2%D9%88%DB%8C%D9%86%DB%8C" title="زکریای قزوینی">زکریای قزوینی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%A8%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%DA%A9%D8%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="ابن ابی الشکر (صفحه وجود ندارد)">ابن ابی الشکر</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%85%D8%A4%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AF%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="مؤیدالدین اوردی (صفحه وجود ندارد)">مؤیدالدین اوردی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D8%A8%D9%87%D8%B1%DB%8C" title="اثیرالدین ابهری">اثیرالدین ابهری</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A8%DA%A9%D8%B1_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C" title="محمد بن ابوبکر فارسی">محمد بن ابوبکر فارسی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ چهاردهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A7%D8%B7%D8%B1" title="ابن شاطر">ابن شاطر</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B4%D9%85%D8%B3%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="شمس‌الدین خلیلی (صفحه وجود ندارد)">شمس‌الدین خلیلی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%88%D9%84&action=edit&redlink=1" class="new" title="ابوالعقول (صفحه وجود ندارد)">ابوالعقول</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%BE%D9%88%D8%B1%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظام الدین حسن نیشاپوری">نظام‌الدین حسن نیشابوری</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ پانزدهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%B3%D9%85%D8%B1%D9%82%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="علی بن محمد سمرقندی">علی‌بن محمد سمرقندی <small style="font-size:85%;">(ملاعلی قوشچی)</small></a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%A7%D8%AC%D8%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="بدرالدین عبدالواجد (صفحه وجود ندارد)">بدرالدین عبدالواجد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%BA%DB%8C%D8%A7%D8%AB%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%AC%D9%85%D8%B4%DB%8C%D8%AF_%DA%A9%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="غیاث‌الدین جمشید کاشانی">غیاث‌الدین جمشید کاشانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B6%DB%8C%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C" title="قاضی‌زاده رومی">قاضی‌زاده رومی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%BA%E2%80%8C%D8%A8%DB%8C%DA%AF" title="الغ‌بیگ">الغ‌بیگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A8%D8%B7_%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C" title="سبط ماردینی">سبط ماردینی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B4%D9%87%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AC%D8%AF%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="شهاب‌الدین بن مجدی (صفحه وجود ندارد)">شهاب‌الدین بن مجدی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D9%82_%DA%A9%D9%88%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ابواسحاق کوبنانی">ابواسحاق کوبنانی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ شانزدم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7_%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D8%AC%D9%86%D8%AF%DB%8C" title="مولانا عبدالعلی بیرجندی">مولانا عبدالعلی بیرجندی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%DB%8C%D8%AE_%D8%A8%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="شیخ بهایی">شیخ بهایی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%B1%DB%8C_%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3" title="پیری رئیس">پیری رئیس</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%82%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B4%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="تقی‌الدین شامی">تقی‌الدین محمد بن معروف</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ هفدهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%DB%8C%D8%A7%D9%86%DA%AF_%DA%AF%D9%88%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%DB%8C%D8%A7%D9%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="یانگ گوانگشیان (صفحه وجود ندارد)">یانگ گوانگشیان</a> (<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Yang_Guangxian" class="extiw" title="en:Yang Guangxian">en</a>)</li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="احمد خانی">احمد خانی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;">سدهٔ نوزدهم</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D8%AD%DB%8C%D9%85_%D8%B1%D8%B6%D8%A7%DB%8C%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="رحیم رضایی (صفحه وجود ندارد)">رحیم رضایی</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی">آثار</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/wiki/%D8%B9%D8%AC%D8%A7%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D9%84%D9%88%D9%82%D8%A7%D8%AA_(%D8%B2%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D8%A7%DB%8C_%D9%82%D8%B2%D9%88%DB%8C%D9%86%DB%8C)" title="عجایب‌المخلوقات (زکریای قزوینی)">عجایب‌المخلوقات</a></i></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D9%86%D8%A7%D9%85_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="فهرست نام ستاره‌ها در زبان عربی (صفحه وجود ندارد)">نام ستاره‌ها در زبان عربی</a></li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B8%D8%B1" title="المناظر">کتاب المناظر</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%84_%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%A7" title="رسائل اخوان الصفا">رسائل اخوان الصفا</a></i></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D9%87%D8%AC%D8%B1%DB%8C_%D9%82%D9%85%D8%B1%DB%8C" title="گاه‌شماری هجری قمری">گاه‌شماری هجری قمری</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86" title="نقشه آسمان">نقشه آسمان</a></li> <li><i><a href="/wiki/%D9%86%D8%B2%D9%87%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D9%82_%D9%81%DB%8C_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D8%A7%D9%84%D8%A2%D9%81%D8%A7%D9%82" title="نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق">نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%81%D9%87%DB%8C%D9%85" title="التفهیم">التفهیم</a></i></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%D8%B2%DB%8C%D8%AC" title="زیج">زیج</a></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><i><a href="/w/index.php?title=%D8%B2%DB%8C%D8%AC_%D8%A2%D9%84%D9%81%D9%88%D9%86%D8%B3%D9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="زیج آلفونسو (صفحه وجود ندارد)">زیج آلفونسو</a></i></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%85%D8%A7" title="سالنما">سالنما</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84_%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85%DB%8C" title="جدول نجومی">جدول نجومی</a></li> <li><i><a href="/wiki/%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%DA%A9%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%A8" title="صورالکواکب">صورالکواکب</a></i></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D9%84%D9%88%DA%AF_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="کاتالوگ ستاره‌ای">کاتالوگ ستاره‌ای</a></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%D8%B2%DB%8C%D8%AC_%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="زیج تولد (صفحه وجود ندارد)">زیج تولد</a></i></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D9%85%D8%AB%D9%84%D8%AB%D8%A7%D8%AA%DB%8C" title="توابع مثلثاتی">توابع مثلثاتی</a></li> <li><i><a href="/wiki/%D8%B2%DB%8C%D8%AC_%D8%A7%DB%8C%D9%84%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="زیج ایلخانی">زیج ایلخانی</a></i></li> <li><i><a href="/w/index.php?title=%D8%B2%DB%8C%D8%AC_%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="زیج سلطانی (صفحه وجود ندارد)">زیج سلطانی</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/%D8%B3%D9%84%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1" title="سلم‌السماء">سلم‌السماء</a></i></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی">ابزارها</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A2%D9%84%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF" title="آلیداد">آلیداد</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="رایانه قیاسی">رایانه قیاسی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D9%87_(%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C)&action=edit&redlink=1" class="new" title="روزنه (ستاره‌شناسی) (صفحه وجود ندارد)">روزنه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D9%84%D9%82%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1" class="mw-redirect" title="حلقه‌دار">حلقه‌دار</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D8%B1%D9%84%D8%A7%D8%A8" title="اسطرلاب">اسطرلاب</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AA_%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85%DB%8C" title="ساعت نجومی">ساعت نجومی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%DA%AF%D9%84%D9%88%D8%A8_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="گلوب آسمانی (صفحه وجود ندارد)">گلوب آسمانی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%AF" title="گلباد">گلباد</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%B7%D8%A8%E2%80%8C%D9%86%D9%85%D8%A7" title="قطب‌نما">قطب‌نما</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87_%D8%AC%D9%87%D8%AA%E2%80%8C%DB%8C%D8%A7%D8%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="صفحه جهت‌یاب (صفحه وجود ندارد)">صفحه جهت‌یاب</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AF%DB%8C%D9%88%D9%BE%D8%AA%D8%B1%D8%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="دیوپترا (صفحه وجود ندارد)">دیوپترا</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AD%D9%84%D9%82%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="حلقه استوایی (صفحه وجود ندارد)">حلقه استوایی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%A7" title="استوانما">استوانما</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8%AC%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C" title="کره جغرافیایی">کره جغرافیایی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D8%A7%D8%BA%D8%B0_%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="کاغذ میلیمتری (صفحه وجود ندارد)">کاغذ میلیمتری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B0%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%DB%8C%D9%86" title="ذره‌بین">ذره‌بین</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Mural_instrument&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mural instrument (صفحه وجود ندارد)">سازال دیواری</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D8%B1%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%A8%D8%B1%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="اسطرلاب ناوبری (صفحه وجود ندارد)">اسطرلاب ناوبری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%AD%D8%A7%D8%A8%DB%8C" title="سحابی">سحابی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B3%D8%B7%D8%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="جهان‌نمای مسطح (صفحه وجود ندارد)">جهان‌نمای مسطح</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D8%A8%D8%B9_(%D8%A7%D8%A8%D8%B2%D8%A7%D8%B1)&action=edit&redlink=1" class="new" title="ربع (ابزار) (صفحه وجود ندارد)">ربع (ابزار)</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%86%D8%A7%D8%B1%DA%A9_(%D8%A7%D8%A8%D8%B2%D8%A7%D8%B1)" title="چارک (ابزار)">چارک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%AF%D8%B3" title="سدس">سدس</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%85%D9%82%DB%8C%D8%A7%D8%B3_%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="مقیاس ارتفاع (صفحه وجود ندارد)">مقیاس ارتفاع</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%86%D8%B1%D8%AE%D9%87_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%DB%8C%D8%A7%D8%A8" title="چرخه ستاره‌یاب">چرخه ستاره‌یاب</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%AA_%D8%A2%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%A8%DB%8C" title="ساعت آفتابی">ساعت آفتابی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%84%D8%B3%DA%A9%D9%88%D9%BE" title="تلسکوپ">تلسکوپ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Triquetrum_(astronomy)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Triquetrum (astronomy) (صفحه وجود ندارد)">سه‌شاخ/ذات‌الشعبتین</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">مفاهیم</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D9%87%DB%8C%D8%A6%D8%AA" title="علم هیئت">علم هیئت</a> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85_%DA%A9%D8%B1%D9%88%DB%8C" title="نجوم کروی">نجوم کروی</a></li></ul></li> <li><a href="/w/index.php?title=Almucantar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Almucantar (صفحه وجود ندارد)">مقنطر/دایرهٔ ارتفاع</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%AC_%D9%88_%D8%AD%D8%B6%DB%8C%D8%B6" title="اوج و حضیض">اوج و حضیض</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9" title="اخترفیزیک">اخترفیزیک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%81_%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="انحراف محوری">انحراف محوری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%85%D8%AA_(%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C)" title="سمت (ستاره‌شناسی)">سمت</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C%DA%A9_%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%88%DB%8C" title="مکانیک سماوی">مکانیک سماوی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کره‌های آسمانی">کره‌های آسمانی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="مدار دایروی (صفحه وجود ندارد)">مدار دایروی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D9%84%DA%A9_%D8%AA%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%B1" title="فلک تدویر">فلک تدویر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="حرکت انتقالی زمین">حرکت انتقالی زمین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="حرکت وضعی زمین">حرکت وضعی زمین</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC_%D8%A7%D8%B2_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2_%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C" title="خروج از مرکز مداری">خروج از مرکز مداری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A9%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D9%88%D8%AC" title="دایرةالبروج">دایرةالبروج</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%DB%8C%D8%B6%DB%8C" title="مدار بیضی">مدار بیضی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%A7%DA%A9%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AA&action=edit&redlink=1" class="new" title="اکوانت (صفحه وجود ندارد)">اکوانت</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="کهکشان">کهکشان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه زمین مرکزی">زمین‌مرکزی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D9%BE%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D9%84" title="انرژی پتانسیل">انرژی پتانسیل</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4" title="گرانش">گرانش</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C" class="mw-redirect" title="نظریه خورشید مرکزی">خورشیدمرکزی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%AE%D8%AA%DB%8C" title="لختی">لختی</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="کیهان‌شناسی اسلامی">کیهان‌شناسی اسلامی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%D8%AA%D8%A7%D8%A8" title="مهتاب">مهتاب</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%B6%DB%8C%D9%87_%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" class="mw-redirect" title="فرضیه چندجهانی">فرضیه چندجهانی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%DB%8C%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="دیدگاه مسلمانان درباره ستاره‌بینی (صفحه وجود ندارد)">دیدگاه مسلمانان درباره ستاره‌بینی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%81_%D9%85%D8%AD%D9%88%D8%B1%DB%8C" title="انحراف محوری">انحراف محوری</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81%E2%80%8C%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1" title="اختلاف‌منظر">اختلاف‌منظر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%D8%AA%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C" title="حرکت تقدیمی">حرکت تقدیمی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%D8%AA%D8%B1%D9%82%D8%B5%DB%8C" title="حرکت ترقصی">حرکت ترقصی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%A8%D9%84%D9%87" title="قبله">قبله</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%88%D9%82%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D8%B1%D8%B9%DB%8C" title="اوقات شرعی">اوقات شرعی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%88%D8%B2%D9%86_%D9%85%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5" title="وزن مخصوص">وزن مخصوص</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AF%D9%88%D8%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="زمین مدور (صفحه وجود ندارد)">زمین مدور</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D9%88%D8%B1_%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87&action=edit&redlink=1" class="new" title="نور ستاره (صفحه وجود ندارد)">نور ستاره</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%AD%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%85%D8%B1%DB%8C" title="کره تحت‌القمری">کره تحت‌القمری</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1_%D8%B3%D9%81%DB%8C%D8%AF" class="mw-redirect" title="نور سفید">نور سفید خورشید</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1" title="ابرنواختر">ابرنواختر</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="کرانداری زمانی (صفحه وجود ندارد)">کرانداری زمانی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D9%86%D9%88%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%AD%D8%B1%DA%A9%D8%AA_%D8%AA%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="نوسان حرکت تقدیمی (صفحه وجود ندارد)">نوسان حرکت تقدیمی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%84%D8%AB%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C" title="مثلث‌سازی">مثلث‌سازی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%81%D8%AA_%D8%B7%D9%88%D8%B3%DB%8C" title="جفت طوسی">جفت طوسی</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">گیتی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">مراکز</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%87%D8%B1" title="دانشگاه الازهر">دانشگاه الازهر</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AD%DA%A9%D9%85%D9%87" class="mw-redirect" title="دارالحکمه">دارالحکمه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%AA%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AD%DA%A9%D9%85%D9%87" title="بیت‌الحکمه">بیت‌الحکمه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%D8%B3%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C" title="اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی">ستاره‌شناسی در دوران اسلامی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B1%D8%B5%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%AA%D9%82%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%84&action=edit&redlink=1" class="new" title="رصدخانه تقی‌الدین استانبول (صفحه وجود ندارد)">رصدخانه تقی‌الدین استانبول</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%87_(%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85)" title="مدرسه (اسلام)">مدرسه (اسلام)</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B5%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%BA%D9%87" title="رصدخانه مراغه">رصدخانه مراغه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B5%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87" title="رصدخانه">رصدخانه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D9%86%DB%8C%D8%A7%D8%AF_%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DB%8C" title="بنیاد پژوهشی">بنیاد پژوهشی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B5%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%BA%E2%80%8C%D8%A8%DB%8C%DA%AF" title="رصدخانه الغ‌بیگ">رصدخانه الغ‌بیگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%85%D9%88%DB%8C_%D8%AF%D9%85%D8%B4%D9%82" title="مسجد اموی دمشق">مسجد اموی دمشق</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D9%82%D8%B1%D9%88%DB%8C%DB%8C%D9%86" title="دانشگاه قرویین">دانشگاه قرویین</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">تأثیرپذیرفته</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%A8%D8%A7%D8%A8%D9%84%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ستاره‌شناسی بابلی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی بابلی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%82%D8%A8%D8%B7%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ستاره‌شناسی قبطی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی قبطی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ستاره‌شناسی یونانی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی یونانی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%87%D9%86%D8%AF%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ستاره‌شناسی هندی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی هندی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">تأثیرگذاشته</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4_%D8%A8%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="دانش بیزانسی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی بیزانسی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%DA%86%DB%8C%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ستاره‌شناسی چینی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی چینی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C" title="علم اروپائیان در قرون وسطی">ستاره‌شناسی اروپایی</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%87%D9%86%D8%AF%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ستاره‌شناسی هندی (صفحه وجود ندارد)">ستاره‌شناسی هندی</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="کیهان‌شناسی" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="text-align:center;"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40261389"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-نمایش"><a href="/wiki/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%D8%A7%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="الگو:موضوعات کیهان‌شناسی"><abbr title="مشاهدهٔ این الگو">ن</abbr></a></li><li class="nv-بحث"><a href="/w/index.php?title=%D8%A8%D8%AD%D8%AB_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%D8%A7%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C&action=edit&redlink=1" class="new" title="بحث الگو:موضوعات کیهان‌شناسی (صفحه وجود ندارد)"><abbr title="بحث پیرامون این الگو">ب</abbr></a></li><li class="nv-ویرایش"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87/%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88:%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%D8%A7%D8%AA_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="ویژه:ویرایش صفحه/الگو:موضوعات کیهان‌شناسی"><abbr title="ویرایش کردن این الگو">و</abbr></a></li></ul></div><div id="کیهان‌شناسی" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="کیهان‌شناسی">کیهان‌شناسی</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">پیش‌زمینه</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B3%D9%86_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سن جهان">سن جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="مه‌بانگ">مه‌بانگ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">گیتی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a></li></ul> </div></td><td class="noviewer navbox-image" rowspan="8" style="width:1px;padding:0 0 0 2px"><div><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/110px-WMAP_2012.png" decoding="async" width="110" height="55" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/165px-WMAP_2012.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/220px-WMAP_2012.png 2x" data-file-width="4096" data-file-height="2048" /></span></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">تاریخچه نظریات<br />کیهان‌شناسی</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%B4%D9%81_%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B4_%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="کشف تابش ریزموج زمینه کیهانی">کشف تابش ریزموج زمینه کیهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="تاریخچه نظریه مه‌بانگ">تاریخچه نظریه مه‌بانگ</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%B1_%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%86%D8%B8%D8%B1%DB%8C%D9%87_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="تفاسیر دینی نظریه مه‌بانگ">تفاسیر دینی نظریه مه‌بانگ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="گاه‌شمار کیهان‌شناسی">گاه‌شمار کیهان‌شناسی</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">جهان گذشته</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="ریزموج زمینه کیهانی">ریزموج زمینه کیهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%88%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86%D9%88%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="نوترینوی زمینه کیهانی">نوترینوی زمینه کیهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AC_%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C_%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%81%DB%8C_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87" class="mw-redirect" title="امواج گرانشی تصادفی زمینه">امواج گرانشی تصادفی زمینه</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C" title="تورم کیهانی">تورم کیهانی</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D8%B2%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%AF" title="هسته‌زایی مه‌بانگ">هسته‌زایی مه‌بانگ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="گاه‌شمار جهان">گاه‌شمار جهان</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">جهان کنونی</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D8%B3%D9%88%D9%86-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%B1" title="متریک فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر">متریک فریدمان-لومتر-رابرتسون-واکر</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86" title="معادلات فریدمان">معادلات فریدمان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%87%D8%A7%D8%A8%D9%84" title="قانون هابل">قانون هابل</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D8%B7_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="انبساط جهان">انبساط جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%A8%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1" class="mw-redirect" title="جهان شتاب‌دار">جهان شتاب‌دار</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%B1%D8%AE" title="انتقال به سرخ">انتقال به سرخ</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">جهان آینده</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87_%DB%8C%DA%A9_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B3%D8%B7%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87" title="آینده یک جهان منبسط‌شونده">آینده یک جهان منبسط‌شونده</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%85_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="سرانجام کیهان">سرانجام کیهان</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">مؤلفه‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="انرژی تاریک">انرژی تاریک</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="شاره تاریک">شاره تاریک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک">ماده تاریک</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%DB%8C_%D8%A7%D9%85" title="لامبدا-سی دی ام">لامبدا-سی دی ام</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">تشکیل ساختار</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%B4%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86" title="رشته‌کهکشان">رشته‌کهکشان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84%E2%80%8C%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C_%D9%88_%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%84_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="شکل‌گیری و تکامل کهکشان‌ها">شکل‌گیری و تکامل کهکشان‌ها</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87_%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D9%88%D8%B4" title="گروه بزرگ اختروش">گروه بزرگ اختروش</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87" title="جهان قابل مشاهده">جهان قابل مشاهده</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%B4%D8%AF%D9%86" title="بازیونیده‌شدن">بازیونیده‌شدن</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%B4%DA%A9%D9%84_%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86" title="شکل جهان">شکل جهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%AA%D8%B4%DA%A9%DB%8C%D9%84_%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1" title="تشکیل ساختار">تشکیل ساختار</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">آزمایش‌ها</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87_%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84_%D8%A8%D9%87_%D8%B3%D8%B1%D8%AE_%DA%A9%D9%87%DA%A9%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C_%DB%B2%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%81" title="نقشه انتقال به سرخ کهکشانی ۲دی‌اف">نقشه انتقال به سرخ کهکشانی ۲دی‌اف</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=6dF_Galaxy_Survey&action=edit&redlink=1" class="new" title="6dF Galaxy Survey (صفحه وجود ندارد)">6dF</a></li> <li><a href="/wiki/%D8%A2%D8%B2%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%D8%A8%D9%88%D9%85%D8%B1%D9%86%DA%AF" title="آزمایش بومرنگ">آزمایش بومرنگ</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4%DA%AF%D8%B1_%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86%D9%87_%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86" title="کاوشگر زمینه کیهان">کاوشگر زمینه کیهان</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%DA%98%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D8%B3" title="پروژه ایلاستریس">پروژه ایلاستریس</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="کیهان‌شناسی مشاهده‌ای">کیهان‌شناسی مشاهده‌ای</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%BE%D9%84%D8%A7%D9%86%DA%A9_(%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87)" title="پلانک (ماهواره)">پلانک (ماهواره)</a></li> <li><a href="/wiki/%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%A2%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D9%88%D9%86" title="نقشه‌برداری آسمانی دیجیتال اسلون">نقشه‌برداری آسمانی دیجیتال اسلون</a></li> <li><a href="/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%88%D8%B4%DA%AF%D8%B1_%D9%86%D8%A7%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%D8%AF_%D8%B1%DB%8C%D8%B2%D9%85%D9%88%D8%AC%DB%8C_%D9%88%DB%8C%D9%84%DA%A9%DB%8C%D9%86%D8%B3%D9%88%D9%86" title="کاوشگر ناهمسان‌گرد ریزموجی ویلکینسون">کاوشگر ناهمسان‌گرد ریزموجی ویلکینسون</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3" style="text-align:center;"><div><b><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Saturn_mark.svg" class="mw-file-description"><img alt="نشان درگاه" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/16px-Saturn_mark.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/24px-Saturn_mark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Saturn_mark.svg/32px-Saturn_mark.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="459" /></a></span> <a href="/wiki/%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87:%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="درگاه:اخترشناسی">درگاه اخترشناسی</a></b></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r40355799"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r39648996"></div><div role="navigation" class="navbox authority-control" aria-labelledby="داده‌های_کتابخانه‌ای_frameless&#124;text-top&#124;10px&#124;alt=ویرایش_در_ویکی‌داده&#124;link=https&#58;//www.wikidata.org/wiki/Q1#identifiers&#124;class=noprint&#124;ویرایش_در_ویکی‌داده" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div id="داده‌های_کتابخانه‌ای_frameless&#124;text-top&#124;10px&#124;alt=ویرایش_در_ویکی‌داده&#124;link=https&#58;//www.wikidata.org/wiki/Q1#identifiers&#124;class=noprint&#124;ویرایش_در_ویکی‌داده" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7:%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C" title="راهنما:داده‌های کتابخانه‌ای">داده‌های کتابخانه‌ای</a> <span class="mw-valign-text-top noprint" typeof="mw:File/Frameless"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q1#identifiers" title="ویرایش در ویکی‌داده"><img alt="ویرایش در ویکی‌داده" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/OOjs_UI_icon_edit-rtl-progressive.svg/10px-OOjs_UI_icon_edit-rtl-progressive.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/OOjs_UI_icon_edit-rtl-progressive.svg/15px-OOjs_UI_icon_edit-rtl-progressive.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/OOjs_UI_icon_edit-rtl-progressive.svg/20px-OOjs_UI_icon_edit-rtl-progressive.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">کتابخانه‌های ملی</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb123747698">فرانسه</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb123747698">(داده‌ها)</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://esu.com.ua/search_articles.php?id=29999">اوکراین</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4079154-3">آلمان</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://uli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007572655805171">اسرائیل</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/subjects/sh2010007248">ایالات متحده آمریکا</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F?func=direct&local_base=lnc10&doc_number=000230251&P_CON_LNG=ENG">لتونی</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00574074">ژاپن</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=ph116566&CON_LNG=ENG">جمهوری چک</a></span></li> <li><span class="error">شناسه NLKبرابر با KSH1998032878 معتبر نیست.</span></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">سایر</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.worldcat.org/fast/1922713/">کاربرد چندوجهی اصطلاحات موضوعی</a></span></li> <li><span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://islamansiklopedisi.org.tr/alem">دانشنامهٔ اسلام</a></span></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">برگرفته از «<a dir="ltr" href="https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=گیتی&oldid=40678243">https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=گیتی&oldid=40678243</a>»</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%98%D9%87:%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="ویژه:رده‌ها">رده‌ها</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C" title="رده:گیتی">گیتی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%AC%D8%A7%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="رده:جای‌ها">جای‌ها</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DA%A9%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%DA%A9%DB%8C" title="رده:کیهان‌شناسی فیزیکی">کیهان‌شناسی فیزیکی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7_%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7" title="رده:محیط زیست‌ها">محیط زیست‌ها</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" title="رده:مقاله‌های موضوعات اصلی">مقاله‌های موضوعات اصلی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C" title="رده:مفهوم‌ها در اخترشناسی">مفهوم‌ها در اخترشناسی</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">رده‌های پنهان: <ul><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%B9_%D8%AA%D8%AC%D8%B2%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1_%D8%A2%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4%E2%80%8C%D8%B9%D8%AF%D8%AF_%D8%A8%D8%A7_%D8%A2%D8%B1%DA%AF%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86_%D8%BA%DB%8C%D8%B1%D8%B9%D8%AF%D8%AF%DB%8C" title="رده:صفحه‌های دارای تابع تجزیه‌گر آرایش‌عدد با آرگومان غیرعددی">صفحه‌های دارای تابع تجزیه‌گر آرایش‌عدد با آرگومان غیرعددی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%DA%A9%D9%87_%D8%A7%D8%B2_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF_%D9%88%D8%A8_%D8%A8%D8%A7_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%AA%D8%B1_%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF" title="رده:صفحه‌هایی که از یادکرد وب با پارامتر وضعیت پیوند استفاده می‌کنند">صفحه‌هایی که از یادکرد وب با پارامتر وضعیت پیوند استفاده می‌کنند</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="رده:یادکردهای دارای منبع به زبان انگلیسی">یادکردهای دارای منبع به زبان انگلیسی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF:%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%AA:%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA_%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C" title="رده:نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی">نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF:%D9%86%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF:%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86" title="رده:نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان">نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%87" title="رده:صفحه‌های دارای پیوند مرده">صفحه‌های دارای پیوند مرده</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%A9%D8%B1%D8%AF:%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%A7%D8%B2_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%AA%D8%B1_%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86" title="رده:نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان">نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AD%D8%A7%D9%88%DB%8C_%D9%BE%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%AF_%D8%AC%D8%A7%D8%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C_%D8%A2%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D8%B3%E2%80%8C%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%D8%A7%D9%86" title="رده:صفحه‌های حاوی پیوند جادویی آی‌اس‌بی‌ان">صفحه‌های حاوی پیوند جادویی آی‌اس‌بی‌ان</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%B4%D8%B1%D8%AD_%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%B1" title="رده:مقاله‌های دارای شرح مختصر">مقاله‌های دارای شرح مختصر</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B4%D8%B1%D8%AD_%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%B1_%D9%85%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%AA_%D8%A8%D8%A7_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="رده:شرح مختصر متفاوت با ویکی‌داده">شرح مختصر متفاوت با ویکی‌داده</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C" title="رده:مقاله‌های دارای واژگان به زبان انگلیسی">مقاله‌های دارای واژگان به زبان انگلیسی</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D9%87_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_(%D8%AA%D8%A7_%DB%B1%DB%B4%DB%B5%DB%B3)" title="رده:مقاله‌های دارای واژگان به زبان یونانی باستان (تا ۱۴۵۳)">مقاله‌های دارای واژگان به زبان یونانی باستان (تا ۱۴۵۳)</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B3%D8%B1%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3_%D8%A8%D8%A7_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87_%D9%87%D8%AF%D9%81_%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF" title="رده:مقاله‌های دارای الگوهای سرنویس با صفحه هدف ناموجود">مقاله‌های دارای الگوهای سرنویس با صفحه هدف ناموجود</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C_%DA%A9%D9%87_%D8%A7%D8%B2_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C_%DA%AF%D9%81%D8%AA%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AF_%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B7%D9%88%D8%B1_%D9%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF" title="رده:صفحه‌هایی که از الگوی گفتاورد به‌طور نادرست استفاده می‌کنند">صفحه‌هایی که از الگوی گفتاورد به‌طور نادرست استفاده می‌کنند</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_BNF" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های BNF">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های BNF</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_EMU" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های EMU">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های EMU</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_GND" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های GND">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های GND</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_J9U" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های J9U">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های J9U</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_LCCN" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های LCCN">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های LCCN</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_LNB" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های LNB">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های LNB</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_NDL" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های NDL">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های NDL</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_NKC" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های NKC">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های NKC</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B9%DB%8C%D9%88%D8%A8_NLK" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های معیوب NLK">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های معیوب NLK</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_FAST" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های FAST">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های FAST</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7_%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87_%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_TDV%C4%B0A" title="رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های TDVİA">مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های TDVİA</a></li><li><a href="/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%86%D9%88%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B5%D9%88%D8%AA%DB%8C" title="رده:نوشتارهای صوتی">نوشتارهای صوتی</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> این صفحه آخرین‌بار در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۴ ساعت ۰۶:۵۴ ویرایش شده است.</li> <li id="footer-info-copyright">همهٔ نوشته‌ها تحت <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.ar">مجوز Creative Commons Attribution/Share-Alike</a> در دسترس است؛ برای جزئیات بیشتر <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">شرایط استفاده</a> را بخوانید.<br /> ویکی‌پدیا® علامتی تجاری متعلق به سازمان غیرانتفاعی <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">بنیاد ویکی‌مدیا</a> است.<br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">سیاست حفظ حریم خصوصی</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87">دربارهٔ ویکی‌پدیا</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D8%AA%DA%A9%D8%B0%DB%8C%D8%A8%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C">تکذیب‌نامه‌ها</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">آیین‌نامه رفتاری</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://www.mediawiki.org/wiki/How_to_contribute/fa?uselang=fa">توسعه‌دهندگان</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fa.wikipedia.org">آمار</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">بیانیهٔ کوکی</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">نمای موبایل</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6df7948d6c-7m2pl","wgBackendResponseTime":155,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"3.514","walltime":"3.980","ppvisitednodes":{"value":27041,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":774034,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":35953,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":30,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":60,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":588424,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":8,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 3501.005 1 -total"," 53.58% 1875.753 2 الگو:پانویس"," 32.70% 1144.774 38 الگو:یادکرد_ژورنال"," 10.95% 383.477 1 الگو:Refn"," 9.23% 323.121 43 الگو:یادکرد_کتاب"," 7.43% 260.276 43 الگو:یادکرد_وب"," 4.24% 148.403 9 الگو:Lang"," 4.17% 146.068 8 الگو:Navbox"," 3.81% 133.398 2 الگو:انگلیسی"," 3.72% 130.205 2 الگو:به_زبان_دیگر"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"2.428","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":34169452,"limit":52428800},"limitreport-profile":[["recursiveClone \u003CmwInit.lua:45\u003E","620","25.0"],["?","380","15.3"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::gsub","320","12.9"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::callParserFunction","280","11.3"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getEntity","200","8.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::match","80","3.2"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getExpandedArgument","60","2.4"],["\u003Cmw.lua:694\u003E","60","2.4"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::expandTemplate","60","2.4"],["validateData \u003Cmw.lua:728\u003E","40","1.6"],["[others]","380","15.3"]]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-5cd4cd96d5-ps27h","timestamp":"20241127065432","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u06af\u06cc\u062a\u06cc","url":"https:\/\/fa.wikipedia.org\/wiki\/%DA%AF%DB%8C%D8%AA%DB%8C","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1","author":{"@type":"Organization","name":"\u0645\u0634\u0627\u0631\u06a9\u062a\u200c\u06a9\u0646\u0646\u062f\u06af\u0627\u0646 \u067e\u0631\u0648\u0698\u0647\u0654 \u0648\u06cc\u06a9\u06cc\u200c\u0645\u062f\u06cc\u0627"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2009-06-26T18:43:18Z","dateModified":"2024-11-27T06:54:24Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/6\/69\/NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg","headline":"\u0645\u062c\u0645\u0648\u0639\u0647 \u0633\u06cc\u0627\u0631\u0647\u200c\u0647\u0627\u060c \u0633\u062a\u0627\u0631\u06af\u0627\u0646\u060c \u06a9\u0647\u06a9\u0634\u0627\u0646\u200c\u0647\u0627\u060c \u0641\u0636\u0627\u06cc \u0645\u06cc\u0627\u0646 \u06a9\u0647\u06a9\u0634\u0627\u0646\u200c\u0647\u0627 \u0648 \u0647\u0645\u0647 \u0645\u0627\u062f\u0647 \u0648 \u0627\u0646\u0631\u0698\u06cc"}</script> </body> </html>