CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html lang="tt" dir="ltr" class="no-js"> <head> <link href="/Content/responsive/RFE/tt-BA/RFE-tt-BA.css?&av=0.0.0.0&cb=347" rel="stylesheet"/> <script src="https://tags.azatliq.org/rferl-pangea/prod/utag.sync.js"></script> <script type='text/javascript' src='https://www.youtube.com/iframe_api' async></script> <link rel="manifest" href="/manifest.json"> <script type="text/javascript"> //a general 'js' detection, must be on top level in <head>, due to CSS performance document.documentElement.className = "js"; var cacheBuster = "347"; var appBaseUrl = "/"; var imgEnhancerBreakpoints = [0, 144, 256, 408, 650, 1023, 1597]; var isLoggingEnabled = false; var isPreviewPage = false; var isLivePreviewPage = false; if (!isPreviewPage) { window.RFE = window.RFE || {}; window.RFE.cacheEnabledByParam = window.location.href.indexOf('nocache=1') === -1; const url = new URL(window.location.href); const params = new URLSearchParams(url.search); // Remove the 'nocache' parameter params.delete('nocache'); // Update the URL without the 'nocache' parameter url.search = params.toString(); window.history.replaceState(null, '', url.toString()); } else { window.addEventListener('load', function() { const links = window.document.links; for (let i = 0; i < links.length; i++) { links[i].href = '#'; links[i].target = '_self'; } }) } var pwaEnabled = true; var swCacheDisabled; </script> <meta charset="utf-8" /> <title>Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?</title> <meta name="description" content="Татар дөньясына бәйле берничә термин бар — Татарстан үзе, без аны Кече Татарстан дип атый алабыз, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Дүртенчесе — чит илдәге татар диаспоралары. Бу төшенчәләр нәрсәне аңлата? Шулар хакында тарихчы, сәясәт белгече Илнар Гарифуллин комментарын тәкъдим итәбез." /> <meta name="keywords" content="татарстан, татар дөньясы, комментар" /> <meta name="viewport" content="width=device-width, initial-scale=1.0" /> <meta http-equiv="X-UA-Compatible" content="IE=edge" /> <meta property="fb:pages" content="139505469404757" /> <meta name="yandex-verification" content="8b6e6cd55829f8fe" /> <meta name="yandex-verification" content="464393d111286980" /> <link href="https://www.azatliq.org/a/32274499.html" rel="canonical" /> <meta name="apple-mobile-web-app-title" content="Азатлык радиосы" /> <meta name="apple-mobile-web-app-status-bar-style" content="black" /> <meta name="apple-itunes-app" content="app-id=475986784, app-argument=//32274499.ltr" /> <meta content="Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?" property="og:title" /> <meta content="Татар дөньясына бәйле берничә термин бар — Татарстан үзе, без аны Кече Татарстан дип атый алабыз, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Дүртенчесе — чит илдәге татар диаспоралары. Бу төшенчәләр нәрсәне аңлата? Шулар хакында тарихчы, сәясәт белгече Илнар Гарифуллин комментарын тәкъдим итәбез." property="og:description" /> <meta content="article" property="og:type" /> <meta content="https://www.azatliq.org/a/32274499.html" property="og:url" /> <meta content="Азатлык Радиосы" property="og:site_name" /> <meta content="https://www.facebook.com/azatliq" property="article:publisher" /> <meta content="https://gdb.rferl.org/78c64ceb-9286-469b-a949-76bf6af8cd77.jpg" property="og:image" /> <meta content="308" property="og:image:width" /> <meta content="" property="og:image:height" /> <meta content="568280086670706" property="fb:app_id" /> <meta content="summary_large_image" name="twitter:card" /> <meta content="@Azatliq" name="twitter:site" /> <meta content="https://gdb.rferl.org/78c64ceb-9286-469b-a949-76bf6af8cd77.jpg" name="twitter:image" /> <meta content="Татар дөньясына бәйле берничә термин бар — Татарстан үзе, без аны Кече Татарстан дип атый алабыз, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Дүртенчесе — чит илдәге татар диаспоралары. Бу төшенчәләр нәрсәне аңлата? Шулар хакында тарихчы, сәясәт белгече Илнар Гарифуллин комментарын тәкъдим итәбез." name="twitter:description" /> <link rel="amphtml" href="https://www.azatliq.org/amp/32274499.html" /> <script type="application/ld+json">{"articleSection":"комментар","headline":"Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?","inLanguage":"tt-BA","keywords":"татарстан, татар дөньясы, комментар","author":{"@type":"Person","name":"RFE/RL"},"datePublished":"2023-02-18 21:00:09Z","dateModified":"2023-02-19 21:46:09Z","publisher":{"logo":{"width":512,"height":220,"@type":"ImageObject","url":"https://www.azatliq.org/Content/responsive/RFE/tt-BA/img/logo.png"},"@type":"NewsMediaOrganization","url":"https://www.azatliq.org","sameAs":["https://www.facebook.com/azatliq","https://vk.com/azatliq_radiosi","https://www.youtube.com/user/azatliqradiosi","https://www.instagram.com/azatliq/","https://telegram.me/joinchat/CxW5dz9ILszGJNLz9gk_RQ"],"name":"Азатлык Радиосы","alternateName":"Азатлык Радиосы"},"@context":"https://schema.org","@type":"NewsArticle","mainEntityOfPage":"https://www.azatliq.org/a/32274499.html","url":"https://www.azatliq.org/a/32274499.html","description":"Татар дөньясына бәйле берничә термин бар — Татарстан үзе, без аны Кече Татарстан дип атый алабыз, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Дүртенчесе — чит илдәге татар диаспоралары. Бу төшенчәләр нәрсәне аңлата? Шулар хакында тарихчы, сәясәт белгече Илнар Гарифуллин комментарын тәкъдим итәбез.","image":{"width":1080,"height":608,"@type":"ImageObject","url":"https://gdb.rferl.org/78c64ceb-9286-469b-a949-76bf6af8cd77_w1080_h608.jpg"},"name":"Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?"}</script> <script src="/Scripts/responsive/infographics.b?v=dVbZ-Cza7s4UoO3BqYSZdbxQZVF4BOLP5EfYDs4kqEo1&av=0.0.0.0&cb=347"></script> <script src="/Scripts/responsive/loader.b?v=30VQUiWXosHphOp_Ev4exf9-Zblp1cWYM6kwdEz_V7o1?&av=0.0.0.0&cb=347"></script> <link rel="icon" type="image/svg+xml" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/favicon.svg" /> <link rel="alternate icon" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/favicon.ico" /> <link rel="mask-icon" color="#ea6903" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/favicon_safari.svg" /> <link rel="apple-touch-icon" sizes="152x152" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-152x152.png" /> <link rel="apple-touch-icon" sizes="144x144" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-144x144.png" /> <link rel="apple-touch-icon" sizes="114x114" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-114x114.png" /> <link rel="apple-touch-icon" sizes="72x72" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-72x72.png" /> <link rel="apple-touch-icon-precomposed" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-57x57.png" /> <link rel="icon" sizes="192x192" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-192x192.png" /> <link rel="icon" sizes="128x128" href="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-128x128.png" /> <meta name="msapplication-TileColor" content="#ffffff" /> <meta name="msapplication-TileImage" content="/Content/responsive/RFE/img/webApp/ico-144x144.png" /> <link rel="preload" href="/Content/responsive/fonts/Skolar-Lt_LatnCyrl_v2.4.woff" type="font/woff" as="font" crossorigin="anonymous" /> <link rel="alternate" type="application/rss+xml" title="RFE/RL - Top Stories [RSS]" href="/api/" /> <link rel="sitemap" type="application/rss+xml" href="/sitemap.xml" /> </head> <body class=" nav-no-loaded cc_theme pg-article print-lay-article js-category-to-nav nojs-images "> <noscript><iframe src="https://www.googletagmanager.com/ns.html?id=GTM-WXZBPZ" height="0" width="0" style="display:none;visibility:hidden"></iframe></noscript> <script type="text/javascript" data-cookiecategory="analytics"> if (top.location === self.location) { //if not inside of an IFrame var renderGtm = "true"; if (renderGtm === "true") { (function(w,d,s,l,i){w[l]=w[l]||[];w[l].push({'gtm.start':new Date().getTime(),event:'gtm.js'});var f=d.getElementsByTagName(s)[0],j=d.createElement(s),dl=l!='dataLayer'?'&l='+l:'';j.async=true;j.src='//www.googletagmanager.com/gtm.js?id='+i+dl;f.parentNode.insertBefore(j,f);})(window,document,'script','dataLayer','GTM-WXZBPZ'); } } </script>  <script type="text/javascript" data-cookiecategory="analytics"> var utag_data={entity:"RFE",cms_release:"8.35.0.0.347",language:"Tatar-Bashkir",language_service:"RFERL Tatar-Bashkir",short_language_service:"TB",property_id:"424",platform:"web",platform_short:"W",runs_js:"Yes",page_title:"Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?",page_type:"article",page_name:"Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?",content_type:"article",subcontent_type:"article",enviro_type:"prod",url:"https://www.azatliq.org/a/32274499.html",domain:"www.azatliq.org",pub_year:"2023",pub_month:"02",pub_day:"18",pub_hour:"21",pub_weekday:"Saturday",byline:"",categories:"tatarstan,region,comment",slug:"",section:"комментар",english_section:"comment",article_uid:"32274499"}; if(typeof(TealiumTagFrom)==='function' && typeof(TealiumTagSearchKeyword)==='function') { var utag_from=TealiumTagFrom();var utag_searchKeyword=TealiumTagSearchKeyword(); if(utag_searchKeyword!=null && utag_searchKeyword!=='' && utag_data["search_keyword"]==null) utag_data["search_keyword"]=utag_searchKeyword;if(utag_from!=null && utag_from!=='') utag_data["from"]=TealiumTagFrom();} if(window.top!== window.self&&utag_data.page_type==="snippet"){utag_data.page_type = 'iframe';} try{if(window.top!== window.self&&window.self.location.hostname===window.top.location.hostname){utag_data.platform = 'self-embed';utag_data.platform_short = 'se';}}catch(e){} (function(a,b,c,d){ a="https://tags.azatliq.org/rferl-pangea/prod/utag.js"; b=document;c="script";d=b.createElement(c);d.src=a;d.type="text/java"+c;d.async=true; a=b.getElementsByTagName(c)[0];a.parentNode.insertBefore(d,a); })(); </script>   <noscript> <img style="position: absolute; border: none;" src="https://ssc.azatliq.org/b/ss/bbgprod,bbgentityrferl/1/G.4--NS/681149428?pageName=rfe%3atb%3aw%3aarticle%3a%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%2c%20%d0%97%d1%83%d1%80%20%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%20%d2%bb%d3%99%d0%bc%20%d1%82%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%20%d0%b4%d3%a9%d0%bd%d1%8c%d1%8f%d1%81%d1%8b.%20%d0%90%d0%bb%d0%b0%d1%80%20%d0%bd%d3%99%d1%80%d1%81%d3%99%d0%bd%d0%b5%20%d0%b0%d2%a3%d0%bb%d0%b0%d1%82%d0%b0%3f&c6=%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%2c%20%d0%97%d1%83%d1%80%20%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%20%d2%bb%d3%99%d0%bc%20%d1%82%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%20%d0%b4%d3%a9%d0%bd%d1%8c%d1%8f%d1%81%d1%8b.%20%d0%90%d0%bb%d0%b0%d1%80%20%d0%bd%d3%99%d1%80%d1%81%d3%99%d0%bd%d0%b5%20%d0%b0%d2%a3%d0%bb%d0%b0%d1%82%d0%b0%3f&v36=8.35.0.0.347&v6=D=c6&g=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html&c1=D=g&v1=D=g&events=event1,event52&c16=rferl%20tatar-bashkir&v16=D=c16&c5=comment&v5=D=c5&ch=%d0%ba%d0%be%d0%bc%d0%bc%d0%b5%d0%bd%d1%82%d0%b0%d1%80&c15=tatar-bashkir&v15=D=c15&c4=article&v4=D=c4&c14=32274499&v14=D=c14&v20=no&c17=web&v17=D=c17&mcorgid=518abc7455e462b97f000101%40adobeorg&server=www.azatliq.org&pageType=D=c4&ns=bbg&v29=D=server&v25=rfe&v30=424&v105=D=User-Agent " alt="analytics" width="1" height="1" /></noscript>   <section> <div class="sr-only"> <h2>Accessibility links</h2> <ul> <li><a href="#content" data-disable-smooth-scroll="1">төп эчтәлек</a></li> <li><a href="#navigation" data-disable-smooth-scroll="1">төп меню</a></li> <li><a href="#txtHeaderSearch" data-disable-smooth-scroll="1">эзләү</a></li> </ul> </div> </section> <div dir="ltr"> <div id="page"> <aside> <div class="c-lightbox overlay-modal"> <div class="c-lightbox__intro"> <h2 class="c-lightbox__intro-title"></h2> <button class="btn btn--rounded c-lightbox__btn c-lightbox__intro-next" title="алга"> <span class="ico ico--rounded ico-chevron-forward"></span> <span class="sr-only">алга</span> </button> </div> <div class="c-lightbox__nav"> <button class="btn btn--rounded c-lightbox__btn c-lightbox__btn--close" title="тәрәзне яп"> <span class="ico ico--rounded ico-close"></span> <span class="sr-only">тәрәзне яп</span> </button> <button class="btn btn--rounded c-lightbox__btn c-lightbox__btn--prev" title="артка"> <span class="ico ico--rounded ico-chevron-backward"></span> <span class="sr-only">артка</span> </button> <button class="btn btn--rounded c-lightbox__btn c-lightbox__btn--next" title="алга"> <span class="ico ico--rounded ico-chevron-forward"></span> <span class="sr-only">алга</span> </button> </div> <div class="c-lightbox__content-wrap"> <figure class="c-lightbox__content"> <span class="c-spinner c-spinner--lightbox"> <img src="/Content/responsive/img/player-spinner.png" alt="please wait" title="please wait" /> </span> <div class="c-lightbox__img"> <div class="thumb"> <img src="" alt="" /> </div> </div> <figcaption> <div class="c-lightbox__info c-lightbox__info--foot"> <span class="c-lightbox__counter"></span> <span class="caption c-lightbox__caption"></span> </div> </figcaption> </figure> </div> <div class="hidden"> <div class="content-advisory__box content-advisory__box--lightbox"> <span class="content-advisory__box-text">Бу сурәттә кайбер кулланучылар тетрәндергеч йә рәнҗетерлек дип санарлык эчтәлек бар</span> <button class="btn btn--transparent content-advisory__box-btn m-t-md" value="text" type="button"> <span class="btn__text"> Карар өчен басыгыз </span> </button> </div> </div> </div> <div class="print-dialogue"> <div class="container"> <h3 class="print-dialogue__title section-head">Нәрсәләрне бастырырга:</h3> <div class="print-dialogue__opts"> <ul class="print-dialogue__opt-group"> <li class="form__group form__group--checkbox"> <input class="form__check " id="checkboxImages" name="checkboxImages" type="checkbox" checked="checked" /> <label for="checkboxImages" class="form__label m-t-md">Сурәтләр</label> </li> <li class="form__group form__group--checkbox"> <input class="form__check " id="checkboxMultimedia" name="checkboxMultimedia" type="checkbox" checked="checked" /> <label for="checkboxMultimedia" class="form__label m-t-md">Мультимедиа</label> </li> </ul> <ul class="print-dialogue__opt-group"> <li class="form__group form__group--checkbox"> <input class="form__check " id="checkboxEmbedded" name="checkboxEmbedded" type="checkbox" checked="checked" /> <label for="checkboxEmbedded" class="form__label m-t-md">Кыстырмалар</label> </li> <li class="hidden"> <input class="form__check " id="checkboxComments" name="checkboxComments" type="checkbox" /> <label for="checkboxComments" class="form__label m-t-md">Фикерләр</label> </li> </ul> </div> <div class="print-dialogue__buttons"> <button class="btn btn--secondary close-button" type="button" title="баш тарт"> <span class="btn__text ">баш тарт</span> </button> <button class="btn btn-cust-print m-l-sm" type="button" title="бастыр"> <span class="btn__text ">бастыр</span> </button> </div> </div> </div> <div class="ctc-message pos-fix"> <div class="ctc-message__inner">сылтама хәтергә алынды</div> </div> </aside> <div class="hdr-20 hdr-20--big"> <div class="hdr-20__inner"> <div class="hdr-20__max pos-rel"> <div class="hdr-20__side hdr-20__side--primary d-flex"> <input type="checkbox" id="main-menu-ctrl" class="hidden main-menu-switch"> <label for="main-menu-ctrl" class="burger hdr-trigger pos-rel trans-trigger" data-trans-evt="click" data-trans-id="menu"> <span class="ico ico-close hdr-trigger__ico hdr-trigger__ico--close burger__ico burger__ico--close"></span> <span class="ico ico-menu hdr-trigger__ico hdr-trigger__ico--open burger__ico burger__ico--open"></span> </label> <div class="menu-pnl pos-fix trans-target" data-trans-id="menu"> <div class="menu-pnl__inner"> <nav class="main-nav menu-pnl__item menu-pnl__item--first"> <ul class="main-nav__list accordeon" data-analytics-tales="false" data-promo-name="link" data-location-name="nav,secnav"> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/570" title="яңалыклар" data-item-name="news" >яңалыклар</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/22623" title="сугыш" data-item-name="war_in_ukraine" >сугыш</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/p/8512.html" title="Безне томаладылар" data-item-name="blocked" >Безне томаладылар</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/571" title="татарстан" data-item-name="tatarstan" >татарстан</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/572" title="башкортстан" data-item-name="bashkortostan" >башкортстан</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/805" title="кырым" data-item-name="crimea" >кырым</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/573" title="татар дөньясы" data-item-name="region" >татар дөньясы</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/574" title="дөнья" data-item-name="world" >дөнья</a> </li> <li class="main-nav__item"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link" href="/z/22501" title="татарча подкаст" data-item-name="tatar_podcast2" >татарча подкаст</a> </li> <li class="main-nav__item accordeon__item"> <input type="checkbox" id="menu-item-644" class="hidden main-nav__ctrl accordeon__control" checked="checked" /> <label class="main-nav__item-name main-nav__item-name--label accordeon__control-label" for="menu-item-644"> шәлкемнәр <span class="ico ico-chevron-down main-nav__chev"></span> </label> <div class="main-nav__sub-list"> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/581" title="фән-фәсмәтән" data-item-name="program_science" >фән-фәсмәтән</a> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/703" title="пәрәвез" data-item-name="program_internet" >пәрәвез</a> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/17503" title="киноханә" data-item-name="cinema" >киноханә</a> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/888" title="дини тормыш" data-item-name="program_religion" >дини тормыш</a> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/583" title="әңгәмә" data-item-name="interview" >әңгәмә</a> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/2191" title="комментар" data-item-name="comment" >комментар</a> <a class="main-nav__item-name main-nav__item-name--link main-nav__item-name--sub" href="/z/21063" title="репортаж" data-item-name="report" >репортаж</a> </div> </li> </ul> </nav> <div class="menu-pnl__item"> <a href="https://www.azatliq.org/eyde" class="menu-pnl__item-link" alt="ӘЙДӘ ONLINE">ӘЙДӘ ONLINE</a> <a href="https://www.idelreal.org" class="menu-pnl__item-link" alt="IDEL.РЕАЛИИ">IDEL.РЕАЛИИ</a> </div> <div class="menu-pnl__item menu-pnl__item--social"> <h5 class="menu-pnl__sub-head">Безгә кушылыгыз!</h5> <a href="https://www.facebook.com/azatliq" title="Без Facebook-та" data-analytics-text="follow_on_facebook" class="btn btn--rounded btn--social-inverted menu-pnl__btn js-social-btn btn-facebook" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-facebook-alt ico--rounded"></span> </a> <a href="https://vk.com/azatliq_radiosi" title="Без Вконтактеда" data-analytics-text="follow_on_vkontakte" class="btn btn--rounded btn--social-inverted menu-pnl__btn js-social-btn btn-vkontakte" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-vkontakte-alt ico--rounded"></span> </a> <a href="https://www.youtube.com/user/azatliqradiosi" title="Безнең Youtube каналы" data-analytics-text="follow_on_youtube" class="btn btn--rounded btn--social-inverted menu-pnl__btn js-social-btn btn-youtube" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-youtube ico--rounded"></span> </a> <a href="https://www.instagram.com/azatliq/" title="Без Instagram-да" data-analytics-text="follow_on_instagram" class="btn btn--rounded btn--social-inverted menu-pnl__btn js-social-btn btn-instagram" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-instagram ico--rounded"></span> </a> <a href="https://telegram.me/joinchat/CxW5dz9ILszGJNLz9gk_RQ" title="Без Telegram-да" data-analytics-text="follow_on_telegram" class="btn btn--rounded btn--social-inverted menu-pnl__btn js-social-btn btn-telegram" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-telegram ico--rounded"></span> </a> </div> <div class="menu-pnl__item"> <a href="/navigation/allsites" class="menu-pnl__item-link"> <span class="ico ico-languages "></span> БАШКА ТЕЛЛӘРДӘ </a> </div> </div> </div> <input type="checkbox" id="top-search-ctrl" class="hidden top-search-switch"> <label for="top-search-ctrl" class="top-srch-trigger hdr-trigger"> <span class="ico ico-close hdr-trigger__ico hdr-trigger__ico--close top-srch-trigger__ico top-srch-trigger__ico--close"></span> <span class="ico ico-search hdr-trigger__ico hdr-trigger__ico--open top-srch-trigger__ico top-srch-trigger__ico--open"></span> </label> <div class="srch-top"> <div class="container"> <form action="/s" class="srch-top__form" id="form-topSearch" method="get" role="search"><label for="txtHeaderSearch" class="sr-only">эзләү</label> <input type="text" id="txtHeaderSearch" name="k" placeholder="эзләгән табар.." accesskey="s" value="" class="srch-top__input analyticstag-event" onkeydown="if (event.keyCode === 13) { FireAnalyticsTagEventOnSearch('search', $dom.get('txtHeaderSearch')[0].value) }" /> <button title="эзләү" type="submit" class="btn btn--top-srch analyticstag-event" onclick="FireAnalyticsTagEventOnSearch('search', $dom.get('txtHeaderSearch')[0].value) "> <span class="ico ico-search"></span> </button></form> </div> </div> <a href="/" class="main-logo-link"> <img src="/Content/responsive/RFE/tt-BA/img/logo-compact.svg" class="main-logo main-logo--comp" alt="site logo"> <img src="/Content/responsive/RFE/tt-BA/img/logo.svg" class="main-logo main-logo--big" alt="site logo"> </a> </div> <div class="hdr-20__side hdr-20__side--secondary d-flex"> <a href="/z/22501" title="Татарча подкаст" class="hdr-20__secondary-item" data-item-name="podcast"> <span class="ico ico-podcast hdr-20__secondary-icon"></span> </a> <a href="/z/2710" title="Мультимедиа" class="hdr-20__secondary-item" data-item-name="video"> <span class="ico ico-video hdr-20__secondary-icon"></span> </a> <a href="https://www.idelreal.org" title="Idel.Реалии" class="hdr-20__secondary-item hdr-20__secondary-item--lang" data-item-name="satellite"> Idel.Реалии </a> <a class="hdr-20__secondary-item hdr-20__secondary-item--search" data-item-name="search"> <span class="ico ico-search hdr-20__secondary-icon hdr-20__secondary-icon--search"></span> </a> <div class="srch-bottom"> <form action="/s" class="srch-bottom__form d-flex" id="form-bottomSearch" method="get" role="search"><label for="txtSearch" class="sr-only">эзләү</label> <input type="search" id="txtSearch" name="k" placeholder="эзләгән табар.." accesskey="s" value="" class="srch-bottom__input analyticstag-event" onkeydown="if (event.keyCode === 13) { FireAnalyticsTagEventOnSearch('search', $dom.get('txtSearch')[0].value) }" /> <button title="эзләү" type="submit" class="btn btn--bottom-srch analyticstag-event" onclick="FireAnalyticsTagEventOnSearch('search', $dom.get('txtSearch')[0].value) "> <span class="ico ico-search"></span> </button></form> </div> </div> <img src="/Content/responsive/RFE/tt-BA/img/logo-print.gif" class="logo-print" alt="site logo"> <img src="/Content/responsive/RFE/tt-BA/img/logo-print_color.png" class="logo-print logo-print--color" alt="site logo"> </div> </div> </div> <script> var nav2In = document.querySelector('.hdr-20__inner'); var nav2Sec = document.querySelector('.hdr-20__side--secondary') var secStyle = window.getComputedStyle(nav2Sec); if (nav2In && window.pageYOffset < 150 && secStyle['position'] !== 'fixed' && document.body.className.indexOf('pg-section') > -1) { nav2In.classList.add('hdr-20__inner--big') } </script> <div class="c-hlights c-hlights--breaking c-hlights--no-item" data-hlight-display="mobile,desktop"> <div class="c-hlights__wrap container p-0"> <div class="c-hlights__nav"> <a role="button" href="#" title="артка"> <span class="ico ico-chevron-backward m-0"></span> <span class="sr-only">артка</span> </a> <a role="button" href="#" title="алга"> <span class="ico ico-chevron-forward m-0"></span> <span class="sr-only">алга</span> </a> </div> <input class="switcher-controller" id="more-less-1" type="checkbox"> <span class="c-hlights__label"> <span class="">Кайнар хәбәр</span> <span class="switcher-trigger"> <label for="more-less-1" class="switcher-trigger__label switcher-trigger__label--more p-b-0" title="күбрәк күрсәт"> <span class="ico ico-chevron-down"></span> </label> <label for="more-less-1" class="switcher-trigger__label switcher-trigger__label--less p-b-0" title="азрак күрсәт"> <span class="ico ico-chevron-up"></span> </label> </span> </span> <ul class="c-hlights__items switcher-target"> </ul> </div> </div> <div id="content"> <div class="container"> <div class="hdr-container"> <div class="row"> <div class="col-category col-xs-12 col-md-2 pull-left"> <div class="category js-category"> <a class="" href="/z/2191">комментар</a> </div> </div><div class="col-title col-xs-12 col-md-10 pull-right"> <h1 class="title pg-title"> Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата? </h1> </div><div class="col-publishing-details col-xs-12 col-sm-12 col-md-2 pull-left"> <div class="publishing-details "> <div class="published"> <span class="date" > <time pubdate="pubdate" datetime="2023-02-19T00:00:09+03:00"> 19 февраль 2023 </time> </span> </div> </div> </div><div class="col-lg-12 separator"> <div class="separator"> <hr class="title-line" /> </div> </div><div class="col-multimedia col-xs-12 col-md-10 pull-right"> <div class="cover-media"> <figure class="media-image js-media-expand"> <div class="img-wrap"> <div class="thumb thumb16_9"> <img src="https://gdb.rferl.org/c238869f-25b9-4bdd-a0ba-7412f2e0c79c_cx0_cy5_cw0_w250_r1_s.jpg" alt="Харитада баштагы проектта Татарстанга керергә тиешле булган Бәләбәй, Бөре һәм Уфа өязләре күрсәтелгән" /> </div> <span class="ico ico-fullscreen ico--media-expand ico--rounded"></span> </div> <figcaption> <span class="caption">Харитада баштагы проектта Татарстанга керергә тиешле булган Бәләбәй, Бөре һәм Уфа өязләре күрсәтелгән</span> </figcaption> </figure> </div> </div><div class="col-xs-12 col-md-2 pull-left article-share pos-rel"> <div class="share--box"> <aside class="share flex-column js-share--apply-sticky js-share--expandable js-share--horizontal"> <span class="label label--share">уртаклаш</span> <ul class="share__list"> <li class="share__item"> <a href="https://telegram.me/share/url?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_telegram" title="Telegram-да уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-telegram js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-telegram ico--l"></span> </a> </li> <li class="share__item"> <a href="mailto:?body=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html&subject=Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?" title="дустыңа җибәр" class="btn btn--rounded btn-email "> <span class="ico ico--rounded ico-email ico--l"></span> </a> </li> <li class="share__item"> <span class="visible-xs-inline-block visible-sm-inline-block"> <a href="whatsapp://send?text=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_whatsapp" title="WhatsApp-та уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-whatsapp js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-whatsapp ico--l"></span> </a> </span> </li> <li class="share__item"> <span class="visible-md-inline-block visible-lg-inline-block"> <a href="https://web.whatsapp.com/send?text=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_whatsapp_desktop" title="WhatsApp-та уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-whatsapp js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-whatsapp ico--l"></span> </a> </span> </li> <li class="share__item"> <a href="https://facebook.com/sharer.php?u=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_facebook" title="Facebook-та уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-facebook js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-facebook ico--l"></span> </a> </li> <li class="share__item"> <a href="https://vkontakte.ru/share.php?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_vkontakte" title="Вконтактеда уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-vkontakte js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-vkontakte ico--l"></span> </a> </li> <li class="share__item"> <a href="https://twitter.com/share?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html&text=%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%2c+%d0%97%d1%83%d1%80+%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd+%d2%bb%d3%99%d0%bc+%d1%82%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80+%d0%b4%d3%a9%d0%bd%d1%8c%d1%8f%d1%81%d1%8b.+%d0%90%d0%bb%d0%b0%d1%80+%d0%bd%d3%99%d1%80%d1%81%d3%99%d0%bd%d0%b5+%d0%b0%d2%a3%d0%bb%d0%b0%d1%82%d0%b0%3f" data-analytics-text="share_on_twitter" title="Twitter-да уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-twitter js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-twitter ico--l"></span> </a> </li> <li class="share__item"> <a href="https://connect.ok.ru/offer?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_odnoklassniki" title="Одноклассникида уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-odnoklassniki js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-odnoklassniki ico--l"></span> </a> </li> <li class="share__item"> <div class="ctc"> <input type="text" class="ctc__input" readonly="readonly"> <button class="btn btn--rounded btn--ctc ctc__button" value="text" role="сылтама" js-href="https://www.azatliq.org/a/32274499.html" title="сылтама"> <span class="ico ico-content-copy ico--rounded ico--l"></span> </button> </div> </li> <li class="share__item share__item--sharing-more"> <a title="башка челтәрләр" data-title-additional="Fewer options" class="btn btn--rounded btn--show-more hidden"> <span class="ico ico--rounded ico-ellipsis ico--l"></span> </a> </li> </ul> </aside> <div class="sticky-share-container" style="display:none"> <div class="container"> <a href="https://www.azatliq.org" id="logo-sticky-share"> </a> <div class="pg-title pg-title--sticky-share"> Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата? </div> <div class="sticked-nav-actions"> <aside class="share share--sticky js-share--expandable"> <span class="label label--share">уртаклаш</span> <ul class="share__list"> <li class="share__item share__item--horizontal"> <a href="https://telegram.me/share/url?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_telegram" title="Telegram-да уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-telegram js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-telegram ico--s"></span> </a> </li> <li class="share__item share__item--horizontal"> <a href="mailto:?body=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html&subject=Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Алар нәрсәне аңлата?" title="дустыңа җибәр" class="btn btn--rounded btn-email "> <span class="ico ico--rounded ico-email ico--s"></span> </a> </li> <li class="share__item share__item--horizontal"> <span class="visible-xs-inline-block visible-sm-inline-block"> <a href="whatsapp://send?text=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_whatsapp" title="WhatsApp-та уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-whatsapp js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-whatsapp ico--s"></span> </a> </span> </li> <li class="share__item share__item--additional share__item--horizontal"> <span class="visible-md-inline-block visible-lg-inline-block"> <a href="https://web.whatsapp.com/send?text=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_whatsapp_desktop" title="WhatsApp-та уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-whatsapp js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-whatsapp ico--s"></span> </a> </span> </li> <li class="share__item share__item--additional share__item--horizontal"> <a href="https://facebook.com/sharer.php?u=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_facebook" title="Facebook-та уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-facebook js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-facebook ico--s"></span> </a> </li> <li class="share__item share__item--additional share__item--horizontal"> <a href="https://vkontakte.ru/share.php?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_vkontakte" title="Вконтактеда уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-vkontakte js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-vkontakte ico--s"></span> </a> </li> <li class="share__item share__item--additional share__item--horizontal"> <a href="https://twitter.com/share?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html&text=%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%2c+%d0%97%d1%83%d1%80+%d0%a2%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd+%d2%bb%d3%99%d0%bc+%d1%82%d0%b0%d1%82%d0%b0%d1%80+%d0%b4%d3%a9%d0%bd%d1%8c%d1%8f%d1%81%d1%8b.+%d0%90%d0%bb%d0%b0%d1%80+%d0%bd%d3%99%d1%80%d1%81%d3%99%d0%bd%d0%b5+%d0%b0%d2%a3%d0%bb%d0%b0%d1%82%d0%b0%3f" data-analytics-text="share_on_twitter" title="Twitter-да уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-twitter js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-twitter ico--s"></span> </a> </li> <li class="share__item share__item--additional share__item--horizontal"> <a href="https://connect.ok.ru/offer?url=https%3a%2f%2fwww.azatliq.org%2fa%2f32274499.html" data-analytics-text="share_on_odnoklassniki" title="Одноклассникида уртаклаш" target="_blank" class="btn btn--rounded btn-odnoklassniki js-social-btn"> <span class="ico ico--rounded ico-odnoklassniki ico--s"></span> </a> </li> <li class="share__item share__item--additional share__item--horizontal"> <div class="ctc"> <input type="text" class="ctc__input" readonly="readonly"> <button class="btn btn--rounded btn--ctc ctc__button" value="text" role="сылтама" js-href="https://www.azatliq.org/a/32274499.html" title="сылтама"> <span class="ico ico-content-copy ico--rounded ico--s"></span> </button> </div> </li> <li class="share__item share__item--sharing-more"> <a title="башка челтәрләр" data-title-additional="Fewer options" class="btn btn--rounded btn--show-more hidden"> <span class="ico ico--rounded ico-ellipsis ico--s"></span> </a> </li> </ul> </aside> </div> </div> </div> <div class="links"> <p class="buttons link-comments p-0"> <a href="#comments" class="btn btn--link p-t-0"> <span class="ico ico-comment"></span><span class="btn__text"> фикерләр <span class="disqus-comment-count" data-disqus-identifier="32274499"></span> </span> </a> </p> <p class="link-print visible-md visible-lg buttons p-0"> <button class="btn btn--link btn-print p-t-0" onclick="if (typeof FireAnalyticsTagEvent === 'function') {FireAnalyticsTagEvent({ on_page_event: 'print_story' });}return false" title="(CTRL+P)"> <span class="ico ico-print"></span> <span class="btn__text">бастыр</span> </button> </p> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="body-container"> <div class="row"> <div class="col-xs-12 col-sm-12 col-md-10 col-lg-10 pull-right"> <div class="row"> <div class="col-xs-12 col-sm-12 col-md-8 col-lg-8 pull-left bottom-offset content-offset"> <div class="intro intro--bold"> <p >Татар дөньясына бәйле берничә термин бар — Татарстан үзе, без аны Кече Татарстан дип атый алабыз, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Дүртенчесе — чит илдәге татар диаспоралары. Бу төшенчәләр нәрсәне аңлата? Шулар хакында тарихчы, сәясәт белгече Илнар Гарифуллин комментарын тәкъдим итәбез.</p> </div> <div id="article-content" class="content-floated-wrap fb-quotable"> <div class="wsw"> <p>Татар тарихында шулай килеп чыкты инде, татар диаспоралары татар милләтенең тормышына аз йогынты ясады һәм шуңа күрә мөһим рольне беренче өч киңлек уйнады — Кече Татарстан, Зур Татарстан һәм татар дөньясы. Татар халкының үсеш стратегиясе турында фикер алышу чорында Татарстаннан читтәге татар территорияләрен ничек атау турында дискуссиядә катнашырга туры килде. Шул чакта "Татар дөньясы" дигән атамага тап булдым. Хәзер, берничә ел узгач, әлеге төшенчәләрне чыннан да аерырга кирәклеген аңлыйм. Татар дөньясы киң, ә Зур Татарстан төшенчәсе — таррак. Аларның барысының да нәрсәне аңлатканын тикшереп карыйк.</p> <h2 class="wsw__h2"><strong>Кече Татарстан </strong></h2> <p>Кече Татарстан — 1920 елда барлыкка килгән һәм 1921 елда тулысынча формалашкан бүгенге Татарстан республикасы территориясе. Ул вакытта Татарстанга якын булган Алабуга шәһәрен, шулай ук Сарапул өязенең бер өлешен (хәзерге Әгерҗе районын) кушалар. Башта, Татарстанның беренче проектын караганда, бу зур булмаган территорияне Кама буе губернасына кертергә җыеналар, ләкин аннары кире кайталар. Минем фикеремчә, бу Татарстан шактый зур территорияләрне югалткан өчен өлешчә компенсация буларак эшләнгән. Аерым алганда, Уфа шәһәре, Уфа губернасы һәм элеккеге Вятка губернасы Татарстан составына керергә тиеш була. Бу башлангыч планда каралган була. Әлеге вариант РКП(б) ЦК Политбюросы карары белән 1920 елның 24 февралендә оештырылган РСФСРның НКВД каршындагы ТАССР чикләрен билгеләү административ комиссиясендә эшләнә. Комиссия составына Көнчыгыш халыкларының коммунистик оешмалары Үзәк бюросыннан <strong>Мирсәет Солтангалиев</strong> һәм <strong>Сәхип Сәетгалиев</strong>, НКВДдан <strong>Егоров</strong>, Көнчыгыш халыкларының коммунистик оешмалары Үзәк бюросы белгеч-экспертлары сыйфатында <strong>Исмаил Фирдевс </strong>(Керимджанов - кырымтатар большевигы - ред.), <strong>Гайнан Енибаев</strong>, <strong>Галимҗан Шәрәф </strong>керә. 2 март көнне ТАССР турындагы карар проекты тулысынча расланды.</p> <p>Әле 17 гыйнварда, ягъни комиссия эшли башлаганчы ук, Башкортстан җитәкчелеге Татарстанның территориаль кысаларын, аңа Уфа губернасы кушылыуын хуплый. Ахыр чиктә Татарстанның оешу турындагы декретының ахыргы версиясенә бары тик ике өяз — Бәләбәй һәм Бөре өязләре генә керә, анда референдумнар узарга тиеш була. Ләкин алар барып чыкмый. Уфа губернасын югалту бердәнбер булмаса да, иң зур югалту булып кала. Башка күрше төбәкләрнең территорияләре белән дә бертуктаусыз алмашулар була. Нәтиҗәдә әлеге чикләр 1921 елда барлыкка килә. Татарстанның башлангыч проектында, күп санлы бүленешләрдән соң, 138 мең км<sup>2</sup> мәйданлы территориядән 68 мең км<sup>2</sup> гына кала һәм без аны Кече Татарстан дип атыйбыз.</p><div data-owner-ct="Article" data-inline="False"> <div class="media-block also-read"> <a class="img-wrap img-wrap--size-3 also-read__img" href="/a/29565445.html" title="Идел белән Урал арасында Берлин дивары: Татарстан һәм Башкортстан чиге ничек ясалган"> <span class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/15b9e6a7-e440-4ba1-ab60-eef8a6989bbc_w100_r1.gif" alt="Татарстан һәм Башкортстан харитасы"> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/15b9e6a7-e440-4ba1-ab60-eef8a6989bbc_w100_r1.gif" alt="Татарстан һәм Башкортстан харитасы" /> </span> </a> <div class="media-block__content also-read__body also-read__body--h"> <a href="/a/29565445.html" title="Идел белән Урал арасында Берлин дивары: Татарстан һәм Башкортстан чиге ничек ясалган"> <span class="also-read__text--label"> БУ ТЕМАГА: </span> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-3 also-read__text p-0"> Идел белән Урал арасында Берлин дивары: Татарстан һәм Башкортстан чиге ничек ясалган </h4> </a> </div> </div> </div> <p>Йөз ел үтүгә карамастан, Идел буе белән Уфа шәһәрен берләштерүче икътисади элемтәләр, шулай ук Татарстан һәм Башкортстанның чик буе агломерация зоналары (Туймазы, Октябрьски, Әлмәт, Нефтекама, Чаллы шәһәрләре) Татарстанның беренче проекты дөрес булганын ачыктан-ачык күрсәтә. Бу татар милли мәнфәгатьләре күзлегеннән генә түгел, әлеге территориянең икътисади элемтәләренә дә тулысынча туры килгән.</p> <h2 class="wsw__h2"><strong>Зур Татарстан</strong></h2> <p>"Зур Татарстан" терминын беренче тапкыр 90нчы еллар уртасында Татарстан президенты киңәшчесе <strong>Рафаил Хәкимов </strong>яңгыратты. Аның белән ул татарлар күпләп яшәгән төбәкләрне билгеләде, Татарстан анда яшәүче милләттәшләрне үзенә файдалануын көчәйтергә мөмкин дигән иде. Шулай ук мондый термин <strong>Станислав Фәйзуллин </strong>китабында ("1920-1930 елларда Татарстан АССРның административ-территориаль корылышы: формалаштыру һәм үсеш") телгә алына һәм Татарстанның беренче проекты (1920 елның 2 мартына) алдан эшләнгән дип билгеләнә.</p> <p>Әмма чынлыкта бу Зур Татарстан идея генә булып кала һәм Хәкимовның югары статусына карамастан, кабул ителмәде. Аның каравы, Зур Татарстан идеясеннән баш тартып, "Татарстан милләте" проектын гамәлгә ашыру омтылышы булды. Безнең очракта бу Кече Татарстан чикләрендә ябылу һәм татар милләтен үстерү идеясеннән баш тартуны аңлата. Моның хата икәнен соңгы еллар да ачык күрсәтте. Чөнки татар дөньясы һәм бигрәк тә Зур Татарстан татарлары һәрвакыт Кече Татарстанга терәк булды. Зур Татарстан татарларыннан башка Кече Татарстан үзе - күп санлы республикалар арасында бересе генә булып тора. Алардан әллә ни аерылмый. Байлык һәм абруй шулай ук милли фактор аркасында да мөмкин булды. Ахыр чиктә, Татарстанга караганда күпкә бай төбәкләр бар. Мәсәлән, Көнбатыш Себер регионнары - Төмән өлкәсе, Ханты-Манси һәм Ямал-Ненец автономияле бүлгесе. Әмма аларны көчле йогынтылы төбәкләр дип атап булмый. Күрше төбәкләр татарлары да Татарстан татарларына даими демографик ярдәм булып тора.</p> <p>Шушы моментларны исәпкә алып, без Татарстан тирәсендәге төбәкләрне яисә аның янындагы татарлар күпләп яшәгән территорияләрне Зур Татарстан дип саныйбыз. Беренче чиратта, бу Татарстан составына кертелергә тиешле булган территорияләр, аның башлангыч проекты нигезендә, 1920-1930нчы елларда Идел-Урал төбәгендә татар милли районнары булган анклав территорияләр. Зур Татарстан аның белән чиктәш һәм үзенчәлекле татар ирредентасы булганга күрә Кече Татарстанга турыдан-туры йогынты ясый.</p><div class="wsw__embed"> <figure class="media-image js-media-expand"> <div class="img-wrap"> <div class="thumb"> <img alt="Идел-Урал төбәкләре харитасы" src="https://gdb.rferl.org/B378A866-E2FE-4745-92E4-1A2320FD4D0A_cx0_cy3_cw100_w250_r1_s.jpg" /> </div> <span class="ico ico-fullscreen ico--media-expand ico--rounded" /> </div> <figcaption> <span class="caption">Идел-Урал төбәкләре харитасы</span> </figcaption> </figure> </div> <p>Татар милли оешмалары, бигрәк тә Башкортстан оешмалары, практикада виртуаль Зур Татарстан булдырырга тырышып карады. Бу чакта, Башкортстанда татар теленә рәсми статус кайтарылган очракта, ким дигәндә ике республика территориясендә бердәм тел киңлеге барлыкка килер иде. Де-факто ул Татарстанның беренче вариантын кабатлар иде. Әмма Татарстан белән чиктәш татар районнарында иҗтимагый кәефләр күпкә алга китте. Шуңа күрә соңгы 30 елда Татарстан белән кушылу һәм чын Татарстанның барлыкка килүе турында берничә тапкыр референдум идеяләре туды.</p> <h2 class="wsw__h2"><strong>Татар дөньясы</strong></h2> <p>Татар дөньясы — татар халкының компактлы яшәү территорияләре, шул исәптән Кече Татарстан, Зур Татарстан да, бу даирәгә кермәгән территорияләр дә. Монда шартлы рәвештә Көнбатыш Себерне, Әстерхан өлкәсен һәм хәтта Кырымны да кертергә мөмкин. Кырымтатарлар, һичшиксез, үзенчәлекле мәдәниятләре, үз телләре булган аерым бер халык, әмма мәдәни, сәяси яктан алар гасырлар дәвамында уртак татар дөньясының аерылгысыз өлеше булган. Кырымтатарларның татар милләтенең калган өлеше белән аерылгысыз бәйләнеше турында XX гасыр тарихы контекстында да әйтергә мөмкин. Мәсәлән, Татарстанның барлыкка килүе процессында актив рольне кырымтатарларның беренче большевигы Исмаил Фирдевс уйный. Шулай ук ул Татарстанның "төп төзүчесе" Мирсәет Солтангалиевның иң якын дусы була.</p> <p>Әйтергә кирәк, "татар дөньясы" атамасы совет чорында ук туа, Татарстан республикасыннан читтә таралган кайбер татар журналларында "рус дөньясы" терминына кадәр үк очрый. Шуңа күрә аны "рус дөньясы" терминының калькасы дип әйтү һәм татарларны мифик "империячылыкта" гаепләргә тырышу бөтенләй урынсыз. Мондый терминның барлыкка килүе турыдан-туры татарларның үз яшәү урыннарыннан аерылып торуын тоярга омтылуы белән бәйле.</p> <p>* * *</p> <p>Хәзерге шартларда татар дөньясы чикләре бер үк вакытта тарая һәм киңәя бара. Кайда тарая? Мәсәлән, татарлар компактлы яшәгән, ләкин халыкның гомуми массасында саны әз булган төбәкләрдә. Әйтик, Көнчыгыш Себер төбәкләрендә. Шул ук вакытта татарларның Русиядән читтә, мәсәлән, Әфганстанда, хәтта Иранда үзләре турында <a class="wsw__a" href="https://www.azatliq.org/a/32207182.html" target="_blank">белдерергә тырышулары</a>, үз мөнфәгатләре өчен көрәшергә һәм мөһимрәк роль уйнарга тырышулары аларны автоматик рәвештә татар дөньясына кертә. Хәзерге шартларда "Зур Татарстан" идеясе виртуаль булса да, киләчәктә бөтен татар милләтен берләштерә алырлык (Идел-Урал якларында) озак еллар эзләгән төп идеягә әйләнергә мөмкин.</p> <p><strong>Илнар Гарифуллин</strong><br /> тарихчы, сәясәт белгече</p> <p><em>"Комментар" бүлегендәге язмалар авторның шәхси карашларын чагылдыра.</em></p> <p><strong>🛑 Русиядә Азатлык сайты томаланды, нишләргә?</strong> <strong>Безнең <a class="wsw__a" href="https://d1v9rtds3xy2rk.cloudfront.net/p/8512.html" target="_blank">кулланма</a>.<br /> 🌐 Безнең <a class="wsw__a" href="https://telegram.me/joinchat/CxW5dz9ILszGJNLz9gk_RQ" target="_blank">Telegram</a> каналына да кушылырга онытмагыз!</strong></p> </div> <div id="comments" class="comments-parent"> <div class="row"> <div class="col-xs-12"> <div class="comments comments--ext"> <h3 class="section-head">Форум</h3> <div class="comments__disclaimer"> Русия хакимиятләре Азатлык радиосын "теләнмәгән оешма" дип тамгалады. Фикер язар алдыннан Русиянең "теләнмәгән оешмалар" турындагы кануны таләпләре белән танышырга киңәш итәбез. </div> <div class="comments-form comments-external"> <script id="dsq-count-scr" src="//rfe-tt-ba-12.disqus.com/count.js" async></script> <div class="ext-comments" data-href="https://www.azatliq.org/a/32274499.html" data-lang="en" data-mobile="true" data-disqus-identifier="32274499"> <div id="disqus_thread"></div> <script> var disqus_config = function () { this.page.url = 'https://www.azatliq.org/a/32274499.html'; this.page.identifier = '32274499'; }; (function() { var d = document, s = d.createElement('script'); s.src = 'https://rfe-tt-ba-12.disqus.com/embed.js'; s.setAttribute('data-timestamp', +new Date()); (d.head || d.body).appendChild(s); })(); </script> <noscript> Please enable JavaScript to view the <a href="https://disqus.com/?ref_noscript" rel="nofollow"> comments powered by Disqus. </a> </noscript> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="col-xs-12 col-sm-12 col-md-4 col-lg-4 pull-left design-top-offset"> <div class="region"> <div class="media-block-wrap" id="wrowblock-2280_21" data-area-id=R1_1> <h2 class="section-head"> соңгы язмалар </h2> <div class="row"> <ul> <li class="col-xs-12 col-sm-6 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="/a/33218981.html" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title=""Мәскәүләр тотса якаң!" Миңнеханов һәм Миргалимов федералларның үзидарә системын үзгәртү тәкъдименә каршы чыкты"> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/2ED506D3-7A16-4D48-B1FA-F5AF7EBBBCCA_w100_r1.jpg" alt="Хафиз Миргалимов" /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/2ED506D3-7A16-4D48-B1FA-F5AF7EBBBCCA_w33_r1.jpg" src="" alt="Хафиз Миргалимов" class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="/a/33218981.html"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title=""Мәскәүләр тотса якаң!" Миңнеханов һәм Миргалимов федералларның үзидарә системын үзгәртү тәкъдименә каршы чыкты"> "Мәскәүләр тотса якаң!" Миңнеханов һәм Миргалимов федералларның үзидарә системын үзгәртү тәкъдименә каршы чыкты </h4> </a> </div> </div> </li> <li class="col-xs-12 col-sm-6 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="/a/kirimda-rusiya-saylaularinda-jinggan-kirimtatar-deputatlarina-monasabat-bu-masalada-kup-ayber-bahasle-/33184295.html" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title="Кырымда Русия сайлауларында җиңгән кырымтатар депутатларына мөнәсәбәт: "Бу мәсьәләдә күп әйбер бәхәсле""> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/01000000-0aff-0242-eeda-08db47f788ec_cx5_cy12_cw87_w100_r1.jpg" alt="Кырымдагы Русия парламенты утырышы, 2023 елның 12 апреле" /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/01000000-0aff-0242-eeda-08db47f788ec_cx5_cy12_cw87_w33_r1.jpg" src="" alt="Кырымдагы Русия парламенты утырышы, 2023 елның 12 апреле" class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="/a/kirimda-rusiya-saylaularinda-jinggan-kirimtatar-deputatlarina-monasabat-bu-masalada-kup-ayber-bahasle-/33184295.html"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title="Кырымда Русия сайлауларында җиңгән кырымтатар депутатларына мөнәсәбәт: "Бу мәсьәләдә күп әйбер бәхәсле""> Кырымда Русия сайлауларында җиңгән кырымтатар депутатларына мөнәсәбәт: "Бу мәсьәләдә күп әйбер бәхәсле" </h4> </a> </div> </div> </li> <li class="col-xs-12 col-sm-6 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="/a/rusiyada-kanli-tagarmach-aylana-da-kila-farit-zakiev-mohajirlekta-70-yashen-tutirdi/33214092.html" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title=""Русиядә канлы тәгәрмәч әйләнә дә килә". Фәрит Зәкиев мөһаҗирлектә 70 яшен тутырды"> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/01000000-0aff-0242-5c5e-08dc67ba8fe6_w100_r1.jpg" alt="Фәрит Зәкиев Антальядә һәрдаим төрле пикетларга чыга, митингларда катнаша" /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/01000000-0aff-0242-5c5e-08dc67ba8fe6_w33_r1.jpg" src="" alt="Фәрит Зәкиев Антальядә һәрдаим төрле пикетларга чыга, митингларда катнаша" class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="/a/rusiyada-kanli-tagarmach-aylana-da-kila-farit-zakiev-mohajirlekta-70-yashen-tutirdi/33214092.html"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title=""Русиядә канлы тәгәрмәч әйләнә дә килә". Фәрит Зәкиев мөһаҗирлектә 70 яшен тутырды"> "Русиядә канлы тәгәрмәч әйләнә дә килә". Фәрит Зәкиев мөһаҗирлектә 70 яшен тутырды </h4> </a> </div> </div> </li> <li class="col-xs-12 col-sm-6 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="/a/33214120.html" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title="Илдар Абдразаков: опера йолдызыннан — путинчылыкка"> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/6543e725-e1cf-4133-be68-28e9836053d5_w100_r1.jpg" alt="Илдар Абдразаков (с) һәм Владимир Путин" /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/6543e725-e1cf-4133-be68-28e9836053d5_w33_r1.jpg" src="" alt="Илдар Абдразаков (с) һәм Владимир Путин" class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="/a/33214120.html"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title="Илдар Абдразаков: опера йолдызыннан — путинчылыкка"> Илдар Абдразаков: опера йолдызыннан — путинчылыкка </h4> </a> </div> </div> </li> <li class="col-xs-12 col-sm-6 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="/a/33212115.html" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title=""Безне курчак театры итеп кабул итсәләр дә, башкортның азатлыкка хакы бар дип сөйләвемне туктатмаячакмын""> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/c292b186-20d8-4d0a-8bd1-394260f4fd94_cx0_cy15_cw0_w100_r1.jpeg" alt="Айгөл Лайон Оттава шәһәрендә" /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/c292b186-20d8-4d0a-8bd1-394260f4fd94_cx0_cy15_cw0_w33_r1.jpeg" src="" alt="Айгөл Лайон Оттава шәһәрендә" class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="/a/33212115.html"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title=""Безне курчак театры итеп кабул итсәләр дә, башкортның азатлыкка хакы бар дип сөйләвемне туктатмаячакмын""> "Безне курчак театры итеп кабул итсәләр дә, башкортның азатлыкка хакы бар дип сөйләвемне туктатмаячакмын" </h4> </a> </div> </div> </li> <li class="col-xs-12 col-sm-6 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="/a/asharga-yaraksiz-rizik-rusiya-koloniyalarenda-ham-tiksheru-izolyatorlarinda-totkinnar-nichek-tuklana/33168156.html" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title="Ашарга яраксыз ризык: Русия колонияләрендә һәм тикшерү изоляторларында тоткыннар ничек туклана"> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/F70B178C-D2A8-48EA-8471-19BD5A6E92B1_cx0_cy8_cw0_w100_r1.jpg" alt="Бутырка тикшерү изоляторы. 2011 елгы фото. " /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/F70B178C-D2A8-48EA-8471-19BD5A6E92B1_cx0_cy8_cw0_w33_r1.jpg" src="" alt="Бутырка тикшерү изоляторы. 2011 елгы фото. " class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="/a/asharga-yaraksiz-rizik-rusiya-koloniyalarenda-ham-tiksheru-izolyatorlarinda-totkinnar-nichek-tuklana/33168156.html"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title="Ашарга яраксыз ризык: Русия колонияләрендә һәм тикшерү изоляторларында тоткыннар ничек туклана"> Ашарга яраксыз ризык: Русия колонияләрендә һәм тикшерү изоляторларында тоткыннар ничек туклана </h4> </a> </div> </div> </li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="container"> <div class="row"> <div class="col-xs-12 col-sm-12 col-md-12 col-lg-12"> <div class="slide-in-wg suspended" data-cookie-id="wgt-90569-3099568"> <div class="wg-hiding-area"> <span class="ico ico-arrow-right"></span> <div class="media-block-wrap"> <h2 class="section-head">тәкъдим итәбез</h2> <div class="row"> <ul> <li class="col-xs-12 col-sm-12 col-md-12 col-lg-12 mb-grid"> <div class="media-block "> <a href="https://www.azatliq.org/p/8512.html" target="_blank" rel="noopener" class="img-wrap img-wrap--t-spac img-wrap--size-4 img-wrap--float" title="Азатлыкны томаладылар. Нишләргә?"> <div class="thumb thumb16_9"> <noscript class="nojs-img"> <img src="https://gdb.rferl.org/ce57d4d0-d010-4ffd-a5c2-80948e3ecf69_w100_r1.png" alt="Belarus - RFERL torch // main logo" /> </noscript> <img data-src="https://gdb.rferl.org/ce57d4d0-d010-4ffd-a5c2-80948e3ecf69_w33_r1.png" src="" alt="Belarus - RFERL torch // main logo" class=""/> </div> </a> <div class="media-block__content media-block__content--h"> <a href="https://www.azatliq.org/p/8512.html" target="_blank" rel="noopener"> <h4 class="media-block__title media-block__title--size-4" title="Азатлыкны томаладылар. Нишләргә?"> Азатлыкны томаладылар. Нишләргә? </h4> </a> </div> </div> </li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </div> <a class="btn pos-abs p-0 lazy-scroll-load" data-ajax="true" data-ajax-mode="replace" data-ajax-update="#ymla-section" data-ajax-url="/part/section/5/7112" href="/p/7112.html" loadonce="true" title="Монда да күз салыгыз!..)"></a> <div id="ymla-section" class="clear ymla-section"></div> </div> <div class="back-to-top-nav disabled visible-xs"> <div class="container"> <div class="row"> <div class="col-xs-12"> <a title="Back to top" class="back-to-top-link" href="#page"> <span class="ico ico-chevron-up"></span> <span class="text">Back to top</span> </a> </div> </div> </div> </div> <footer role="contentinfo"> <div id="foot" class="foot"> <div class="container"> <div class="foot-nav collapsed" id="foot-nav"> <div class="menu"> <ul class="items"> <li class="socials block-socials"> <span class="handler" id="socials-handler"> Безгә кушылыгыз! </span> <div class="inner"> <ul class="subitems follow"> <li> <a href="https://www.facebook.com/azatliq" title="Без Facebook-та" data-analytics-text="follow_on_facebook" class="btn btn--rounded js-social-btn btn-facebook" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-facebook-alt ico--rounded"></span> </a> </li> <li> <a href="https://vk.com/azatliq_radiosi" title="Без Вконтактеда" data-analytics-text="follow_on_vkontakte" class="btn btn--rounded js-social-btn btn-vkontakte" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-vkontakte-alt ico--rounded"></span> </a> </li> <li> <a href="https://www.youtube.com/user/azatliqradiosi" title="Безнең Youtube каналы" data-analytics-text="follow_on_youtube" class="btn btn--rounded js-social-btn btn-youtube" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-youtube ico--rounded"></span> </a> </li> <li> <a href="https://www.instagram.com/azatliq/" title="Без Instagram-да" data-analytics-text="follow_on_instagram" class="btn btn--rounded js-social-btn btn-instagram" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-instagram ico--rounded"></span> </a> </li> <li> <a href="https://telegram.me/joinchat/CxW5dz9ILszGJNLz9gk_RQ" title="Без Telegram-да" data-analytics-text="follow_on_telegram" class="btn btn--rounded js-social-btn btn-telegram" target="_blank" rel="noopener"> <span class="ico ico-telegram ico--rounded"></span> </a> </li> <li> <a href="/rssfeeds" title="RSS агымнары" data-analytics-text="follow_on_rss" class="btn btn--rounded js-social-btn btn-rss" > <span class="ico ico-rss ico--rounded"></span> </a> </li> </ul> </div> </li> <li class="block-primary collapsed collapsible item"> <span class="handler"> мәгълүмат <span title="close tab" class="ico ico-chevron-up"></span> <span title="open tab" class="ico ico-chevron-down"></span> <span title="add" class="ico ico-plus"></span> <span title="remove" class="ico ico-minus"></span> </span> <div class="inner"> <ul class="subitems"> <li class="subitem"> <a class="handler" href="/p/8512.html" title="АЗАТЛЫКНЫ ТОМАЛАДЫЛАР" >АЗАТЛЫКНЫ ТОМАЛАДЫЛАР</a> </li> <li class="subitem"> <a class="handler" href="/p/4496.html" title="Азатлык турында | Контакт" >Азатлык турында | Контакт</a> </li> <li class="subitem"> <a class="handler" href="/p/5099.html" title="Азатлык материалларын куллану" >Азатлык материалларын куллану</a> </li> </ul> </div> </li> <li class="block-primary collapsed collapsible item"> <span class="handler"> язылу <span title="close tab" class="ico ico-chevron-up"></span> <span title="open tab" class="ico ico-chevron-down"></span> <span title="add" class="ico ico-plus"></span> <span title="remove" class="ico ico-minus"></span> </span> <div class="inner"> <ul class="subitems"> <li class="subitem"> <a class="handler" href="http://www.azatliq.mobi/subscribe.html" title="Азатлык хәбәрләре" >Азатлык хәбәрләре</a> </li> <li class="subitem"> <a class="handler" href="/a/28395945.html" title="Азатлык әсбабы" >Азатлык әсбабы</a> </li> </ul> </div> </li> </ul> </div> </div> <div class="foot__item foot__item--copyrights"> <p class="copyright">Азатлык Радиосы © 2024 RFE/RL, Inc. | Бар хокуклар сакланган</p> </div> </div> </div> </footer> </div> </div> <script src="https://cdn.onesignal.com/sdks/web/v16/OneSignalSDK.page.js" defer></script> <script> if (!isPreviewPage) { window.OneSignalDeferred = window.OneSignalDeferred || []; OneSignalDeferred.push(function(OneSignal) { OneSignal.init({ appId: "3cbb47b5-31e0-4f4e-98f1-b2e2aa041cbf", }); }); } </script> <script defer src="/Scripts/responsive/serviceWorkerInstall.js?cb=347"></script> <script type="text/javascript"> // opera mini - disable ico font if (navigator.userAgent.match(/Opera Mini/i)) { document.getElementsByTagName("body")[0].className += " can-not-ff"; } // mobile browsers test if (typeof RFE !== 'undefined' && RFE.isMobile) { if (RFE.isMobile.any()) { document.getElementsByTagName("body")[0].className += " is-mobile"; } else { document.getElementsByTagName("body")[0].className += " is-not-mobile"; } } </script> <script src="/conf.js?x=347" type="text/javascript"></script> <div class="responsive-indicator"> <div class="visible-xs-block">XS</div> <div class="visible-sm-block">SM</div> <div class="visible-md-block">MD</div> <div class="visible-lg-block">LG</div> </div> <script type="text/javascript"> var bar_data = { "apiId": "32274499", "apiType": "1", "isEmbedded": "0", "culture": "tt-BA", "cookieName": "cmsLoggedIn", "cookieDomain": "www.azatliq.org" }; </script> <div id="scriptLoaderTarget" style="display:none;contain:strict;"></div> </body> </html>