CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Mars – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"b4f3481f-6492-47d5-943c-42df60e67ba2","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Mars","wgTitle":"Mars","wgCurRevisionId":76381268,"wgRevisionId":76381268,"wgArticleId":3698,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Strony używające rozszerzenia EasyTimeline","Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Uniwersalny szablon cytowania – brak strony","Szablon cytowania czasopisma – brak numeru strony","Szablon cytowania zamienił nazwę czasopisma","Szablon cytowania nie zawiera wszystkich autorów","Szablon cytowania bez określonego trybu","Szablon cytowania – zły zapis daty dostępu","Strony używające magicznych linków ISBN","Wyróżnione artykuły","Artykuły z propozycjami tłumaczeń","Artykuły na Medal","Mars"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Mars","wgRelevantArticleId":3698,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":76381268,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q111","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false}; RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.timeline.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.timeline.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.23"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Mars_Valles_Marineris.jpeg/1200px-Mars_Valles_Marineris.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Mars_Valles_Marineris.jpeg/960px-Mars_Valles_Marineris.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Mars – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Mars"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Mars&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Mars"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="auth.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Mars rootpage-Mars skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Główne menu" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Menu główne </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z">Strona główna</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x">Losuj artykuł</a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne">Kategorie artykułów</a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii">Najlepsze artykuły</a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ">Częste pytania (FAQ)</a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne">Strony specjalne</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami">Kontakt</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki">Pierwsze kroki</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje">Portal wikipedystów</a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84">Ogłoszenia</a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady">Zasady</a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci">Pomoc</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r">Ostatnie zmiany</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"> Szukaj </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Wygląd </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=pl.wikipedia.org&uselang=pl" class="">Wspomóż Wikipedię</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Mars" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class="">Utwórz konto</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Mars" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class="">Zaloguj się</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Narzędzia osobiste </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=pl.wikipedia.org&uselang=pl">Wspomóż Wikipedię</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Mars" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."> Utwórz konto</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Mars" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"> Zaloguj się</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania">dowiedz się więcej</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y">Edycje</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Warunki_fizyczne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Warunki_fizyczne"> <div class="vector-toc-text"> 1 Warunki fizyczne </div> </a> <button aria-controls="toc-Warunki_fizyczne-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Warunki fizyczne </button> <ul id="toc-Warunki_fizyczne-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Geologia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Geologia"> <div class="vector-toc-text"> 1.1 Geologia </div> </a> <ul id="toc-Geologia-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Historia_geologiczna" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia_geologiczna"> <div class="vector-toc-text"> 1.1.1 Historia geologiczna </div> </a> <ul id="toc-Historia_geologiczna-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Regolit" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Regolit"> <div class="vector-toc-text"> 1.2 Regolit </div> </a> <ul id="toc-Regolit-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hydrologia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Hydrologia"> <div class="vector-toc-text"> 1.3 Hydrologia </div> </a> <ul id="toc-Hydrologia-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Czapy_polarne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Czapy_polarne"> <div class="vector-toc-text"> 1.3.1 Czapy polarne </div> </a> <ul id="toc-Czapy_polarne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Geografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Geografia"> <div class="vector-toc-text"> 1.4 Geografia </div> </a> <ul id="toc-Geografia-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Współrzędne_areograficzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Współrzędne_areograficzne"> <div class="vector-toc-text"> 1.4.1 Współrzędne areograficzne </div> </a> <ul id="toc-Współrzędne_areograficzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kratery_uderzeniowe" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kratery_uderzeniowe"> <div class="vector-toc-text"> 1.4.2 Kratery uderzeniowe </div> </a> <ul id="toc-Kratery_uderzeniowe-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Obszary_przekształcone_tektonicznie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Obszary_przekształcone_tektonicznie"> <div class="vector-toc-text"> 1.4.3 Obszary przekształcone tektonicznie </div> </a> <ul id="toc-Obszary_przekształcone_tektonicznie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Jaskinie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Jaskinie"> <div class="vector-toc-text"> 1.4.4 Jaskinie </div> </a> <ul id="toc-Jaskinie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Atmosfera" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Atmosfera"> <div class="vector-toc-text"> 1.5 Atmosfera </div> </a> <ul id="toc-Atmosfera-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Klimat" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Klimat"> <div class="vector-toc-text"> 1.6 Klimat </div> </a> <ul id="toc-Klimat-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Marsjańskie_burze_pyłowe" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Marsjańskie_burze_pyłowe"> <div class="vector-toc-text"> 1.6.1 Marsjańskie burze pyłowe </div> </a> <ul id="toc-Marsjańskie_burze_pyłowe-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Orbita_i_obrót" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Orbita_i_obrót"> <div class="vector-toc-text"> 2 Orbita i obrót </div> </a> <ul id="toc-Orbita_i_obrót-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Księżyce" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Księżyce"> <div class="vector-toc-text"> 3 Księżyce </div> </a> <ul id="toc-Księżyce-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Planetoidy_trojańskie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Planetoidy_trojańskie"> <div class="vector-toc-text"> 4 Planetoidy trojańskie </div> </a> <ul id="toc-Planetoidy_trojańskie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Obserwacje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Obserwacje"> <div class="vector-toc-text"> 5 Obserwacje </div> </a> <button aria-controls="toc-Obserwacje-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Obserwacje </button> <ul id="toc-Obserwacje-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Największe_zbliżenia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Największe_zbliżenia"> <div class="vector-toc-text"> 5.1 Największe zbliżenia </div> </a> <ul id="toc-Największe_zbliżenia-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Względne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Względne"> <div class="vector-toc-text"> 5.1.1 Względne </div> </a> <ul id="toc-Względne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Największe_zbliżenia_w_historii" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Największe_zbliżenia_w_historii"> <div class="vector-toc-text"> 5.1.2 Największe zbliżenia w historii </div> </a> <ul id="toc-Największe_zbliżenia_w_historii-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Historyczne_obserwacje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Historyczne_obserwacje"> <div class="vector-toc-text"> 5.2 Historyczne obserwacje </div> </a> <ul id="toc-Historyczne_obserwacje-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Marsjańskie_„kanały”" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Marsjańskie_„kanały”"> <div class="vector-toc-text"> 5.3 Marsjańskie „kanały” </div> </a> <ul id="toc-Marsjańskie_„kanały”-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Wyprawy_badawcze" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Wyprawy_badawcze"> <div class="vector-toc-text"> 6 Wyprawy badawcze </div> </a> <button aria-controls="toc-Wyprawy_badawcze-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Wyprawy badawcze </button> <ul id="toc-Wyprawy_badawcze-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Zakończone_misje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Zakończone_misje"> <div class="vector-toc-text"> 6.1 Zakończone misje </div> </a> <ul id="toc-Zakończone_misje-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Trwające_misje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Trwające_misje"> <div class="vector-toc-text"> 6.2 Trwające misje </div> </a> <ul id="toc-Trwające_misje-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przyszłe_misje" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Przyszłe_misje"> <div class="vector-toc-text"> 6.3 Przyszłe misje </div> </a> <ul id="toc-Przyszłe_misje-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Astronomia_na_Marsie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Astronomia_na_Marsie"> <div class="vector-toc-text"> 6.4 Astronomia na Marsie </div> </a> <ul id="toc-Astronomia_na_Marsie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Życie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Życie"> <div class="vector-toc-text"> 7 Życie </div> </a> <button aria-controls="toc-Życie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Życie </button> <ul id="toc-Życie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Poszukiwania_istot_inteligentnych" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Poszukiwania_istot_inteligentnych"> <div class="vector-toc-text"> 7.1 Poszukiwania istot inteligentnych </div> </a> <ul id="toc-Poszukiwania_istot_inteligentnych-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Współczesne_poglądy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Współczesne_poglądy"> <div class="vector-toc-text"> 7.2 Współczesne poglądy </div> </a> <ul id="toc-Współczesne_poglądy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Mars_w_kulturze" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Mars_w_kulturze"> <div class="vector-toc-text"> 8 Mars w kulturze </div> </a> <button aria-controls="toc-Mars_w_kulturze-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Mars w kulturze </button> <ul id="toc-Mars_w_kulturze-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-W_literaturze,_filmie_i_muzyce" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#W_literaturze,_filmie_i_muzyce"> <div class="vector-toc-text"> 8.1 W literaturze, filmie i muzyce </div> </a> <ul id="toc-W_literaturze,_filmie_i_muzyce-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Filmy_o_Marsie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Filmy_o_Marsie"> <div class="vector-toc-text"> 8.1.1 Filmy o Marsie </div> </a> <ul id="toc-Filmy_o_Marsie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gry_komputerowe" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Gry_komputerowe"> <div class="vector-toc-text"> 8.1.2 Gry komputerowe </div> </a> <ul id="toc-Gry_komputerowe-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> 9 Przypisy </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> 10 Linki zewnętrzne </div> </a> <button aria-controls="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Przełącz podsekcję Linki zewnętrzne </button> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Media" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Media"> <div class="vector-toc-text"> 10.1 Media </div> </a> <ul id="toc-Media-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zasoby_kartograficzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Zasoby_kartograficzne"> <div class="vector-toc-text"> 10.2 Zasoby kartograficzne </div> </a> <ul id="toc-Zasoby_kartograficzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Spis treści" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Przełącz stan spisu treści </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Mars</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 251 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-251" aria-hidden="true" > 251 języków </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Mars" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mars_(Planet)" title="Mars (Planet) – szwajcarski niemiecki" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Mars (Planet)" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="szwajcarski niemiecki" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%88%AD%E1%88%B5" title="ማርስ – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="ማርስ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-smn mw-list-item"><a href="https://smn.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – inari" lang="smn" hreflang="smn" data-title="Mars" data-language-autonym="Anarâškielâ" data-language-local-name="inari" class="interlanguage-link-target">Anarâškielâ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मंगल ग्रह – angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="मंगल ग्रह" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="angika" class="interlanguage-link-target">अंगिका</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Tiw_(tungol)" title="Tiw (tungol) – staroangielski" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Tiw (tungol)" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="staroangielski" class="interlanguage-link-target">Ænglisc</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="المريخ – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="المريخ" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Marte_(planeta)" title="Marte (planeta) – aragoński" lang="an" hreflang="an" data-title="Marte (planeta)" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragoński" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D6%80%D5%A1%D5%BF_%D5%B4%D5%B8%D5%AC%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF_(%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BD)" title="Հրատ մոլորակ (Մարս) – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Հրատ մոլորակ (Մարս)" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Marti" title="Marti – arumuński" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Marti" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="arumuński" class="interlanguage-link-target">Armãneashti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/M%C3%A2rs_(plan%C3%A8ta)" title="Mârs (planèta) – franko-prowansalski" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Mârs (planèta)" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="franko-prowansalski" class="interlanguage-link-target">Arpetan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%B2_%E0%A6%97%E0%A7%8D%E0%A7%B0%E0%A6%B9" title="মঙ্গল গ্ৰহ – asamski" lang="as" hreflang="as" data-title="মঙ্গল গ্ৰহ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="asamski" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Marte_(planeta)" title="Marte (planeta) – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Marte (planeta)" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मंगल ग्रह – awadhi" lang="awa" hreflang="awa" data-title="मंगल ग्रह" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="awadhi" class="interlanguage-link-target">अवधी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Mbyja_Pyt%C3%A3" title="Mbyja Pytã – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Mbyja Pytã" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – awarski" lang="av" hreflang="av" data-title="Марс" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="awarski" class="interlanguage-link-target">Авар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – azerbejdżański" lang="az" hreflang="az" data-title="Mars" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbejdżański" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="مریخ – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مریخ" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – balijski" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Mars" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="balijski" class="interlanguage-link-target">Basa Bali</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%B2_%E0%A6%97%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%B9" title="মঙ্গল গ্রহ – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মঙ্গল গ্রহ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"><a href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" data-title="Mars" data-language-autonym="Banjar" data-language-local-name="banjar" class="interlanguage-link-target">Banjar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/H%C3%B3e-chhe%E2%81%BF" title="Hóe-chheⁿ – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Hóe-chheⁿ" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – baszkirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Марс" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baszkirski" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Марс" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Марс" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मंगल ग्रह – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मंगल ग्रह" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target">भोजपुरी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Marte" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Марс" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Mars_(Planet)" title="Mars (Planet) – bawarski" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Mars (Planet)" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bawarski" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%98%E0%BD%B2%E0%BD%82%E0%BC%8B%E0%BD%91%E0%BD%98%E0%BD%A2%E0%BC%8D" title="མིག་དམར། – tybetański" lang="bo" hreflang="bo" data-title="མིག་དམར།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="tybetański" class="interlanguage-link-target">བོད་ཡིག</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Mars" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Meurzh_(planedenn)" title="Meurzh (planedenn) – bretoński" lang="br" hreflang="br" data-title="Meurzh (planedenn)" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretoński" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D0%BC%D0%B0%D1%80_(%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B3)" title="Мигмар (гараг) – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Мигмар (гараг)" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target">Буряад</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mart_(planeta)" title="Mart (planeta) – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Mart (planeta)" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – czuwaski" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Марс" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="czuwaski" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – cebuański" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Mars" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuański" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeta)" title="Mars (planeta) – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Mars (planeta)" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Murongazuva" title="Murongazuva – shona" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Murongazuva" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="shona" class="interlanguage-link-target">ChiShona</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tum mw-list-item"><a href="https://tum.wikipedia.org/wiki/Chanya_la_Chivuvuzi" title="Chanya la Chivuvuzi – tumbuka" lang="tum" hreflang="tum" data-title="Chanya la Chivuvuzi" data-language-autonym="ChiTumbuka" data-language-local-name="tumbuka" class="interlanguage-link-target">ChiTumbuka</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – korsykański" lang="co" hreflang="co" data-title="Marte" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="korsykański" class="interlanguage-link-target">Corsu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Mawrth_(planed)" title="Mawrth (planed) – walijski" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Mawrth (planed)" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="walijski" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Mars_(planet)" title="Mars (planet) – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Mars (planet)" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="لمريخ – marokański arabski" lang="ary" hreflang="ary" data-title="لمريخ" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="marokański arabski" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – północnolapoński" lang="se" hreflang="se" data-title="Mars" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="północnolapoński" class="interlanguage-link-target">Davvisámegiella</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mars_(Planet)" title="Mars (Planet) – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Mars (Planet)" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nv mw-list-item"><a href="https://nv.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1az" title="Máaz – nawaho" lang="nv" hreflang="nv" data-title="Máaz" data-language-autonym="Diné bizaad" data-language-local-name="nawaho" class="interlanguage-link-target">Diné bizaad</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Mars_(planet)" title="Mars (planet) – dolnołużycki" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Mars (planet)" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="dolnołużycki" class="interlanguage-link-target">Dolnoserbski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मंगलग्रह – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="मंगलग्रह" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target">डोटेली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dz mw-list-item"><a href="https://dz.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%98%E0%BD%B2%E0%BD%82%E0%BC%8B%E0%BD%91%E0%BD%98%E0%BD%A2" title="མིག་དམར – dzongkha" lang="dz" hreflang="dz" data-title="མིག་དམར" data-language-autonym="ཇོང་ཁ" data-language-local-name="dzongkha" class="interlanguage-link-target">ཇོང་ཁ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Marss" title="Marss – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Marss" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CF%81%CE%B7%CF%82_(%CF%80%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%AE%CF%84%CE%B7%CF%82)" title="Άρης (πλανήτης) – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Άρης (πλανήτης)" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eml mw-list-item"><a href="https://eml.wikipedia.org/wiki/M%C3%A8rt" title="Mèrt – Emiliano-Romagnolo" lang="egl" hreflang="egl" data-title="Mèrt" data-language-autonym="Emiliàn e rumagnòl" data-language-local-name="Emiliano-Romagnolo" class="interlanguage-link-target">Emiliàn e rumagnòl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Mars" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – erzja" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Марс" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="erzja" class="interlanguage-link-target">Эрзянь</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Marte_(planeta)" title="Marte (planeta) – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Marte (planeta)" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Marso_(planedo)" title="Marso (planedo) – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Marso (planedo)" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Marti_(praneta)" title="Marti (praneta) – estremadurski" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Marti (praneta)" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="estremadurski" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Marte" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="مریخ – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="مریخ" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Mangalgrah" title="Mangalgrah – hindi fidżyjskie" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Mangalgrah" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="hindi fidżyjskie" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Mars_(gongustj%C3%B8rna)" title="Mars (gongustjørna) – farerski" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Mars (gongustjørna)" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="farerski" class="interlanguage-link-target">Føroyskt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Mars_(plan%C3%A8te)" title="Mars (planète) – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Mars (planète)" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeet)" title="Mars (planeet) – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Mars (planeet)" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Mart" title="Mart – friulski" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Mart" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="friulski" class="interlanguage-link-target">Furlan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Mars_(pl%C3%A1in%C3%A9ad)" title="Mars (pláinéad) – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Mars (pláinéad)" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Mart" title="Mart – manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Mart" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="manx" class="interlanguage-link-target">Gaelg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Corg" title="Corg – szkocki gaelicki" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Corg" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="szkocki gaelicki" class="interlanguage-link-target">Gàidhlig</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Marte" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%BB" title="Мингал – inguski" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Мингал" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="inguski" class="interlanguage-link-target">ГӀалгӀай</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E7%81%AB%E6%98%9F" title="火星 – gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="火星" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="gan" class="interlanguage-link-target">贛語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ki mw-list-item"><a href="https://ki.wikipedia.org/wiki/Maasi" title="Maasi – kikuju" lang="ki" hreflang="ki" data-title="Maasi" data-language-autonym="Gĩkũyũ" data-language-local-name="kikuju" class="interlanguage-link-target">Gĩkũyũ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="مريخ – giliański" lang="glk" hreflang="glk" data-title="مريخ" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="giliański" class="interlanguage-link-target">گیلکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%82%E0%AA%97%E0%AA%B3_(%E0%AA%97%E0%AB%8D%E0%AA%B0%E0%AA%B9)" title="મંગળ (ગ્રહ) – gudżarati" lang="gu" hreflang="gu" data-title="મંગળ (ગ્રહ)" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="gudżarati" class="interlanguage-link-target">ગુજરાતી</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B3" title="मंगळ – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="मंगळ" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goan Konkani" class="interlanguage-link-target">गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/F%C3%B3-s%C3%AAn" title="Fó-sên – hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Fó-sên" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="hakka" class="interlanguage-link-target">客家語 / Hak-kâ-ngî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xal mw-list-item"><a href="https://xal.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_%D2%BB%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B3" title="Марс һариг – kałmucki" lang="xal" hreflang="xal" data-title="Марс һариг" data-language-autonym="Хальмг" data-language-local-name="kałmucki" class="interlanguage-link-target">Хальмг</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%99%94%EC%84%B1" title="화성 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="화성" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Mars" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="hausa" class="interlanguage-link-target">Hausa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-haw mw-list-item"><a href="https://haw.wikipedia.org/wiki/H%C5%8Dk%C5%AB%CA%BBula" title="Hōkūʻula – hawajski" lang="haw" hreflang="haw" data-title="Hōkūʻula" data-language-autonym="Hawaiʻi" data-language-local-name="hawajski" class="interlanguage-link-target">Hawaiʻi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BD_(%D5%B4%D5%B8%D5%AC%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF)" title="Մարս (մոլորակ) – ormiański" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարս (մոլորակ)" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ormiański" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मंगल ग्रह – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मंगल ग्रह" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – górnołużycki" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Mars" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="górnołużycki" class="interlanguage-link-target">Hornjoserbsce</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Mars" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Marso" title="Marso – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Marso" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – ilokano" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Marte" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ilokano" class="interlanguage-link-target">Ilokano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Mars" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Marte_(planeta)" title="Marte (planeta) – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Marte (planeta)" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Mars" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target">Interlingue</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ik mw-list-item"><a href="https://ik.wikipedia.org/wiki/Kayuqtu%C4%A1lu_Ti%C4%A1igannia%C4%A1lu" title="Kayuqtuġlu Tiġiganniaġlu – inupiak" lang="ik" hreflang="ik" data-title="Kayuqtuġlu Tiġiganniaġlu" data-language-autonym="Iñupiatun" data-language-local-name="inupiak" class="interlanguage-link-target">Iñupiatun</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%C3%A6)" title="Марс (планетæ) – osetyjski" lang="os" hreflang="os" data-title="Марс (планетæ)" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="osetyjski" class="interlanguage-link-target">Ирон</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – khosa" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Mars" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="khosa" class="interlanguage-link-target">IsiXhosa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/UNotshezi" title="UNotshezi – zulu" lang="zu" hreflang="zu" data-title="UNotshezi" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="zulu" class="interlanguage-link-target">IsiZulu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Mars_(reikistjarna)" title="Mars (reikistjarna) – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Mars (reikistjarna)" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Marte_(astronomia)" title="Marte (astronomia) – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Marte (astronomia)" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%93%D7%99%D7%9D" title="מאדים – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="מאדים" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Mars" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Maar%C9%A9s%C9%A9" title="Maarɩsɩ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Maarɩsɩ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target">Kabɩyɛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%82%E0%B2%97%E0%B2%B3_(%E0%B2%97%E0%B3%8D%E0%B2%B0%E0%B2%B9)" title="ಮಂಗಳ (ಗ್ರಹ) – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಂಗಳ (ಗ್ರಹ)" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target">ಕನ್ನಡ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Marti" title="Marti – pampango" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Marti" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="pampango" class="interlanguage-link-target">Kapampangan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – karaczajsko-bałkarski" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Марс" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="karaczajsko-bałkarski" class="interlanguage-link-target">Къарачай-малкъар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A1%E1%83%98" title="მარსი – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მარსი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%88%D9%85" title="بوم – kaszmirski" lang="ks" hreflang="ks" data-title="بوم" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="kaszmirski" class="interlanguage-link-target">कॉशुर / کٲشُر</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – kaszubski" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Mars" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="kaszubski" class="interlanguage-link-target">Kaszëbsczi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Марс" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Meurth_(planet)" title="Meurth (planet) – kornijski" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Meurth (planet)" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornijski" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rw mw-list-item"><a href="https://rw.wikipedia.org/wiki/Umubumbe_wa_Mars" title="Umubumbe wa Mars – kinya-ruanda" lang="rw" hreflang="rw" data-title="Umubumbe wa Mars" data-language-autonym="Ikinyarwanda" data-language-local-name="kinya-ruanda" class="interlanguage-link-target">Ikinyarwanda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Mirihi" title="Mirihi – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Mirihi" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kv mw-list-item"><a href="https://kv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – komi" lang="kv" hreflang="kv" data-title="Марс" data-language-autonym="Коми" data-language-local-name="komi" class="interlanguage-link-target">Коми</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kg mw-list-item"><a href="https://kg.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – kongo" lang="kg" hreflang="kg" data-title="Mars" data-language-autonym="Kongo" data-language-local-name="kongo" class="interlanguage-link-target">Kongo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mas_(plan%C3%A8t)" title="Mas (planèt) – kreolski haitański" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Mas (planèt)" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="kreolski haitański" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Mars_(plan%C3%A8t)" title="Mars (planèt) – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Mars (planèt)" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Behram_(gerst%C3%AArk)" title="Behram (gerstêrk) – kurdyjski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Behram (gerstêrk)" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdyjski" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Марс" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Mars" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%94%E0%BA%B2%E0%BA%A7%E0%BA%AD%E0%BA%B1%E0%BA%87%E0%BA%84%E0%BA%B2%E0%BA%99" title="ດາວອັງຄານ – laotański" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ດາວອັງຄານ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="laotański" class="interlanguage-link-target">ລາວ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeta)" title="Mars (planeta) – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Mars (planeta)" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Marss_(plan%C4%93ta)" title="Marss (planēta) – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Marss (planēta)" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Mars_(Plan%C3%A9it)" title="Mars (Planéit) – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Mars (Planéit)" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – lezgijski" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Марс" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="lezgijski" class="interlanguage-link-target">Лезги</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Marsas_(planeta)" title="Marsas (planeta) – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Marsas (planeta)" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nia mw-list-item"><a href="https://nia.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – nias" lang="nia" hreflang="nia" data-title="Mars" data-language-autonym="Li Niha" data-language-local-name="nias" class="interlanguage-link-target">Li Niha</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Marte_(astronomia)" title="Marte (astronomia) – liguryjski" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Marte (astronomia)" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="liguryjski" class="interlanguage-link-target">Ligure</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeet)" title="Mars (planeet) – limburski" lang="li" hreflang="li" data-title="Mars (planeet)" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburski" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1rsi_(monz%C9%94%CC%81t%C9%94)" title="Mársi (monzɔ́tɔ) – lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Mársi (monzɔ́tɔ)" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="lingala" class="interlanguage-link-target">Lingála</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Marte" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"><a href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Mars_(planiettu)" title="Mars (planiettu) – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" data-title="Mars (planiettu)" data-language-autonym="Livvinkarjala" data-language-local-name="Livvi-Karelian" class="interlanguage-link-target">Livvinkarjala</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/mars" title="mars – lojban" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="mars" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="lojban" class="interlanguage-link-target">La .lojban.</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Marte_(pianeta)" title="Marte (pianeta) – lombardzki" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Marte (pianeta)" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombardzki" class="interlanguage-link-target">Lombard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Mars_(bolyg%C3%B3)" title="Mars (bolygó) – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Mars (bolygó)" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mad mw-list-item"><a href="https://mad.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – madurski" lang="mad" hreflang="mad" data-title="Mars" data-language-autonym="Madhurâ" data-language-local-name="madurski" class="interlanguage-link-target">Madhurâ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Марс (планета) – macedoński" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Марс (планета)" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macedoński" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Marsa_(planeta)" title="Marsa (planeta) – malgaski" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Marsa (planeta)" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaski" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%9A%E0%B5%8A%E0%B4%B5%E0%B5%8D%E0%B4%B5" title="ചൊവ്വ – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ചൊവ്വ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Marte_(pjaneta)" title="Marte (pjaneta) – maltański" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Marte (pjaneta)" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltański" class="interlanguage-link-target">Malti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%B3_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मंगळ ग्रह – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मंगळ ग्रह" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%AE%E1%83%98_(%E1%83%9E%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%90)" title="მოროხი (პლანეტა) – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მოროხი (პლანეტა)" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="مريخ – egipski arabski" lang="arz" hreflang="arz" data-title="مريخ" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="egipski arabski" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mnw mw-list-item"><a href="https://mnw.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%AC%E1%80%9B%E1%80%BA%E1%80%9E%E1%80%BA" title="မာရ်သ် – Mon" lang="mnw" hreflang="mnw" data-title="မာရ်သ်" data-language-autonym="ဘာသာမန်" data-language-local-name="Mon" class="interlanguage-link-target">ဘာသာမန်</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="مریخ – mazanderański" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="مریخ" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazanderański" class="interlanguage-link-target">مازِرونی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Marikh" title="Marikh – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Marikh" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%82%EA%AF%A9%EA%AF%84%EA%AF%A5%EA%AF%9B%EA%AF%84%EA%AF%A3%EA%AF%9B%EA%AF%84_%EA%AF%8A%EA%AF%84%EA%AF%A4" title="ꯂꯩꯄꯥꯛꯄꯣꯛꯄ ꯊꯄꯤ – manipuri" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯂꯩꯄꯥꯛꯄꯣꯛꯄ ꯊꯄꯤ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="manipuri" class="interlanguage-link-target">ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – minangkabu" lang="min" hreflang="min" data-title="Mars" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="minangkabu" class="interlanguage-link-target">Minangkabau</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/Hu%C5%8Di-s%C4%ADng" title="Huōi-sĭng – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Huōi-sĭng" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target">閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Marte_(planeta)" title="Marte (planeta) – mirandyjski" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Marte (planeta)" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="mirandyjski" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_(%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D1%82%D1%8F%D1%88%D1%82%D0%B5)" title="Марс (шары тяште) – moksza" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Марс (шары тяште)" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="moksza" class="interlanguage-link-target">Мокшень</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B3" title="Ангараг – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Ангараг" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%A1%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%B9%E1%80%82%E1%80%AB%E1%80%82%E1%80%BC%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%9F%E1%80%BA" title="အင်္ဂါဂြိုဟ် – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="အင်္ဂါဂြိုဟ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Chichilcitlalpol" title="Chichilcitlalpol – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Chichilcitlalpol" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target">Nāhuatl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcm mw-list-item"><a href="https://pcm.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – pidżyn nigeryjski" lang="pcm" hreflang="pcm" data-title="Mars" data-language-autonym="Naijá" data-language-local-name="pidżyn nigeryjski" class="interlanguage-link-target">Naijá</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Aceni" title="Aceni – fidżijski" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Aceni" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="fidżijski" class="interlanguage-link-target">Na Vosa Vakaviti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeet)" title="Mars (planeet) – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Mars (planeet)" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeet)" title="Mars (planeet) – dolnosaksoński" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Mars (planeet)" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="dolnosaksoński" class="interlanguage-link-target">Nedersaksies</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cr mw-list-item"><a href="https://cr.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Archives/%E1%92%A5%E1%90%A6%E1%91%B2%E1%90%A7%E1%91%96%E1%95%81" title="Wikipedia:Archives/ᒥᐦᑲᐧᑖᕁ – kri" lang="cr" hreflang="cr" data-title="Wikipedia:Archives/ᒥᐦᑲᐧᑖᕁ" data-language-autonym="Nēhiyawēwin / ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ" data-language-local-name="kri" class="interlanguage-link-target">Nēhiyawēwin / ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9" title="मङ्गल ग्रह – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मङ्गल ग्रह" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target">नेपाली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A5%81" title="इनाय्‌नगु – newarski" lang="new" hreflang="new" data-title="इनाय्‌नगु" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="newarski" class="interlanguage-link-target">नेपाल भाषा</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E7%81%AB%E6%98%9F" title="火星 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="火星" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – neapolitański" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Marte" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="neapolitański" class="interlanguage-link-target">Napulitano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nqo mw-list-item"><a href="https://nqo.wikipedia.org/wiki/%DF%A4%DF%90%DF%9E%DF%8E" title="ߤߐߞߎ – n’ko" lang="nqo" hreflang="nqo" data-title="ߤߐߞߎ" data-language-autonym="ߒߞߏ" data-language-local-name="n’ko" class="interlanguage-link-target">ߒߞߏ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – czeczeński" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Марс" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="czeczeński" class="interlanguage-link-target">Нохчийн</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – północnofryzyjski" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Mars" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="północnofryzyjski" class="interlanguage-link-target">Nordfriisk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Mars_(planet)" title="Mars (planet) – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Mars (planet)" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Planeten_Mars" title="Planeten Mars – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Planeten Mars" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Mars" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target">Nouormand</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Mars_(planete)" title="Mars (planete) – novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Mars (planete)" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="novial" class="interlanguage-link-target">Novial</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Mart_(planeta)" title="Mart (planeta) – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Mart (planeta)" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AE%E0%AC%99%E0%AD%8D%E0%AC%97%E0%AC%B3" title="ମଙ୍ଗଳ – orija" lang="or" hreflang="or" data-title="ମଙ୍ଗଳ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="orija" class="interlanguage-link-target">ଓଡ଼ିଆ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Maarsii" title="Maarsii – oromo" lang="om" hreflang="om" data-title="Maarsii" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="oromo" class="interlanguage-link-target">Oromoo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – uzbecki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Mars" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbecki" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%B2_(%E0%A8%97%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF)" title="ਮੰਗਲ (ਗ੍ਰਹਿ) – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮੰਗਲ (ਗ੍ਰਹਿ)" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="مریخ – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مریخ" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="مريخ – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="مريخ" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Maarz" title="Maarz – jamajski" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Maarz" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="jamajski" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%97%E1%9E%96%E1%9E%A2%E1%9E%84%E1%9F%92%E1%9E%82%E1%9E%B6%E1%9E%9A" title="ភពអង្គារ – khmerski" lang="km" hreflang="km" data-title="ភពអង្គារ" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="khmerski" class="interlanguage-link-target">ភាសាខ្មែរ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Mart_(pianeta)" title="Mart (pianeta) – piemoncki" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Mart (pianeta)" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piemoncki" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Mars_(Planet)" title="Mars (Planet) – dolnoniemiecki" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Mars (Planet)" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="dolnoniemiecki" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Marte_(planeta)" title="Marte (planeta) – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Marte (planeta)" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Mars_(planeta)" title="Mars (planeta) – karakałpacki" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Mars (planeta)" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="karakałpacki" class="interlanguage-link-target">Qaraqalpaqsha</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Merih" title="Merih – krymskotatarski" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Merih" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="krymskotatarski" class="interlanguage-link-target">Qırımtatarca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ty mw-list-item"><a href="https://ty.wikipedia.org/wiki/Feti%E2%80%99a_%E2%80%99ura" title="Feti’a ’ura – tahitański" lang="ty" hreflang="ty" data-title="Feti’a ’ura" data-language-autonym="Reo tahiti" data-language-local-name="tahitański" class="interlanguage-link-target">Reo tahiti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ksh mw-list-item"><a href="https://ksh.wikipedia.org/wiki/Mars_(Planet)" title="Mars (Planet) – gwara kolońska" lang="ksh" hreflang="ksh" data-title="Mars (Planet)" data-language-autonym="Ripoarisch" data-language-local-name="gwara kolońska" class="interlanguage-link-target">Ripoarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Marte_(planet%C4%83)" title="Marte (planetă) – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Marte (planetă)" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Manjor" title="Manjor – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Manjor" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target">Romani čhib</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Mars_(planet)" title="Mars (planet) – retoromański" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Mars (planet)" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="retoromański" class="interlanguage-link-target">Rumantsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Awqakuq" title="Awqakuq – keczua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Awqakuq" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="keczua" class="interlanguage-link-target">Runa Simi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Марс (планета) – rusiński" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Марс (планета)" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="rusiński" class="interlanguage-link-target">Русиньскый</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Марс" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – jakucki" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Марс" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="jakucki" class="interlanguage-link-target">Саха тыла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%83" title="मङ्गलः – sanskryt" lang="sa" hreflang="sa" data-title="मङ्गलः" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="sanskryt" class="interlanguage-link-target">संस्कृतम्</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%B4%E1%B1%A4%E1%B1%A8%E1%B1%9F%E1%B1%B9_%E1%B1%AE%E1%B1%B8%E1%B1%9C%E1%B1%AE%E1%B1%9E" title="ᱴᱤᱨᱟᱹ ᱮᱸᱜᱮᱞ – santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱴᱤᱨᱟᱹ ᱮᱸᱜᱮᱞ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="santali" class="interlanguage-link-target">ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="مریخ – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="مریخ" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target">سرائیکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Marte_(praneta)" title="Marte (praneta) – sardyński" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Marte (praneta)" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardyński" class="interlanguage-link-target">Sardu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Maurs" title="Maurs – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Maurs" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target">Scots</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – fryzyjski saterlandzki" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Mars" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="fryzyjski saterlandzki" class="interlanguage-link-target">Seeltersk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Marsi" title="Marsi – albański" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Marsi" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albański" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Marti_(pianeta)" title="Marti (pianeta) – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Marti (pianeta)" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%85%E0%B6%9F%E0%B7%84%E0%B6%BB%E0%B7%94_%E0%B6%9C%E0%B7%8A%E2%80%8D%E0%B6%BB%E0%B7%84%E0%B6%BD%E0%B7%9C%E0%B7%80" title="අඟහරු ග්‍රහලොව – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="අඟහරු ග්‍රහලොව" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target">සිංහල</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Mars" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D9%8A%D8%AE" title="مريخ – sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="مريخ" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sindhi" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Mars" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Mars" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%94%D0%B8" title="Арєи – cerkiewnosłowiański" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Арєи" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="cerkiewnosłowiański" class="interlanguage-link-target">Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – śląski" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Mars" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="śląski" class="interlanguage-link-target">Ślůnski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Farraare" title="Farraare – somalijski" lang="so" hreflang="so" data-title="Farraare" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="somalijski" class="interlanguage-link-target">Soomaaliga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85_(%DA%AF%DB%95%DA%95%DB%95%D8%B3%D8%AA%DB%8E%D8%B1%DB%95)" title="بارام (گەڕەستێرە) – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="بارام (گەڕەستێرە)" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Марс" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Mars" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – sundajski" lang="su" hreflang="su" data-title="Mars" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="sundajski" class="interlanguage-link-target">Sunda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Mars" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Mars_(planet)" title="Mars (planet) – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Mars (planet)" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Marte" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%9A%E0%AF%86%E0%AE%B5%E0%AF%8D%E0%AE%B5%E0%AE%BE%E0%AE%AF%E0%AF%8D_(%E0%AE%95%E0%AF%8B%E0%AE%B3%E0%AF%8D)" title="செவ்வாய் (கோள்) – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="செவ்வாய் (கோள்)" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Imzwi%C9%A3" title="Imzwiɣ – tashelhiyt" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Imzwiɣ" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="tashelhiyt" class="interlanguage-link-target">Taclḥit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Mezwe%C9%A3" title="Mezweɣ – kabylski" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Mezweɣ" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabylski" class="interlanguage-link-target">Taqbaylit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Марс (планета) – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Марс (планета)" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%85%E0%B0%82%E0%B0%97%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B0%95%E0%B1%81%E0%B0%A1%E0%B1%81" title="అంగారకుడు – telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="అంగారకుడు" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="telugu" class="interlanguage-link-target">తెలుగు</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%94%E0%B8%B2%E0%B8%A7%E0%B8%AD%E0%B8%B1%E0%B8%87%E0%B8%84%E0%B8%B2%E0%B8%A3" title="ดาวอังคาร – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="ดาวอังคาร" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%85" title="Миррих – tadżycki" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Миррих" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="tadżycki" class="interlanguage-link-target">Тоҷикӣ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chr mw-list-item"><a href="https://chr.wikipedia.org/wiki/%E1%8E%B9%E1%8F%8F" title="ᎹᏏ – czirokeski" lang="chr" hreflang="chr" data-title="ᎹᏏ" data-language-autonym="ᏣᎳᎩ" data-language-local-name="czirokeski" class="interlanguage-link-target">ᏣᎳᎩ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%85%E0%B2%82%E0%B2%97%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B2%95" title="ಅಂಗಾರಕ – tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಅಂಗಾರಕ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="tulu" class="interlanguage-link-target">ತುಳು</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Mars" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – turkmeński" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Mars" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="turkmeński" class="interlanguage-link-target">Türkmençe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/Mat" title="Mat – tyap" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="Mat" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="tyap" class="interlanguage-link-target">Tyap</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tyv mw-list-item"><a href="https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – tuwiński" lang="tyv" hreflang="tyv" data-title="Марс" data-language-autonym="Тыва дыл" data-language-local-name="tuwiński" class="interlanguage-link-target">Тыва дыл</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс – udmurcki" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Марс" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="udmurcki" class="interlanguage-link-target">Удмурт</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobry artykuł"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Марс (планета) – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Марс (планета)" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE" title="مریخ – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مریخ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3" title="مارس – ujgurski" lang="ug" hreflang="ug" data-title="مارس" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ujgurski" class="interlanguage-link-target">ئۇيغۇرچە / Uyghurche</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Ndaundeiqfeiz" title="Ndaundeiqfeiz – czuang" lang="za" hreflang="za" data-title="Ndaundeiqfeiz" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="czuang" class="interlanguage-link-target">Vahcuengh</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Marte_(astronomia)" title="Marte (astronomia) – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Marte (astronomia)" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target">Vèneto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – wepski" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Mars" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="wepski" class="interlanguage-link-target">Vepsän kel’</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Sao_H%E1%BB%8Fa" title="Sao Hỏa – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Sao Hỏa" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Mard" title="Mard – wolapik" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Mard" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="wolapik" class="interlanguage-link-target">Volapük</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Marss" title="Marss – võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Marss" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="võro" class="interlanguage-link-target">Võro</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/M%C3%A5ss_(planete)" title="Måss (planete) – waloński" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Måss (planete)" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="waloński" class="interlanguage-link-target">Walon</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E7%86%92%E6%83%91" title="熒惑 – chiński klasyczny" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="熒惑" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="chiński klasyczny" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Mars_(planete)" title="Mars (planete) – zachodnioflamandzki" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Mars (planete)" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="zachodnioflamandzki" class="interlanguage-link-target">West-Vlams</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Marte" title="Marte – waraj" lang="war" hreflang="war" data-title="Marte" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waraj" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wo mw-list-item"><a href="https://wo.wikipedia.org/wiki/Maas" title="Maas – wolof" lang="wo" hreflang="wo" data-title="Maas" data-language-autonym="Wolof" data-language-local-name="wolof" class="interlanguage-link-target">Wolof</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E7%81%AB%E6%98%9F" title="火星 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="火星" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="medal"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%93%D7%99%D7%9D" title="מאדים – jidysz" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מאדים" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidysz" class="interlanguage-link-target">ייִדיש</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1rs%C3%AC" title="Mársì – joruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Mársì" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="joruba" class="interlanguage-link-target">Yorùbá</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E7%81%AB%E6%98%9F" title="火星 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="火星" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – Dimli" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Mars" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Dimli" class="interlanguage-link-target">Zazaki</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Mars_(planete)" title="Mars (planete) – zelandzki" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Mars (planete)" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="zelandzki" class="interlanguage-link-target">Zeêuws</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Marsos" title="Marsos – żmudzki" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Marsos" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="żmudzki" class="interlanguage-link-target">Žemaitėška</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%81%AB%E6%98%9F" title="火星 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="火星" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target">中文</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ann mw-list-item"><a href="https://ann.wikipedia.org/wiki/Maas" title="Maas – obolo" lang="ann" hreflang="ann" data-title="Maas" data-language-autonym="Obolo" data-language-local-name="obolo" class="interlanguage-link-target">Obolo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Marih" title="Marih – betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Marih" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="betawi" class="interlanguage-link-target">Betawi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Mars" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target">Batak Mandailing</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Mars" title="Mars – tałyski" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Mars" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="tałyski" class="interlanguage-link-target">Tolışi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zgh mw-list-item"><a href="https://zgh.wikipedia.org/wiki/%E2%B5%89%E2%B5%8E%E2%B5%A3%E2%B5%A1%E2%B5%89%E2%B5%96" title="ⵉⵎⵣⵡⵉⵖ – standardowy marokański tamazight" lang="zgh" hreflang="zgh" data-title="ⵉⵎⵣⵡⵉⵖ" data-language-autonym="ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ" data-language-local-name="standardowy marokański tamazight" class="interlanguage-link-target">ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q111#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Mars" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c">Artykuł</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Mars" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t">Dyskusja</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >polski </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Mars">Czytaj</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v">Edytuj</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e">Edytuj kod źródłowy</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h">Wyświetl historię</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Narzędzia </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Mars">Czytaj</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v">Edytuj</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e">Edytuj kod źródłowy</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&action=history">Wyświetl historię</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Mars" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j">Linkujące</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Mars" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k">Zmiany w linkowanych</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u">Prześlij plik</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&oldid=76381268" title="Stały link do tej wersji tej strony">Link do tej wersji</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony">Informacje o tej stronie</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Mars&id=76381268&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę">Cytowanie tego artykułu</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMars">Zobacz skrócony adres URL</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMars">Pobierz kod QR</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Mars">Utwórz książkę</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Mars&action=show-download-screen">Pobierz jako PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Mars&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p">Wersja do druku</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Mars" hreflang="en">Wikimedia Commons</a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Mars" hreflang="pl">Wikicytaty</a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikivoyage mw-list-item"><a href="https://pl.wikivoyage.org/wiki/Mars" hreflang="pl">Wikipodróże</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q111" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g">Element Wikidanych</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-featured-article" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Wikipedia:Artyku%C5%82y_na_Medal" title="Ten artykuł został wyróżniony statusem „Artykułu na Medal”. Kliknij, aby dowiedzieć się więcej."><img alt="Artykuł na Medal" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Wikimedal_POL.svg/20px-Wikimedal_POL.svg.png" decoding="async" width="16" height="26" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Wikimedal_POL.svg/40px-Wikimedal_POL.svg.png 1.5x" data-file-width="74" data-file-height="120" /></a></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><div class="noprint noexcerpt disambig navigation-not-searchable" style="line-height:1.5em; padding: 3px 6px; background-color: var(--background-color-interactive-subtle, #f8f9fa); color: inherit; border-bottom: 1px solid var(--border-color-subtle, #c8ccd1); font-size: 95%; margin-bottom: 1em; display: flex; gap: 4px; align-items: center;"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_ujednoznaczniaj%C4%85ca" title="Inne znaczenia"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/40px-Disambig.svg.png" decoding="async" width="25" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Disambig.svg/60px-Disambig.svg.png 2x" data-file-width="230" data-file-height="183" /></a>Ten artykuł dotyczy planety. Zobacz też: <a href="/wiki/Mars_(ujednoznacznienie)" class="mw-disambig" title="Mars (ujednoznacznienie)">inne znaczenia tego słowa</a>.</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65549675">.mw-parser-output .infobox.planeta .naglowek{background:#B9C5FF;text-align:center;border:1px solid #aaa}.mw-parser-output .infobox.planeta-Mars .naglowek{background:#E8AB79}.mw-parser-output .infobox.planeta-Jowisz .naglowek{background:#FFC8A0}.mw-parser-output .infobox.planeta-Saturn .naglowek{background:#E7CBB4}.mw-parser-output .infobox.planeta-Uran .naglowek{background:#B6CED6}.mw-parser-output .infobox.planeta-Neptun .naglowek{background:#97C3F4}.mw-parser-output .infobox.planeta-Merkury .naglowek{background:#D8C2AD}.mw-parser-output .infobox.planeta-Wenus .naglowek{background:#EFEBE2}.mw-parser-output .infobox.planeta-Ziemia .naglowek{background:#B0C4DE}</style> <table class="infobox planeta planeta-Mars"> <caption class="naglowek"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r75562627">.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex{display:flex;justify-content:flex-start;align-items:center;gap:4px}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-ikona{flex-grow:0;flex-shrink:0;font-size:7px;max-width:40px;overflow:hidden}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-tekst{flex-grow:1}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-1{font-weight:bold}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-2{font-style:italic}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-3{font-style:italic;font-size:90%}</style><div class="iboxt-1">Mars</div> </caption> <tbody><tr> <td colspan="2" style="text-align:center; border-bottom:1px solid #aaa;"><a href="/wiki/Plik:Mars_symbol_(bold).svg" class="mw-file-description" title="Astronomiczny symbol Marsa: Kółko ze strzałką zwróconą w górną prawą stronę."><img alt="♂" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Mars_symbol_%28bold%29.svg/24px-Mars_symbol_%28bold%29.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Mars_symbol_%28bold%29.svg/36px-Mars_symbol_%28bold%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Mars_symbol_%28bold%29.svg/48px-Mars_symbol_%28bold%29.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a> </td></tr> <tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><a href="/wiki/Plik:Mars_Valles_Marineris.jpeg" class="mw-file-description" title="Zdjęcie Marsa zrobione przez sondę Viking 1"><img alt="Ilustracja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Mars_Valles_Marineris.jpeg/250px-Mars_Valles_Marineris.jpeg" decoding="async" width="240" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Mars_Valles_Marineris.jpeg/500px-Mars_Valles_Marineris.jpeg 1.5x" data-file-width="1552" data-file-height="1552" /></a> Zdjęcie Marsa zrobione przez sondę Viking 1 </td></tr> <tr> <th>Odkrywca </th> <td> nieznany; planeta znana w <a href="/wiki/Staro%C5%BCytno%C5%9B%C4%87" title="Starożytność">starożytności</a><a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr class="naglowek" style="font-weight:bold;"> <td colspan="2">Charakterystyka orbity (<a href="/wiki/Epoka_(astronomia)" title="Epoka (astronomia)">J2000</a>) </td></tr> <tr> <th>Ciało centralne </th> <td> <a href="/wiki/S%C5%82o%C5%84ce" title="Słońce">Słońce</a> </td></tr> <tr> <th>Półoś wielka </th> <td> 2,2792×1011 m 1,52366231 <a href="/wiki/Jednostka_astronomiczna" title="Jednostka astronomiczna">au</a><a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th>Obwód orbity </th> <td> 1,429 <a href="/wiki/Tera" title="Tera">Tm</a> 9,553 au </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Ekscentryczno%C5%9B%C4%87_(fizyka)" title="Ekscentryczność (fizyka)">Mimośród</a> </th> <td> 0,09341233<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Apsyda_(astronomia)" title="Apsyda (astronomia)">Perycentrum</a> </th> <td> 2,0662×1011 m 1,3814 <a href="/wiki/Jednostka_astronomiczna" title="Jednostka astronomiczna">au</a><a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Apsyda_(astronomia)" title="Apsyda (astronomia)">Apocentrum</a> </th> <td> 2,4923×1011 m 1,6660 <a href="/wiki/Jednostka_astronomiczna" title="Jednostka astronomiczna">au</a><a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Okres_orbitalny" title="Okres orbitalny">Okres orbitalny</a> </th> <td> 686,980 <a href="/wiki/Doba" title="Doba">d</a> (1,881 roku)<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Synodyczny_okres_obiegu" title="Synodyczny okres obiegu">Synodyczny okres obiegu</a> </th> <td> 779,94<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> (2,135 roku) </td></tr> <tr> <th>Prędkość ruchu </th> <td> 21,97–26,50 km/s 24,07 km/s<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/D%C5%82ugo%C5%9B%C4%87_w%C4%99z%C5%82a_wst%C4%99puj%C4%85cego" title="Długość węzła wstępującego">Długość węzła wstępującego</a> </th> <td> 49,57854°<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Argument_perycentrum" title="Argument perycentrum">Argument perycentrum</a> </th> <td> 286,4623°<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Inklinacja" title="Inklinacja">Nachylenie orbity</a> </th> <td> względem <a href="/wiki/Ekliptyka" title="Ekliptyka">ekliptyki</a>: 1,850°<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr class="naglowek" style="font-weight:bold;"> <td colspan="2">Charakterystyka fizyczna </td></tr> <tr> <th>Typ planety </th> <td> <a href="/wiki/Planeta_skalista" title="Planeta skalista">planeta skalista</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Masa_(fizyka)" title="Masa (fizyka)">Masa</a> </th> <td> 6,4171×1023 kg (0,107 <a href="/wiki/Masa_Ziemi" title="Masa Ziemi">M🜨</a>)<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Promie%C5%84_(geometria)" title="Promień (geometria)">Promień</a> </th> <td> 3389,5 km (0,532 <a href="/wiki/Promie%C5%84_Ziemi" title="Promień Ziemi">R🜨</a>)<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th>Promień równikowy </th> <td> 3396,2 km<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th>Promień biegunowy </th> <td> 3376,2 km<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Sp%C5%82aszczenie" title="Spłaszczenie">Spłaszczenie</a> </th> <td> 0,00589<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th>Pole powierzchni </th> <td> 1,448×108 km² (0,284 Ziemi) </td></tr> <tr> <th>Objętość </th> <td> 1,6318×1011 km³ (0,151 Ziemi)<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/G%C4%99sto%C5%9B%C4%87" title="Gęstość">Gęstość</a> </th> <td> 3933 kg/m³<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Okres_obrotu" title="Okres obrotu">Okres obrotu</a> </th> <td> 24,6229 <a href="/wiki/Godzina" title="Godzina">h</a><a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> (24 h 37 min) </td></tr> <tr> <th>Prędkość obrotu </th> <td> na równiku: 868,22 km/h 0,24117 </td></tr> <tr> <th>Nachylenie osi obrotu </th> <td> 25,19°<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Przyspieszenie_grawitacyjne" title="Przyspieszenie grawitacyjne">Przyspieszenie grawitacyjne</a> </th> <td> 3,71 m/s² (0,379 <a href="/wiki/Przyspieszenie_ziemskie" title="Przyspieszenie ziemskie">g</a>)<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Pr%C4%99dko%C5%9B%C4%87_ucieczki" title="Prędkość ucieczki">Prędkość ucieczki</a> </th> <td> 5,03 km/s<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Albedo" title="Albedo">Albedo</a> </th> <td> 0,170<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Temperatura" title="Temperatura">Temperatura</a> powierzchni </th> <td> −140,15–19,85 °C średnio: –63,15 <a href="/wiki/Skala_Celsjusza" title="Skala Celsjusza">°C</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Naturalny_satelita" title="Naturalny satelita">Satelity naturalne</a> </th> <td> 2 (<a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Marsa" title="Księżyce Marsa">księżyce Marsa</a>) </td></tr> <tr class="naglowek" style="font-weight:bold;"> <td colspan="2">Charakterystyka <a href="/wiki/Atmosfera" title="Atmosfera">atmosfery</a> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/Ci%C5%9Bnienie_atmosferyczne" title="Ciśnienie atmosferyczne">Ciśnienie atmosferyczne</a> </th> <td> 400–870 <a href="/wiki/Paskal" title="Paskal">Pa</a> średnio: 636 Pa<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a> </td></tr> <tr> <th>Skład atmosfery </th> <td> <ul><li><a href="/wiki/Dwutlenek_w%C4%99gla" title="Dwutlenek węgla">Dwutlenek węgla</a>: 95,32%</li> <li><a href="/wiki/Azot" title="Azot">Azot</a>: 2,7%</li> <li><a href="/wiki/Argon" title="Argon">Argon</a>: 1,6%</li> <li><a href="/wiki/Tlen" title="Tlen">Tlen</a>: 0,13%</li> <li><a href="/wiki/Tlenek_w%C4%99gla" title="Tlenek węgla">Tlenek węgla</a>: 0,07%</li> <li>Pozostałe: <a href="/wiki/Para_wodna" title="Para wodna">para wodna</a>, <a href="/wiki/Tlenek_azotu" title="Tlenek azotu">tlenek azotu</a>, <a href="/wiki/Neon_(pierwiastek)" title="Neon (pierwiastek)">neon</a>, <a href="/wiki/Ci%C4%99%C5%BCka_woda" title="Ciężka woda">HDO</a>, <a href="/wiki/Krypton" title="Krypton">krypton</a>, <a href="/wiki/Ksenon" title="Ksenon">ksenon</a></li></ul> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mars_(planet)" title="Commons"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/60px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mars_(planet)" class="extiw" title="commons:Category:Mars (planet)">Multimedia w Wikimedia Commons</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> Mars – czwarta od <a href="/wiki/S%C5%82o%C5%84ce" title="Słońce">Słońca</a> <a href="/wiki/Planeta" title="Planeta">planeta</a> <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny" title="Układ Słoneczny">Układu Słonecznego</a>. Krąży między orbitą <a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemi</a> a <a href="/wiki/Pas_planetoid" title="Pas planetoid">pasem planetoid</a> dzielącym go od orbity <a href="/wiki/Jowisz" title="Jowisz">Jowisza</a>. Planeta została nazwana od imienia rzymskiego boga wojny – <a href="/wiki/Mars_(mitologia)" title="Mars (mitologia)">Marsa</a>, ze względu na <a href="/wiki/Barwa" title="Barwa">barwę</a>, która przy obserwacji z <a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemi</a> wydaje się rdzawo-czerwona i kojarzyła się starożytnym <a href="/wiki/Rzymianie" class="mw-disambig" title="Rzymianie">Rzymianom</a> z pożogą wojenną. Odcień ten bierze się od <a href="/wiki/Tlenki_%C5%BCelaza" title="Tlenki żelaza">tlenków żelaza</a> pokrywających powierzchnię. Mars jest <a href="/wiki/Planeta_wewn%C4%99trzna" title="Planeta wewnętrzna">planetą wewnętrzną</a> z cienką <a href="/wiki/Atmosfera" title="Atmosfera">atmosferą</a>, o powierzchni usianej <a href="/wiki/Krater_uderzeniowy" title="Krater uderzeniowy">kraterami uderzeniowymi</a>, podobnie jak powierzchnia <a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc" title="Księżyc">Księżyca</a> i wielu innych ciał <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny" title="Układ Słoneczny">Układu Słonecznego</a>. Powierzchnia wykazuje formy podobne do ziemskich: <a href="/wiki/Wulkan" title="Wulkan">wulkany</a>, <a href="/wiki/Dolina" title="Dolina">doliny</a>, <a href="/wiki/Kanion" class="mw-disambig" title="Kanion">kaniony</a>, <a href="/wiki/Pustynia" title="Pustynia">pustynie</a> i polarne czapy lodowe. Okres obrotu wokół własnej osi jest niewiele dłuższy niż ziemski i wynosi 24,6229 godziny (24 h 37 m 22 s). Na Marsie znajduje się najwyższe <a href="/wiki/Wzniesienie" title="Wzniesienie">wzniesienie</a> w Układzie Słonecznym – <a href="/wiki/Olympus_Mons" title="Olympus Mons">Olympus Mons</a> i największy kanion – <a href="/wiki/Valles_Marineris" title="Valles Marineris">Valles Marineris</a>. Gładki obszar równinny <a href="/wiki/Vastitas_Borealis" title="Vastitas Borealis">Vastitas Borealis</a> na półkuli północnej, który obejmuje 40% powierzchni planety, może być pozostałością ogromnego uderzenia<a href="#cite_note-northcraterguard-2">[2]</a>. W przeciwieństwie do <a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemi</a>, Mars jest mało aktywny <a href="/wiki/Geologia" title="Geologia">geologicznie</a> i nie zachodzą na nim zjawiska <a href="/wiki/Tektonika_p%C5%82yt" title="Tektonika płyt">tektoniczne</a>. Do czasu pierwszego przelotu sondy <a href="/wiki/Mariner_4" title="Mariner 4">Mariner 4</a> obok Marsa w 1965 roku spekulowano na temat obecności ciekłej <a href="/wiki/Woda" title="Woda">wody</a> na powierzchni <a href="/wiki/Planeta" title="Planeta">planety</a>. Podstawą spekulacji były obserwowane okresowe zmiany jasności obszarów powierzchni, w szczególności w pobliżu biegunów, które w <a href="/w/index.php?title=Obserwacja_teleskopowa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Obserwacja teleskopowa (strona nie istnieje)">obserwacjach teleskopowych</a> wydawały się <a href="/wiki/Morze" title="Morze">morzami</a> i <a href="/wiki/Kontynent" title="Kontynent">kontynentami</a>. Długie ciemne linie na powierzchni, nazwane <a href="/wiki/Kana%C5%82y_marsja%C5%84skie" title="Kanały marsjańskie">kanałami marsjańskimi</a>, były interpretowane przez niektórych jako kanały nawadniające wybudowane przez <a href="/w/index.php?title=Istoty_rozumne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Istoty rozumne (strona nie istnieje)">istoty rozumne</a><a href="#cite_note-lotykosmiczne-3">[3]</a>. Później uznano, że za tę interpretację odpowiada złudzenie optyczne, ale spośród planet <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny" title="Układ Słoneczny">Układu Słonecznego</a> poza <a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemią</a> to Mars pozostaje najlepszym kandydatem, jeśli chodzi o występowanie <a href="/wiki/Woda" title="Woda">wody</a>, a tym samym warunków do życia<a href="#cite_note-water-4">[4]</a>. Dane geologiczne zebrane przez bezzałogowe misje sugerują, że Mars miał kiedyś duże zasoby wody powierzchniowej, a małe wypływy wód podobne do gejzerów mogły występować w ciągu ostatniej dekady<a href="#cite_note-marswater-5">[5]</a>. W roku 2005 dane radarowe wykazały obecność dużych ilości lodu zarówno na biegunach<a href="#cite_note-specials1-6">[6]</a><a href="#cite_note-webster_beasley05-7">[7]</a>, jak i na średnich szerokościach geograficznych<a href="#cite_note-jsg.utexas.edu-8">[8]</a><a href="#cite_note-esa050221-9">[9]</a>. Lądownik <a href="/wiki/Phoenix_(sonda_kosmiczna)" title="Phoenix (sonda kosmiczna)">Phoenix</a> 31 lipca 2008 roku stwierdził bezpośrednio obecność wody w próbce <a href="/wiki/Regolit" title="Regolit">regolitu</a> pobranej w okolicach biegunowych<a href="#cite_note-spacecraft1-10">[10]</a>. 28 września 2015 roku NASA ogłosiła, że znaleziono dowody na obecność ciekłej słonej wody na powierzchni. W miesiącach letnich woda w stanie ciekłym spływa ze zboczy kanionów i ścian kraterów w postaci strug i pozostawia ciemne plamy, które mogą mieć długość do kilkuset metrów. Zdaniem badaczy, istnienie wody na Marsie wskazuje na możliwość istnienia tam życia<a href="#cite_note-NASA_flowing_water-11">[11]</a>. Mars ma dwa księżyce, <a href="/wiki/Fobos_(ksi%C4%99%C5%BCyc)" title="Fobos (księżyc)">Fobosa</a> i <a href="/wiki/Deimos_(ksi%C4%99%C5%BCyc)" title="Deimos (księżyc)">Deimosa</a>, małe i o nieregularnych kształtach. Prawdopodobnie powstały z materii wyrzuconej z Marsa w wyniku wielkich uderzeń w początkach istnienia planety. Mars ma także <a href="/wiki/Lista_planetoid_troja%C5%84skich_Marsa" title="Lista planetoid trojańskich Marsa">planetoidy trojańskie</a>, takie jak <a href="/wiki/(5261)_Eureka" title="(5261) Eureka">(5261) Eureka</a>, krążące w pobliżu punktów równowagi grawitacyjnej na orbicie planety wokół Słońca. Wokół Marsa krąży osiem sztucznych satelitów, <a href="/wiki/2001_Mars_Odyssey" title="2001 Mars Odyssey">2001 Mars Odyssey</a>, <a href="/wiki/Mars_Express" title="Mars Express">Mars Express</a>, <a href="/wiki/Mars_Reconnaissance_Orbiter" title="Mars Reconnaissance Orbiter">Mars Reconnaissance Orbiter</a>, <a href="/wiki/Mars_Orbiter_Mission" title="Mars Orbiter Mission">Mars Orbiter Mission</a>, <a href="/wiki/Mars_Atmosphere_and_Volatile_Evolution" title="Mars Atmosphere and Volatile Evolution">MAVEN</a>, <a href="/wiki/ExoMars" title="ExoMars">ExoMars</a> Trace Gas Orbiter, <a href="/wiki/Al_Amal" title="Al Amal">Al Amal</a> i <a href="/wiki/Tianwen-1" title="Tianwen-1">Tianwen-1</a>. Na powierzchni znajdują się aktywne łaziki <a href="/wiki/Curiosity_Rover" title="Curiosity Rover">Curiosity</a>, <a href="/wiki/Perseverance_(%C5%82azik)" title="Perseverance (łazik)">Perseverance</a> oraz kilka nieczynnych łazików i lądowników z zarówno udanych, jak i nieudanych misji (stan na kwiecień 2024). Marsa łatwo dostrzec z Ziemi nawet gołym okiem. W <a href="/wiki/Wielka_opozycja" title="Wielka opozycja">wielkiej opozycji</a> względem Słońca jego <a href="/wiki/Obserwowana_wielko%C5%9B%C4%87_gwiazdowa" title="Obserwowana wielkość gwiazdowa">jasność</a> osiąga −2,91<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a>; jasnością przewyższają go wówczas tylko <a href="/wiki/Jowisz" title="Jowisz">Jowisz</a>, <a href="/wiki/Wenus" title="Wenus">Wenus</a>, Księżyc oraz Słońce. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Warunki_fizyczne">Warunki fizyczne</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Warunki fizyczne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Warunki fizyczne">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_Earth_Comparison.png" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Dwie planety przedstawione jako kule, Ziemia ma dwukrotnie większą średnicę." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Mars_Earth_Comparison.png/250px-Mars_Earth_Comparison.png" decoding="async" width="220" height="135" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Mars_Earth_Comparison.png/330px-Mars_Earth_Comparison.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Mars_Earth_Comparison.png/500px-Mars_Earth_Comparison.png 2x" data-file-width="748" data-file-height="460" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemia</a> i Mars w skali</figcaption></figure> Mars ma promień równy około połowy promienia Ziemi, około 15% objętości Ziemi, a przy tym 11% jej masy, co oznacza, że jego gęstość jest nieco mniejsza niż Ziemi. Jego powierzchnia jest tylko nieznacznie mniejsza niż całkowita powierzchnia ziemskich lądów<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a>. Chociaż Mars jest większy i masywniejszy niż <a href="/wiki/Merkury" title="Merkury">Merkury</a>, ma mniejszą gęstość. W efekcie na powierzchni obu planet występuje niemal identyczne natężenie pola grawitacyjnego. Rozmiary Marsa są pośrednie pomiędzy Ziemią a <a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc" title="Księżyc">Księżycem</a>. Rdzawoczerwony kolor powierzchni pochodzi od znajdującego się na powierzchni <a href="/wiki/Hematyt" title="Hematyt">hematytu</a><a href="#cite_note-rust-12">[12]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Geologia">Geologia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Geologia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Geologia">edytuj kod</a>]</div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Geologia_Marsa" title="Geologia Marsa">Geologia Marsa</a>.</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_interior.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Przekrój Marsa, ukazujący warstwy wewnętrzne." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Mars_interior.jpg/250px-Mars_interior.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Mars_interior.jpg/330px-Mars_interior.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Mars_interior.jpg/500px-Mars_interior.jpg 2x" data-file-width="5000" data-file-height="5000" /></a><figcaption>Mars przypomina budową Ziemię: pod skorupą prawdopodobnie znajduje się gruby płaszcz, a w głębi jądro złożone głównie z żelaza</figcaption></figure> Na podstawie obserwacji orbitalnych oraz badań <a href="/wiki/Meteoryt_marsja%C5%84ski" title="Meteoryt marsjański">meteorytów marsjańskich</a> wydaje się, że powierzchnia Marsa jest złożona głównie z <a href="/wiki/Bazalt" title="Bazalt">bazaltu</a>. Niektóre dowody sugerują, że część powierzchni jest bogatsza w krzemionkę niż bazalt i mogą ją tworzyć skały podobne do ziemskich <a href="/wiki/Andezyt" title="Andezyt">andezytów</a>, jednak można to także wytłumaczyć obecnością <a href="/wiki/Cia%C5%82o_amorficzne" title="Ciało amorficzne">amorficznej</a> <a href="/wiki/Ditlenek_krzemu" title="Ditlenek krzemu">krzemionki</a>. Znaczna część powierzchni Marsa jest pokryta pyłem tlenku żelaza<a href="#cite_note-sci300a-13">[13]</a><a href="#cite_note-sci300b-14">[14]</a>. Na Marsie nie występuje globalne <a href="/wiki/Dipol" title="Dipol">dipolowe</a> <a href="/wiki/Pole_magnetyczne" title="Pole magnetyczne">pole magnetyczne</a> podobne do ziemskiego<a href="#cite_note-magnetosphere-15">[15]</a>. Planeta ma jednak słabe pole magnetyczne o lokalnym charakterze. Obserwacje wykonane przez sondę <a href="/wiki/Mars_Global_Surveyor" title="Mars Global Surveyor">Mars Global Surveyor</a> wykazały, że w <a href="/w/index.php?title=Skorupa_(geologia)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Skorupa (geologia) (strona nie istnieje)">skorupie</a> planety znajdują się na przemian położone pasma o przeciwnej biegunowości magnetycznej<a href="#cite_note-stripes-16">[16]</a> o szerokości przeważnie około 160 km i długości około 1000 km. Podobne struktury (liniowe <a href="/wiki/Anomalia_magnetyczna" title="Anomalia magnetyczna">anomalie magnetyczne</a>) występują na dnie ziemskich oceanów. Istnienie pasm sugeruje, że w przeszłości dochodziło do ruchów <a href="/wiki/Tektonika_p%C5%82yt" title="Tektonika płyt">płyt tektonicznych</a> przy obecności dipolowego pola magnetycznego. Obecnie we wnętrzu planety nie funkcjonuje mechanizm <a href="/wiki/Dynamo_magnetohydrodynamiczne" title="Dynamo magnetohydrodynamiczne">dynama magnetohydrodynamicznego</a>, który jest odpowiedzialny za generację pola magnetycznego planet<a href="#cite_note-plates-17">[17]</a>. Aktualne modele wnętrza planety zakładają istnienie jądra o promieniu 1480 km, składającego się głównie z <a href="/wiki/%C5%BBelazo" title="Żelazo">żelaza</a> i w około 14–17% z <a href="/wiki/Siarka" title="Siarka">siarki</a>, występującej głównie jako <a href="/wiki/Siarczek_%C5%BCelaza(II)" title="Siarczek żelaza(II)">siarczek żelaza</a>, jest ono częściowo płynne i ma dwukrotnie mniejszą gęstość niż materiał jądra Ziemi. Jądro otoczone jest <a href="/wiki/Krzemiany" title="Krzemiany">krzemianowym</a> płaszczem, którego aktywność przyczyniła się w przeszłości do powstania wielu obszarów tektonicznych i wulkanicznych na powierzchni. Zewnętrzną warstwę tworzy skorupa, jej średnia grubość to około 50 km, a maksymalnie 125 km<a href="#cite_note-jacque03-18">[18]</a>. <a href="/wiki/Skorupa_ziemska" title="Skorupa ziemska">Skorupa ziemska</a> ma średnio 40 km, a w stosunku do rozmiaru planety jest trzy razy cieńsza niż skorupa Marsa. W okresie <a href="/wiki/Powstanie_i_ewolucja_Uk%C5%82adu_S%C5%82onecznego" title="Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego">powstawania Układu Słonecznego</a> w <a href="/wiki/Dysk_protoplanetarny" title="Dysk protoplanetarny">dysku protoplanetarnym</a> otaczającym Słońce w wyniku procesu <a href="/wiki/Akrecja_(astronomia)" title="Akrecja (astronomia)">akrecji</a> ziaren skalnych i pyłu powstały planety, w tym Mars. Wiele cech jego składu chemicznego wynika z jego położenia w Układzie Słonecznym. Pierwiastki o stosunkowo niskiej temperaturze wrzenia, takie jak <a href="/wiki/Chlor" title="Chlor">chlor</a>, <a href="/wiki/Fosfor" title="Fosfor">fosfor</a> i <a href="/wiki/Siarka" title="Siarka">siarka</a> są powszechniejsze na Marsie niż na Ziemi; zostały one prawdopodobnie usunięte z obszarów bliższych Słońcu przez <a href="/wiki/Wiatr_s%C5%82oneczny" title="Wiatr słoneczny">wiatr słoneczny</a><a href="#cite_note-ssr96_1_4_197-19">[19]</a>. Prawdopodobnie w wyniku tego samego zjawiska pierwotna zawartość <a href="/wiki/Tlen" title="Tlen">tlenu</a> na Marsie była większa niż na Ziemi. Tlen reagował z żelazem, w wyniku czego powierzchnia planety zyskała swój kolor. Mars ma znacznie większą zawartość żelaza w skorupie i płaszczu niż Ziemia, w której większość żelaza skupiła się w <a href="/wiki/J%C4%85dro_Ziemi" title="Jądro Ziemi">jądrze</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Historia_geologiczna">Historia geologiczna</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Historia geologiczna" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia geologiczna">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Mapa topograficzna. Południowa część przeważnie czerwona z dużą, okrągłą niebieską plamą; północna głównie niebieska, od południa wchodzą na nią czerwone fragmenty." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg/250px-MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg" decoding="async" width="220" height="196" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg/330px-MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg/500px-MarsTopoMap-PIA02031_modest.jpg 2x" data-file-width="2497" data-file-height="2221" /></a><figcaption>Wyżyny i wulkaniczne płaskowyże (czerwony) oraz niziny i baseny uderzeniowe (niebieski) dominują na mapie topograficznej Marsa</figcaption></figure> Po utworzeniu się planet, w historii Układu Słonecznego miał miejsce epizod <a href="/wiki/Wielkie_Bombardowanie" title="Wielkie Bombardowanie">Wielkiego Bombardowania</a>. Około 60% powierzchni Marsa tworzą wyżyny noszące liczne ślady uderzeń z tego okresu<a href="#cite_note-zharkov93-20">[20]</a><a href="#cite_note-icarus165_1-21">[21]</a><a href="#cite_note-barlow88-22">[22]</a>. Znaczna część pozostałej powierzchni Marsa powstała prawdopodobnie przez ogromne wypływy <a href="/wiki/Lawa" title="Lawa">lawy</a> po uderzeniach. Największy taki nizinny obszar znajduje się na północnej półkuli, ma wymiary 10600 na 8500 km i jest około cztery razy większy niż <a href="/wiki/Basen_Biegun_Po%C5%82udniowy_%E2%80%93_Aitken" title="Basen Biegun Południowy – Aitken">Basen Biegun Południowy – Aitken</a> na Księżycu, największy z potwierdzonych basenów uderzeniowych<a href="#cite_note-northcraterguard-2">[2]</a>. Jedna z hipotez powstania tego obszaru sugeruje, że Mars został uderzony przez ciało wielkości <a href="/wiki/(134340)_Pluton" title="(134340) Pluton">Plutona</a> około cztery miliardy lat temu. To wydarzenie, uważane za przyczynę <a href="/wiki/Dychotomia" title="Dychotomia">dychotomii</a> półkul Marsa, stworzyło basen uderzeniowy Borealis, wygładzony następnie przez wylewy lawy, który obejmuje 40% powierzchni planety<a href="#cite_note-sciam080627-23">[23]</a><a href="#cite_note-nyt080626-24">[24]</a>. Historię geologiczną Marsa można podzielić na kilka sposobów. Najczęściej wykorzystywany jest podział stratygraficzny na trzy podstawowe <a href="/wiki/System_(geologia)" title="System (geologia)">systemy</a>, zbudowany w oparciu o rozkład kraterów na powierzchni i ich późniejsze modyfikacje (erozję). Wyznaczenie absolutnego wieku skał z różnych systemów jest bardzo niepewne, dlatego granice czasowe <a href="/wiki/Okres_(geologia)" title="Okres (geologia)">okresów geologicznych</a> Marsa są trudne do określenia i zmieniają się<a href="#cite_note-jog91-25">[25]</a><a href="#cite_note-ssr_96_1_4-26">[26]</a> w miarę rozwoju wiedzy<a href="#cite_note-history-27">[27]</a>: <div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_4yfif3oxbmiybm6q93toyxi3u21zwsy"><area shape="rect" href="/wiki/Okres_noachijski" coords="92,9,183,30" title="Okres noachijski" alt="Okres noachijski" /><area shape="rect" href="/wiki/Okres_hesperyjski" coords="180,9,277,30" title="Okres hesperyjski" alt="Okres hesperyjski" /><area shape="rect" href="/wiki/Okres_amazo%C5%84ski" coords="488,9,580,30" title="Okres amazoński" alt="Okres amazoński" /></map><img usemap="#timeline_4yfif3oxbmiybm6q93toyxi3u21zwsy" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/pl/timeline/4yfif3oxbmiybm6q93toyxi3u21zwsy.png" /></div> <div style="text-align: center">Miliony lat</div> <ul><li>Wyróżniany przez niektórych <a href="/w/index.php?title=Okres_przednoachijski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Okres przednoachijski (strona nie istnieje)">okres przednoachijski</a> trwający od uformowania się planety do powstania basenu <a href="/wiki/Hellas_Planitia" title="Hellas Planitia">Hellas Planitia</a> (4,5–4,1 mld lat temu). Trwało w tym czasie Wielkie Bombardowanie i powstał podział Marsa na niziny na półkuli północnej i wyżyny na południowej<a href="#cite_note-rapa-28">[28]</a></li> <li><a href="/wiki/Okres_noachijski" title="Okres noachijski">Okres noachijski</a> – najstarszy okres w historii Marsa, z którego zachowały się skały odsłonięte na powierzchni. Obejmuje czas pomiędzy 4,1 a 3,7 miliarda lat temu, kiedy wciąż trwało Wielkie Bombardowanie, a klimat planety mógł być ciepły i wilgotny. Powstały wówczas liczne <a href="/wiki/Dolina" title="Dolina">doliny rzeczne</a>, a północne równiny Marsa przez dziesiątki, a może setki milionów lat<a href="#cite_note-CarrHead10-29">[29]</a> mógł pokrywać <a href="/wiki/Ocean_na_Marsie" title="Ocean na Marsie">ocean</a><a href="#cite_note-wodne-30">[30]</a><a href="#cite_note-powodzie-31">[31]</a>.</li> <li><a href="/wiki/Okres_hesperyjski" title="Okres hesperyjski">Okres hesperyjski</a> – średni okres w historii Marsa. Trwał od 3,7 do około 3 miliardów lat temu (lub dłużej). Charakteryzował się wciąż intensywnym <a href="/wiki/Wulkanizm" title="Wulkanizm">wulkanizmem</a> i występowaniem potężnych powodzi, które mogły ponownie napełnić basen północnego oceanu. W rejonach okołorównikowych istniały jeszcze niewielkie jeziora powstałe ze stopionego lodu<a href="#cite_note-jeziora-32">[32]</a>.</li> <li><a href="/wiki/Okres_amazo%C5%84ski" title="Okres amazoński">Okres amazoński</a> – najmłodszy okres w historii Marsa, który rozpoczął się ok. 3 miliardy lat temu i trwa do dziś. Generalnie jest zimny i suchy, charakteryzuje się powstawaniem lodowców i osadów lodowcowych. Obserwacje wskazują na istnienie wypływów <a href="/wiki/Woda" title="Woda">wody</a> z lodowców na średnich szerokościach geograficznych w ciągu ostatnich kilkuset milionów lat<a href="#cite_note-rapa-28">[28]</a>.</li></ul> Niewielka aktywność geologiczna na Marsie miała miejsce także w niedawnej przeszłości geologicznej. Doliną Athabasca około 200 milionów lat temu płynęła lawa. W kanale <a href="/w/index.php?title=Cerberus_Fossae&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cerberus Fossae (strona nie istnieje)">Cerberus Fossae</a> woda płynęła mniej niż 20 milionów lat temu, wskazano również niedawne <a href="/wiki/Intruzja" title="Intruzja">intruzje</a> wulkaniczne<a href="#cite_note-ag44_4-33">[33]</a>. 19 lutego 2008 roku zdjęcia z sondy <a href="/wiki/Mars_Reconnaissance_Orbiter" title="Mars Reconnaissance Orbiter">Mars Reconnaissance Orbiter</a> ukazały zejście <a href="/wiki/Lawina" title="Lawina">lawiny</a> ze zbocza skalnego o wysokości 700 m. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Regolit">Regolit</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Regolit" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Regolit">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_rocks.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Brunatna pustynia pokryta licznymi skałami." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Mars_rocks.jpg/250px-Mars_rocks.jpg" decoding="async" width="220" height="223" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Mars_rocks.jpg/330px-Mars_rocks.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Mars_rocks.jpg/500px-Mars_rocks.jpg 2x" data-file-width="2800" data-file-height="2836" /></a><figcaption>Skalista powierzchnia Marsa sfotografowana przez <a href="/wiki/Mars_Pathfinder" title="Mars Pathfinder">Mars Pathfinder</a></figcaption></figure> Dane przesłane przez lądownik <a href="/wiki/Phoenix_(sonda_kosmiczna)" title="Phoenix (sonda kosmiczna)">Phoenix</a> wskazują, że marsjański <a href="/wiki/Regolit" title="Regolit">regolit</a> ma odczyn lekko zasadowy i zawiera pierwiastki takie jak <a href="/wiki/Magnez" title="Magnez">magnez</a>, <a href="/wiki/S%C3%B3d" title="Sód">sód</a>, <a href="/wiki/Potas" title="Potas">potas</a> i <a href="/wiki/Chlor" title="Chlor">chlor</a>. Te składniki znajdują się także w <a href="/wiki/Gleba" title="Gleba">glebach</a> na Ziemi i są niezbędnym składnikiem odżywczym dla roślin<a href="#cite_note-marssalt-34">[34]</a><a href="#cite_note-jpl_soil-35">[35]</a>. Doświadczenia przeprowadzone przez lądownik wykazały, że <a href="/wiki/Skala_pH" title="Skala pH">pH</a> marsjańskiego gruntu jest równe 8,3 i może on zawierać śladowe ilości <a href="/wiki/Nadchlorany" title="Nadchlorany">nadchloranów</a>. <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Tharsis_Tholus_block.JPG" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie czarno-białe. Widok z satelity. Podłużne, zakrzywione wzniesienie, na oświetlonym lewym stoku widoczna smuga." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Tharsis_Tholus_block.JPG/250px-Tharsis_Tholus_block.JPG" decoding="async" width="170" height="277" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Tharsis_Tholus_block.JPG/255px-Tharsis_Tholus_block.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/Tharsis_Tholus_block.JPG 2x" data-file-width="284" data-file-height="463" /></a><figcaption>Ciemna smuga na zboczu wulkanu <a href="/wiki/Tharsis_Tholus" title="Tharsis Tholus">Tharsis Tholus</a>, zdjęcie z aparatu <a href="/wiki/HiRISE" title="HiRISE">HiRISE</a> sondy <a href="/wiki/Mars_Reconnaissance_Orbiter" title="Mars Reconnaissance Orbiter">MRO</a>; <a href="/wiki/Kaldera" title="Kaldera">kaldera</a> wulkanu znajduje się po prawej stronie</figcaption></figure> Na całej powierzchni Marsa, na stromych zboczach kraterów, kanionów i dolin powszechnie występują wyróżniające się odcieniem smugi; często też pojawiają się nowe. Są one początkowo ciemne, jaśniejąc z biegiem czasu. Czasami takie smugi rozpoczynają się na małym obszarze, a następnie rozprzestrzeniają się na setki metrów. Zaobserwowano również smugi biegnące wzdłuż krawędzi skał oraz innych przeszkód naturalnych, leżących w poprzek ich pierwotnego biegu. Według najpopularniejszej hipotezy smugi te tworzą się, kiedy spodnie warstwy podłoża zostają odsłonięte po zejściu lawin jasnego pyłu, lub przejściu <a href="/wiki/Burza_piaskowa" title="Burza piaskowa">burz pyłowych</a><a href="#cite_note-jpl_dust_devil-36">[36]</a>. Istnieje jednak kilkanaście możliwych wyjaśnień tego zjawiska, w tym tezy zakładające udział <a href="/wiki/Woda" title="Woda">wody</a><a href="#cite_note-dds_water-37">[37]</a>, czy nawet obecność organizmów żywych<a href="#cite_note-dds_bio-38">[38]</a><a href="#cite_note-dds_bio2-39">[39]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Hydrologia">Hydrologia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Hydrologia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Hydrologia">edytuj kod</a>]</div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Ocean_na_Marsie" title="Ocean na Marsie">Ocean na Marsie</a>.</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Nasa_mars_opportunity_rock_water_150_eng_02mar04.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie czarno-białe. Kulka przylegająca do skalnego tła." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Nasa_mars_opportunity_rock_water_150_eng_02mar04.jpg/250px-Nasa_mars_opportunity_rock_water_150_eng_02mar04.jpg" decoding="async" width="220" height="218" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Nasa_mars_opportunity_rock_water_150_eng_02mar04.jpg/330px-Nasa_mars_opportunity_rock_water_150_eng_02mar04.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/29/Nasa_mars_opportunity_rock_water_150_eng_02mar04.jpg 2x" data-file-width="431" data-file-height="428" /></a><figcaption>Zdjęcie mikroskopijnej formacji skalnej, powstałej w obecności wody, wykonane przez łazik <a href="/wiki/Opportunity_(%C5%82azik)" title="Opportunity (łazik)">Opportunity</a></figcaption></figure> Z powodu niskiego ciśnienia atmosferycznego woda w stanie ciekłym nie może obecnie istnieć na powierzchni Marsa, z wyjątkiem najniżej położonych terenów w pobliżu równika, gdzie może pojawiać się na krótki czas<a href="#cite_note-h-40">[40]</a><a href="#cite_note-jgr110-41">[41]</a>. Duże ilości lodu są uwięzione w <a href="/wiki/Kriosfera" title="Kriosfera">kriosferze</a> Marsa, czapy polarne wydają się być w dużej mierze złożone z zamarzniętej wody<a href="#cite_note-kostama-42">[42]</a><a href="#cite_note-sci299-43">[43]</a>. Dane radarowe z <a href="/wiki/Mars_Express" title="Mars Express">Mars Express</a> i <a href="/wiki/Mars_Reconnaissance_Orbiter" title="Mars Reconnaissance Orbiter">Mars Reconnaissance Orbiter</a> wskazują na duże ilości lodu wodnego zarówno w okolicach biegunów (lipiec 2005)<a href="#cite_note-specials1-6">[6]</a><a href="#cite_note-bbc040124-44">[44]</a>, jak i na średnich szerokościach geograficznych (listopad 2008)<a href="#cite_note-jsg.utexas.edu-8">[8]</a>. 31 lipca 2008 roku lądownik Phoenix pobrał próbki lodu bezpośrednio z marsjańskiego regolitu<a href="#cite_note-spacecraft1-10">[10]</a>. Objętość lodu w czapach polarnych jest znaczna; gdyby uległy stopieniu, wody wystarczyłoby do pokrycia obszaru równego powierzchni planety do głębokości 11 metrów<a href="#cite_note-nasa070315-45">[45]</a> (w rzeczywistości pokryłaby ona tylko marsjańskie niziny). <a href="/wiki/Wieczna_zmarzlina" title="Wieczna zmarzlina">Wieczna zmarzlina</a> rozciąga się od bieguna do około 60° szerokości planetograficznej<a href="#cite_note-kostama-42">[42]</a>. Sądzi się, że w odległej przeszłości występowały na Marsie wielkie przepływy mas wody; największy miał miejsce w okresie, gdy tworzył się obszar <a href="/wiki/Valles_Marineris" title="Valles Marineris">Valles Marineris</a>, stając się wielkim systemem kanałów odpływowych dla wód podpowierzchniowych. Mniejsza powódź mogła mieć miejsce około 5 mln lat temu, kiedy powstawały uskoki tworzące <a href="/w/index.php?title=Cerberus_Fossae&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cerberus Fossae (strona nie istnieje)">Cerberus Fossae</a>, pozostawiając obszar będący prawdopodobnie powierzchnią zamarzniętego morza na równinie <a href="/wiki/Elysium_Planitia" title="Elysium Planitia">Elysium Planitia</a>, którego środek znajduje się w obszarze Cerberus Palus<a href="#cite_note-nature434-46">[46]</a>. Morfologię tego regionu można jednak wytłumaczyć wypływami lawy, tworzącymi podobnie spękaną powierzchnię<a href="#cite_note-Kerr2005-47">[47]</a>, które pokryły teren wcześniej zalany lawą przez <a href="/wiki/Erupcja_wulkanu" title="Erupcja wulkanu">erupcję szczelinową</a> w obszarze Athabasca Valles<a href="#cite_note-Jaeger2007-48">[48]</a>. Nierówności powierzchni o skali <a href="/wiki/Decymetr" title="Decymetr">decymetrów</a>, <a href="/w/index.php?title=Bezw%C5%82adno%C5%9B%C4%87_cieplna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bezwładność cieplna (strona nie istnieje)">bezwładność cieplna</a> zbliżona do równin <a href="/wiki/Gusiew_(krater_marsja%C5%84ski)" title="Gusiew (krater marsjański)">krateru Gusiewa</a> i obecność stożków <a href="/wiki/Erupcja_freatyczna" title="Erupcja freatyczna">freatycznych</a> potwierdzają hipotezę lawowego pochodzenia tego terenu<a href="#cite_note-Jaeger2007-48">[48]</a>. Ponadto <a href="/wiki/U%C5%82amek_masowy" title="Ułamek masowy">ułamek masowy</a> wody w tym obszarze do głębokości kilkudziesięciu centymetrów to tylko około 4%<a href="#cite_note-Boynton2007-49">[49]</a>, które można łatwo przypisać minerałom <a href="/wiki/Hydraty" title="Hydraty">uwodnionym</a><a href="#cite_note-Feldman2005-50">[50]</a>, co nie potwierdza obecności lodu w pobliżu powierzchni. Kamera wysokiej rozdzielczości na orbiterze <a href="/wiki/Mars_Global_Surveyor" title="Mars Global Surveyor">Mars Global Surveyor</a> dostarczyła zdjęcia, znacznie wzbogacające wiedzę na temat historii wody na powierzchni Marsa. Pomimo istnienia wielu olbrzymich kanałów powodziowych i dendrytycznych sieci dopływów, nie występują mniejsze struktury, które mogłyby wskazywać na pochodzenie wód powodziowych. Być może procesy wietrzenia zatarły je, co wskazywałoby, że kanały te są stare. Na ścianach kraterów i kanionów odnaleziono wiele rys, podobnych do małych ziemskich <a href="/wiki/W%C4%85w%C3%B3z" title="Wąwóz">wąwozów</a>. Znajdują się one głównie na wyżynach półkuli południowej, na zboczach skierowanych w stronę równika; wszystkie znajdują się na południe od 30° szerokości areograficznej<a href="#cite_note-sci288-51">[51]</a>. Nie zostały znalezione żadne wąwozy częściowo zdegradowane na skutek wietrzenia, nie ma też nakładających się na nie kraterów, co oznacza, że są bardzo młode. Dwie fotografie, wykonane w odstępie sześciu lat, ukazują wąwóz z prawdopodobnie nowo powstałymi osadami. Michael Meyer, główny naukowiec programu eksploracji Marsa w <a href="/wiki/NASA" title="NASA">NASA</a>, twierdzi, że tylko przepływ materiału o dużej zawartości wody w stanie ciekłym może utworzyć taki układ gruzu skalnego, o takiej barwie. Czy jest to woda z opadów atmosferycznych, wypływów podziemnych, czy też z innego źródła, pozostaje kwestią otwartą<a href="#cite_note-nasa061206-52">[52]</a>. Zostały zasugerowane także inne wyjaśnienia, w tym możliwość tworzenia osadów przez szron <a href="/wiki/Dwutlenek_w%C4%99gla" title="Dwutlenek węgla">dwutlenku węgla</a> lub przez ruch pyłu na powierzchni<a href="#cite_note-bbc061206-53">[53]</a><a href="#cite_note-nasa061206b-54">[54]</a>. Dalszymi dowodami, że na powierzchni Marsa występowała ciekła woda, jest wykrycie specyficznych minerałów takich jak <a href="/wiki/Hematyt" title="Hematyt">hematyt</a> i <a href="/wiki/Goethyt" title="Goethyt">getyt</a>, które czasem powstają w obecności wody<a href="#cite_note-nasa040303-55">[55]</a>. Część argumentów za istnieniem w przeszłości zbiorników wodnych i przepływów została zanegowana przez dokładną analizę zdjęć o wysokiej rozdzielczości (około 30 cm na piksel), wykonanych przez Mars Reconnaissance Orbiter. Na zdjęciach tych nie obserwuje się form, które powstają na brzegach zbiorników wodnych<a href="#cite_note-sci317-56">[56]</a>. Jednakże w 2004 roku łazik Opportunity wykrył obecność minerału <a href="/wiki/Jarosyt" title="Jarosyt">jarosytu</a> w skale El Capitan, w odsłonięciu nazwanym Opportunity Ledge. Znaleziony minerał powstaje tylko w obecności kwaśnej wody<a href="#cite_note-nasa101001-57">[57]</a>. We wrześniu 2015 roku analizy danych, które zebrała sonda <a href="/wiki/Mars_Reconnaissance_Orbiter" title="Mars Reconnaissance Orbiter">Mars Reconnaissance Orbiter</a> dają następne dowody na to, że ciekła woda okresowo występuje na Marsie współcześnie. Pracujący na pokładzie sondy <a href="/wiki/Spektroskop" title="Spektroskop">spektrometr</a> zarejestrował sygnatury występowania na zboczach uwodnionych minerałów<a href="#cite_note-PAN_woda-58">[58]</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Czapy_polarne">Czapy polarne</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Czapy polarne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Czapy polarne">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_NPArea-PIA00161.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Mozaika zdjęć. Biała plama ze spiralnym wzorem, otoczona przez czerwonobrązowy teren." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Mars_NPArea-PIA00161.jpg/220px-Mars_NPArea-PIA00161.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Mars_NPArea-PIA00161.jpg/330px-Mars_NPArea-PIA00161.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Mars_NPArea-PIA00161.jpg/440px-Mars_NPArea-PIA00161.jpg 2x" data-file-width="6744" data-file-height="6744" /></a><figcaption>Północna czapa lodowa Marsa</figcaption></figure> Mars ma dwie stałe <a href="/wiki/Polarna_czapa_lodowa" title="Polarna czapa lodowa">polarne czapy lodowe</a>. Podobnie jak na Ziemi, w czasie polarnej zimy czapa lodowa pozostaje w ciągłej ciemności, co prowadzi do ochłodzenia powierzchni i atmosfery oraz wytrącenia się w grubej warstwy <a href="/wiki/Dwutlenek_w%C4%99gla" title="Dwutlenek węgla">CO 2</a> w postaci <a href="/wiki/Suchy_l%C3%B3d" title="Suchy lód">suchego lodu</a><a href="#cite_note-icarus169-59">[59]</a>. Kiedy biegun zostaje ponownie wystawiony na działanie promieni słonecznych, zamrożony CO 2 <a href="/wiki/Sublimacja" title="Sublimacja">sublimuje</a>, tworząc silne wiatry (do 400 km/h) wiejące z okolicy biegunów. To sezonowe zjawisko transportuje duże ilości pyłu i pary wodnej, co podobnie jak na Ziemi, tworzy <a href="/wiki/Szron" title="Szron">szron</a> i duże chmury typu <a href="/wiki/Cirrus" title="Cirrus">cirrus</a>. Chmury lodu wodnego były fotografowane m.in. przez łazik Opportunity w 2004 roku<a href="#cite_note-clouds-60">[60]</a>. Czapy polarne na obu biegunach składają się głównie z lodu wodnego. Zestalony dwutlenek węgla gromadzi się na północnej czapie polarnej w postaci cienkiej warstwy, o grubości do około jednego metra jedynie w czasie <a href="/wiki/Noc_polarna" title="Noc polarna">nocy polarnej</a>, podczas gdy południową czapę polarną pokrywa stale suchy lód o grubości około ośmiu metrów<a href="#cite_note-darling_marspoles-61">[61]</a>. Północna czapa polarna ma średnicę około 1000 kilometrów podczas lata na tej półkuli<a href="#cite_note-mira-62">[62]</a> i zawiera około 1,6 miliona kilometrów sześciennych lodu, który, gdyby go rozprowadzić równomiernie na całej powierzchni czapy, tworzyłby warstwę grubości 2 km<a href="#cite_note-brown-63">[63]</a>. Dla porównania, <a href="/wiki/L%C4%85dol%C3%B3d" title="Lądolód">lądolód</a> na <a href="/wiki/Grenlandia" title="Grenlandia">Grenlandii</a> ma 2,85 miliona kilometrów sześciennych. Południowa czapa polarna ma średnicę 350 km i 3 km grubości<a href="#cite_note-phillips-64">[64]</a>. Całkowitą objętość lodu w południowej czapie polarnej wraz z sąsiednimi warstwami osadów również szacuje się na 1,6 miliona kilometrów sześciennych<a href="#cite_note-sci315-65">[65]</a>. Na obu polarnych czapach widoczne są spiralne kaniony. Uważa się, że formy te są rezultatem różnic w ogrzewaniu słonecznym, sublimacji lodu i kondensacji pary wodnej<a href="#cite_note-geo32-66">[66]</a><a href="#cite_note-eas080922-67">[67]</a>. Sezonowe zamrażanie i rozmrażanie w południowej pokrywie lodowej tworzy pająkowate promieniowe kanały o głębokości 1 metra, wyryte w lodzie przez światło słoneczne. Następnie sublimacja CO 2 i prawdopodobnie także wody przyczynia się do wzrostu ciśnienia w ich wnętrzu, co z kolei powoduje erupcje zimnych płynów, często zmieszanych z ciemnym bazaltowym piaskiem lub błotem, podobne do <a href="/wiki/Gejzer" title="Gejzer">gejzerów</a><a href="#cite_note-2006-100-68">[68]</a><a href="#cite_note-Kieffer2000-69">[69]</a><a href="#cite_note-Portyankina-70">[70]</a><a href="#cite_note-Hugh2006-71">[71]</a>. Proces ten zachodzi szybko, w skali kilku dni, tygodni lub miesięcy, co jest szybkością dość nietypową w geologii – w szczególności na Marsie. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Geografia">Geografia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Geografia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Geografia">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Olympus_Mons_alt.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Widok od góry, z perspektywy satelity. Góra otoczona przez skarpę, z kraterem na czubku." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Olympus_Mons_alt.jpg/250px-Olympus_Mons_alt.jpg" decoding="async" width="220" height="205" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Olympus_Mons_alt.jpg/330px-Olympus_Mons_alt.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Olympus_Mons_alt.jpg/500px-Olympus_Mons_alt.jpg 2x" data-file-width="2020" data-file-height="1883" /></a><figcaption><a href="/wiki/Olympus_Mons" title="Olympus Mons">Olympus Mons</a>, najwyższa góra w Układzie Słonecznym</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Poland_OlympusMons_Size.svg" class="mw-file-description"><img alt="Rysunek. Kontury wulkanu Olympus nałożone na kontur granic Polski." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Poland_OlympusMons_Size.svg/220px-Poland_OlympusMons_Size.svg.png" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Poland_OlympusMons_Size.svg/330px-Poland_OlympusMons_Size.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Poland_OlympusMons_Size.svg/440px-Poland_OlympusMons_Size.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="500" /></a><figcaption>Porównanie rozmiaru Olympus Mons do rozmiaru <a href="/wiki/Polska" title="Polska">Polski</a></figcaption></figure> Chociaż <a href="/wiki/Johann_Heinrich_von_M%C3%A4dler" title="Johann Heinrich von Mädler">Johann Heinrich von Mädler</a> i <a href="/wiki/Wilhelm_Beer" title="Wilhelm Beer">Wilhelm Beer</a> zapisali się w historii astronomii raczej jako twórcy map Księżyca, to byli też twórcami pierwszych map Marsa. Zaczęli od stwierdzenia, że większość cech powierzchni Marsa jest stała i określili dokładnie okres rotacji planety. W 1840 roku, po dziesięciu latach obserwacji, Mädler przedstawił pierwszą mapę Marsa. Zamiast nadawać nazwy różnym obiektom, astronomowie po prostu oznaczyli je literami; Sinus Meridiani został wówczas oznaczony literą „a”<a href="#cite_note-sheehan_ch04-72">[72]</a>. Obecne nazwy obiektów i obszarów na powierzchni Marsa pochodzą z wielu źródeł. Duże cechy <a href="/wiki/Albedo" title="Albedo">albedo</a> zachowują zwykle starsze nazwy, choć są one często aktualizowane dla oddania ich natury. Na przykład jasne miejsce nazwane „śniegami Olimpu” (Nix Olympica) okazało się być w rzeczywistości <a href="/wiki/Chmura_orograficzna" title="Chmura orograficzna">chmurą</a> towarzyszącą olbrzymiej górze Olimp (<a href="/wiki/Olympus_Mons" title="Olympus Mons">Olympus Mons</a>)<a href="#cite_note-viking_1950_2000-73">[73]</a>. Powierzchnia Marsa widziana z Ziemi dzieli się na dwa rodzaje obszarów o różnym albedo (jasności). Jaśniejsze równiny pokryte pyłem i piaskiem bogatym w czerwonawe tlenki żelaza były kiedyś uważane za marsjańskie „kontynenty” i nadawano im nazwy takie jak <a href="/wiki/Arabia_Terra" title="Arabia Terra">Arabia Terra</a> („ziemia Arabii”) lub <a href="/w/index.php?title=Amazonis_Planitia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Amazonis Planitia (strona nie istnieje)">Amazonis Planitia</a> („równina Amazonii”). Ciemne obszary uważano za morza, stąd też ich nazwy: <a href="/w/index.php?title=Mare_Erythraeum&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mare Erythraeum (strona nie istnieje)">Mare Erythraeum</a> („morze Erytrejskie”) i <a href="/w/index.php?title=Aurorae_Sinus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aurorae Sinus (strona nie istnieje)">Aurorae Sinus</a> („zatoka zórz”). Największy ciemny obszar widziany z Ziemi to <a href="/wiki/Syrtis_Major_Planum" title="Syrtis Major Planum">Syrtis Major Planum</a><a href="#cite_note-seds_huygens-74">[74]</a>. Północny płaskowyż polarny nazwano <a href="/wiki/Planum_Boreum" title="Planum Boreum">Planum Boreum</a>, podczas gdy południowy – <a href="/wiki/Planum_Australe" title="Planum Australe">Planum Australe</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Współrzędne_areograficzne">Współrzędne areograficzne</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Współrzędne areograficzne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Współrzędne areograficzne">edytuj kod</a>]</div> Równik Marsa jest definiowany przez jego obrót, ale położenie <a href="/wiki/Po%C5%82udnik_zerowy" title="Południk zerowy">południka zerowego</a> można określić, tak jak na Ziemi, przez wybór dowolnego punktu. Mädler i Beer wybrali linię południka zerowego w 1830 roku, tworząc pierwsze mapy Marsa. Po analizie zdjęć Marsa z <a href="/wiki/Mariner_9" title="Mariner 9">Marinera 9</a> w 1972 roku za punkt o zerowej długości areograficznej (od greckiej nazwy planety: Ἄρης) wybrano mały krater (nazwany później <a href="/wiki/Airy_(krater_marsja%C5%84ski)" title="Airy (krater marsjański)">Airy-0</a>), znajdujący się na <a href="/wiki/Meridiani_Planum" title="Meridiani Planum">Meridiani Planum</a>; wybór ten odpowiada jego pierwotnemu określeniu<a href="#cite_note-archinal_caplinger-75">[75]</a>. Ponieważ Mars nie ma obecnie oceanów, nie ma też „<a href="/wiki/Poziom_morza" title="Poziom morza">poziomu morza</a>”, który naturalnie można uznać za położony na zerowej wysokości. Poziom odniesienia określono jako wysokość, na której panuje ciśnienie atmosferyczne 6,105 <a href="/wiki/Paskal" title="Paskal">hPa</a><a href="#cite_note-pers66-76">[76]</a>. Ciśnienie to odpowiada <a href="/wiki/Punkt_potr%C3%B3jny" title="Punkt potrójny">punktowi potrójnemu</a> wody i jest równe około 0,6% ciśnienia na poziomie morza na Ziemi (0,006 <a href="/wiki/Atmosfera_fizyczna" title="Atmosfera fizyczna">atm</a>)<a href="#cite_note-lunine99-77">[77]</a>. <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70384462">.mw-parser-output .szablon-duza-grafika{display:flex}@media(max-width:720px){body.skin-minerva .mw-parser-output .szablon-duza-grafika{display:block}}</style><div class="thumb szablon-duza-grafika" style="max-width:1110px; margin-left: auto; margin-right:auto;"> <div class="thumbinner"><div class="noresize" style="overflow:auto; overflow-y:display; overflow-x:auto;"><a href="/wiki/Plik:Victoria_Crater,_Cape_Verde-Mars.jpg" class="mw-file-description" title="Widok krateru Victoria z Cape Verde. Mozaika zdjęć wykonanych od 16 października do 6 listopada 2006 roku przez łazik Opportunity, w kolorach zbliżonych do naturalnych."><img alt="Widok krateru Victoria z Cape Verde. Mozaika zdjęć wykonanych od 16 października do 6 listopada 2006 roku przez łazik Opportunity, w kolorach zbliżonych do naturalnych." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg/1100px-Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg" decoding="async" width="1100" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg/1650px-Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg/2200px-Victoria_Crater%2C_Cape_Verde-Mars.jpg 2x" data-file-width="12200" data-file-height="1920" /></a></div><div class="thumbcaption">Widok <a href="/wiki/Victoria_(krater_marsja%C5%84ski)" title="Victoria (krater marsjański)">krateru Victoria</a> z Cape Verde. Mozaika zdjęć wykonanych od 16 października do 6 listopada 2006 roku przez łazik <a href="/wiki/Opportunity_(%C5%82azik)" title="Opportunity (łazik)">Opportunity</a>, w kolorach zbliżonych do naturalnych.</div> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kratery_uderzeniowe">Kratery uderzeniowe</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Kratery uderzeniowe" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Kratery uderzeniowe">edytuj kod</a>]</div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Lista_krater%C3%B3w_na_Marsie" title="Lista kraterów na Marsie">Lista kraterów na Marsie</a>.</div> Na powierzchni Marsa odnaleziono 43 tys. <a href="/wiki/Krater_uderzeniowy" title="Krater uderzeniowy">kraterów uderzeniowych</a> o średnicy co najmniej 5 km<a href="#cite_note-wright03-78">[78]</a>, nie licząc mniejszych. Największymi potwierdzonymi spośród nich są <a href="/wiki/Utopia_Planitia" title="Utopia Planitia">basen Utopia</a>, stanowiący część północnych nizin oraz <a href="/wiki/Hellas_Planitia" title="Hellas Planitia">basen Hellas</a>, wyraźnie jaśniejszy od otaczających wyżyn i dobrze widoczny z Ziemi<a href="#cite_note-Utopia-79">[79]</a><a href="#cite_note-ucar_geography-80">[80]</a>. Ze względu na mniejszą od ziemskiej masę Marsa, prawdopodobieństwo kolizji obiektu z nim jest o połowę mniejsze niż z Ziemią, jednak Mars znajduje się bliżej <a href="/wiki/Pas_planetoid" title="Pas planetoid">pasa planetoid</a>, co z kolei zwiększa szanse na uderzenie przez pochodzące z niego ciała. Jest on również bardziej narażony na uderzenia <a href="/wiki/Kometa" title="Kometa">komet</a> krótkookresowych, które poruszają się wewnątrz orbity Jowisza<a href="#cite_note-emp9-81">[81]</a>. Pomimo tego na Marsie jest znacznie mniej kraterów niż na <a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc" title="Księżyc">Księżycu</a>, ponieważ atmosfera Marsa zapewnia ochronę przed małymi <a href="/wiki/Meteoroid" title="Meteoroid">meteoroidami</a>. Wygląd niektórych kraterów sugeruje, że po uderzeniu meteorytu doszło do wypływu wody<a href="#cite_note-emp45-82">[82]</a>. Badania z 2008 roku wsparły hipotezę z 1980 roku, że uderzająca dwudzielność topografii Marsa jest wynikiem wielkiego zderzenia<a href="#cite_note-bibprob-83">[83]</a>. Północne równiny <a href="/wiki/Vastitas_Borealis" title="Vastitas Borealis">Vastitas Borealis</a>, wypłaszczone przez wylewy lawy i kontrastujące z południowymi wyżynami, usianymi dawnymi kraterami, miałyby być pozostałością basenu uderzeniowego. Hipoteza ta stwierdza, że cztery miliardy lat temu w północną półkulę Marsa uderzył obiekt o średnicy od 1/10 do 2/3 Księżyca. Zderzenie to utworzyło na północnej półkuli Marsa basen uderzeniowy o 10 600 km długości i 8500 km szerokości, czyli o powierzchni Europy, Azji i Australii razem wziętych, większy niż <a href="/wiki/Basen_Biegun_Po%C5%82udniowy_%E2%80%93_Aitken" title="Basen Biegun Południowy – Aitken">Basen Biegun Południowy – Aitken</a><a href="#cite_note-northcraterguard-2">[2]</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Obszary_przekształcone_tektonicznie">Obszary przekształcone tektonicznie</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Obszary przekształcone tektonicznie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Obszary przekształcone tektonicznie">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Sześć czarno-białych zdjęć. Ciemne otwory w jasnej powierzchni." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg/220px-Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg/330px-Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg/440px-Mars_caves_from_NASA_orbiters.jpg 2x" data-file-width="1890" data-file-height="1265" /></a><figcaption>Obrazy <a href="/wiki/Jaskinia_lawowa" title="Jaskinia lawowa">jaskiń lawowych</a> na Marsie, uzyskanych przez instrument THEMIS na pokładzie orbitera 2001 Mars Odyssey; noszą one nieformalne nazwy: (A) Dena (B) Chloe (C) Wendy (D) Annie (E) Abby (z lewej) i Nikki, i (F) Jeanne</figcaption></figure> <a href="/wiki/Wulkan_tarczowy" title="Wulkan tarczowy">Wulkan tarczowy</a> Olympus Mons (góra Olimp), o wysokości 26 km, jest najwyższą znaną górą w Układzie Słonecznym<a href="#cite_note-glenday09-84">[84]</a>. Jest to wygasły wulkan położony na rozległym wyżynnym obszarze <a href="/wiki/Tharsis" title="Tharsis">Tharsis</a>, na którym występuje także kilka innych dużych wulkanów. Olympus Mons jest ponad trzy razy wyższy niż <a href="/wiki/Mount_Everest" title="Mount Everest">Mount Everest</a>, który ma niewiele ponad 8,8 km<a href="#cite_note-scsdes49-85">[85]</a>. Na Marsie znajduje się jeszcze jedna duża wyżyna wulkaniczna, <a href="/wiki/Elysium_(region_na_Marsie)" title="Elysium (region na Marsie)">Elysium</a>, z wulkanami sięgającymi 14 km (<a href="/wiki/Elysium_Mons" title="Elysium Mons">Elysium Mons</a>). Duży kanion, <a href="/wiki/Valles_Marineris" title="Valles Marineris">Valles Marineris</a>, określany także na starszych mapach jako kanał Agathadaemon, ma długość 4 tys. km i głębokość do 7 km. Długość Valles Marineris odpowiada rozciągłości Europy, rozciąga się on na jedną piątą obwodu Marsa. Dla porównania, <a href="/wiki/Wielki_Kanion_Kolorado" title="Wielki Kanion Kolorado">Wielki Kanion Kolorado</a> na Ziemi ma tylko 446 km długości i prawie 2 km głębokości. Valles Marineris powstał w wyniku potężnego wybrzuszenia skorupy w rejonie Tharsis, które spowodowało zapadnięcie skorupy w sąsiadującym obszarze. Kolejnym dużym kanionem jest <a href="/wiki/Ma%27adim_Vallis" title="Ma'adim Vallis">Ma'adim Vallis</a> (nazwa Ma’adim oznacza Marsa w <a href="/wiki/J%C4%99zyk_hebrajski" title="Język hebrajski">języku hebrajskim</a>), o długości 700 km, szerokości 20 km i głębokości do 2 km, który również jest większy od Kanionu Kolorado. Jest możliwe, że był on zalany wodą w przeszłości<a href="#cite_note-lucchita_rosanova-86">[86]</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Jaskinie">Jaskinie</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Jaskinie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Jaskinie">edytuj kod</a>]</div> Obrazy z instrumentu <a href="/wiki/2001_Mars_Odyssey#THEMIS" title="2001 Mars Odyssey">Thermal Emission Imaging System</a> (THEMIS) na pokładzie orbitera <a href="/wiki/2001_Mars_Odyssey" title="2001 Mars Odyssey">2001 Mars Odyssey</a>, wykonującego zdjęcia w podczerwieni i świetle widzialnym, wskazały siedem prawdopodobnych otworów <a href="/wiki/Jaskinia_lawowa" title="Jaskinia lawowa">jaskiń lawowych</a> na zboczach wulkanu <a href="/wiki/Arsia_Mons" title="Arsia Mons">Arsia Mons</a><a href="#cite_note-cushing_titus_wynn07-87">[87]</a>; jaskinie te noszą wspólną nazwę „siedem sióstr”<a href="#cite_note-nau070328-88">[88]</a>. Wejścia do jaskiń mają od 100 do 252 m szerokości, a ich głębokość jest szacowana na co najmniej 73 do 96 m. Ponieważ światło nie dochodzi do dna większości jaskiń, jest prawdopodobne, że są one znacznie głębsze niż te oszacowania i rozszerzają się pod powierzchnią. Jaskinia Dena jest wyjątkiem, jej dno jest widoczne, a znajduje się na głębokości 130 m. Wnętrza tych komór mogą być chronione przed <a href="/wiki/Mikrometeoryt" title="Mikrometeoryt">mikrometeorytami</a>, <a href="/wiki/Ultrafiolet" title="Ultrafiolet">promieniowaniem UV</a>, <a href="/wiki/Rozb%C5%82ysk_s%C5%82oneczny" title="Rozbłysk słoneczny">rozbłyskami słonecznymi</a> i cząstkami o wysokiej energii, które bombardują powierzchnię planety<a href="#cite_note-bbc070317-89">[89]</a>. Jaskinie odkryto także na zboczach dwóch innych wulkanów pasma <a href="/wiki/Tharsis_Montes" title="Tharsis Montes">Tharsis Montes</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Atmosfera">Atmosfera</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Atmosfera" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Atmosfera">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_atmosphere.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Brzeg tarczy planety widzianej z kosmosu, ponad nim częściowo przezroczysta warstwa." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Mars_atmosphere.jpg/250px-Mars_atmosphere.jpg" decoding="async" width="220" height="246" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Mars_atmosphere.jpg/330px-Mars_atmosphere.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Mars_atmosphere.jpg/500px-Mars_atmosphere.jpg 2x" data-file-width="1205" data-file-height="1349" /></a><figcaption>Zdjęcie orbitalne Marsa z niskiej orbity, nad brzegiem planety widoczna cienka, zapylona atmosfera</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Martian_Methane_Map.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Sztuczne kolory, czerwona plama z nieostrym brzegiem, widoczna w skali globusa Marsa." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Martian_Methane_Map.jpg/250px-Martian_Methane_Map.jpg" decoding="async" width="220" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Martian_Methane_Map.jpg/330px-Martian_Methane_Map.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Martian_Methane_Map.jpg/500px-Martian_Methane_Map.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="720" /></a><figcaption>Zawartość metanu w atmosferze Marsa podczas lata na północnej półkuli – mapa <a href="/wiki/NASA" title="NASA">NASA</a></figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Atmosfera_Marsa" title="Atmosfera Marsa">Atmosfera Marsa</a>.</div> Mars utracił <a href="/wiki/Magnetosfera" title="Magnetosfera">magnetosferę</a> 4 miliardy lat temu<a href="#cite_note-swind-90">[90]</a>, od tego czasu cząstki <a href="/wiki/Wiatr_s%C5%82oneczny" title="Wiatr słoneczny">wiatru słonecznego</a> docierają bezpośrednio do <a href="/wiki/Jonosfera" title="Jonosfera">jonosfery</a> planety, gdzie zderzają się z cząsteczkami cienkiej atmosfery, nadając im dużą prędkość, umożliwiającą ucieczkę z jej pola grawitacyjnego. <a href="/wiki/Mars_Global_Surveyor" title="Mars Global Surveyor">Mars Global Surveyor</a> i <a href="/wiki/Mars_Express" title="Mars Express">Mars Express</a> wykryły te zjonizowane cząsteczki, uciekające w przestrzeń kosmiczną<a href="#cite_note-swind-90">[90]</a><a href="#cite_note-swind2-91">[91]</a>. W porównaniu do Ziemi, <a href="/wiki/Atmosfera" title="Atmosfera">atmosfera</a> Marsa jest bardzo cienka. Ciśnienie na powierzchni osiąga zaledwie 30 Pa (0,30 hPa) na szczycie <a href="/wiki/Olympus_Mons" title="Olympus Mons">Olympus Mons</a>, zaś na dnie basenu <a href="/wiki/Hellas_Planitia" title="Hellas Planitia">Hellas</a> sięga 1155 Pa (11,55 hPa); średnie ciśnienie atmosferyczne na Marsie to 600 Pa<a href="#cite_note-bolonkin09-92">[92]</a>. Na Ziemi takie ciśnienie panuje na wysokości 35 km nad powierzchnią morza<a href="#cite_note-atkinson07-93">[93]</a>; stanowi to mniej niż 1% ciśnienia przy powierzchni Ziemi (1013 hPa). Ciśnienie w atmosferze Marsa spada wraz z wysokością wolniej niż na Ziemi, względny spadek <a href="/wiki/Podstawa_logarytmu_naturalnego" title="Podstawa logarytmu naturalnego">e</a> razy (w przybliżeniu 2,7 razy) następuje co około 10,8 km<a href="#cite_note-carr06-94">[94]</a> (na Ziemi co około 6 km). Wynika to ze znacznie mniejszego przyspieszenia grawitacyjnego na powierzchni Marsa (około 38% ziemskiego). Wpływ tego czynnika jest do pewnego stopnia łagodzony przez niższą temperaturę i wyższą o około 50% średnią masę cząsteczkową atmosfery, które to efekty zwiększają gęstość atmosfery mającą wpływ na ciśnienie. Atmosfera Marsa zawiera 95% <a href="/wiki/Dwutlenek_w%C4%99gla" title="Dwutlenek węgla">dwutlenku węgla</a>, 3% <a href="/wiki/Azot" title="Azot">azotu</a>, 1,6% <a href="/wiki/Argon" title="Argon">argonu</a> oraz śladowe ilości <a href="/wiki/Tlen" title="Tlen">tlenu</a> i wody<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a>. Jest także silnie zapylona, pył tworzą cząstki o średnicy około 1,5 <a href="/wiki/Mikrometr" title="Mikrometr">mikrometra</a>, nadające marsjańskiemu niebu <a href="/wiki/Lista_kolor%C3%B3w" title="Lista kolorów">płowy</a> kolor przy obserwacji z powierzchni<a href="#cite_note-dusty-95">[95]</a>. Prędkość dźwięku w atmosferze marsjańskiej zmierzona przez próbnik <a href="/wiki/Perseverance_(%C5%82azik)" title="Perseverance (łazik)">Perseverance</a> wynosi 240 m/s<a href="#cite_note-96">[96]</a>. <a href="/wiki/Metan" title="Metan">Metan</a> został wykryty w marsjańskiej atmosferze w stężeniu objętościowym około 30 <a href="/wiki/Sposoby_zapisu_bezwymiarowego_stosunku_dw%C3%B3ch_wielko%C5%9Bci" title="Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości">ppb</a><a href="#cite_note-methane-me-97">[97]</a><a href="#cite_note-methane-98">[98]</a>; tworzy on rozszerzone pióropusze, co oznacza, że jest uwalniany z oddzielnych, niewielkich pod względem powierzchni źródeł. Na półkuli północnej główny pióropusz zawiera podczas lata 19 tys. ton metanu, a wydajność źródła szacowana jest na 0,6 kilograma na sekundę<a href="#cite_note-plumes-99">[99]</a><a href="#cite_note-hand08-100">[100]</a>. Profile sugerują, że mogą istnieć dwa źródła metanu, pierwsze skupione w pobliżu 30°N, 260°W, a drugie w pobliżu 0°, 310°W<a href="#cite_note-plumes-99">[99]</a>. Czas życia metanu w atmosferze Marsa może wynosić od 4 lat ziemskich do tylko 0,6 roku ziemskiego<a href="#cite_note-plumes-99">[99]</a><a href="#cite_note-nature460-101">[101]</a>. Szybka wymiana gazu oznaczałaby istnienie aktywnego źródła gazu na planecie. Wśród możliwych źródeł wymienia się: aktywność <a href="/wiki/Wulkanizm" title="Wulkanizm">wulkaniczną</a>, upadki <a href="/wiki/Kometa" title="Kometa">komet</a> oraz obecność <a href="/wiki/Metanogeny" title="Metanogeny">metanogennych</a> form życia. Metan może być również wytwarzany w procesie niebiologicznym zwanym <a href="/wiki/Serpentynizacja" title="Serpentynizacja">serpentynizacją</a>, z udziałem wody, dwutlenku węgla i <a href="/wiki/Oliwiny" title="Oliwiny">oliwinu</a>, które występują na Marsie<a href="#cite_note-olivine-102">[102]</a>. W czerwcu roku 2012 opublikowano wyniki testów laboratoryjnych z których wynikało, że metan może być produkowany w procesie naświetlania promieniami UV spadających na planetę bogatych w węgiel meteorytów<a href="#cite_note-metan-uv-103">[103]</a>. Szacuje się, że Mars musi uwalniać 270 ton metanu na rok<a href="#cite_note-plumes-99">[99]</a><a href="#cite_note-results-104">[104]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Klimat">Klimat</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=13" title="Edytuj sekcję: Klimat" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=13" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Klimat">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_duststorm.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Dwa zdjęcia. Widoczna cała półkula Marsa. Lewe zdjęcie z ostro widocznymi szczegółami, prawe zdjęcie bardziej czerwone, trudno rozpoznać szczegóły powierzchni." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Mars_duststorm.jpg/250px-Mars_duststorm.jpg" decoding="async" width="220" height="132" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Mars_duststorm.jpg/330px-Mars_duststorm.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Mars_duststorm.jpg/500px-Mars_duststorm.jpg 2x" data-file-width="2844" data-file-height="1701" /></a><figcaption>Mars w czerwcu 2001 roku i podczas burzy piaskowej we wrześniu 2001, zdjęcia <a href="/wiki/Kosmiczny_Teleskop_Hubble%E2%80%99a" title="Kosmiczny Teleskop Hubble’a">Kosmicznego Teleskopu Hubble’a</a></figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Pięć zdjęć. Widok pustynnego horyzontu pod brązowym niebem, kolejne zdjęcia coraz ciemniejsze i mniej wyraźne." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg/250px-Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg/330px-Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg/500px-Mars_dust_opacities_MER-B_Sol_1205_to_1235.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="533" /></a><figcaption>Burza pyłowa</figcaption></figure> Spośród wszystkich planet w Układzie Słonecznym, pory roku na Marsie są najbardziej podobne do ziemskich, a to ze względu na podobne nachylenie osi obrotu obydwu planet do płaszczyzny orbity. Jednak z powodu większej odległości Marsa od Słońca, pory roku na nim są około dwa razy dłuższe niż na Ziemi. Temperatura powierzchni Marsa waha się, spadając do około −133 °C podczas zimy na biegunach i dochodząc do +27 °C w ciepłe dni na równiku<a href="#cite_note-MarsNews-105">[105]</a>. Niższe temperatury wynikają z tego, że planeta jest 1,52 razy dalej od Słońca niż Ziemia, w wyniku czego na jego powierzchnię dociera 43 procent energii padającej na taką samą powierzchnię na Ziemi<a href="#cite_note-disc920901-106">[106]</a>. Duże zmiany z kolei wynikają z małej <a href="/wiki/Pojemno%C5%9B%C4%87_cieplna" title="Pojemność cieplna">pojemności cieplnej</a> cienkiej atmosfery (ze względu na niskie ciśnienie) i bezwładności cieplnej marsjańskiego gruntu, który nie może na długo gromadzić ciepła słonecznego<a href="#cite_note-nasa_surface-107">[107]</a>. Wpływ na klimat na Marsie ma także stosunkowo duży <a href="/wiki/Ekscentryczno%C5%9B%C4%87_(fizyka)" title="Ekscentryczność (fizyka)">mimośród</a> jego orbity. Mars znajduje się w pobliżu <a href="/wiki/Peryhelium" title="Peryhelium">peryhelium</a>, gdy na półkuli południowej jest lato, a na północnej zima, zaś w pobliżu <a href="/wiki/Aphelium" title="Aphelium">aphelium</a> na półkuli południowej jest zima, a na północnej lato. W rezultacie, pory roku na półkuli południowej są bardziej surowe niż na półkuli północnej, gdzie różnice między latem a zimą są mniejsze. Temperatura latem na południu może być do 30 °C wyższa niż w lecie na północy, na tej samej szerokości areograficznej<a href="#cite_note-goodman97-108">[108]</a>. Ponadto marsjańska atmosfera jest tak cienka, że nawet po ciepłym dniu, gdzie temperatura wynosić może nawet 20 °C, w nocy może spaść do −90 °C<a href="#cite_note-UT_temperature-109">[109]</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Marsjańskie_burze_pyłowe">Marsjańskie burze pyłowe</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=14" title="Edytuj sekcję: Marsjańskie burze pyłowe" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=14" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Marsjańskie burze pyłowe">edytuj kod</a>]</div> Na Marsie występują największe w Układzie Słonecznym <a href="/wiki/Burza_piaskowa" title="Burza piaskowa">burze piaskowe</a>. Mogą one mieć zarówno zasięg lokalny, jak też obejmować całą planetę. W ich trakcie wiatr może osiągać nawet 300 km/h<a href="#cite_note-wiatr-110">[110]</a>. Burze występują częściej, gdy Mars jest najbliżej Słońca, w wyniku czego jego powierzchnia jest silniej ogrzewana<a href="#cite_note-philips01-111">[111]</a>. Ostatnie badania wskazują, że występowanie burz jest związane również ze zmianami pędu planety względem środka masy <a href="/wiki/Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny" title="Układ Słoneczny">Układu Słonecznego</a> w trakcie ruchu planety wokół centrum Układu Słonecznego. Inne planety mają wpływ na pęd Marsa, który zmienia się cyklicznie w okresie 2,2 roku (obieg wokół Słońca trwa 1,9 roku), sezon burz pyłowych na Marsie rozpoczyna się gdy pęd rośnie<a href="#cite_note-Greicius-112">[112]</a><a href="#cite_note-113">[113]</a>. Burze piaskowe to bardzo niebezpieczne zjawisko w kontekście przyszłych lotów na Marsa. Powierzchnia planety zostaje odcięta od promieni słonecznych, a wszystko pokrywa się warstwą drobnego pyłu. Może mieć to zły wpływ na pracujące na planecie urządzenia mechaniczne i elektroniczne, w tym na panele słoneczne, których wydajność znacznie spadnie. Przypuszczenia te potwierdziły się podczas globalnej burzy pyłowej w 2007 roku po której zauważono znaczny spadek energii wytwarzanej przez panele słoneczne zainstalowane na pokładzie aktywnych w tym czasie łazików marsjańskich <a href="/wiki/Spirit_(%C5%82azik)" title="Spirit (łazik)">Spirit</a> oraz <a href="/wiki/Opportunity_(%C5%82azik)" title="Opportunity (łazik)">Opportunity</a><a href="#cite_note-Greicius-112">[112]</a>. Burza pyłowa z 2018 roku zakończyła pracę łazika Opportunity<a href="#cite_note-OppyDust-114">[114]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Orbita_i_obrót">Orbita i obrót</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=15" title="Edytuj sekcję: Orbita i obrót" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=15" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Orbita i obrót">edytuj kod</a>]</div> Średnia odległość Marsa od Słońca to około 230 mln km (1,52 au), a czas obiegu wokół Słońca (rok marsjański) jest równy 687 dni ziemskich, co odpowiada 1,8809 roku ziemskiego (1 rok, 320 dni i 18,2 godziny). <a href="/wiki/Doba" title="Doba">Doba słoneczna</a> na Marsie jest niewiele dłuższa niż ziemska i ma 24 godziny, 39 minut i 35,244 sekundy<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a>. Nachylenie osi obrotu Marsa (odchylenie od prostej prostopadłej do płaszczyzny orbity) to 25,19°, jest ono podobne do nachylenia osi obrotu Ziemi<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a>. W rezultacie pory roku na Marsie są podobne do ziemskich, choć prawie dwa razy dłuższe z uwagi na dłuższy rok. W obecnej orientacji <a href="/wiki/Biegun_p%C3%B3%C5%82nocny" title="Biegun północny">biegun północny</a> Marsa wskazuje kierunek zbliżony do położenia gwiazdy <a href="/wiki/Deneb" title="Deneb">Deneb</a><a href="#cite_note-barlow08-115">[115]</a>. Orbita Marsa ma stosunkowo duży <a href="/wiki/Ekscentryczno%C5%9B%C4%87_(fizyka)" title="Ekscentryczność (fizyka)">mimośród</a>, równy około 0,09; wśród planet Układu Słonecznego tylko orbita <a href="/wiki/Merkury" title="Merkury">Merkurego</a> ma większą ekscentryczność. W przeszłości orbita Marsa była bardziej kołowa niż obecnie, jej mimośród zmienia się w wyniku oddziaływania grawitacyjnego z innymi planetami. 1,35 miliona lat temu (lat ziemskich) ekscentryczność orbity Marsa wynosiła około 0,002, dużo mniej niż dzisiaj ma orbita Ziemi<a href="#cite_note-mars_eccentricity-116">[116]</a>. Okres zmian mimośrodu Marsa to 96 tys. lat ziemskich, w porównaniu analogiczny cykl dla Ziemi ma okres 100 tys. lat<a href="#cite_note-Meeus2003-117">[117]</a>. Mars ma też znacznie dłuższy cykl zmian ekscentryczności o okresie 2,2 mln lat ziemskich, ale ma on mniejszą <a href="/wiki/Amplituda" title="Amplituda">amplitudę</a> i na wykresie zmian ekscentryczności jest zakrywany przez cykl krótszy. Przez ostatnie 35 tys. lat mimośród jego orbity był nieco większy niż dziś, ze względu na efekty grawitacyjne innych planet. Minimalna odległość między Ziemią a Marsem będzie nadal powoli zmniejszała się przez następne 25 tys. lat<a href="#cite_note-Baalke2003-118">[118]</a>. <center> <table class="wikitable" style="width:800px;"> <tbody><tr> <td style="border:0px;"><a href="/wiki/Plik:ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Dwie eliptyczne orbity, czerwona wewnątrz żółtej. Widok znad bieguna ekliptyki." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg/330px-ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg.png" decoding="async" width="260" height="260" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg/500px-ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg/520px-ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars_PolarView.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a> </td> <td style="border:0px;">Porównanie orbit Marsa (czerwona) i <a href="/wiki/(1)_Ceres" title="(1) Ceres">Ceres</a> (żółta), <a href="/wiki/Planeta_kar%C5%82owata" title="Planeta karłowata">planety karłowatej</a> krążącej w <a href="/wiki/Pas_planetoid" title="Pas planetoid">pasie planetoid</a>. Obraz po lewej ukazuje orbity z północnego bieguna <a href="/wiki/Ekliptyka" title="Ekliptyka">ekliptyki</a>, zaś po prawej z <a href="/wiki/W%C4%99ze%C5%82_(astronomia)" title="Węzeł (astronomia)">węzła wstępującego</a>. Część orbity na południe od ekliptyki jest zaznaczona ciemniejszym kolorem. <a href="/wiki/Peryhelium" title="Peryhelium">Peryhelium</a> (q) i <a href="/wiki/Aphelium" title="Aphelium">aphelium</a> (Q) są opatrzone datami ostatnich przejść. </td> <td style="border:0px;"><a href="/wiki/Plik:ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Dwie eliptyczne orbity, czerwona wewnątrz żółtej. Widok w płaszczyźnie ekliptyki." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg/330px-ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg.png" decoding="async" width="260" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg/390px-ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg/520px-ThePlanets_Orbits_Ceres_Mars.svg.png 2x" data-file-width="400" data-file-height="200" /></a> </td></tr></tbody></table> </center> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Księżyce">Księżyce</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=16" title="Edytuj sekcję: Księżyce" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=16" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Księżyce">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Phobos_deimos_diff_rotated.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Mozaika czarno-białych zdjęć. Dwa nieregularne, skaliste obiekty pokryte kraterami." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Phobos_deimos_diff_rotated.jpg/250px-Phobos_deimos_diff_rotated.jpg" decoding="async" width="220" height="138" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Phobos_deimos_diff_rotated.jpg/330px-Phobos_deimos_diff_rotated.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a4/Phobos_deimos_diff_rotated.jpg 2x" data-file-width="398" data-file-height="250" /></a><figcaption>Księżyce Marsa: Fobos (po lewej) i Deimos (po prawej)</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Marsa" title="Księżyce Marsa">Księżyce Marsa</a>.</div> Mars ma dwa małe księżyce o nieregularnych kształtach, których orbity są bardzo bliskie planety: <a href="/wiki/Fobos_(ksi%C4%99%C5%BCyc)" title="Fobos (księżyc)">Fobosa</a> i <a href="/wiki/Deimos_(ksi%C4%99%C5%BCyc)" title="Deimos (księżyc)">Deimosa</a>. Mogą być one ciałami utworzonymi z materii wyrzuconej przez uderzenia z powierzchni planety albo przechwyconymi planetoidami<a href="#cite_note-esa31031-119">[119]</a><a href="#cite_note-blast-120">[120]</a>. Oba zostały odkryte w 1877 roku przez <a href="/wiki/Asaph_Hall" title="Asaph Hall">Asapha Halla</a>. Ich nazwy pochodzą od imion synów greckiego boga wojny <a href="/wiki/Ares" title="Ares">Aresa</a>, <a href="/wiki/Fobos_(mitologia)" title="Fobos (mitologia)">Fobosa</a> (jego imię znaczy „strach”) i <a href="/wiki/Dejmos_(mitologia)" title="Dejmos (mitologia)">Dejmosa</a> („trwoga”), którzy w <a href="/wiki/Mitologia_grecka" title="Mitologia grecka">mitologii greckiej</a> towarzyszyli ojcu w bitwach. Odpowiednikiem Aresa w <a href="/wiki/Mitologia_rzymska" title="Mitologia rzymska">mitologii Rzymian</a> był Mars<a href="#cite_note-theoi-121">[121]</a><a href="#cite_note-qjras19-122">[122]</a>. Obserwowany z powierzchni Marsa ruch Fobosa i Deimosa bardzo różni się od ruchu naszego Księżyca. Fobos znajduje się bardzo blisko planety i jego okres obiegu to zaledwie 7,66 godziny, znacznie mniej niż czas obrotu Marsa wokół własnej osi, przez co jego pozorny ruch na niebie jest przeciwny do ruchu Słońca. Fobos wschodzi na zachodzie, a zachodzi na wschodzie, a jego pozorny czas obiegu to około 11 godzin, przez co wschód następuje częściej niż 2 razy na dobę marsjańską. Deimos krąży nieznacznie dalej niż <a href="/wiki/Orbita_geosynchroniczna" title="Orbita geosynchroniczna">orbita synchroniczna</a>, jego pozorny ruch jest zgodny z ruchem Słońca, ale bardzo powolny. Obiega on planetę w 30 godzin, ale do czasu, gdy ponownie znajdzie się w tym samym miejscu na nieboskłonie, mija aż 5,28 marsjańskiego dnia<a href="#cite_note-Fobos.html-123">[123]</a>. Oba satelity wykazują <a href="/wiki/Obr%C3%B3t_synchroniczny" title="Obrót synchroniczny">obrót synchroniczny</a> z obiegiem, podobnie jak Księżyc ziemski, przez co z powierzchni Marsa widoczna jest zawsze ta sama ich strona. Ponieważ orbita Fobosa jest poniżej orbity synchronicznej, <a href="/wiki/Si%C5%82a_p%C5%82ywowa" title="Siła pływowa">siły pływowe</a> pochodzące od planety stopniowo obniżają jego orbitę, obecnie w tempie 1,8 m na wiek. W ciągu najbliższych 50 milionów lat, po przekroczeniu <a href="/wiki/Granica_Roche%E2%80%99a" title="Granica Roche’a">granicy Roche’a</a>, wszystkie niezwiązane skały oderwą się od jego powierzchni <a href="#cite_note-124">[124]</a>, a księżyc może nawet zostać rozerwany, tworząc <a href="/wiki/Pier%C5%9Bcienie_planetarne" title="Pierścienie planetarne">pierścień</a> wokół planety, lub zderzyć się z powierzchnią Marsa<a href="#cite_note-Fobos.html-123">[123]</a>. Deimos znajduje się znacznie dalej od planety, siły pływowe są na nim niewielkie, ale teoretycznie podobnie jak ziemski Księżyc powoli oddala się on od planety. Pochodzenie obu księżyców nie jest jasne. Do niedawna uznawano, że ze względu na niskie <a href="/wiki/Albedo" title="Albedo">albedo</a> i skład podobny do <a href="/wiki/Chondryty_w%C4%99gliste" title="Chondryty węgliste">chondrytów węglistych</a>, są one podobne do <a href="/wiki/Planetoida" title="Planetoida">planetoid</a> i zapewne zostały one w przeszłości przechwycone przez grawitację planety. Niestabilna orbita Fobosa wydaje się wskazywać, że przechwycenie nastąpiło stosunkowo niedawno. Oba mają jednak orbity położone bardzo blisko równika, co jest bardzo nietypowe dla przechwyconych obiektów, a dynamika przechwycenia jest trudna do wyjaśnienia. <a href="/wiki/Akrecja_(astronomia)" title="Akrecja (astronomia)">Akrecja</a> we wczesnej historii Marsa to inna wiarygodna możliwość, która jednak nie wyjaśnia, dlaczego ich skład wydaje się przypominać planetoidy, a nie Marsa. Trzecią możliwością jest udział w ich powstaniu dodatkowego ciała<a href="#cite_note-ellis07-125">[125]</a>. Nowe dowody obserwacyjne wskazują, że Fobos ma silnie porowate wnętrze<a href="#cite_note-Andert-126">[126]</a> i sugerują, że zawiera on głównie <a href="/wiki/Krzemiany_warstwowe" title="Krzemiany warstwowe">krzemiany warstwowe</a> i inne minerały znane z Marsa<a href="#cite_note-Giuranna-127">[127]</a>, wskazując na jego powstanie z materii wyrzuconej przez uderzenie w powierzchnię planety, która później połączyła się w ciało na orbicie<a href="#cite_note-blast-120">[120]</a>. Podobnie, według <a href="/wiki/Teoria_wielkiego_zderzenia" title="Teoria wielkiego zderzenia">teorii wielkiego zderzenia</a>, powstał ziemski Księżyc. Podczas gdy widma powierzchni księżyców w świetle widzialnym i bliskiej podczerwieni przypominają widma planetoid, widmo Fobosa w dalszej podczerwieni nie przypomina żadnych <a href="/wiki/Chondryt" title="Chondryt">chondrytów</a><a href="#cite_note-Giuranna-127">[127]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Planetoidy_trojańskie">Planetoidy trojańskie</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=17" title="Edytuj sekcję: Planetoidy trojańskie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=17" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Planetoidy trojańskie">edytuj kod</a>]</div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Lista_planetoid_troja%C5%84skich_Marsa" title="Lista planetoid trojańskich Marsa">Lista planetoid trojańskich Marsa</a>.</div> Podobnie jak <a href="/wiki/Jowisz" title="Jowisz">Jowisz</a>, Mars ma na swojej orbicie planetoidy krążące z okresem obiegu równym okresowi obiegu planety, czyli tzw. planetoidy trojańskie. Są to: <a href="/wiki/(5261)_Eureka" title="(5261) Eureka">(5261) Eureka</a> – pierwsza odkryta planetoida trojańska Marsa, <a href="/wiki/(101429)_1998_VF31" title="(101429) 1998 VF31">1998 VF31</a>, <a href="/wiki/(121514)_1999_UJ7" title="(121514) 1999 UJ7">1999 UJ7</a> oraz <a href="/wiki/(311999)_2007_NS2" title="(311999) 2007 NS2">2007 NS2</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Obserwacje">Obserwacje</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=18" title="Edytuj sekcję: Obserwacje" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=18" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Obserwacje">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Apparent_retrograde_motion_of_Mars_in_2003.gif" class="mw-file-description"><img alt="Animacja. Punkt oznaczający planetę zakreśla pętlę na tle gwiazd." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Apparent_retrograde_motion_of_Mars_in_2003.gif/250px-Apparent_retrograde_motion_of_Mars_in_2003.gif" decoding="async" width="200" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Apparent_retrograde_motion_of_Mars_in_2003.gif/330px-Apparent_retrograde_motion_of_Mars_in_2003.gif 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/70/Apparent_retrograde_motion_of_Mars_in_2003.gif 2x" data-file-width="400" data-file-height="400" /></a><figcaption>Ruch wsteczny Marsa w 2003 roku, obserwowany z Ziemi</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_oppositions_2018-2035.png" class="mw-file-description"><img alt="Rysunek. Niewielkie czerwone kółka układają się w spirale, otaczające centralny punkt, lecz nie dochodzące do niego." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Mars_oppositions_2018-2035.png/200px-Mars_oppositions_2018-2035.png" decoding="async" width="200" height="208" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Mars_oppositions_2018-2035.png/300px-Mars_oppositions_2018-2035.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Mars_oppositions_2018-2035.png/400px-Mars_oppositions_2018-2035.png 2x" data-file-width="705" data-file-height="733" /></a><figcaption>Położenia Marsa co 3 dni w latach 2018–2035, widziane sponad płaszczyzny ekliptyki, w układzie związanym z Ziemią (w środku). Widoczne są opozycje planety.</figcaption></figure> Obserwowany gołym okiem z Ziemi Mars ma wyraźnie żółty, pomarańczowy lub czerwony kolor, a jego jasność zmienia się w trakcie ruchu po orbicie silniej niż jakiejkolwiek innej planety. Rzeczywisty kolor powierzchni Marsa jest bliższy <a href="/wiki/Karmel" title="Karmel">karmelowego</a>, a widoczne zaczerwienienie nadaje mu pył w atmosferze planety; uwzględniając to, łazik <a href="/wiki/NASA" title="NASA">NASA</a> Spirit przekazał zdjęcia krajobrazu w błotnistym, zielono-brązowym kolorze, z niebiesko-szarymi skałami i plamami jasnoczerwonego piasku<a href="#cite_note-lloyd06-128">[128]</a>. <a href="/wiki/Obserwowana_wielko%C5%9B%C4%87_gwiazdowa" title="Obserwowana wielkość gwiazdowa">Obserwowana wielkość gwiazdowa</a> Marsa zmienia się od +1,8 w pobliżu <a href="/wiki/Koniunkcja_(astronomia)" title="Koniunkcja (astronomia)">koniunkcji</a>, do −2,91 w <a href="/wiki/Opozycja_(astronomia)" title="Opozycja (astronomia)">opozycji</a> w peryhelium<a href="#cite_note-nssdc-1">[1]</a>. W najdalszym od Ziemi położeniu, planeta znajduje się ponad siedem razy dalej od niej, niż w najbliższym. W warunkach najmniej korzystnych dla obserwacji, potrafi ginąć w blasku Słońca przez miesiące. W najbardziej korzystnych warunkach, zdarzających się co 15 lub 17 lat i zawsze pomiędzy późnym lipcem a końcem września, Mars pokazuje bogactwo szczegółów powierzchni w <a href="/wiki/Teleskop" title="Teleskop">teleskopach</a>. Szczególnie zauważalne, nawet przy małym powiększeniu, są lodowe czapy polarne<a href="#cite_note-shallowsky-129">[129]</a>. Mars, zbliżając się do opozycji, zaczyna poruszać się pozornie <a href="/wiki/Retrogradacja_(astronomia)" title="Retrogradacja (astronomia)">ruchem wstecznym</a>, co oznacza, że zakreśla pętlę na tle gwiazd, cofając się względem swojego zwykłego kierunku ruchu. Ruch wsteczny planety trwa około 72 dni, Mars osiąga maksymalną jasność w połowie tego okresu<a href="#cite_note-zeilik02-130">[130]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Największe_zbliżenia">Największe zbliżenia</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=19" title="Edytuj sekcję: Największe zbliżenia" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=19" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Największe zbliżenia">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Względne">Względne</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=20" title="Edytuj sekcję: Względne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=20" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Względne">edytuj kod</a>]</div> Sytuację, w której Mars i Słońce znajdują się dokładnie po przeciwnych stronach Ziemi, nazywamy <a href="/wiki/Opozycja_(astronomia)" title="Opozycja (astronomia)">opozycją</a>. Przypada ona zawsze blisko czasu, gdy odległość między Marsem a Ziemią jest najmniejsza; opozycję od momentu największego zbliżenia może dzielić do 8,5 dnia. Odległość obu ciał przy największym (dla danego cyklu orbitalnego) zbliżeniu zmienia się od około 54<a href="#cite_note-Laskar2003-131">[131]</a> do 103 milionów kilometrów, ze względu na <a href="/wiki/Elipsa" title="Elipsa">eliptyczność</a> obu orbit, co powoduje podobne zmiany <a href="/wiki/Rozmiar_k%C4%85towy" title="Rozmiar kątowy">średnicy kątowej</a> Marsa<a href="#cite_note-nasa051103-132">[132]</a>. Kolejne opozycje Marsa występują średnio co 780 dni, czas ten nazywany jest <a href="/wiki/Synodyczny_okres_obiegu" title="Synodyczny okres obiegu">synodycznym okresem obiegu</a>; może on zmieniać się od 769 do 812 dni<a href="#cite_note-opposition-133">[133]</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Największe_zbliżenia_w_historii">Największe zbliżenia w historii</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=21" title="Edytuj sekcję: Największe zbliżenia w historii" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=21" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Największe zbliżenia w historii">edytuj kod</a>]</div> Największe zbliżenie Marsa do Ziemi w czasie ostatnich 60 tys. lat miało miejsce 27 sierpnia 2003 (o godzinie 9:51:13 <a href="/wiki/Uniwersalny_czas_koordynowany" title="Uniwersalny czas koordynowany">uniwersalnego czasu koordynowanego</a>), planety zbliżyły się na odległość 55 758 006 km (0,372719 au), a <a href="/wiki/Obserwowana_wielko%C5%9B%C4%87_gwiazdowa" title="Obserwowana wielkość gwiazdowa">obserwowana wielkość gwiazdowa</a> Marsa sięgnęła −2,88<a href="/wiki/Wielko%C5%9B%C4%87_gwiazdowa" title="Wielkość gwiazdowa">m</a>. Stało się to, gdy Mars był o jeden dzień od opozycji i około trzech dni od przejścia przez <a href="/wiki/Peryhelium" title="Peryhelium">peryhelium</a>. Szacuje się, że ostatnie większe zbliżenie Marsa wydarzyło się 12 września 57 617 roku p.n.e., zaś następne zdarzy się już 29 sierpnia 2287 roku<a href="#cite_note-rao030822-134">[134]</a>. Jednak ta rekordowo mała odległość była tylko nieznacznie mniejsza, niż przy innych niedawnych zbliżeniach. Na przykład minimalna odległość z 22 sierpnia 1924 to 0,37285 au, a minimalna odległość 24 sierpnia 2208 będzie równa 0,37279 au<a href="#cite_note-Meeus2003-117">[117]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Historyczne_obserwacje">Historyczne obserwacje</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=22" title="Edytuj sekcję: Historyczne obserwacje" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=22" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historyczne obserwacje">edytuj kod</a>]</div> Wędrówki Marsa na nocnym niebie zostały zauważone przez starożytnych <a href="/w/index.php?title=Astronomia_egipska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Astronomia egipska (strona nie istnieje)">astronomów egipskich</a>, a przed 1534 rokiem p.n.e. był im znany jego <a href="/wiki/Ruch_wsteczny" title="Ruch wsteczny">ruch wsteczny</a><a href="#cite_note-paob85-135">[135]</a>. Astronomowie babilońscy w okresie <a href="/wiki/Pa%C5%84stwo_nowobabilo%C5%84skie" title="Państwo nowobabilońskie">państwa nowobabilońskiego</a> prowadzili regularne zapisy pozycji planet i systematyczne obserwacje ich zachowań. O Marsie wiedzieli, że w czasie 79 lat mieści się jego 37 <a href="/wiki/Okres_orbitalny" title="Okres orbitalny">okresów synodycznych</a> lub 42 obiegi zodiaku przez planetę. Wynaleźli też metody arytmetyczne dokonywania drobnych poprawek do przewidywanych pozycji planet<a href="#cite_note-north08-136">[136]</a><a href="#cite_note-swerdlow98-137">[137]</a>. W IV wieku p.n.e. <a href="/wiki/Arystoteles" title="Arystoteles">Arystoteles</a> stwierdził, że Mars zniknął za Księżycem podczas <a href="/wiki/Okultacja" title="Okultacja">okultacji</a>, wykazując tym samym, że planeta jest dalej<a href="#cite_note-poor08-138">[138]</a>. <a href="/wiki/Klaudiusz_Ptolemeusz" title="Klaudiusz Ptolemeusz">Ptolemeusz</a>, Grek żyjący w <a href="/wiki/Aleksandria" title="Aleksandria">Aleksandrii</a>, próbował rozwiązać problem ruchu orbitalnego planet, w tym Marsa<a href="#cite_note-Michael07-139">[139]</a>. <a href="/wiki/Teoria_geocentryczna" title="Teoria geocentryczna">Teoria geocentryczna</a> Ptolemeusza i jego praca zbiorowa na temat astronomii, przedstawiona w wielotomowym dziele <a href="/wiki/Almagest" title="Almagest">Almagest</a>, stała się niekwestionowanym fundamentem wiedzy astronomicznej na następne czternaście wieków<a href="#cite_note-Hummel86-140">[140]</a>. Literatura starożytnych Chin potwierdza, że Mars był znany chińskim astronomom nie później niż w czwartym wieku p.n.e.<a href="#cite_note-needham_ronan85-141">[141]</a> W V wieku naszej ery, <a href="/w/index.php?title=Hinduska_astronomia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hinduska astronomia (strona nie istnieje)">hinduscy astronomowie</a> w traktacie astronomicznym <a href="/wiki/Surjasiddhanta" title="Surjasiddhanta">Surja Siddhanta</a> oszacowali średnicę Marsa<a href="#cite_note-jse97-142">[142]</a>. W VIII wieku perski astronom <a href="/w/index.php?title=Yaqub_ibn_Tariq&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yaqub ibn Tariq (strona nie istnieje)">Yaqub ibn Tariq</a>, w pracy Az-Zīj al-Mahlul min as-Sindhind li-Darajat Daraja, próbował oszacować odległość między Ziemią a Marsem<a href="#cite_note-sachau01-143">[143]</a>. W XVII wieku, <a href="/wiki/Tycho_Brahe" title="Tycho Brahe">Tycho Brahe</a> zmierzył <a href="/wiki/Paralaksa" title="Paralaksa">paralaksę dobową</a> Marsa, a <a href="/wiki/Johannes_Kepler" title="Johannes Kepler">Johannes Kepler</a> użył jej do obliczania orientacyjnej odległości do planety<a href="#cite_note-taton03-144">[144]</a>. Gdy teleskop stał się dostępny, ponownie zmierzono dobową paralaksę Marsa, w celu określenia odległości Słońce-Ziemia, po raz pierwszy dokonał tego <a href="/wiki/Giovanni_Cassini" title="Giovanni Cassini">Giovanni Cassini</a> w 1672. Jednakże te wczesne pomiary były utrudnione przez jakość instrumentów<a href="#cite_note-sat57-145">[145]</a>. W 1610 <a href="/wiki/Galileusz" title="Galileusz">Galileo Galilei</a> po raz pierwszy oglądał Marsa przez teleskop<a href="#cite_note-jha15-146">[146]</a>. Holenderski astronom <a href="/wiki/Christiaan_Huygens" title="Christiaan Huygens">Christiaan Huygens</a> jako pierwszy zaobserwował szczegóły jego powierzchni (<a href="/wiki/Syrtis_Major_Planum" title="Syrtis Major Planum">Syrtis Major</a>) oraz określił okres obrotu planety<a href="#cite_note-Pioneers-147">[147]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Marsjańskie_„kanały”">Marsjańskie „kanały”</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=23" title="Edytuj sekcję: Marsjańskie „kanały”" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=23" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Marsjańskie „kanały”">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png" class="mw-file-description"><img alt="Rysunek. Prostokąt z wieloma jasnymi plamami w górnej części i ciemnym obszarem w dolnej." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png/250px-Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png" decoding="async" width="220" height="122" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png/330px-Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png/500px-Karte_Mars_Schiaparelli_MKL1888.png 2x" data-file-width="713" data-file-height="394" /></a><figcaption>Mapa Marsa wykonana przez Giovanniego Schiaparellego, z encyklopedii wydanej w 1888 roku</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Lowell_Mars_channels.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Rysunek. Dwa koła na czarnym tle, wewnątrz kół linie o różnej grubości i wielokątne kształty." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Lowell_Mars_channels.jpg/220px-Lowell_Mars_channels.jpg" decoding="async" width="220" height="112" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Lowell_Mars_channels.jpg/330px-Lowell_Mars_channels.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Lowell_Mars_channels.jpg/440px-Lowell_Mars_channels.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="409" /></a><figcaption>Szkic powierzchni planety, wykonany przez Lowella przed rokiem 1914</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_HST_Mollweide_map_1999.png" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Rozciągnięta mapa, kolorowa, głównie czerwona. Wiele widocznych szczegółów." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Mars_HST_Mollweide_map_1999.png/250px-Mars_HST_Mollweide_map_1999.png" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Mars_HST_Mollweide_map_1999.png/330px-Mars_HST_Mollweide_map_1999.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Mars_HST_Mollweide_map_1999.png/500px-Mars_HST_Mollweide_map_1999.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="450" /></a><figcaption>Mapa Marsa stworzona ze zdjęć Kosmicznego Teleskopu Hubble’a wykonanych w pobliżu opozycji w 1999</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobny artykuł: <a href="/wiki/Kana%C5%82y_marsja%C5%84skie" title="Kanały marsjańskie">Kanały marsjańskie</a>.</div> W XIX wieku rozdzielczość teleskopów osiągnęła poziom wystarczający do identyfikacji cech powierzchni Marsa. 5 września 1877 roku miała miejsce opozycja Marsa będącego w <a href="/wiki/Peryhelium" title="Peryhelium">peryhelium</a>, gdy planeta była szczególnie blisko Ziemi. Włoski astronom <a href="/wiki/Giovanni_Schiaparelli" title="Giovanni Schiaparelli">Giovanni Schiaparelli</a> wykorzystał tę sytuację, aby z pomocą swojego 22 cm teleskopu wykonać pierwszą mapę Marsa. Zaobserwował na tej planecie, jak mu się wydawało, długie proste struktury, które nazwał po włosku canali, a które później okazały się być <a href="/wiki/Z%C5%82udzenie_optyczne" title="Złudzenie optyczne">złudzeniem optycznym</a>. Uznał je za naturalne zjawisko i nadał im nazwy znanych rzek na Ziemi. Włoskie słowo canali, oznaczające „rowy”, zostało przetłumaczone na angielski jako „kanały”; doprowadziło to do wielu spekulacji na temat inteligentnych istot budujących kanały na Marsie, co raczej drażniło Schiaparellego<a href="#cite_note-snyder01-148">[148]</a><a href="#cite_note-sagan80-149">[149]</a>. Zafascynowany tym odkryciem, orientalista <a href="/wiki/Percival_Lowell" title="Percival Lowell">Percival Lowell</a> założył obserwatorium, które miało do dyspozycji teleskopy 300 i 450 mm. Obserwatorium było wykorzystywane do obserwacji Marsa w 1894 roku i przy następnych, mniej korzystnych opozycjach. Opublikował kilka książek o Marsie i życiu na planecie, które miały wielki wpływ na społeczeństwo<a href="#cite_note-basalla06-150">[150]</a>. Kanały obserwowali również inni astronomowie, tacy jak <a href="/wiki/Henri_Joseph_Anastase_Perrotin" title="Henri Joseph Anastase Perrotin">Henri Perrotin</a> i <a href="/w/index.php?title=Louis_Thollon&action=edit&redlink=1" class="new" title="Louis Thollon (strona nie istnieje)">Louis Thollon</a> w <a href="/wiki/Nicea" title="Nicea">Nicei</a>, używający jednego z największych ówczesnych teleskopów<a href="#cite_note-maria_lane05-151">[151]</a><a href="#cite_note-ba3-152">[152]</a>. Sezonowe zmiany (zmniejszanie się czap polarnych i ciemnych obszarów podczas marsjańskiego lata) w połączeniu z obserwacjami kanałów doprowadziły do licznych spekulacji na temat życia na Marsie, w tym do długo utrzymującego się przekonania, że na planecie istnieją rozległe morza i roślinność. Ówczesne teleskopy nie miały wystarczającej rozdzielczości, by dostarczyć rozstrzygających dowodów, jednak wraz z budową coraz większych i doskonalszych teleskopów obserwowano coraz mniejszą ilość długich prostych linii. W 1909 roku <a href="/wiki/Camille_Flammarion" title="Camille Flammarion">Flammarion</a>, prowadząc obserwacje przez 840 mm teleskop, stwierdził, że dostrzega na Marsie liczne nieregularne wzory, ale żadnych kanałów<a href="#cite_note-zahnle01-153">[153]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Wyprawy_badawcze">Wyprawy badawcze</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=24" title="Edytuj sekcję: Wyprawy badawcze" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=24" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Wyprawy badawcze">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars3_lander_vsm.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Model w muzeum. Okrągła kapsuła z rozłożonymi pokrywami i wystającymi antenami." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Mars3_lander_vsm.jpg/220px-Mars3_lander_vsm.jpg" decoding="async" width="220" height="154" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Mars3_lander_vsm.jpg/330px-Mars3_lander_vsm.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Mars3_lander_vsm.jpg/440px-Mars3_lander_vsm.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="449" /></a><figcaption>Model lądownika sondy Mars 3</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Mars_Viking_11h016.png" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Piaszczysta pustynia z kamieniami pod szarozielonym niebem, na dolnym skraju zdjęcia widoczne nieostre fragmenty urządzenia." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Mars_Viking_11h016.png/220px-Mars_Viking_11h016.png" decoding="async" width="220" height="226" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Mars_Viking_11h016.png/330px-Mars_Viking_11h016.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Mars_Viking_11h016.png/440px-Mars_Viking_11h016.png 2x" data-file-width="498" data-file-height="512" /></a><figcaption>Miejsce lądowania Vikinga 1</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/20px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/40px-Information_icon4.svg.png 1.5x" data-file-width="620" data-file-height="620" /> Osobne artykuły: <a href="/wiki/Badania_Marsa" title="Badania Marsa">Badania Marsa</a> i <a href="/wiki/Mo%C5%BCliwo%C5%9Bci_eksploatacji_Marsa" title="Możliwości eksploatacji Marsa">Możliwości eksploatacji Marsa</a>.</div> Wiele <a href="/wiki/Sonda_kosmiczna" title="Sonda kosmiczna">sond kosmicznych</a>, włączając w to <a href="/wiki/Orbiter" title="Orbiter">orbitery</a>, <a href="/wiki/L%C4%85downik" title="Lądownik">lądowniki</a> i <a href="/wiki/%C5%81azik_(badania_kosmosu)" title="Łazik (badania kosmosu)">łaziki</a>, zostało wysłanych w kierunku Marsa przez <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">ZSRR</a>, <a href="/wiki/NASA" title="NASA">USA</a>, <a href="/wiki/Europejska_Agencja_Kosmiczna" title="Europejska Agencja Kosmiczna">Europę</a> oraz <a href="/wiki/Japo%C5%84ska_Agencja_Eksploracji_Aerokosmicznej" title="Japońska Agencja Eksploracji Aerokosmicznej">Japonię</a>, aby zbadać powierzchnię planety, jej klimat oraz strukturę geologiczną. Aktualny koszt wysłania z powierzchni <a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemi</a> na powierzchnię Marsa 1 kg ładunku oscyluje w pobliżu 309 tys. <a href="/wiki/Dolar_ameryka%C5%84ski" title="Dolar amerykański">dolarów</a><a href="#cite_note-universe307-154">[154]</a>. Około połowy wszystkich misji na Marsa nie zostało zakończonych powodzeniem, ulegając awarii przed ukończeniem lub nawet w początkowym etapie lotu. Chociaż wysoki odsetek niepowodzeń wynika z różnych problemów technicznych, liczba drobnych awarii lub przypadków niewyjaśnionej utraty łączności jest tak duża, że w NASA przez wiele lat żartowano o „wielkim galaktycznym upiorze”, który żeruje na statkach kosmicznych lecących na Marsa<a href="#cite_note-dinerman04-155">[155]</a>. Szczególnie złą passę mieli Rosjanie – niemal wszystkie ich sondy zawiodły całkowicie, a pozostałe zebrały bardzo mało danych. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Zakończone_misje">Zakończone misje</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=25" title="Edytuj sekcję: Zakończone misje" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=25" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zakończone misje">edytuj kod</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Skalista, rdzawa pustynia pod żółtawym niebem. Na pierwszym planie otwarty panel słoneczny i wysięgnik sondy." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png/200px-PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png" decoding="async" width="200" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png/300px-PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png/400px-PhoenixSolarPanelandRoboticArm.png 2x" data-file-width="2905" data-file-height="1935" /></a><figcaption>Widok z lądownika Phoenix</figcaption></figure> Pierwszego udanego przelotu w pobliżu Marsa dokonał w 1965 roku <a href="/wiki/Mariner_4" title="Mariner 4">Mariner 4</a>. W dniu 14 listopada 1971 <a href="/wiki/Mariner_9" title="Mariner 9">Mariner 9</a> stał się pierwszą sondą na orbicie innej planety, wchodząc na orbitę wokół Marsa<a href="#cite_note-nasa_mariner9-156">[156]</a>. Pierwszego udanego lądowania na powierzchni dokonała <a href="/wiki/Zwi%C4%85zek_Socjalistycznych_Republik_Radzieckich" title="Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich">radziecka</a> sonda <a href="/wiki/Mars_3" title="Mars 3">Mars 3</a> z <a href="/wiki/Program_Mars" title="Program Mars">programu Mars</a>, wyniesiona w 1971 roku, ale kontakt z nią został utracony w ciągu 20 sekund po lądowaniu. Na Marsie rozbiły się radzieckie lądowniki <a href="/wiki/Mars_2" title="Mars 2">Mars 2</a> i <a href="/wiki/Mars_6" title="Mars 6">Mars 6</a>. W 1975 NASA wysłała sondy <a href="/wiki/Program_Viking" title="Program Viking">programu Viking</a>: dwa orbitery wyposażone w lądowniki, które pomyślnie wylądowały na planecie w 1976 roku. <a href="/wiki/Viking_1" title="Viking 1">Viking 1</a> pozostał operacyjny przez sześć lat, <a href="/wiki/Viking_2" title="Viking 2">Viking 2</a> przez trzy. Lądowniki Viking przekazały kolorowe panoramy powierzchni Marsa i wykonały eksperymenty biologiczne, których celem było poszukiwanie śladów życia na planecie, a orbitery wykonały mapy powierzchni na tyle szczegółowe, że nadal pozostają w użyciu<a href="#cite_note-other_missions-157">[157]</a>. Sondy radzieckiego <a href="/wiki/Program_Fobos" title="Program Fobos">programu Fobos</a> zostały wysłane na Marsa w 1988 roku, w celu badania planety i jej księżyców. Kontakt z Fobosem 1 został stracony w drodze na Marsa, natomiast Fobos 2 z powodzeniem fotografował Marsa i Fobosa, ale uległ uszkodzeniu zanim odłączono dwa lądowniki, które miały wylądować na powierzchni tego księżyca<a href="#cite_note-nature341-158">[158]</a>. Po zakończonej niepowodzeniem misji orbitera <a href="/wiki/Mars_Observer" title="Mars Observer">Mars Observer</a> wystrzelonego w 1992 roku, NASA wysłała w 1996 roku sondę <a href="/wiki/Mars_Global_Surveyor" title="Mars Global Surveyor">Mars Global Surveyor</a>. Ta misja zakończyła się pełnym sukcesem, kończąc swoją podstawową misję mapowania powierzchni planety na początku 2001 roku. Kontakt z sondą został utracony w listopadzie 2006 roku, podczas trzeciego programu rozszerzonego, po dokładnie 10 latach w przestrzeni kosmicznej. Wyniesiony w tym samym <a href="/wiki/Okno_startowe" title="Okno startowe">oknie startowym</a>, miesiąc po Surveyor, lądownik <a href="/wiki/Mars_Pathfinder" title="Mars Pathfinder">Mars Pathfinder</a> z łazikiem Sojourner wylądował w dolinie <a href="/w/index.php?title=Ares_Vallis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ares Vallis (strona nie istnieje)">Ares Vallis</a> na Marsie latem 1997 roku. Także ta misja była sukcesem i wzbudziła duże zainteresowanie, po części ze względu na znaczną liczbę zdjęć, które zostały przesłane na Ziemię<a href="#cite_note-cnn_mgs-159">[159]</a>. <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie. Na pustyni, pod różowym niebem, na sflaczałych poduszkach powietrznych spoczywa trójkątna platforma z wysuniętą rampą." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg/250px-MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg" decoding="async" width="200" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg/330px-MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg/500px-MER_Spirit_Lander_Pan_Sol16-A18R1_br2.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="722" /></a><figcaption>Platforma lądownika łazika Spirit</figcaption></figure> W 2003 roku NASA rozpoczęła program <a href="/wiki/Mars_Exploration_Rover" title="Mars Exploration Rover">Mars Exploration Rover</a>, składający się z dwóch łazików o nazwach <a href="/wiki/Spirit_(%C5%82azik)" title="Spirit (łazik)">Spirit</a> (MER-A) i <a href="/wiki/Opportunity_(%C5%82azik)" title="Opportunity (łazik)">Opportunity</a> (MER-B). Obydwie sondy pomyślnie wylądowały w styczniu 2004 roku i osiągnęły lub przekroczyły wszystkie podstawowe cele misji. Do najważniejszych wyników naukowych należy znalezienie dowodów, że woda istniała na powierzchni Marsa w przeszłości i to w obydwu miejscach lądowań. <a href="/wiki/Wir_py%C5%82owy" title="Wir pyłowy">Wiry marsjańskiego pyłu</a> i wiatr sporadycznie oczyszczały panele słoneczne obu łazików, tym samym zwiększając ich żywotność<a href="#cite_note-nasa_rovers-160">[160]</a>. Łazik Spirit utracił mobilność w 2009 roku, a w marcu 2010 ostatecznie stracono z nim kontakt<a href="#cite_note-Spi2010-161">[161]</a><a href="#cite_note-SpiBye-162">[162]</a>. Opportunity, po przebadaniu odsłonięć warstw geologicznych w mniejszych kraterach, dotarł w sierpniu 2011 roku do dużego krateru <a href="/w/index.php?title=Endeavour_(krater_marsja%C5%84ski)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Endeavour (krater marsjański) (strona nie istnieje)">Endeavour</a>, gdzie prowadził dalsze badania<a href="#cite_note-OppHalfway-163">[163]</a>. Ostatni kontakt nawiązano w czerwcu 2018 roku, tuż przed rozpoczęciem szczególnie silnej burzy pyłowej<a href="#cite_note-164">[164]</a>. Misję uznano za zakończoną w lutym 2019 roku. Kolejną sondą NASA, która wylądowała na Marsie, był lądownik <a href="/wiki/Phoenix_(sonda_kosmiczna)" title="Phoenix (sonda kosmiczna)">Phoenix</a>, który dotarł w okolice północnej czapy polarnej planety 25 maja 2008 roku<a href="#cite_note-ua_phoenix-165">[165]</a>. Lądownik miał ramię o długości 2,5 m, zdolne wkopać się na metr w marsjański grunt, oraz mikroskopową kamerę o rozdzielczości jednej tysięcznej grubości ludzkiego włosa. 15 czerwca 2008 roku kamery lądownika przekazały obraz jasnej substancji w miejscu lądowania, którą zidentyfikowano jako lód wodny; uległ on sublimacji przed 20 czerwca<a href="#cite_note-phoenix_water-166">[166]</a><a href="#cite_note-uanews_frozen_water-167">[167]</a>. Misja została uznana za zakończoną 10 listopada 2008 roku, gdyż inżynierowie nie byli już w stanie skontaktować się z lądownikiem<a href="#cite_note-BBC_NASA_Mission_Declared_Dead-168">[168]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Trwające_misje">Trwające misje</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=26" title="Edytuj sekcję: Trwające misje" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=26" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Trwające misje">edytuj kod</a>]</div> W 2001 roku misję rozpoczął orbiter NASA <a href="/wiki/2001_Mars_Odyssey" title="2001 Mars Odyssey">2001 Mars Odyssey</a>, który nadal (stan z lutego 2021) pozostaje czynny na orbicie Marsa<a href="#cite_note-nasa081009-169">[169]</a>. Wchodzący w skład wyposażenia sondy spektrometr <a href="/wiki/Promieniowanie_gamma" title="Promieniowanie gamma">promieniowania gamma</a> wykrył znaczne ilości wodoru w górnej warstwie <a href="/wiki/Regolit" title="Regolit">regolitu</a> na Marsie. Uważa się, że wodór ten jest związany w postaci cząsteczek wody, tworzących <a href="/wiki/Wieczna_zmarzlina" title="Wieczna zmarzlina">wieloletnią zmarzlinę</a>. W 2003 roku <a href="/wiki/Europejska_Agencja_Kosmiczna" title="Europejska Agencja Kosmiczna">Europejska Agencja Kosmiczna</a> (ESA) rozpoczęła misję Mars Express, składającą się z orbitera <a href="/wiki/Mars_Express" title="Mars Express">Mars Express</a> i lądownika <a href="/wiki/Beagle_2" title="Beagle 2">Beagle 2</a>. Misja Beagle 2 nie powiodła się. Podczas opadania stracono kontakt z lądownikiem i został on uznany za utracony. Na początku 2004 roku zespół odpowiedzialny za urządzenie PFS (Planetary Fourier Spectrometer) na pokładzie orbitera ogłosił, że wykryto metan w marsjańskiej atmosferze. W czerwcu 2006 roku ESA doniosła także o odkryciu lokalnych <a href="/wiki/Zorza_polarna" title="Zorza polarna">zorzy</a> na Marsie<a href="#cite_note-aurora-170">[170]</a> (związanych z lokalnymi <a href="/wiki/Anomalia_magnetyczna" title="Anomalia magnetyczna">anomaliami magnetycznymi</a>). Wysłana w 2005 roku sonda NASA <a href="/wiki/Mars_Reconnaissance_Orbiter" title="Mars Reconnaissance Orbiter">Mars Reconnaissance Orbiter</a>, na orbitę planety dotarła 10 marca 2006 roku. Orbiter tworzy mapy terenu i pogody Marsa, aby znaleźć odpowiednie miejsca lądowania dla przyszłych lądowników. Układ transmisji danych z sondy na Ziemię został znacznie ulepszony, przez co ma on większą przepustowość niż wszystkie poprzednie misje razem wzięte. MRO przesłał m.in. pierwsze zdjęcia <a href="/wiki/Lawina" title="Lawina">lawin</a>, schodzących ze zboczy w pobliżu <a href="/wiki/Biegun_p%C3%B3%C5%82nocny" title="Biegun północny">bieguna północnego</a> planety<a href="#cite_note-cnn_avalanche-171">[171]</a> czy dowody na obecność słonej wody na Marsie<a href="#cite_note-NASA_flows-172">[172]</a>. 26 listopada 2011 r. rozpoczęła się misja <a href="/wiki/Mars_Science_Laboratory" title="Mars Science Laboratory">Mars Science Laboratory</a> z łazikiem <a href="/wiki/Curiosity_Rover" title="Curiosity Rover">Curiosity</a>, który jest większy, szybszy (do 90 m/h) i wyposażony w doskonalsze przyrządy niż Mars Exploration Rovers. Eksperymenty chemiczne uwzględniają chromatograf, spektrometr gazowy i laser, które mogą analizować skład skał w odległości do 13 m<a href="#cite_note-msl-173">[173]</a>. Lądowanie łazika na powierzchni planety nastąpiło 6 sierpnia 2012 roku. We wrześniu 2014 roku na orbity wokół planety weszły dwie sondy: amerykańska <a href="/wiki/Mars_Atmosphere_and_Volatile_Evolution" title="Mars Atmosphere and Volatile Evolution">MAVEN</a>, która ma prowadzić badania atmosfery planety<a href="#cite_note-nasa_maven-174">[174]</a> i <a href="/wiki/Indyjska_Organizacja_Bada%C5%84_Kosmicznych" title="Indyjska Organizacja Badań Kosmicznych">indyjska</a> sonda <a href="/wiki/Mars_Orbiter_Mission" title="Mars Orbiter Mission">Mars Orbiter Mission</a><a href="#cite_note-isro_mom-175">[175]</a>. W marcu 2016 roku rozpoczęła się misja <a href="/wiki/ExoMars" title="ExoMars">ExoMars</a> 2016, przygotowana przez ESA we współpracy z <a href="/wiki/Roskosmos" title="Roskosmos">Roskosmosem</a>. Składała się z orbitera poszukującego gazów śladowych w atmosferze planety, w tym metanu, oraz z niewielkiego lądownika stacjonarnego. Sonda dotarła w pobliże Czerwonej Planety w październiku 2016 roku gdzie nastąpiło oddzielenie lądownika od sondy. Lądownik Schiaparelli nie zdołał wylądować na planecie, rozbił się 19 października<a href="#cite_note-bbc_rincon061110-176">[176]</a>. Na 2022 rok planowany jest start drugiej misji programu ExoMars. W jej ramach zostanie wysłany łazik <a href="/wiki/Rosalind_Franklin_(%C5%82azik)" title="Rosalind Franklin (łazik)">Rosalind Franklin</a>, który będzie mógł wykonywać wiercenia do głębokości 2 m w poszukiwaniu związków organicznych<a href="#cite_note-exomars-delayed-177">[177]</a>. W 2018 roku na Marsa wysłano misję <a href="/wiki/InSight" title="InSight">InSight</a>, która od 26 listopada 2018 roku prowadzi badania <a href="/wiki/Geofizyka" title="Geofizyka">geofizyczne</a> planety, między innymi mierząc jej aktywność <a href="/wiki/Sejsmologia" title="Sejsmologia">sejsmiczną</a><a href="#cite_note-nasa_insight-178">[178]</a>. W <a href="/wiki/Okno_startowe" title="Okno startowe">oknie startowym</a> w lipcu 2020 roku w stronę Marsa została wysłana <a href="/wiki/Zjednoczone_Emiraty_Arabskie" title="Zjednoczone Emiraty Arabskie">emiracka</a> misja <a href="/wiki/Al_Amal" title="Al Amal">Al Amal</a> (Hope), <a href="/wiki/Chi%C5%84ska_Republika_Ludowa" title="Chińska Republika Ludowa">chińska</a> misja <a href="/wiki/Tianwen-1" title="Tianwen-1">Tianwen-1</a> i amerykańska misja <a href="/wiki/Mars_2020" title="Mars 2020">Mars 2020</a><a href="#cite_note-poinformowani-9.02-179">[179]</a>. Sonda Al Amal weszła na orbitę 9 lutego 2021 roku<a href="#cite_note-poinformowani-9.02-179">[179]</a>, a Tianwen-1 dzień później<a href="#cite_note-spaceflight-10.02-180">[180]</a>. W maju 2021 od orbitera Tianwen-1 odłączył się lądownik z łazikiem Zhurong, który wylądował na powierzchni planety<a href="#cite_note-poinformowani-15.05-181">[181]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Przyszłe_misje">Przyszłe misje</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=27" title="Edytuj sekcję: Przyszłe misje" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=27" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przyszłe misje">edytuj kod</a>]</div> <a href="/wiki/Za%C5%82ogowa_wyprawa_na_Marsa" title="Załogowa wyprawa na Marsa">Załogowa wyprawa na Marsa</a> została określona przez Stany Zjednoczone jako główny długoterminowy cel programu <a href="/wiki/Vision_for_Space_Exploration" title="Vision for Space Exploration">Wizji Eksploracji Kosmosu</a>, który ogłosił w 2004 roku ówczesny prezydent USA <a href="/wiki/George_W._Bush" title="George W. Bush">George W. Bush</a><a href="#cite_note-britt_bush_vision-182">[182]</a>. NASA i <a href="/wiki/Lockheed_Martin" title="Lockheed Martin">Lockheed Martin</a> rozpoczęły prace nad statkiem kosmicznym <a href="/wiki/Orion_Multi-Purpose_Crew_Vehicle" title="Orion Multi-Purpose Crew Vehicle">Orion</a> (wcześniej Crew Exploration Vehicle), który miał umożliwić ponowne lądowanie na Księżycu do 2020 roku, jako krok w kierunku ekspedycji na Marsa. W 2007 roku administrator NASA <a href="/wiki/Michael_D._Griffin" title="Michael D. Griffin">Michael D. Griffin</a> stwierdził, że agencja zamierza sprowadzić człowieka na Marsa przed 2037<a href="#cite_note-mars_daily-183">[183]</a>. Ze względu na cięcia budżetowe powrót na Księżyc został wykreślony z najbliższych planów NASA, ale lot na Marsa w latach 30. XXI wieku nadal jest w planach<a href="#cite_note-Congress-184">[184]</a>. ESA ma nadzieję, że lądowanie człowieka na Marsie nastąpi między 2030 a 2035<a href="#cite_note-aurora021011-185">[185]</a>. Poprzedzą ją kolejno coraz większe sondy, począwszy od ExoMars<a href="#cite_note-esa091212-186">[186]</a> i wspólnej misji NASA/ESA <a href="/wiki/Mars_Sample_Return" title="Mars Sample Return">Mars Sample Return</a><a href="#cite_note-esa091208-187">[187]</a>, której data realizacji, ze względu na koszty, pozostaje nieustalona. <a href="/w/index.php?title=Earth_Return_Vehicle&action=edit&redlink=1" class="new" title="Earth Return Vehicle (strona nie istnieje)">Mars Direct</a> jest propozycją stosunkowo taniej misji załogowej na Marsa, zaproponowaną przez założyciela <a href="/wiki/Mars_Society" title="Mars Society">Mars Society</a> <a href="/wiki/Robert_Zubrin" title="Robert Zubrin">Roberta Zubrina</a>. Do wyniesienia w przestrzeń kosmiczną dużych mas wykorzystane miałyby być przyszłe rakiety klasy <a href="/wiki/Saturn_V" title="Saturn V">Saturn V</a>, aby pominąć budowę statku na orbicie okołoziemskiej<a href="#cite_note-marshome-188">[188]</a>. Pewien wariant projektu zakłada, że astronauci nie będą natychmiast wracali na Ziemię, jeśli w ogóle mieliby kiedykolwiek powrócić<a href="#cite_note-utoday081023-189">[189]</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Astronomia_na_Marsie">Astronomia na Marsie</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=28" title="Edytuj sekcję: Astronomia na Marsie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=28" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Astronomia na Marsie">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:EarthTransit2084.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Ilustracja. Okrągła, żółta tarcza Słońca, na niej dwie małe czarne kropki." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/EarthTransit2084.jpg/220px-EarthTransit2084.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/EarthTransit2084.jpg/330px-EarthTransit2084.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/EarthTransit2084.jpg/440px-EarthTransit2084.jpg 2x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a><figcaption>Symulacja tranzytu Ziemi i Księżyca w 2084 roku, widzianego z Marsa</figcaption></figure> Dzięki orbiterom, lądownikom i łazikom, jest obecnie możliwa obserwacja zjawisk astronomicznych z Marsa. Podczas gdy Fobos widziany z równika Marsa ma jedną trzecią <a href="/wiki/Rozmiar_k%C4%85towy" title="Rozmiar kątowy">średnicy kątowej</a> Księżyca widzianego z Ziemi, Deimos oglądany gołym okiem wyglądałby bardziej na gwiazdę niż na księżyc (3′ średnicy kątowej) i byłby nieco jaśniejszy niż Wenus widziana z Ziemi<a href="#cite_note-pl_org_deimos-190">[190]</a>. Różne zjawiska znane z Ziemi są obecnie obserwowane na Marsie, na przykład <a href="/wiki/Meteor" title="Meteor">meteory</a> i <a href="/wiki/Zorza_polarna" title="Zorza polarna">zorze</a><a href="#cite_note-aurora-170">[170]</a>. Z Marsa można obserwować <a href="/wiki/Tranzyt_Merkurego" title="Tranzyt Merkurego">przejście Merkurego na tle tarczy Słońca</a> (tranzyt Merkurego), <a href="/wiki/Tranzyt_Wenus" title="Tranzyt Wenus">tranzyt Wenus</a>, a także <a href="/wiki/Tranzyt_(astronomia)" title="Tranzyt (astronomia)">tranzyty</a> Ziemi, z których najbliższy wystąpi 10 listopada 2084<a href="#cite_note-jbaa93-191">[191]</a>. Księżyc Fobos ma na tyle małą średnicę kątową, że może powodować tylko częściowe zaćmienie Słońca; w przypadku Deimosa stopień przesłonięcia tarczy słonecznej jest znikomy, dlatego mówi się o tranzycie Deimosa, a nie o zaćmieniu<a href="#cite_note-nature436-192">[192]</a><a href="#cite_note-sd040317-193">[193]</a>. <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:MarsSunsetCut.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie panoramiczne. Na pierwszym planie skaliste wzniesienie, za nim równina. Na horyzoncie okrągła biała tarcza Słońca z niebieską poświatą." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/MarsSunsetCut.jpg/600px-MarsSunsetCut.jpg" decoding="async" width="600" height="182" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/MarsSunsetCut.jpg/900px-MarsSunsetCut.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/MarsSunsetCut.jpg/1200px-MarsSunsetCut.jpg 2x" data-file-width="2352" data-file-height="713" /></a><figcaption>Zachód Słońca na Marsie uwieczniony przez łazik Spirit z <a href="/wiki/Gusiew_(krater_marsja%C5%84ski)" title="Gusiew (krater marsjański)">krateru Gusiewa</a>, 19 maja 2005 roku</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Życie">Życie</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=29" title="Edytuj sekcję: Życie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=29" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Życie">edytuj kod</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Poszukiwania_istot_inteligentnych">Poszukiwania istot inteligentnych</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=30" title="Edytuj sekcję: Poszukiwania istot inteligentnych" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=30" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Poszukiwania istot inteligentnych">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Rysunek czarno-biały. Postać spogląda przez teleskop. Hasło reklamowe: Mars is peopled and they want Kirk's soap." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg/250px-Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg" decoding="async" width="220" height="265" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg/330px-Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg/500px-Kirks_Soap_Yerkes_Mars.jpg 2x" data-file-width="713" data-file-height="858" /></a><figcaption>Reklama <a href="/wiki/Myd%C5%82a" title="Mydła">mydła</a> z 1893, wykorzystująca popularne przekonanie, że Mars jest zamieszkany</figcaption></figure> Pogląd, że Mars zamieszkany jest przez inteligentnych <a href="/w/index.php?title=Marsjanie_(rasa)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marsjanie (rasa) (strona nie istnieje)">Marsjan</a> był szczególnie popularny pod koniec XIX wieku. Obserwacje <a href="/wiki/Giovanni_Schiaparelli" title="Giovanni Schiaparelli">Giovanniego Schiaparelliego</a> i książki <a href="/wiki/Percival_Lowell" title="Percival Lowell">Percivala Lowella</a> doprowadziły do powstania obrazu Marsa jako wysychającej, ochładzającej się planety, na której starożytna cywilizacja stworzyła wielkie <a href="/wiki/Irygacja_(rolnictwo)" title="Irygacja (rolnictwo)">kanały nawadniające</a><a href="#cite_note-prion-194">[194]</a>. Wiele innych obserwacji i oświadczeń znanych osobistości złożyło się na zjawisko kulturalne, zwane „marsjańską gorączką” (Mars Fever)<a href="#cite_note-fergus04-195">[195]</a>. W 1899 roku, podczas badania szumu radiowego atmosfery, wykorzystując swoje odbiorniki w laboratorium <a href="/wiki/Colorado_Springs" title="Colorado Springs">Colorado Springs</a>, wynalazca <a href="/wiki/Nikola_Tesla" title="Nikola Tesla">Nikola Tesla</a> obserwował powtarzające się sygnały, które następnie uznał za komunikaty radiowe z innej planety, przypuszczalnie z Marsa. W 1901 Tesla w wywiadzie powiedział: <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r76391832">.mw-parser-output div.cytat{display:table;border:1px solid #a2a9b1;padding:0;margin-top:0.5em;margin-bottom:0.8em;background:#f8f9fa}.mw-parser-output div.cytat>blockquote{margin:0;padding:0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo{text-align:right;padding:0 1em 0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo::before{content:"— "}.mw-parser-output div.cytat.środek{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output div.cytat.prawy{float:right;clear:right;margin-left:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.lewy{float:left;clear:left;margin-right:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.prawy:not([style]),.mw-parser-output div.cytat.lewy:not([style]){max-width:25em}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}</style><div class="cytat"> <blockquote> Dopiero jakiś czas później w moim umyśle błysnęła myśl, że obserwowane zaburzenia mogą być spowodowane przez inteligentne działanie. Pomimo że nie mogłem odczytać ich sensu, było dla mnie niemożliwym, aby myśleć o nich jako o czymś zupełnie przypadkowym. Ciągle rośnie we mnie uczucie, że byłem pierwszym, który usłyszał pozdrowienie z innej planety<a href="#cite_note-tesla01-196">[196]</a>. </blockquote> </div> Teorie Tesli zyskały poparcie <a href="/wiki/William_Thomson" title="William Thomson">Lorda Kelvina</a>, który podczas wizyty w Stanach Zjednoczonych w 1902 roku miał powiedzieć, iż myśli, że Tesla wychwycił sygnały wysyłane z Marsa do Stanów Zjednoczonych<a href="#cite_note-cheney81-197">[197]</a>. Jednak Kelvin stanowczo zaprzeczył tym doniesieniom niedługo przed wyjazdem z Ameryki: Co naprawdę powiedziałem, to że mieszkańcy Marsa, jeśli istnieją, byliby niewątpliwie w stanie zobaczyć Nowy Jork, w szczególności w blasku energii elektrycznej<a href="#cite_note-nyt020511-198">[198]</a>. W 1901 roku w artykule <a href="/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Timesa</a> dyrektor <a href="/wiki/Harvard_College_Observatory" title="Harvard College Observatory">Harvard College Observatory</a>, <a href="/wiki/Edward_Charles_Pickering" title="Edward Charles Pickering">Edward Charles Pickering</a>, powiedział, że otrzymał telegram od <a href="/wiki/Lowell_Observatory" class="mw-redirect" title="Lowell Observatory">Lowell Observatory</a> w <a href="/wiki/Arizona" title="Arizona">Arizonie</a>, który zdawał się potwierdzać, że Mars próbował komunikować się z Ziemią: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r76391832" /><div class="cytat"> <blockquote> Na początku grudnia 1900 roku otrzymaliśmy z Lowell Observatory w Arizonie telegram, że zaobserwowano wiązkę światła z kierunku Marsa (obserwatorium Lowella specjalizowało się w obserwacjach Marsa), która trwała siedemdziesiąt minut. Przekazałem tę informację do Europy oraz rozesłałem neostylowe kopie na cały kraj. Tamtejszy obserwator jest ostrożnym i pewnym człowiekiem i nie ma powodu, by wątpić, że to światło istniało. Zostało podane, że pochodził ze znanego punktu geograficznego na Marsie. To wszystko. Teraz historia poszła na cały świat. W Europie twierdzą, że byłem w kontakcie z Marsem, powstają na tym tle wszelkiego rodzaju wyolbrzymienia. Czymkolwiek było to światło, nie mamy możliwości poznania. Czy to była inteligencja, czy nie, nikt tego nie może potwierdzić. To jest absolutnie niewytłumaczalne<a href="#cite_note-nyt2-199">[199]</a>. </blockquote> </div> Pickering zaproponował później utworzenie zestawu luster w Teksasie z zamiarem komunikacji z Marsjanami<a href="#cite_note-fradin99-200">[200]</a>. Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku publikowano artykuły o biologii Marsa, odrzucające inne wyjaśnienia sezonowych zmian na planecie. Publikacje zawierały nawet szczegółowe scenariusze metabolizmu i cykli chemicznych funkcjonowania <a href="/wiki/Ekosystem" title="Ekosystem">ekosystemu</a><a href="#cite_note-science136_3510-201">[201]</a>. Dopiero po 1960 roku sondy NASA, wysłane na planetę w <a href="/wiki/Program_Mariner" title="Program Mariner">programie Mariner</a>, rozwiały te mity na temat Marsa. Badania z lat 70. XX w. prowadzone przez lądownik <a href="/wiki/Program_Viking" title="Program Viking">programu Viking</a> nie wykryły żadnych śladów życia, a przedstawiły powierzchnię planety jako surową i niegościnną dla życia<a href="#cite_note-ward_brownlee00-202">[202]</a>. Przy użyciu danych z tych misji sporządzono mapy Marsa, lecz dopiero sonda <a href="/wiki/Mars_Global_Surveyor" title="Mars Global Surveyor">Mars Global Surveyor</a>, wystrzelona w 1996 i pracująca do końca 2006 roku, sporządziła kompletne i niezwykle szczegółowe mapy topografii, pola magnetycznego i składników mineralnych powierzchni Marsa<a href="#cite_note-Bond007-203">[203]</a>, wykazując całkowity brak śladów zamieszkania Marsa przez inteligentne istoty. Mapy te są obecnie dostępne w Internecie, na przykład w serwisie <a href="/wiki/Google_Mars" title="Google Mars">Google Mars</a>. <a href="/wiki/Pseudonauka" title="Pseudonauka">Pseudonaukowe</a> spekulacje na temat inteligentnego życia na Marsie trwają jednak do dziś. Niektóre oparte są na drobnych elementach postrzeganych w skali obrazów kosmicznych, takich jak „piramidy” i „<a href="/wiki/Marsja%C5%84ska_Twarz" title="Marsjańska Twarz">Marsjańska Twarz</a>”. Astronom <a href="/wiki/Carl_Sagan" title="Carl Sagan">Carl Sagan</a> stwierdził: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r76391832" /><div class="cytat"> <blockquote> Mars stał się swego rodzaju mityczną areną, na której ścierają się nasze ziemskie nadzieje i obawy<a href="#cite_note-sagan80-149">[149]</a>. </blockquote> </div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Martian_face_viking_cropped.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Zdjęcie czarno białe. Widok z satelity. Niewyraźna formacja, w połowie zacienione wzniesienie z czarnym punktem u góry zdjęcia i linią poniżej." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/77/Martian_face_viking_cropped.jpg" decoding="async" width="200" height="175" class="mw-file-element" data-file-width="200" data-file-height="175" /></a><figcaption><a href="/wiki/Marsja%C5%84ska_Twarz" title="Marsjańska Twarz">Marsjańska Twarz</a> – formacja geologiczna w rejonie Cydonii, sfotografowana w 1976 roku przez sondę <a href="/wiki/Viking_1" title="Viking 1">Viking</a></figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Współczesne_poglądy">Współczesne poglądy</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=31" title="Edytuj sekcję: Współczesne poglądy" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=31" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Współczesne poglądy">edytuj kod</a>]</div> Według obecnej wiedzy do powstania i utrzymania się życia niezbędne jest występowanie ciekłej wody na powierzchni planety. Wymaganie to określa strefę, zwaną <a href="/wiki/Ekosfera" title="Ekosfera">ekosferą</a>, w jakiej musi krążyć ona wokół gwiazdy; dla Słońca obszar ten rozciąga się obecnie na zewnątrz orbity Wenus, do odległości bliskiej długości <a href="/wiki/P%C3%B3%C5%82o%C5%9B_wielka" title="Półoś wielka">półosi wielkiej</a> orbity Marsa<a href="#cite_note-Nowack-204">[204]</a>. W pobliżu peryhelium Mars znajduje się wewnątrz tego regionu, ale niskie ciśnienie atmosferyczne uniemożliwia istnienie ciekłej wody na większości obszarów – lód nie topnieje, ale sublimuje do postaci <a href="/wiki/Para_wodna" title="Para wodna">pary wodnej</a> z pominięciem cieczy. Występowanie zbiorników wodnych i dużych przepływów wskazuje, że w przeszłości na planecie panowały lepsze warunki do rozwoju życia niż obecnie, ale to nie rozstrzyga, czy żywe organizmy w ogóle na niej istniały. Najnowsze badania sugerują, że wody na powierzchni Marsa mogły być zbyt słone i kwaśne, by mogło się w nich rozwinąć życie podobne do ziemskiego<a href="#cite_note-saltlife-205">[205]</a>. Brak magnetosfery i bardzo cienka atmosfera Marsa stanowią duże wyzwania dla życia: transport <a href="/wiki/Ciep%C5%82o" title="Ciepło">ciepła</a> na powierzchni jest niewielki, ochrona przed bombardowaniem meteorytami i <a href="/wiki/Wiatr_s%C5%82oneczny" title="Wiatr słoneczny">wiatrem słonecznym</a> jest słaba, a ciśnienie atmosferyczne nie wystarcza do utrzymania wody w stanie ciekłym. Prócz tego Mars jest prawie, a być może całkowicie nieaktywny geologicznie; koniec aktywności wulkanicznej sprawił, że nie ma obiegu substancji mineralnych pomiędzy powierzchnią i wnętrzem planety<a href="#cite_note-hannsson97-206">[206]</a>, jaki zachodzi na Ziemi. <a href="/wiki/Program_Viking" title="Program Viking">Sondy Viking</a> w połowie lat 70. prowadziły eksperymenty mające na celu wykrycie drobnoustrojów w marsjańskiej glebie w miejscach lądowania; wyniki zostały początkowo uznane za słabo pozytywne. Stwierdzono m.in. czasowy wzrost zawartości CO 2 w próbce wystawionej na działanie wody i substancji odżywczych. Jednak wniosek ten był później kwestionowany przez wielu naukowców, prowadząc do długiej debaty; pracujący dla NASA <a href="/w/index.php?title=Gilbert_Levin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gilbert Levin (strona nie istnieje)">Gilbert Levin</a> stwierdził, że Viking mógł znaleźć życie. Ponowne analizy obecnie 30-letnich danych z Vikinga, w świetle współczesnej wiedzy o <a href="/wiki/Ekstremofil" title="Ekstremofil">ekstremofilnych</a> formach życia, sugerują, że testy Vikinga nie były wystarczająco zaawansowane, aby wykryć takie formy życia. Badania mogły nawet zabić hipotetyczne organizmy<a href="#cite_note-physorg070107-207">[207]</a>. Testy przeprowadzone przez lądownik Phoenix wykazały, że grunt jest bardzo alkaliczny (ma wysokie <a href="/wiki/Skala_pH" title="Skala pH">pH</a>) i zawiera związki magnezu, sodu, potasu i chloru. Zawartość składników odżywczych w regolicie może być wystarczająca do utrzymania życia, ale musi być ono chronione przed intensywnym promieniowaniem <a href="/wiki/Ultrafiolet" title="Ultrafiolet">ultrafioletowym</a><a href="#cite_note-UV-208">[208]</a>. W 1996 roku w <a href="/wiki/Centrum_Lot%C3%B3w_Kosmicznych_imienia_Lyndona_B._Johnsona" title="Centrum Lotów Kosmicznych imienia Lyndona B. Johnsona">Centrum Lotów Kosmicznych imienia Lyndona B. Johnsona</a>, w pochodzącym z Marsa <a href="/wiki/Meteoryt" title="Meteoryt">meteorycie</a> <a href="/wiki/Allan_Hills_84001" title="Allan Hills 84001">ALH 84001</a> zostały znalezione nietypowe mikroskopijne struktury. Niektórzy naukowcy sugerowali, że kształty te mogą być zachowanymi skamieniałościami bakterii żyjących niegdyś na Marsie, które wraz ze skałą zostały wyrzucone w przestrzeń kosmiczną, a po 15 milionach lat podróży dotarły na Ziemię. Wątpliwości budził od początku rozmiar tych struktur, mniejszych od wszystkich ziemskich bakterii. Wykazano także, że podobne twory mogą powstać w procesie nieorganicznym, bez udziału istot żywych<a href="#cite_note-am89-209">[209]</a>. Małe ilości <a href="/wiki/Metan" title="Metan">metanu</a> i <a href="/wiki/Aldehyd_mr%C3%B3wkowy" title="Aldehyd mrówkowy">formaldehydu</a> niedawno wykryte przez orbitery Marsa mogą wskazywać na istnienie życia, ponieważ związki te szybko rozkładają się w atmosferze Marsa i muszą być na bieżąco uzupełniane<a href="#cite_note-icarus172-210">[210]</a><a href="#cite_note-form-211">[211]</a>. Ale możliwe jest, że związki te są uwalniane przez procesy wulkaniczne lub geologiczne, takie jak <a href="/wiki/Serpentynizacja" title="Serpentynizacja">serpentynizacja</a><a href="#cite_note-olivine-102">[102]</a>. W 2013 roku łazik <a href="/wiki/Curiosity_Rover" title="Curiosity Rover">Curiosity</a> odnalazł na powierzchni Marsa <a href="/wiki/Nadchlorany" title="Nadchlorany">nadchlorany</a> – substancje niszczące organiczne związki węgla. Oznacza to że ewentualne marsjańskie organizmy muszą żyć głębiej pod powierzchnią<a href="#cite_note-perchlorate-212">[212]</a>. Profesor Martin Bizzarro z Uniwersytetu Kopenhaskiego w Danii wraz ze współpracownikami przeanalizował stężenie rzadkiego izotopu chromu, znanego jako chrom-54, w próbkach meteorytów, które przybyły na Ziemię z Marsa, aby oszacować, ile wody osadziło się na Czerwonej Planecie przez asteroidy. Duńscy planetolodzy uważają, że 4,5 mld lat temu Marsa pokrywał ocean o głębokości od 300 m do 1 km. Sugerują też, że na tej planecie warunki wspierające życie mogły istnieć dużo wcześniej, niż na Ziemi. Mars jest znany jako Czerwona Planeta, ale kiedyś mógł być niebieski z powodu pokrywającej go wody – twierdzą eksperci z Uniwersytetu w Kopenhadze<a href="#cite_note-213">[213]</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mars_w_kulturze">Mars w kulturze</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=32" title="Edytuj sekcję: Mars w kulturze" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=32" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Mars w kulturze">edytuj kod</a>]</div> Nazwa Mars pochodzi od rzymskiego <a href="/wiki/Mars_(mitologia)" title="Mars (mitologia)">boga wojny</a>. W różnych kulturach, Mars reprezentuje męskość i młodość. Jego symbol, koło ze strzałką skierowaną w prawo i do góry, stosowany jest także jako symbol płci męskiej. W dawnych Chinach Marsowi zgodnie z teorią <a href="/wiki/Wu_xing" title="Wu xing">pięciu elementów</a> przypisywano żywioł ognia, południową część świata i kolor czerwony. Jego pojawienie się na niebie uznawano za zły znak, zapowiadający wojnę<a href="#cite_note-symbole_chinskie-214">[214]</a>. Nazwę Mars nosi <a href="/wiki/Baton_(s%C5%82odycze)" title="Baton (słodycze)">baton</a> <a href="/wiki/Czekolada" title="Czekolada">czekoladowy</a> produkowany przez <a href="/wiki/Mars_Incorporated" title="Mars Incorporated">Mars Incorporated</a><a href="#cite_note-baton-215">[215]</a>. Mars jest marką papierosów produkowaną przez firmę Mars Incorporated. Mars odnosi się do typów pistoletów Bergmann i Webley. Nazwę Mars noszą francuskie miejscowości w <a href="/wiki/Mars_(Gard)" title="Mars (Gard)">regionie Langwedocja-Roussillon</a>, <a href="/wiki/Mars_(Ard%C3%A8che)" title="Mars (Ardèche)">Rodan-Alpach</a> i <a href="/wiki/Les_Mars" title="Les Mars">Limousin</a>. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="W_literaturze,_filmie_i_muzyce">W literaturze, filmie i muzyce</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=33" title="Edytuj sekcję: W literaturze, filmie i muzyce" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=33" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: W literaturze, filmie i muzyce">edytuj kod</a>]</div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:War-of-the-worlds-tripod.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Rysunek. Wysoka trójnoga maszyna wystrzeliwuje promień, stojąc jedną nogą w wodzie." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/War-of-the-worlds-tripod.jpg/250px-War-of-the-worlds-tripod.jpg" decoding="async" width="170" height="215" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/War-of-the-worlds-tripod.jpg/330px-War-of-the-worlds-tripod.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5a/War-of-the-worlds-tripod.jpg 2x" data-file-width="334" data-file-height="422" /></a><figcaption>Ilustracja maszyny bojowej Marsjan z francuskiego wydania Wojny światów H.G. Wellsa z 1906 roku</figcaption></figure> <a href="/wiki/Jonathan_Swift" title="Jonathan Swift">Jonathan Swift</a> w 19 rozdziale swojej powieści <a href="/wiki/Podr%C3%B3%C5%BCe_Guliwera" title="Podróże Guliwera">Podróże Guliwera</a> opisał księżyce Marsa, około 150 lat przed ich faktycznym odkryciem przez <a href="/wiki/Asaph_Hall" title="Asaph Hall">Asapha Halla</a>, opis dość trafnie opisywał ich orbity. Wyobrażenie, że planeta ma dwa księżyce jest jednak jeszcze starsze i pochodzi od <a href="/wiki/Johannes_Kepler" title="Johannes Kepler">Keplera</a>, który w 1610 roku mylnie odczytał <a href="/wiki/Anagram" title="Anagram">anagram</a> Galileusza i uznał, że ów astronom odkrył satelity Marsa<a href="#cite_note-jonathan_swift-216">[216]</a>. Wyobraźnię twórców stymulowała intensywna czerwień powierzchni Marsa oraz dziewiętnastowieczne naukowe spekulacje, że warunki na powierzchni nie tylko mogą podtrzymywać życie, ale życie inteligentne<a href="#cite_note-lightman97-217">[217]</a>. Przypuszczenia te dały początek scenariuszom science fiction, wśród nich opublikowanej w 1898 roku przez <a href="/wiki/Herbert_George_Wells" title="Herbert George Wells">H.G. Wellsa</a> powieści <a href="/wiki/Wojna_%C5%9Bwiat%C3%B3w_(powie%C5%9B%C4%87)" title="Wojna światów (powieść)">Wojna światów</a>, w których Marsjanie szukając ucieczki z umierającej planety, dokonują inwazji na Ziemię. Stworzona przez <a href="/wiki/Orson_Welles" title="Orson Welles">Orsona Wellesa</a> <a href="/wiki/Wojna_%C5%9Bwiat%C3%B3w_(s%C5%82uchowisko)" title="Wojna światów (słuchowisko)">adaptacja radiowa Wojny światów</a>, została zaprezentowana 30 października 1938 roku w stacji CBS jako relacja na żywo, stając się przyczyną paniki wśród mieszkańców <a href="/wiki/New_Jersey" title="New Jersey">New Jersey</a>, kiedy wielu słuchaczy wzięło ją za prawdę<a href="#cite_note-lubertozzi_holmsten03-218">[218]</a><a href="#cite_note-WotW-219">[219]</a>. Inne znane dzieła, w których znaczącą rolę odgrywał Mars i Marsjanie to m.in.: zbiór <a href="/wiki/Kroniki_marsja%C5%84skie" title="Kroniki marsjańskie">Kroniki marsjańskie</a> <a href="/wiki/Ray_Bradbury" title="Ray Bradbury">Raya Bradbury</a>, w którym ludzcy odkrywcy przypadkowo niszczą cywilizację Marsa, cykl <a href="/w/index.php?title=Barsoom&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barsoom (strona nie istnieje)">Barsoom</a> <a href="/wiki/Edgar_Rice_Burroughs" title="Edgar Rice Burroughs">Edgara Rice’a Burroughsa</a>, książka <a href="/w/index.php?title=Z_milcz%C4%85cej_planety&action=edit&redlink=1" class="new" title="Z milczącej planety (strona nie istnieje)">Z milczącej planety</a> <a href="/wiki/C.S._Lewis" title="C.S. Lewis">C.S. Lewisa</a><a href="#cite_note-sanford09-220">[220]</a> i szereg książek <a href="/wiki/Robert_A._Heinlein" title="Robert A. Heinlein">Roberta Heinleina</a>, pisanych do połowy lat sześćdziesiątych<a href="#cite_note-buker02-221">[221]</a>. <a href="/wiki/Arthur_C._Clarke" title="Arthur C. Clarke">Arthur C. Clarke</a> swoją pierwszą powieść Piaski Marsa (1951) poświęcił jego zasiedlaniu przez ludzi. Wydarzenia opisane w trylogii <a href="/wiki/Kim_Stanley_Robinson" title="Kim Stanley Robinson">Kima Stanleya Robinsona</a>: Czerwony Mars (1992)<a href="#cite_note-RedMars-222">[222]</a>, Zielony Mars (1994)<a href="#cite_note-GreenMars-223">[223]</a> i Błękitny Mars (1996)<a href="#cite_note-BlueMars-224">[224]</a> oparte są na wizji kolonizacji i przystosowywania tej planety do ludzkich potrzeb. Autor koncentrował się jednak nie na aspektach technicznych przedsięwzięcia, lecz na wizji budowy nowego społeczeństwa ludzi – Marsjan. Również znany amerykański pisarz Ben Bova, poruszył tematykę eksploracji Marsa w trylogii Mars (1992), Powrót na Marsa (1999) i Życie na Marsie (2008), zawartej w cyklu Droga przez Układ Słoneczny. Motyw marsjańskiej kolonii, walczącej o niezależność od Ziemi, jest elementem fabuły powieści <a href="/wiki/Greg_Bear" title="Greg Bear">Grega Beara</a> i Kima Stanleya Robinsona, a także w filmie <a href="/wiki/Pami%C4%99%C4%87_absolutna_(film_1990)" title="Pamięć absolutna (film 1990)">Pamięć absolutna</a> na podstawie opowiadania <a href="/wiki/Philip_K._Dick" title="Philip K. Dick">Philipa K. Dicka</a> i w serialu telewizyjnym „<a href="/wiki/Babilon_5" title="Babilon 5">Babilon 5</a>”. Niektóre gry wideo również korzystają z tego elementu, w tym <a href="/wiki/Red_Faction" title="Red Faction">Red Faction</a>. Mars (i jego księżyce), były również miejscem akcji popularnych gier serii <a href="/wiki/Doom_(gra_komputerowa_1993)" title="Doom (gra komputerowa 1993)">Doom</a> i Martian Gothic. Pierwszym polskim pisarzem, który poruszył temat Marsa był <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Lem" title="Stanisław Lem">Stanisław Lem</a>. W swojej pierwszej powieści <a href="/wiki/Cz%C5%82owiek_z_Marsa" title="Człowiek z Marsa">Człowiek z Marsa</a> (1947) przedstawił jakby własną wizję wojny światów<a href="#cite_note-komentarz-225">[225]</a>. Już w tej powieści pojawił się przewodni motyw niemożności porozumienia pomiędzy przedstawicielami odmiennych cywilizacji. W opowiadaniu Ananke (1971) temat kanałów marsjańskich, badań i kolonizacji Marsa jest jednym z ważnych motywów, natomiast sama planeta została nazwana <a href="/wiki/%C5%9Awinia_domowa" title="Świnia domowa">świnią</a><a href="#cite_note-Lem-226">[226]</a>. Kolejnym polskim pisarzem, który poruszył tematykę kolonizacji Marsa i kształtowania się tamtejszego społeczeństwa był <a href="/wiki/Rafa%C5%82_Kosik" title="Rafał Kosik">Rafał Kosik</a>. W swojej powieści <a href="/wiki/Mars_(powie%C5%9B%C4%87)" title="Mars (powieść)">Mars</a> (2003) przedstawił wizję zdegenerowanej marsjańskiej cywilizacji, chylącej się ku upadkowi oraz katastrofy ekologicznej, do której doprowadziło nieumiejętne przeprowadzenie terraformacji<a href="#cite_note-Kosik-227">[227]</a>. Po tym, jak sondy kosmiczne <a href="/wiki/Program_Mariner" title="Program Mariner">Mariner</a> i <a href="/wiki/Program_Viking" title="Program Viking">Viking</a> przysłały zdjęcia ukazujące rzeczywiste oblicze Marsa, martwego i pozbawionego kanałów, te wyobrażenia Marsa zostały zarzucone na rzecz realistycznych wyobrażeń przyszłej kolonizacji Marsa przez ludzkość, z których do najbardziej znanych należy trylogia marsjańska (<a href="/wiki/Czerwony_Mars" title="Czerwony Mars">Czerwony Mars</a>, <a href="/wiki/Zielony_Mars" title="Zielony Mars">Zielony Mars</a> i <a href="/wiki/B%C5%82%C4%99kitny_Mars" title="Błękitny Mars">Błękitny Mars</a>) <a href="/wiki/Kim_Stanley_Robinson" title="Kim Stanley Robinson">Kima Robinsona</a>. Jednak pseudonaukowe spekulacje na temat Twarzy na Marsie i innych tajemniczych obiektów zauważonych przez sondy kosmiczne powodują, że życie na Marsie to nadal popularny motyw w twórczości science fiction, zwłaszcza w filmie<a href="#cite_note-miles_peters-228">[228]</a>. Komiksowa postać inteligentnego Marsjanina <a href="/wiki/Marsjanin_Marwin" title="Marsjanin Marwin">Marvina</a> pojawiła się w telewizji w 1948 roku w <a href="/wiki/Film_animowany" title="Film animowany">animowanej serii</a> <a href="/wiki/Zwariowane_melodie" title="Zwariowane melodie">Zwariowane melodie</a> i nadal jest obecna w kulturze masowej<a href="#cite_note-rabkin05-229">[229]</a>. <a href="/wiki/Kazik_Staszewski" title="Kazik Staszewski">Kazik Staszewski</a> na płycie <a href="/wiki/Melassa" title="Melassa">Melassa</a> nagrał piosenkę o inwazji Marsjan na <a href="/wiki/Polska" title="Polska">Polskę</a> pod tytułem Mars Napada<a href="#cite_note-Melassa-230">[230]</a>. Brytyjska grupa rockowa <a href="/wiki/Muse" title="Muse">Muse</a> skomponowała piosenkę pod tytułem <a href="/wiki/Knights_of_Cydonia" title="Knights of Cydonia">Knights of Cydonia</a> nawiązującą do Cydonii – obszaru znanego z <a href="/wiki/Marsja%C5%84ska_Twarz" title="Marsjańska Twarz">Marsjańskiej Twarzy</a>. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Filmy_o_Marsie">Filmy o Marsie</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=34" title="Edytuj sekcję: Filmy o Marsie" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=34" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Filmy o Marsie">edytuj kod</a>]</div> Do tematyki związanej z Marsem (a także Marsjanami) odnosi się wiele filmów – oto niektóre z nich: <ul><li><a href="/wiki/Wojna_%C5%9Bwiat%C3%B3w_(film_1953)" title="Wojna światów (film 1953)">Wojna światów</a> (War of the Worlds), 1953, reżyseria Byron Haskin</li> <li><a href="/wiki/Naje%C5%BAd%C5%BAcy_z_Marsa_(film_1953)" title="Najeźdźcy z Marsa (film 1953)">Najeźdźcy z Marsa</a> (Invaders from Mars), 1953, reżyseria William Cameron Menzies</li> <li><a href="/w/index.php?title=Robinson_Crusoe_na_Marsie&action=edit&redlink=1" class="new" title="Robinson Crusoe na Marsie (strona nie istnieje)">Robinson Crusoe na Marsie</a> (Robinson Crusoe on Mars), 1964, reżyseria Byron Haskin</li> <li><a href="/w/index.php?title=Mars_potrzebuje_kobiet&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mars potrzebuje kobiet (strona nie istnieje)">Mars potrzebuje kobiet</a> (Mars Needs Women), 1967, reżyseria Larry Buchanan</li> <li><a href="/w/index.php?title=Marsjanie_wracajcie_do_domu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Marsjanie wracajcie do domu (strona nie istnieje)">Marsjanie wracajcie do domu</a> (Martians Go Home), 1990, reżyseria Fredric Brown</li> <li><a href="/wiki/Pami%C4%99%C4%87_absolutna_(film_1990)" title="Pamięć absolutna (film 1990)">Pamięć absolutna</a> (Total Recall), 1990, reżyseria Paul Verhoeven</li> <li><a href="/wiki/Marsjanie_atakuj%C4%85!" title="Marsjanie atakują!">Marsjanie atakują!</a> (Mars Attacks!), 1996, reżyseria Tim Burton</li> <li><a href="/w/index.php?title=Rakiet%C4%85_w_kosmos!&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rakietą w kosmos! (strona nie istnieje)">Rakietą w kosmos!</a> (RocketMan!), 1997, reżyseria Stuart Gillard</li> <li><a href="/wiki/M%C3%B3j_przyjaciel_Marsjanin" title="Mój przyjaciel Marsjanin">Mój przyjaciel Marsjanin</a> (My Favorite Martian), 1999, reżyseria Donald Petrie</li> <li><a href="/wiki/Misja_na_Marsa" title="Misja na Marsa">Misja na Marsa</a> (Mission to Mars), 2000, reżyseria Brian De Palma</li> <li><a href="/wiki/Czerwona_Planeta_(film)" title="Czerwona Planeta (film)">Czerwona Planeta</a> (Red Planet), 2000, reżyseria Antony Hoffman</li> <li><a href="/wiki/Doom_(film)" title="Doom (film)">Doom</a>, 2005, reżyseria Andrzej Bartkowiak</li> <li><a href="/wiki/Matki_w_mackach_Marsa" title="Matki w mackach Marsa">Matki w mackach Marsa</a> (Mother of the tentacles Mars), 2011, animacja komputerowa</li> <li><a href="/wiki/John_Carter_(film)" title="John Carter (film)">John Carter</a>, 2012, reżyseria Andrew Stanton</li> <li><a href="/wiki/Ostatnie_dni_na_Marsie" title="Ostatnie dni na Marsie">Ostatnie dni na Marsie</a> (The Last Days on Mars), 2013, reżyseria Ruairí Robinson</li> <li><a href="/wiki/Marsjanin_(film)" title="Marsjanin (film)">Marsjanin</a> (The Martian), 2015, reżyseria <a href="/wiki/Ridley_Scott" title="Ridley Scott">Ridley Scott</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Gry_komputerowe">Gry komputerowe</h4>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=35" title="Edytuj sekcję: Gry komputerowe" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=35" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Gry komputerowe">edytuj kod</a>]</div> <ul><li><a href="/wiki/Doom_(gra_komputerowa_1993)" title="Doom (gra komputerowa 1993)">Doom</a> – seria <a href="/wiki/Strzelanka_pierwszoosobowa" title="Strzelanka pierwszoosobowa">strzelanek pierwszoosobowych</a>, których fabuła rozgrywa się w bazie naukowo-wojskowej na księżycu Marsa – Fobosie.</li> <li><a href="/wiki/Red_Faction" title="Red Faction">Red Faction</a> – cała historia odbywa się na Marsie.</li> <li><a href="/wiki/UFO:_Afterlight_%E2%80%93_Bitwa_o_Marsa" title="UFO: Afterlight – Bitwa o Marsa">UFO: Afterlight – Bitwa o Marsa</a> – trzecia część serii „UFO”.</li> <li><a href="/wiki/Earth_2160" title="Earth 2160">Earth 2160</a> – na Marsie ma miejsce tylko część gry.</li> <li><a href="/wiki/Mass_Effect" title="Mass Effect">Mass Effect</a> – Mars jest wspominany, jako miejsce odkrycia przez ludzi w 2148 ruin należących do starożytnej cywilizacji – protean. W <a href="/wiki/Mass_Effect_3" title="Mass Effect 3">trzeciej odsłonie</a> serii rozgrywa się tam jedna misja.</li> <li><a href="/wiki/Destiny_(gra_komputerowa)" title="Destiny (gra komputerowa)">Destiny</a> – <a href="/wiki/Strzelanka_pierwszoosobowa" title="Strzelanka pierwszoosobowa">strzelanka pierwszoosobowa</a>. Mars jest jedną z planet, na której dzieje się akcja gry.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Surviving_Mars&action=edit&redlink=1" class="new" title="Surviving Mars (strona nie istnieje)">Surviving Mars</a><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q30639185#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q30639185">(inne języki)</a> – strategia ekonomiczna typu city builder, pozwalająca na zaprojektowanie i zarządzanie kolonią na Marsie.</li> <li><a href="/w/index.php?title=Warframe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Warframe (strona nie istnieje)">Warframe</a><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q7969348#sitelinks-wikipedia" class="extiw" title="d:Q7969348">(inne języki)</a> – Mars jest jedną z planet, na której dzieje się akcja gry.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=36" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=36" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy">edytuj kod</a>]</div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-nssdc-1">↑ <a href="#cite_ref-nssdc_1-0">a</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-1">b</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-2">c</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-3">d</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-4">e</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-5">f</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-6">g</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-7">h</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-8">i</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-9">j</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-10">k</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-11">l</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-12">m</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-13">n</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-14">o</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-15">p</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-16">q</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-17">r</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-18">s</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-19">t</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-20">u</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-21">v</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-22">w</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-23">x</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-24">y</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-25">z</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-26">aa</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-27">ab</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-28">ac</a> <a href="#cite_ref-nssdc_1-29">ad</a> <cite class="citation web">David R. Williams: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html">Mars Fact Sheet</a>. [w:] National Space Science Data Center [on-line]. NASA, 2016-12-23. [dostęp 2017-06-08].</cite> </li> <li id="cite_note-northcraterguard-2">↑ <a href="#cite_ref-northcraterguard_2-0">a</a> <a href="#cite_ref-northcraterguard_2-1">b</a> <a href="#cite_ref-northcraterguard_2-2">c</a> <cite class="citation web">Ian Sample: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/science/2008/jun/26/mars.asteroid?gusrc=rss&feed=science">Cataclysmic impact created north-south divide on Mars</a>. [w:] London [on-line]. Science @ guardian.co.uk, 2008-06-26. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-lotykosmiczne-3"><a href="#cite_ref-lotykosmiczne_3-0">↑</a> <cite class="citation book">Jarząbek, D.: Loty kosmiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Loty+kosmiczne&rft.au=Jarz%C4%85bek%2C+D.&rft.pub=Wiedza+Powszechna&rft.place=Warszawa"></cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-water-4"><a href="#cite_ref-water_4-0">↑</a> <cite class="citation web">Trudy E. Bell, Tony Phillips: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20091004112943/http://science.nasa.gov/headlines/y2002/12mar%5Fwaterplanet.htm">Once Upon a Water Planet</a>. Science @ NASA, 2002-03-12. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.nasa.gov/headlines/y2002/12mar%5Fwaterplanet.htm">tego adresu</a> (2009-10-04)].</cite> </li> <li id="cite_note-marswater-5"><a href="#cite_ref-marswater_5-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html">NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars</a>. NASA/JPL, 2006-12-06. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-specials1-6">↑ <a href="#cite_ref-specials1_6-0">a</a> <a href="#cite_ref-specials1_6-1">b</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esa.int/SPECIALS/Mars_Express/SEMGKA808BE_0.html">Water ice in crater at Martian north pole</a>. ESA, 2005-07-28. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-webster_beasley05-7"><a href="#cite_ref-webster_beasley05_7-0">↑</a> <cite class="citation web">G. Webster, D. Beasley: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070430085506/http://mpfwww.jpl.nasa.gov/mgs/newsroom/20050920a.html">Orbiter’s Long Life Helps Scientists Track Changes on Mars</a>. NASA, 2005-09-20. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://mpfwww.jpl.nasa.gov/mgs/newsroom/20050920a.html">tego adresu</a> (2007-04-30)].</cite> </li> <li id="cite_note-jsg.utexas.edu-8">↑ <a href="#cite_ref-jsg.utexas.edu_8-0">a</a> <a href="#cite_ref-jsg.utexas.edu_8-1">b</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140731133501/http://www.jsg.utexas.edu/news/?p=1022">Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes</a>. University of Texas at Austin, 2008-11-20. [dostęp 2014-07-31]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.jsg.utexas.edu/news/?p=1022">tego adresu</a> (2014-07-31)].</cite> </li> <li id="cite_note-esa050221-9"><a href="#cite_ref-esa050221_9-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4285119.stm">Mars pictures reveal frozen sea</a>. ESA, 2005-02-21. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-spacecraft1-10">↑ <a href="#cite_ref-spacecraft1_10-0">a</a> <a href="#cite_ref-spacecraft1_10-1">b</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/phoenix/news/phoenix-20080731.html">NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended</a>. Science @ NASA, 2008-07-31. [dostęp 2008-08-01].</cite> </li> <li id="cite_note-NASA_flowing_water-11"><a href="#cite_ref-NASA_flowing_water_11-0">↑</a> <cite class="citation web">Ian Sample Science editor: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/science/2015/sep/28/nasa-scientists-find-evidence-flowing-water-mars">Nasa scientists find evidence of flowing water on Mars</a>. the Guardian. [dostęp 2015-09-29].</cite> </li> <li id="cite_note-rust-12"><a href="#cite_ref-rust_12-0">↑</a> <cite class="citation web">Mark Peplow: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bioedonline.org/news/news-print.cfm?art=953">How Mars got its rust</a>. [w:] BioEd Online [on-line]. MacMillan Publishers Ltd. [dostęp 2007-03-10].</cite> </li> <li id="cite_note-sci300a-13"><a href="#cite_ref-sci300a_13-0">↑</a> <cite class="citation journal">Philip R. Christensen, et al. Morphology and Composition of the Surface of Mars: Mars Odyssey THEMIS Results. „Science”. 300 (5628), s. 2056–2061, 2003-06-27. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1080885">10.1126/science.1080885</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12791998">12791998</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Morphology+and+Composition+of+the+Surface+of+Mars%3A+Mars+Odyssey+THEMIS+Results&rft.jtitle=Science&rft.date=2003-06-27&rft.volume=300&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Christensen&rft.aufirst=Philip+R.&rft.pages=2056%E2%80%932061&rft_id=info:pmid/12791998&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1080885">  </li> <li id="cite_note-sci300b-14"><a href="#cite_ref-sci300b_14-0">↑</a> <cite class="citation journal">Matthew P. Golombek. The Surface of Mars: Not Just Dust and Rocks. „Science”. 300 (5628), s. 2043–2044, 2003-06-27. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1082927">10.1126/science.1082927</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12829771">12829771</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Surface+of+Mars%3A+Not+Just+Dust+and+Rocks&rft.jtitle=Science&rft.date=2003-06-27&rft.volume=300&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Golombek&rft.aufirst=Matthew+P.&rft.pages=2043%E2%80%932044&rft_id=info:pmid/12829771&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1082927">  </li> <li id="cite_note-magnetosphere-15"><a href="#cite_ref-magnetosphere_15-0">↑</a> <cite class="citation web">Theresa Valentine, Lishan Amde: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html">Magnetic Fields and Mars</a>. Mars Global Surveyor @ NASA, 2006-11-09. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-stripes-16"><a href="#cite_ref-stripes_16-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA02008">Magnetic Strips Preserve Record of Ancient Mars</a>. <a href="/wiki/NASA" title="NASA">NASA</a>. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-plates-17"><a href="#cite_ref-plates_17-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html">New Map Provides More Evidence Mars Once Like Earth</a>. NASA/Goddard Space Flight Center. [dostęp 2006-03-17].</cite> </li> <li id="cite_note-jacque03-18"><a href="#cite_ref-jacque03_18-0">↑</a> <cite class="citation web">Dave Jacqué: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120118121000/http://www.anl.gov/Media_Center/News/2003/030926mars.htm">APS X-rays reveal secrets of Mars’ core</a>. Argonne National Laboratory, 2003-09-26. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.anl.gov/Media_Center/News/2003/030926mars.htm">tego adresu</a> (2012-01-18)].</cite> </li> <li id="cite_note-ssr96_1_4_197-19"><a href="#cite_ref-ssr96_1_4_197_19-0">↑</a> <cite class="citation journal">A.N. Halliday, H. Wänke, J.-L. Birck, R.N. Clayton. The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars. „Space Science Reviews”. 96 (1/4), s. 197–230, 2001. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1023/A:1011997206080">10.1023/A:1011997206080</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2001SSRv...96..197H">2001SSRv...96..197H</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Accretion%2C+Composition+and+Early+Differentiation+of+Mars&rft.jtitle=Space+Science+Reviews&rft.date=2001&rft.volume=96&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Halliday&rft.aufirst=A.N.&rft.pages=197%E2%80%93230&rft_id=info:doi/10.1023%2FA%3A1011997206080">  </li> <li id="cite_note-zharkov93-20"><a href="#cite_ref-zharkov93_20-0">↑</a> <cite class="citation journal doi nourl">V.N.Zharkov, The role of Jupiter in the formation of planets, „Evolution of the Earth and planets”, 74, 1993, s. 7–17, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1029%2FGM074p0007">10.1029/GM074p0007</a>, <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1993GMS....74....7Z">1993GMS....74....7Z</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1993&rft.jtitle=Evolution+of+the+Earth+and+planets&rft.volume=74&rft.atitle=The+role+of+Jupiter+in+the+formation+of+planets&rft_id=info%3Adoi%2F10.1029%2FGM074p0007" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-icarus165_1-21"><a href="#cite_ref-icarus165_1_21-0">↑</a> <cite class="citation journal">Jonathan I. Lunine, John Chambers, Alessandro Morbidelli, Laurie A. Leshin. The origin of water on Mars. „Icarus”. 165 (1), s. 1–8, wrzesień 2003. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/S0019-1035(03)00172-6">10.1016/S0019-1035(03)00172-6</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003Icar..165....1L">2003Icar..165....1L</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+origin+of+water+on+Mars&rft.jtitle=Icarus&rft.date=2003&rft.volume=165&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Lunine&rft.aufirst=Jonathan+I.&rft.pages=1%E2%80%938&rft_id=info:doi/10.1016%2FS0019-1035%2803%2900172-6">  </li> <li id="cite_note-barlow88-22"><a href="#cite_ref-barlow88_22-0">↑</a> <cite class="citation book">N.G.N.G. Barlow N.G.N.G., Conditions on Early Mars: Constraints from the Cratering Record, [w:] H.H. Frey (red.), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/19900017860.pdf">MEVTV Workshop on Early Tectonic and Volcanic Evolution of Mars. LPI Technical Report 89-04</a>, Easton, Maryland: Lunar and Planetary Institute, 5 października 1988, s. 15, <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1989etve.conf...15B">1989etve.conf...15B</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Easton%2C+Maryland&rft.atitle=Conditions+on+Early+Mars%3A+Constraints+from+the+Cratering+Record&rft.aufirst=N.G.&rft.aulast=Barlow&rft.date=1988-10-05&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=MEVTV+Workshop+on+Early+Tectonic+and+Volcanic+Evolution+of+Mars.+LPI+Technical+Report+89-04&rft.pub=Lunar+and+Planetary+Institute&rft_id=https%3A%2F%2Fntrs.nasa.gov%2Farchive%2Fnasa%2Fcasi.ntrs.nasa.gov%2F19900017860.pdf" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-sciam080627-23"><a href="#cite_ref-sciam080627_23-0">↑</a> <cite class="citation web">JR MInkel: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.scientificamerican.com/article/giant-asteroid-flattened/">Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest</a>. Scientific American, 2008-06-27. [dostęp 2018-06-03].</cite> </li> <li id="cite_note-nyt080626-24"><a href="#cite_ref-nyt080626_24-0">↑</a> <cite class="citation web">Kenneth Chang: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2008/06/26/science/space/26mars.html?em&ex=1214712000&en=bd0be05a87523855&ei=5087%0A">Huge Meteor Strike Explains Mars’s Shape, Reports Say</a>. New York Times, 2008-06-26. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-jog91-25"><a href="#cite_ref-jog91_25-0">↑</a> <cite class="citation journal">K.L. Tanaka. The Stratigraphy of Mars. „Journal of Geophysical Research”. 91 (B13), s. E139–E158, 1986. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/JB091iB13p0E139">10.1029/JB091iB13p0E139</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Stratigraphy+of+Mars&rft.jtitle=Journal+of+Geophysical+Research&rft.date=1986&rft.volume=91&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Tanaka&rft.aufirst=K.L.&rft.pages=E139%E2%80%93E158&rft_id=info:doi/10.1029%2FJB091iB13p0E139">  </li> <li id="cite_note-ssr_96_1_4-26"><a href="#cite_ref-ssr_96_1_4_26-0">↑</a> <cite class="citation journal">William K. Hartmann, Gerhard Neukum. Cratering Chronology and the Evolution of Mars. „Space Science Reviews”. 96 (1/4), s. 165–194, kwiecień 2001. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1023/A:1011945222010">10.1023/A:1011945222010</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2001SSRv...96..165H">2001SSRv...96..165H</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Cratering+Chronology+and+the+Evolution+of+Mars&rft.jtitle=Space+Science+Reviews&rft.date=2001&rft.volume=96&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Hartmann&rft.aufirst=William+K.&rft.pages=165%E2%80%93194&rft_id=info:doi/10.1023%2FA%3A1011945222010">  </li> <li id="cite_note-history-27"><a href="#cite_ref-history_27-0">↑</a> <cite class="citation journal">Michael H. Carr, James W. Head III. Geologic history of Mars. „Earth and Planetary Science Letters”. 294, s. 185–203, 2010. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/j.epsl.2009.06.042">10.1016/j.epsl.2009.06.042</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Geologic+history+of+Mars&rft.jtitle=Earth+and+Planetary+Science+Letters&rft.date=2010&rft.volume=294&rft.aulast=Carr&rft.aufirst=Michael+H.&rft.pages=185%E2%80%93203&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.epsl.2009.06.042">  </li> <li id="cite_note-rapa-28">↑ <a href="#cite_ref-rapa_28-0">a</a> <a href="#cite_ref-rapa_28-1">b</a> <cite class="citation journal">Adam Rapa. Nowe oblicze starego Marsa. „<a href="/wiki/Wiedza_i_%C5%BBycie" title="Wiedza i Życie">Wiedza i Życie</a>”. 9 (969), s. 17–23, wrzesień 2015. <a href="/wiki/Pr%C3%B3szy%C5%84ski_Media" title="Prószyński Media">Prószyński Media</a>. <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0137-8929">0137-8929</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Nowe+oblicze+starego+Marsa&rft.jtitle=%5B%5BWiedza+i+%C5%BBycie%5D%5D&rft.date=wrzesie%C5%84+2015&rft.volume=9&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Rapa&rft.aufirst=Adam&rft.pages=17%E2%80%9323&rft.issn=0137-8929">  </li> <li id="cite_note-CarrHead10-29"><a href="#cite_ref-CarrHead10_29-0">↑</a> <cite class="citation journal">Carr, M.H., Head, J.W. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.planetary.brown.edu/pdfs/3438.pdf">Geologic History of Mars</a>. „Earth Planet. Sci. Lett.”. 294, s. 185–203, 2010. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/j.espl.2009.06.042">10.1016/j.espl.2009.06.042</a>. [dostęp 2016-09-04]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Geologic+History+of+Mars&rft.jtitle=Earth+Planet.+Sci.+Lett.&rft.date=2010&rft.volume=294&rft.au=Carr%2C+M.H.&rft.pages=185%E2%80%93203&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.espl.2009.06.042&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.planetary.brown.edu%2Fpdfs%2F3438.pdf">  </li> <li id="cite_note-wodne-30"><a href="#cite_ref-wodne_30-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20110724094110/http://astronomia.teleskopy.net/index.php?idg=news&idd=105">Dane z sondy NASA sugerują zróżnicowane środowisko wodne na starożytnym Marsie</a>. astronomia.teleskopy.net. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-powodzie-31"><a href="#cite_ref-powodzie_31-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.is/20120708004220/http://astronomia.teleskopy.net/index.php?idg=news&idd=901">Powodzie lodowcowe na Marsie</a>. astronomia.teleskopy.net. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-jeziora-32"><a href="#cite_ref-jeziora_32-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://archive.is/20120707025408/http://astronomia.teleskopy.net/index.php?idg=news&idd=675">Zdjęcia wskazują, że na Marsie istniały jeziora</a>. astronomia.teleskopy.net. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-ag44_4-33"><a href="#cite_ref-ag44_4_33-0">↑</a> <cite class="citation journal">Karl L. Mitchell, Lionel Wilson. Mars: recent geological activity: Mars: a geologically active planet. „Astronomy & Geophysics”. 44 (4), s. 4.16–4.20, sierpień 2003. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1046/j.1468-4004.2003.44416.x">10.1046/j.1468-4004.2003.44416.x</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2003A&G....44d..16M">2003A&G....44d..16M</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Mars%3A+recent+geological+activity%3A+Mars%3A+a+geologically+active+planet&rft.jtitle=Astronomy+%26+Geophysics&rft.date=2003&rft.volume=44&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Mitchell&rft.aufirst=Karl+L.&rft.pages=4.16%E2%80%934.20&rft_id=info:doi/10.1046%2Fj.1468-4004.2003.44416.x">  </li> <li id="cite_note-marssalt-34"><a href="#cite_ref-marssalt_34-0">↑</a> <cite class="citation web">Alicia Chang: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.usatoday.com/tech/science/space/2008-08-04-mars-soil_N.htm">Scientists: Salt in Mars soil not bad for life</a>. Associated Press, 2008-08-05. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-jpl_soil-35"><a href="#cite_ref-jpl_soil_35-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jpl.nasa.gov/news/phoenix/release.php?ArticleID=1816">NASA Spacecraft Analyzing Martian Soil Data</a>. JPL. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-jpl_dust_devil-36"><a href="#cite_ref-jpl_dust_devil_36-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://hirise.lpl.arizona.edu/ESP_013751_1115">Dust Devil Etch-A-Sketch (ESP_013751_1115)</a>. NASA/JPL/University of Arizona, 2009-07-02. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-dds_water-37"><a href="#cite_ref-dds_water_37-0">↑</a> <cite class="citation journal">Norbert Schorghofer, Oded Aharonson, Samar Khatiwala. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ldeo.columbia.edu/~spk/Papers/SchorghoferetalMarsWaterGRL02.pdf">Slope streaks on Mars: Correlations with surface properties and the potential role of water</a>. „Geophysical Research Letters”. 29. s. 41–41–41–3. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2002GL015889">10.1029/2002GL015889</a>. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Slope+streaks+on+Mars%3A+Correlations+with+surface+properties+and+the+potential+role+of+water&rft.jtitle=Geophysical+Research+Letters&rft.volume=29&rft.au=Norbert+Schorghofer%2C+Oded+Aharonson%2C+Samar+Khatiwala&rft.pages=41%E2%80%9341%E2%80%9341%E2%80%933&rft_id=info:doi/10.1029%2F2002GL015889&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ldeo.columbia.edu%2F%7Espk%2FPapers%2FSchorghoferetalMarsWaterGRL02.pdf">  </li> <li id="cite_note-dds_bio-38"><a href="#cite_ref-dds_bio_38-0">↑</a> <cite class="citation web">A. Horváth, T. Gánti, Sz. Bérczi, E. Szathmáry: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160305041930/http://www.planetary.brown.edu/planetary/international/Micro_38_Abs/ms034.pdf">Biogenic ringed Dark Dune Spots on Mars?</a>. [dostęp 2011-09-13]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.planetary.brown.edu/planetary/international/Micro_38_Abs/ms034.pdf">tego adresu</a> (2016-03-05)].</cite> </li> <li id="cite_note-dds_bio2-39"><a href="#cite_ref-dds_bio2_39-0">↑</a> <cite class="citation web">Tibor Gánti, András Horváth, Albert Gesztesi, Eörs Szathmáry: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140731134327/http://www.colbud.hu/apc-aa/img_upload/4d11dfd490c468ca39fcefabae592944/GantiOriginsLifeEvolBiol2003.pdf">Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars?</a>. 2003. [dostęp 2014-07-31]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.colbud.hu/apc-aa/img_upload/4d11dfd490c468ca39fcefabae592944/GantiOriginsLifeEvolBiol2003.pdf">tego adresu</a> (2014-07-31)].</cite> </li> <li id="cite_note-h-40"><a href="#cite_ref-h_40-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100528121225/http://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts">NASA, Mars: Facts & Figures</a>. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Mars&Display=Facts">tego adresu</a> (2010-05-28)].</cite> </li> <li id="cite_note-jgr110-41"><a href="#cite_ref-jgr110_41-0">↑</a> <cite class="citation journal">Jennifer L. Heldmann, et al.. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://daleandersen.seti.org/Dale_Andersen/Science_articles_files/Heldmann%20et%20al.2005.pdf">Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions</a>. „Journal of Geophysical Research”. 110, 2005-05-07. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2004JE002261">10.1029/2004JE002261</a>. [dostęp 2010-11-20]. Cytat: conditions such as now occur on Mars, outside of the temperature-pressure stability regime of liquid water (...) Liquid water is typically stable at the lowest elevations and at low latitudes on the planet because the atmospheric pressure is greater than the <a href="/w/index.php?title=Vapor_pressure&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vapor pressure (strona nie istnieje)">vapor pressure</a> of water and surface temperatures in equatorial regions can reach 273 K for parts of the day [Haberle et al., 2001].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Formation+of+Martian+gullies+by+the+action+of+liquid+water+flowing+under+current+Martian+environmental+conditions&rft.jtitle=Journal+of+Geophysical+Research&rft.date=2005-05-07&rft.volume=110&rft.aulast=Heldmann&rft.aufirst=Jennifer+L.&rft_id=info:doi/10.1029%2F2004JE002261&rft_id=http%3A%2F%2Fdaleandersen.seti.org%2FDale_Andersen%2FScience_articles_files%2FHeldmann%2520et%2520al.2005.pdf">  </li> <li id="cite_note-kostama-42">↑ <a href="#cite_ref-kostama_42-0">a</a> <a href="#cite_ref-kostama_42-1">b</a> <cite class="citation journal">V.-P. Kostama, M.A. Kreslavsky, J.W. Head. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/20120629224536/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2006GL025946.shtml">Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars: Characteristics and ages of emplacement</a>. „Geophysical Research Letters”. 33, 2006-06-03. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2006GL025946">10.1029/2006GL025946</a>. [dostęp 2007-08-12]. Cytat: Martian high-latitude zones are covered with a smooth, layered ice-rich mantle.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Recent+high-latitude+icy+mantle+in+the+northern+plains+of+Mars%3A+Characteristics+and+ages+of+emplacement&rft.jtitle=Geophysical+Research+Letters&rft.date=2006-06-03&rft.volume=33&rft.aulast=Kostama&rft.aufirst=V.-P.&rft_id=info:doi/10.1029%2F2006GL025946&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.is%2F20120629224536%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.agu.org%2Fpubs%2Fcrossref%2F2006%2F2006GL025946.shtml">  </li> <li id="cite_note-sci299-43"><a href="#cite_ref-sci299_43-0">↑</a> <cite class="citation journal">Shane Byrne, Andrew P. Ingersoll. A Sublimation Model for Martian South Polar Ice Features. „Science”. 299 (5609), s. 1051–1053, 2003. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1080148">10.1126/science.1080148</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12586939">12586939</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=A+Sublimation+Model+for+Martian+South+Polar+Ice+Features&rft.jtitle=Science&rft.date=2003&rft.volume=299&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Byrne&rft.aufirst=Shane&rft.pages=1051%E2%80%931053&rft_id=info:pmid/12586939&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1080148">  </li> <li id="cite_note-bbc040124-44"><a href="#cite_ref-bbc040124_44-0">↑</a> <cite class="citation web">David Whitehouse: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/3426539.stm">Long history of water and Mars</a>. BBC News, 2004-01-24. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-nasa070315-45"><a href="#cite_ref-nasa070315_45-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2007-030">Mars’ South Pole Ice Deep and Wide</a>. NASA, 2007-03-15. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-nature434-46"><a href="#cite_ref-nature434_46-0">↑</a> <cite class="citation journal">John B. Murray, et al. Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars’ equator. „Nature”. 434 (703), s. 352–356, 2005-03-17. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/nature03379">10.1038/nature03379</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15772653">15772653</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Evidence+from+the+Mars+Express+High+Resolution+Stereo+Camera+for+a+frozen+sea+close+to+Mars%E2%80%99+equator&rft.jtitle=Nature&rft.date=2005-03-17&rft.volume=434&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Murray&rft.aufirst=John+B.&rft.pages=352%E2%80%93356&rft_id=info:pmid/15772653&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnature03379">  </li> <li id="cite_note-Kerr2005-47"><a href="#cite_ref-Kerr2005_47-0">↑</a> <cite class="citation journal">Richard A. Kerr. Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts. „Science”. 307 (5714), s. 1390–1391, 2005-03-04. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.307.5714.1390a">10.1126/science.307.5714.1390a</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15746395">15746395</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Ice+or+Lava+Sea+on+Mars%3F+A+Transatlantic+Debate+Erupts&rft.jtitle=Science&rft.date=2005-03-04&rft.volume=307&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Kerr&rft.aufirst=Richard+A.&rft.pages=1390%E2%80%931391&rft_id=info:pmid/15746395&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.307.5714.1390a">  </li> <li id="cite_note-Jaeger2007-48">↑ <a href="#cite_ref-Jaeger2007_48-0">a</a> <a href="#cite_ref-Jaeger2007_48-1">b</a> <cite class="citation journal">W.L. Jaeger, et al. Athabasca Valles, Mars: A Lava-Draped Channel System. „Science”. 317 (5845), s. 1709–1711, 2007-09-21. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1143315">10.1126/science.1143315</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17885126">17885126</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Athabasca+Valles%2C+Mars%3A+A+Lava-Draped+Channel+System&rft.jtitle=Science&rft.date=2007-09-21&rft.volume=317&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Jaeger&rft.aufirst=W.L.&rft.pages=1709%E2%80%931711&rft_id=info:pmid/17885126&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1143315">  </li> <li id="cite_note-Boynton2007-49"><a href="#cite_ref-Boynton2007_49-0">↑</a> <cite class="citation journal">W.V. Boynton, et al. Concentration of H, Si, Cl, K, Fe, and Th in the low and mid latitude regions of Mars. „Journal of Geophysical Research, Planets”. 112. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2007JE002887">10.1029/2007JE002887</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Concentration+of+H%2C+Si%2C+Cl%2C+K%2C+Fe%2C+and+Th+in+the+low+and+mid+latitude+regions+of+Mars&rft.jtitle=Journal+of+Geophysical+Research%2C+Planets&rft.volume=112&rft.aulast=Boynton&rft.aufirst=W.V.&rft_id=info:doi/10.1029%2F2007JE002887">  </li> <li id="cite_note-Feldman2005-50"><a href="#cite_ref-Feldman2005_50-0">↑</a> <cite class="citation journal">W.C. Feldman, et al.. Topgraphic control of hydrogen deposits at low latitudes to midlatitudes of Mars. „Journal of Geophysical Research”. 110, 2005-11-30. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2005JE002452">10.1029/2005JE002452</a>. 11009.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Topgraphic+control+of+hydrogen+deposits+at+low+latitudes+to+midlatitudes+of+Mars&rft.jtitle=Journal+of+Geophysical+Research&rft.date=2005-11-30&rft.volume=110&rft.aulast=Feldman&rft.aufirst=W.C.&rft_id=info:doi/10.1029%2F2005JE002452">  </li> <li id="cite_note-sci288-51"><a href="#cite_ref-sci288_51-0">↑</a> <cite class="citation journal">Michael C. Malin. Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars. „Science”. 288 (5475), s. 2330–2335, 2000-06-30. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.288.5475.2330">10.1126/science.288.5475.2330</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10875910">10875910</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Evidence+for+Recent+Groundwater+Seepage+and+Surface+Runoff+on+Mars&rft.jtitle=Science&rft.date=2000-06-30&rft.volume=288&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Malin&rft.aufirst=Michael+C.&rft.pages=2330%E2%80%932335&rft_id=info:pmid/10875910&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.288.5475.2330">  </li> <li id="cite_note-nasa061206-52"><a href="#cite_ref-nasa061206_52-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/mars/news/mgs-20061206.html">NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars</a>. NASA, 2006-12-06. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-bbc061206-53"><a href="#cite_ref-bbc061206_53-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6214834.stm">Water flowed recently on Mars</a>. BBC, 2006-12-06. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-nasa061206b-54"><a href="#cite_ref-nasa061206b_54-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6587226">Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests</a>. NASA, 2006-12-06.</cite> </li> <li id="cite_note-nasa040303-55"><a href="#cite_ref-nasa040303_55-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071109185031/http://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm">Mineral in Mars ‘Berries’ Adds to Water Story</a>. NASA, 2004-03-03. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jpl.nasa.gov/releases/2004/88.cfm">tego adresu</a> (2007-11-09)].</cite> </li> <li id="cite_note-sci317-56"><a href="#cite_ref-sci317_56-0">↑</a> <cite class="citation journal">A.S. McEwen, et al.. A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars. „Science”. 317 (5845), s. 1706–1709, 2007-09-21. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1143987">10.1126/science.1143987</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17885125">17885125</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=A+Closer+Look+at+Water-Related+Geologic+Activity+on+Mars&rft.jtitle=Science&rft.date=2007-09-21&rft.volume=317&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=McEwen&rft.aufirst=A.S.&rft.pages=1706%E2%80%931709&rft_id=info:pmid/17885125&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1143987">  </li> <li id="cite_note-nasa101001-57"><a href="#cite_ref-nasa101001_57-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100528175553/http://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html">Mars Exploration Rover Mission: Science</a>. NASA, 2007-07-12. [dostęp 2010-01-10]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsrover.nasa.gov/science/goal1-results.html">tego adresu</a> (2010-05-28)].</cite> </li> <li id="cite_note-PAN_woda-58"><a href="#cite_ref-PAN_woda_58-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://wiadomosci.onet.pl/nauka/geolog-z-pan-o-wodzie-na-marsie-to-przelomowa-informacja/9fn3y2">Geolog z PAN o wodzie na Marsie: to przełomowa informacja</a>. [dostęp 2015-09-29].</cite> </li> <li id="cite_note-icarus169-59"><a href="#cite_ref-icarus169_59-0">↑</a> <cite class="citation journal">J.T. Mellon, W.C. Feldman, T.H. Prettyman. The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars. „Icarus”. 169 (2), s. 324–340, 2003. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/j.icarus.2003.10.022">10.1016/j.icarus.2003.10.022</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2004Icar..169..324M">2004Icar..169..324M</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+presence+and+stability+of+ground+ice+in+the+southern+hemisphere+of+Mars&rft.jtitle=Icarus&rft.date=2003&rft.volume=169&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Mellon&rft.aufirst=J.T.&rft.pages=324%E2%80%93340&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.icarus.2003.10.022">  </li> <li id="cite_note-clouds-60"><a href="#cite_ref-clouds_60-0">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/opportunity/20041213a.html">Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds</a>, NASA, 13 grudnia 2004 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mars+Rovers+Spot+Water-Clue+Mineral%2C+Frost%2C+Clouds&rft.pub=NASA&rft.date=2004-12-13&rft_id=http%3A%2F%2Fmarsrovers.jpl.nasa.gov%2Fgallery%2Fpress%2Fopportunity%2F20041213a.html" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-darling_marspoles-61"><a href="#cite_ref-darling_marspoles_61-0">↑</a> <cite class="citation web">David Darling: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marspoles.html">Mars, polar caps</a>. [w:] Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight [on-line]. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-mira-62"><a href="#cite_ref-mira_62-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mira.org/fts0/planets/097/text/txt002x.htm">MIRA’s Field Trips to the Stars Internet Education Program</a>. Mira.org. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-brown-63"><a href="#cite_ref-brown_63-0">↑</a> <cite class="citation journal">Michael H. Carr. Oceans on Mars: An assessment of the observational evidence and possible fate. „Journal of Geophysica Research”. 108 (5042), s. 24, 2003. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2002JE001963">10.1029/2002JE001963</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K">1998RPPh...61...77K</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Oceans+on+Mars%3A+An+assessment+of+the+observational+evidence+and+possible+fate&rft.jtitle=Journal+of+Geophysica+Research&rft.date=2003&rft.volume=108&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Carr&rft.aufirst=Michael+H.&rft.pages=24&rft_id=info:doi/10.1029%2F2002JE001963">  </li> <li id="cite_note-phillips-64"><a href="#cite_ref-phillips_64-0">↑</a> <cite class="citation web">Tony Phillips: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100327101800/http://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm">Mars is Melting, Science at NASA</a>. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.nasa.gov/headlines/y2003/07aug_southpole.htm">tego adresu</a> (2010-03-27)].</cite> </li> <li id="cite_note-sci315-65"><a href="#cite_ref-sci315_65-0">↑</a> <cite class="citation journal">J.J. Plaut, et al. Subsurface Radar Sounding of the South Polar Layered Deposits of Mars. „Science”. 315, s. 92, 2007. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1139672">10.1126/science.1139672</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17363628">17363628</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Subsurface+Radar+Sounding+of+the+South+Polar+Layered+Deposits+of+Mars&rft.jtitle=Science&rft.date=2007&rft.volume=315&rft.aulast=Plaut&rft.aufirst=J.J.&rft.pages=92&rft_id=info:pmid/17363628&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1139672">  </li> <li id="cite_note-geo32-66"><a href="#cite_ref-geo32_66-0">↑</a> <cite class="citation journal">J.D. Pelletier. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubs.geoscienceworld.org/gsa/geology/article-abstract/32/4/365/29462/How-do-spiral-troughs-form-on-Mars">How do spiral troughs form on Mars?</a>. „Geology”. 32, s. 365–367, 2004. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1130/G20228.2">10.1130/G20228.2</a>. [dostęp 2010-11-20].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=How+do+spiral+troughs+form+on+Mars%3F&rft.jtitle=Geology&rft.date=2004&rft.volume=32&rft.aulast=Pelletier&rft.aufirst=J.D.&rft.pages=365%E2%80%93367&rft_id=info:doi/10.1130%2FG20228.2&rft_id=https%3A%2F%2Fpubs.geoscienceworld.org%2Fgsa%2Fgeology%2Farticle-abstract%2F32%2F4%2F365%2F29462%2FHow-do-spiral-troughs-form-on-Mars">  </li> <li id="cite_note-eas080922-67"><a href="#cite_ref-eas080922_67-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esa.int/esaCP/SEMO78Q4KKF_index_0.html">Mars polar cap mystery solved</a>. ESA, 2008-09-22. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-2006-100-68"><a href="#cite_ref-2006-100_68-0">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2006-100">NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap</a>, NASA Jet Propulsion Laboratory, 16 sierpnia 2006 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=NASA+Findings+Suggest+Jets+Bursting+From+Martian+Ice+Cap&rft.pub=NASA+Jet+Propulsion+Laboratory&rft.date=2006-08-16&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.jpl.nasa.gov%2Fnews%2Fnews.cfm%3Frelease%3D2006-100" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-Kieffer2000-69"><a href="#cite_ref-Kieffer2000_69-0">↑</a> <cite class="citation web">H.H. Kieffer: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2000/pdf/4095.pdf">Annual Punctuated CO2 Slab-ice and Jets on Mars</a>. 2000. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-Portyankina-70"><a href="#cite_ref-Portyankina_70-0">↑</a> <cite class="citation web">G. Portyankina: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lpi.usra.edu/meetings/polar2006/pdf/8040.pdf">Simulations of Geyser-type Eruptions in Cryptic Region of Martian South</a>. 2006. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-Hugh2006-71"><a href="#cite_ref-Hugh2006_71-0">↑</a> <cite class="citation journal">Hugh H. Kieffer, Christensen, Philip R.; Titus, Timothy N. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nature.com/nature/journal/v442/n7104/abs/nature04945.html">CO2 jets formed by sublimation beneath translucent slab ice in Mars’ seasonal south polar ice cap</a>. „Nature”. 442 (7104), s. 793–796, 2006-05-30. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/nature04945">10.1038/nature04945</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16915284">16915284</a>. [dostęp 2009-09-02].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=CO2+jets+formed+by+sublimation+beneath+translucent+slab+ice+in+Mars%E2%80%99+seasonal+south+polar+ice+cap&rft.jtitle=Nature&rft.date=2006-05-30&rft.volume=442&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Kieffer&rft.aufirst=Hugh+H.&rft.pages=793%E2%80%93796&rft_id=info:pmid/16915284&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnature04945&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fnature%2Fjournal%2Fv442%2Fn7104%2Fabs%2Fnature04945.html">  </li> <li id="cite_note-sheehan_ch04-72"><a href="#cite_ref-sheehan_ch04_72-0">↑</a> <cite class="citation web">William Sheehan: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170429004133/http://uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP04.HTM">Areographers</a>. [w:] The Planet Mars: A History of Observation and Discovery [on-line]. [dostęp 2006-06-13]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap04.htm">tego adresu</a> (2017-04-29)].</cite> </li> <li id="cite_note-viking_1950_2000-73"><a href="#cite_ref-viking_1950_2000_73-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://history.nasa.gov/monograph21/Chapter%206.pdf">Viking and the Resources of Mars</a>. [w:] Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000 [on-line]. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-seds_huygens-74"><a href="#cite_ref-seds_huygens_74-0">↑</a> <cite class="citation web">H. Frommert, C. Kronberg: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110820115847/http://seds.org/messier/xtra/Bios/huygens.html">Christiaan Huygens</a>. SEDS/Lunar and Planetary Lab. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.seds.org/messier/xtra/Bios/huygens.html">tego adresu</a> (2011-08-20)].</cite> </li> <li id="cite_note-archinal_caplinger-75"><a href="#cite_ref-archinal_caplinger_75-0">↑</a> <cite class="citation journal">B.A. Archinal, M. Caplinger. Mars, the Meridian, and Mert: The Quest for Martian Longitude. „Abstract #P22D-06”, jesień 2002. American Geophysical Union. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2002AGUFM.P22D..06A">2002AGUFM.P22D..06A</a>. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Mars%2C+the+Meridian%2C+and+Mert%3A+The+Quest+for+Martian+Longitude&rft.jtitle=Abstract+%23P22D-06&rft.date=jesie%C5%84+2002&rft.aulast=Archinal&rft.aufirst=B.A."> brak numeru strony </li> <li id="cite_note-pers66-76"><a href="#cite_ref-pers66_76-0">↑</a> <cite class="citation journal">W. Zeitler, T. Ohlhof, H. Ebner. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20160531025802/http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/abstracts.html">Recomputation of the global Mars control-point network</a>. „Photogrammetric Engineering & Remote Sensing”. 66 (2), s. 155–161, luty 2000. [dostęp 2014-07-31]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.asprs.org/a/publications/pers/2000journal/february/abstracts.html">adresu</a> 2016-05-31]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Recomputation+of+the+global+Mars+control-point+network&rft.jtitle=Photogrammetric+Engineering+%26+Remote+Sensing&rft.date=2000&rft.volume=66&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Zeitler&rft.aufirst=W.&rft.pages=155%E2%80%93161&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.asprs.org%2Fa%2Fpublications%2Fpers%2F2000journal%2Ffebruary%2Fabstracts.html">  </li> <li id="cite_note-lunine99-77"><a href="#cite_ref-lunine99_77-0">↑</a> <cite class="citation book">Cynthia J. Lunine: Earth: evolution of a habitable world. Cambridge University Press, 1999, s. 183. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521644232" title="Specjalna:Książki/0521644232">ISBN 0-521-64423-2</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Earth%3A+evolution+of+a+habitable+world&rft.aulast=Lunine&rft.aufirst=Cynthia+J.&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=183&rft.isbn=0521644232"></cite> </li> <li id="cite_note-wright03-78"><a href="#cite_ref-wright03_78-0">↑</a> <cite class="citation web">Shawn Wright: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070612190405/http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/">Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars</a>. University of Pittsburgh, 2003-04-04. [dostęp 2007-02-26]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ivis.eps.pitt.edu/projects/MC/">tego adresu</a> (2007-06-12)].</cite> </li> <li id="cite_note-Utopia-79"><a href="#cite_ref-Utopia_79-0">↑</a> <cite class="citation journal">Thomson, Bradley J.; Head III, James W. Utopia Basin, Mars: Characterization of topography and morphology and assessment of the origin and evolution of basin internal structure. „Journal of Geophysical Research: Planets”. 106 (E10), s. 23209–23230, 2001. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2000JE001355">10.1029/2000JE001355</a>. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Utopia+Basin%2C+Mars%3A+Characterization+of+topography+and+morphology+and+assessment+of+the+origin+and+evolution+of+basin+internal+structure&rft.jtitle=Journal+of+Geophysical+Research%3A+Planets&rft.date=2001&rft.volume=106&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.au=Thomson%2C+Bradley+J.%3B+Head+III%2C+James+W&rft.pages=23209%E2%80%9323230&rft_id=info:doi/10.1029%2F2000JE001355">  </li> <li id="cite_note-ucar_geography-80"><a href="#cite_ref-ucar_geography_80-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20100123142617/http://www.windows.ucar.edu:80/tour/link=/mars/interior/Martian_global_geology.html">Mars Global Geography</a>. [w:] Windows to the Universe [on-line]. University Corporation for Atmospheric Research, 2001-04-27. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-emp9-81"><a href="#cite_ref-emp9_81-0">↑</a> <cite class="citation journal">G.W. Wetherill. Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon. „Earth, Moon, and Planets”. 9, s. 227, 1999. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007/BF00565406">10.1007/BF00565406</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1974Moon....9..227W">1974Moon....9..227W</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Problems+Associated+with+Estimating+the+Relative+Impact+Rates+on+Mars+and+the+Moon&rft.jtitle=Earth%2C+Moon%2C+and+Planets&rft.date=1999&rft.volume=9&rft.aulast=Wetherill&rft.aufirst=G.W.&rft.pages=227&rft_id=info:doi/10.1007%2FBF00565406">  </li> <li id="cite_note-emp45-82"><a href="#cite_ref-emp45_82-0">↑</a> <cite class="citation journal">Francois M. Costard. The spatial distribution of volatiles in the Martian hydrolithosphere. „Earth, Moon, and Planets”. 45, s. 265–290, czerwiec 1989. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007/BF00057747">10.1007/BF00057747</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1989EM&P...45..265C">1989EM&P...45..265C</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+spatial+distribution+of+volatiles+in+the+Martian+hydrolithosphere&rft.jtitle=Earth%2C+Moon%2C+and+Planets&rft.date=1989&rft.volume=45&rft.aulast=Costard&rft.aufirst=Francois+M.&rft.pages=265%E2%80%93290&rft_id=info:doi/10.1007%2FBF00057747">  </li> <li id="cite_note-bibprob-83"><a href="#cite_ref-bibprob_83-0">↑</a> <cite class="citation book">T. Zbigniew Dworak, Konrad Rudnicki: Świat planet. Wyd. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 106, seria: Biblioteka problemów. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301082364" title="Specjalna:Książki/8301082364">ISBN 83-01-08236-4</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%C5%9Awiat+planet&rft.aulast=Dworak&rft.aufirst=T.+Zbigniew&rft.date=1988&rft.edition=3&rft.pub=Pa%C5%84stwowe+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.pages=106&rft.series=Biblioteka+problem%C3%B3w&rft.isbn=83-01-08236-4"></cite> </li> <li id="cite_note-glenday09-84"><a href="#cite_ref-glenday09_84-0">↑</a> <cite class="citation book">Craig Glenday: Guinness World Records. Random House, 2009, s. 12. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0553592564" title="Specjalna:Książki/0553592564">ISBN 0-553-59256-4</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Guinness+World+Records&rft.aulast=Glenday&rft.aufirst=Craig&rft.pub=Random+House&rft.pages=12&rft.isbn=0553592564"></cite> </li> <li id="cite_note-scsdes49-85"><a href="#cite_ref-scsdes49_85-0">↑</a> <cite class="citation journal">Junyong Chen, et al.. Progress in technology for the 2005 height determination of Qomolangma Feng (Mt. Everest). „Science in China Series D: Earth Sciences”. 49 (5), s. 531–538, maj 2006. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007/s11430-006-0531-1">10.1007/s11430-006-0531-1</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Progress+in+technology+for+the+2005%26nbsp%3Bheight+determination+of+Qomolangma+Feng+%28Mt.+Everest%29&rft.jtitle=Science+in+China+Series+D%3A+Earth+Sciences&rft.date=2006&rft.volume=49&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Chen&rft.aufirst=Junyong&rft.pages=531%E2%80%93538&rft_id=info:doi/10.1007%2Fs11430-006-0531-1">  </li> <li id="cite_note-lucchita_rosanova-86"><a href="#cite_ref-lucchita_rosanova_86-0">↑</a> <cite class="citation web">B.K. Lucchitta, C.E. Rosanova: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110611053821/http://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/">Valles Marineris; The Grand Canyon of Mars</a>. USGS, 2003-08-26. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://astrogeology.usgs.gov/Projects/VallesMarineris/">tego adresu</a> (2011-06-11)].</cite> </li> <li id="cite_note-cushing_titus_wynn07-87"><a href="#cite_ref-cushing_titus_wynn07_87-0">↑</a> <cite class="citation web">G.E. Cushing, T.N. Titus, J.J. Wynne, P.R. Christensen: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/1371.pdf">Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars</a>. Lunar and Planetary Science XXXVIII, 2007. [dostęp 2007-08-02].</cite> </li> <li id="cite_note-nau070328-88"><a href="#cite_ref-nau070328_88-0">↑</a> <cite class="citation journal"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www4.nau.edu/insidenau/bumps/2007/3_28_07/mars.htm">NAU researchers find possible caves on Mars</a>. „Inside NAU”. 4 (12), 2007-03-28. Northern Arizona University. [dostęp 2010-11-20].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=NAU+researchers+find+possible+caves+on+Mars&rft.jtitle=Inside+NAU&rft.date=2007-03-28&rft.volume=4&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft_id=http%3A%2F%2Fwww4.nau.edu%2Finsidenau%2Fbumps%2F2007%2F3_28_07%2Fmars.htm"> brak numeru strony </li> <li id="cite_note-bbc070317-89"><a href="#cite_ref-bbc070317_89-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6461201.stm">Researchers find possible caves on Mars</a>. [w:] Paul Rincon of <a href="/wiki/BBC_News" title="BBC News">BBC News</a> [on-line]. 2007-03-17. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-swind-90">↑ <a href="#cite_ref-swind_90-0">a</a> <a href="#cite_ref-swind_90-1">b</a> <cite class="citation web">Tony Philips: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100323220121/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast31jan_1.htm">The Solar Wind at Mars</a>. Science@NASA, 2001. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast31jan_1.htm">tego adresu</a> (2010-03-23)].</cite> </li> <li id="cite_note-swind2-91"><a href="#cite_ref-swind2_91-0">↑</a> <cite class="citation journal">R. Lundin, et al. Solar Wind-Induced Atmospheric Erosion at Mars: First Results from ASPERA-3 on Mars Express. „Science”. 305 (5692), s. 1933–1936, 2004. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1101860">10.1126/science.1101860</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15448263">15448263</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Solar+Wind-Induced+Atmospheric+Erosion+at+Mars%3A+First+Results+from+ASPERA-3+on+Mars+Express&rft.jtitle=Science&rft.date=2004&rft.volume=305&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Lundin&rft.aufirst=R.&rft.pages=1933%E2%80%931936&rft_id=info:pmid/15448263&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1101860">  </li> <li id="cite_note-bolonkin09-92"><a href="#cite_ref-bolonkin09_92-0">↑</a> <cite class="citation book">Alexander A. Bolonkin: Artificial Environments on Mars. Springer Berlin Heidelberg, 2009, s. 599–625. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9783642036293" title="Specjalna:Książki/9783642036293">ISBN 978-3-642-03629-3</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Artificial+Environments+on+Mars&rft.aulast=Bolonkin&rft.aufirst=Alexander+A.&rft.pub=Springer+Berlin+Heidelberg&rft.pages=599%E2%80%93625&rft.isbn=9783642036293"></cite> </li> <li id="cite_note-atkinson07-93"><a href="#cite_ref-atkinson07_93-0">↑</a> <cite class="citation web">Atkinson, Nancy: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.universetoday.com/2007/07/17/the-mars-landing-approach-getting-large-payloads-to-the-surface-of-the-red-planet">The Mars Landing Approach: Getting Large Payloads to the Surface of the Red Planet</a>. 2007-07-17. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-carr06-94"><a href="#cite_ref-carr06_94-0">↑</a> <cite class="citation book">Michael H. Carr: The surface of Mars. T. 6. Cambridge University Press, 2006, s. 16, seria: Cambridge planetary science series. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521872014" title="Specjalna:Książki/0521872014">ISBN 0-521-87201-4</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+surface+of+Mars&rft.aulast=Carr&rft.aufirst=Michael+H.&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=16&rft.series=Cambridge+planetary+science+series&rft.isbn=0521872014"></cite> </li> <li id="cite_note-dusty-95"><a href="#cite_ref-dusty_95-0">↑</a> <cite class="citation journal">M.T. Lemmon, et al. Atmospheric Imaging Results from Mars Rovers. „Science”. 306 (5702), s. 1753–1756, 2004. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1104474">10.1126/science.1104474</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15576613">15576613</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Atmospheric+Imaging+Results+from+Mars+Rovers&rft.jtitle=Science&rft.date=2004&rft.volume=306&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Lemmon&rft.aufirst=M.T.&rft.pages=1753%E2%80%931756&rft_id=info:pmid/15576613&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1104474">  </li> <li id="cite_note-96"><a href="#cite_ref-96">↑</a> <cite class="citation journal doi c">Maurice i inni, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nature.com/articles/s41586-022-04679-0">In situ recording of Mars soundscape</a>, „<a href="/wiki/Nature" title="Nature">Nature</a>” (605), 2022, s. 653–658, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1038%2Fs41586-022-04679-0">10.1038/s41586-022-04679-0</a>, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0028-0836">0028-0836</a> [dostęp 2022-06-02]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2022-04-01&rft.issn=0028-0836&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=In+situ+recording+of+Mars+soundscape&rft.edition=605&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fs41586-022-04679-0&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Farticles%2Fs41586-022-04679-0" style="display:none">  (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).i inni</cite> </li> <li id="cite_note-methane-me-97"><a href="#cite_ref-methane-me_97-0">↑</a> <cite class="citation journal">V. Formisano, S. Atreya, T. Encrenaz, N. Ignatiev i inni. Detection of Methane in the Atmosphere of Mars. „Science”. 306, s. 1758–1761, 2004. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1101732">10.1126/science.1101732</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15514118">15514118</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Detection+of+Methane+in+the+Atmosphere+of+Mars&rft.jtitle=Science&rft.date=2004&rft.volume=306&rft.aulast=Formisano&rft.aufirst=V.&rft.pages=1758%E2%80%931761&rft_id=info:pmid/15514118&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1101732">  </li> <li id="cite_note-methane-98"><a href="#cite_ref-methane_98-0">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esa.int/esaMI/Mars_Express/SEMZ0B57ESD_0.html">Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere</a>, <a href="/wiki/Europejska_Agencja_Kosmiczna" title="Europejska Agencja Kosmiczna">ESA</a>, 30 marca 2004 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mars+Express+confirms+methane+in+the+Martian+atmosphere&rft.pub=%5B%5BEuropejska+Agencja+Kosmiczna%7CESA%5D%5D&rft.date=2004-03-30&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.esa.int%2FesaMI%2FMars_Express%2FSEMZ0B57ESD_0.html" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-plumes-99">↑ <a href="#cite_ref-plumes_99-0">a</a> <a href="#cite_ref-plumes_99-1">b</a> <a href="#cite_ref-plumes_99-2">c</a> <a href="#cite_ref-plumes_99-3">d</a> <cite class="citation journal">Michael J. Mumma, et al.. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://images.spaceref.com/news/2009/Mumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf">Strong Release of Methane on Mars in Northern Summer 2003</a>. „Science”. 323 (5917), s. 1041–1045, 2009-02-20. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126/science.1165243">10.1126/science.1165243</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19150811">19150811</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Strong+Release+of+Methane+on+Mars+in+Northern+Summer+2003&rft.jtitle=Science&rft.date=2009-02-20&rft.volume=323&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Mumma&rft.aufirst=Michael+J.&rft.pages=1041%E2%80%931045&rft_id=info:pmid/19150811&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1165243&rft_id=http%3A%2F%2Fimages.spaceref.com%2Fnews%2F2009%2FMumma_et_al_Methane_Mars_wSOM_accepted2.pdf">  </li> <li id="cite_note-hand08-100"><a href="#cite_ref-hand08_100-0">↑</a> <cite class="citation book">EricE. Hand EricE., <a rel="nofollow" class="external text" href="http://esse.engin.umich.edu/psl/PRESS/Mars/NatureNews_2008.pdf">Plumes of methane identified on Mars</a>, Nature News, 21 stycznia 2008 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Eric&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Plumes+of+methane+identified+on+Mars&rft.pub=Nature+News&rft.date=2008-01-21&rft.aulast=Hand&rft_id=http%3A%2F%2Fesse.engin.umich.edu%2Fpsl%2FPRESS%2FMars%2FNatureNews_2008.pdf" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-nature460-101"><a href="#cite_ref-nature460_101-0">↑</a> <cite class="citation journal">Lefèvre Franck, Forget, François. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nature.com/nature/journal/v460/n7256/abs/nature08228.html">Observed variations of methane on Mars unexplained by known atmospheric chemistry and physics</a>. „Nature”. 460 (7256), s. 720–723, 2009-08-06. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/nature08228">10.1038/nature08228</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19661912">19661912</a>. [dostęp 2010-11-20].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Observed+variations+of+methane+on+Mars+unexplained+by+known+atmospheric+chemistry+and+physics&rft.jtitle=Nature&rft.date=2009-08-06&rft.volume=460&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Franck&rft.aufirst=Lef%C3%A8vre&rft.pages=720%E2%80%93723&rft_id=info:pmid/19661912&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnature08228&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fnature%2Fjournal%2Fv460%2Fn7256%2Fabs%2Fnature08228.html">  </li> <li id="cite_note-olivine-102">↑ <a href="#cite_ref-olivine_102-0">a</a> <a href="#cite_ref-olivine_102-1">b</a> <cite class="citation journal">C. Oze, M. Sharma. Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars. „Geophysical Research Letters”. 32, s. L10203, 2005. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2005GL022691">10.1029/2005GL022691</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Have+olivine%2C+will+gas%3A+Serpentinization+and+the+abiogenic+production+of+methane+on+Mars&rft.jtitle=Geophysical+Research+Letters&rft.date=2005&rft.volume=32&rft.aulast=Oze&rft.aufirst=C.&rft.pages=L10203&rft_id=info:doi/10.1029%2F2005GL022691">  </li> <li id="cite_note-metan-uv-103"><a href="#cite_ref-metan-uv_103-0">↑</a> <cite class="citation journal">Keppler, Frank, Vigano, Ivan, McLeod, Andy, Ott, Ulrich i inni. Ultraviolet-radiation-induced methane emissions from meteorites and the Martian atmosphere. „Nature”. 486 (7401), s. 93−96, 2012. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/nature11203">10.1038/nature11203</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Ultraviolet-radiation-induced+methane+emissions+from+meteorites+and+the+Martian+atmosphere&rft.jtitle=Nature&rft.date=2012&rft.volume=486&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.au=Keppler%2C+Frank&rft.pages=93%E2%88%9296&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnature11203">  </li> <li id="cite_note-results-104"><a href="#cite_ref-results_104-0">↑</a> <cite class="citation journal">Vladimir A. Krasnopolsky. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103505004161">Some problems related to the origin of methane on Mars</a>. „Icarus”. 180 (2), s. 359–367, luty 2005. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/j.icarus.2005.10.015">10.1016/j.icarus.2005.10.015</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Some+problems+related+to+the+origin+of+methane+on+Mars&rft.jtitle=Icarus&rft.date=2005&rft.volume=180&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Krasnopolsky&rft.aufirst=Vladimir+A.&rft.pages=359%E2%80%93367&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.icarus.2005.10.015&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sciencedirect.com%2Fscience%2Farticle%2Fpii%2FS0019103505004161">  </li> <li id="cite_note-MarsNews-105"><a href="#cite_ref-MarsNews_105-0">↑</a> MarsNews.com <a rel="nofollow" class="external text" href="http://marsnews.com/the-planet-mars">Informacje o Marsie</a>. </li> <li id="cite_note-disc920901-106"><a href="#cite_ref-disc920901_106-0">↑</a> <cite class="citation web">Jeffrey Kluger: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://discovermagazine.com/1992/sep/marsinearthsimag105">Mars, in Earth’s Image</a>. Discover Magazine, 1992-09-01. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-nasa_surface-107"><a href="#cite_ref-nasa_surface_107-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110512155522/http://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html">Mars’ desert surface..</a>. [w:] MGCM Press release [on-line]. NASA. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www-mgcm.arc.nasa.gov/mgcm/HTML/WEATHER/surface.html">tego adresu</a> (2011-05-12)].</cite> </li> <li id="cite_note-goodman97-108"><a href="#cite_ref-goodman97_108-0">↑</a> <cite class="citation web">Jason C. Goodman: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090105173002/http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html">The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate</a>. <a href="/wiki/Massachusetts_Institute_of_Technology" title="Massachusetts Institute of Technology">MIT</a>, 1997-09-22. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mit.edu/people/goodmanj/terraforming/terraforming.html">tego adresu</a> (2009-01-05)].</cite> </li> <li id="cite_note-UT_temperature-109"><a href="#cite_ref-UT_temperature_109-0">↑</a> Universe Today <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.universetoday.com/14911/temperature-of-mars/">Temperature of Mars</a>. </li> <li id="cite_note-wiatr-110"><a href="#cite_ref-wiatr_110-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wiw.pl/astronomia/0606-us.asp">Ciekawostki dotyczące Marsa</a>. </li> <li id="cite_note-philips01-111"><a href="#cite_ref-philips01_111-0">↑</a> <cite class="citation web">Tony Philips: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100108171607/http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm">Planet Gobbling Dust Storms</a>. [w:] Science @ NASA [on-line]. 2001-07-16. [dostęp 2006-06-07]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm">tego adresu</a> (2010-01-08)].</cite> </li> <li id="cite_note-Greicius-112">↑ <a href="#cite_ref-Greicius_112-0">a</a> <a href="#cite_ref-Greicius_112-1">b</a> <cite class="citation journal">TonyT. Greicius TonyT., <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/feature/jpl/study-predicts-next-global-dust-storm-on-mars">Study Predicts Next Global Dust Storm on Mars</a>, „NASA”, 5 października 2016 [dostęp 2016-10-14]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2016-10-05&rft.jtitle=NASA&rft.atitle=Study+Predicts+Next+Global+Dust+Storm+on+Mars&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nasa.gov%2Ffeature%2Fjpl%2Fstudy-predicts-next-global-dust-storm-on-mars" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-113"><a href="#cite_ref-113">↑</a> <cite class="citation journal nourl">Michael A.M.A. Mischna Michael A.M.A., James H.J.H. Shirley James H.J.H., Numerical modeling of orbit-spin coupling accelerations in a Mars general circulation model: Implications for global dust storm activity, „Planetary and Space Science”, 141, 2017, s. 45–72<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2017&rft.jtitle=Planetary+and+Space+Science&rft.atitle=Numerical+modeling+of+orbit-spin+coupling+accelerations+in+a+Mars+general+circulation+model%3A+Implications+for+global+dust+storm+activity" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-OppyDust-114"><a href="#cite_ref-OppyDust_114-0">↑</a> <cite class="citation web">Michael Greshko: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.com/science/2019/02/nasa-mars-rover-opportunity-dead-what-it-gave-humankind/">The Mars rover Opportunity is dead. Here’s what it gave humankind.</a>. <a href="/wiki/National_Geographic" title="National Geographic">National Geographic</a>, 2019-02-13. [dostęp 2021-02-10].</cite> </li> <li id="cite_note-barlow08-115"><a href="#cite_ref-barlow08_115-0">↑</a> <cite class="citation book">Nadine G. Barlow: Mars: an introduction to its interior, surface and atmosphere. T. 8. Cambridge University Press, 2008, s. 21, seria: Cambridge planetary science. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521852269" title="Specjalna:Książki/0521852269">ISBN 0-521-85226-9</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Mars%3A+an+introduction+to+its+interior%2C+surface+and+atmosphere&rft.aulast=Barlow&rft.aufirst=Nadine+G.&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=21&rft.series=Cambridge+planetary+science&rft.isbn=0521852269"></cite> </li> <li id="cite_note-mars_eccentricity-116"><a href="#cite_ref-mars_eccentricity_116-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150306080715/http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html">Mars’ Orbital eccentricity over time</a>. [w:] Solex [on-line]. Universita’ degli Studi di Napoli Federico II, 2003. [dostęp 2007-07-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://main.chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/MarsDist.html">tego adresu</a> (2015-03-06)].</cite> </li> <li id="cite_note-Meeus2003-117">↑ <a href="#cite_ref-Meeus2003_117-0">a</a> <a href="#cite_ref-Meeus2003_117-1">b</a> <cite class="citation web">Jean Meeus: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140731134911/http://c.ymcdn.com/sites/www.ips-planetarium.org/resource/resmgr/pdf-articles/whenwasmarsthisclose.pdf">When Was Mars Last This Close?</a>. International Planetarium Society, marzec 2003. [dostęp 2014-07-31]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://c.ymcdn.com/sites/www.ips-planetarium.org/resource/resmgr/pdf-articles/whenwasmarsthisclose.pdf">tego adresu</a> (2014-07-31)].</cite> </li> <li id="cite_note-Baalke2003-118"><a href="#cite_ref-Baalke2003_118-0">↑</a> <cite class="citation web">Ron Baalke: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mail-archive.com/meteorite-list@meteoritecentral.com/msg14044.html">Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years</a>. meteorite-list, 2003-08-22. [dostęp 2008-01-18].</cite> </li> <li id="cite_note-esa31031-119"><a href="#cite_ref-esa31031_119-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=31031">Close Inspection for Phobos</a>. [w:] ESA website [on-line]. [dostęp 2006-06-13].</cite> </li> <li id="cite_note-blast-120">↑ <a href="#cite_ref-blast_120-0">a</a> <a href="#cite_ref-blast_120-1">b</a> <cite class="citation journal"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astronomy.com/en/sitecore/content/Home/News-Observing/News/2010/09/The%20martian%20moon%20Phobos%20may%20have%20formed%20by%20catastrophic%20blast.aspx">The martian moon Phobos may have formed by catastrophic blast</a>. „Astronomy magazine”, 2010-11-20. [dostęp 2010-11-20].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+martian+moon+Phobos+may+have+formed+by+catastrophic+blast&rft.jtitle=Astronomy+magazine&rft.date=2010-11-20&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.astronomy.com%2Fen%2Fsitecore%2Fcontent%2FHome%2FNews-Observing%2FNews%2F2010%2F09%2FThe%2520martian%2520moon%2520Phobos%2520may%2520have%2520formed%2520by%2520catastrophic%2520blast.aspx"> brak numeru strony </li> <li id="cite_note-theoi-121"><a href="#cite_ref-theoi_121-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.theoi.com/Olympios/AresAttendants.html">Ares Attendants: Deimos & Phobos</a>. [w:] Greek Mythology [on-line]. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-qjras19-122"><a href="#cite_ref-qjras19_122-0">↑</a> <cite class="citation journal nourl">G.E.G.E. Hunt G.E.G.E. i inni, The Martian satellites – 100 years on, „Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society”, 19, marzec 1978, s. 90–109, <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1978QJRAS..19...90H">1978QJRAS..19...90H</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=article&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1978-03&rft.jtitle=Quarterly+Journal+of+the+Royal+Astronomical+Society&rft.volume=19&rft.atitle=The+Martian+satellites+%E2%80%93+100+years+on" style="display:none"> .</cite> </li> <li id="cite_note-Fobos.html-123">↑ <a href="#cite_ref-Fobos.html_123-0">a</a> <a href="#cite_ref-Fobos.html_123-1">b</a> <cite class="citation web">Bill Arnett: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nineplanets.org/phobos.html">Phobos</a>. [w:] nineplanets [on-line]. 2004-11-20. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-124"><a href="#cite_ref-124">↑</a> L. Czechowski, Planety widziane z bliska, 1985, Wiedza Powszechna <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8321404618" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 83-214-0461-8</a> </li> <li id="cite_note-ellis07-125"><a href="#cite_ref-ellis07_125-0">↑</a> <cite class="citation web">Scott Ellis: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20071222120110/http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html">Geological History: Moons of Mars</a>. CalSpace. [dostęp 2007-12-22]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://calspace.ucsd.edu/Mars99/docs/library/science/geological_history/moons1.html">tego adresu</a> (2007-12-22)].</cite> </li> <li id="cite_note-Andert-126"><a href="#cite_ref-Andert_126-0">↑</a> <cite class="citation journal">T.P. Andert, P. Rosenblatt, M. Pätzold, B. Häusler, V. Dehant, G.L. Tyler, J.C. Marty. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1029/2009GL041829">Precise mass determination and the nature of Phobos</a>. „Geophysical Research Letters”. 37 (L09202), 2010-05-07. American Geophysical Union. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1029/2009GL041829">10.1029/2009GL041829</a>. [dostęp 2010-11-20].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Precise+mass+determination+and+the+nature+of+Phobos&rft.jtitle=Geophysical+Research+Letters&rft.date=2010-05-07&rft.volume=37&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.au=T.P.+Andert&rft_id=info:doi/10.1029%2F2009GL041829&rft_id=https%3A%2F%2Fagupubs.onlinelibrary.wiley.com%2Fdoi%2Ffull%2F10.1029%2F2009GL041829">  </li> <li id="cite_note-Giuranna-127">↑ <a href="#cite_ref-Giuranna_127-0">a</a> <a href="#cite_ref-Giuranna_127-1">b</a> <cite class="citation book">M. Giuranna, T.L. Roush, T. Duxbury, R.C. Hogan, A. Geminale, V. Formisano: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2010/EPSC2010-211.pdf">European Planetary Science Congress Abstracts, Vol. 5</a>. 2010. [dostęp 2010-11-20].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=European+Planetary+Science+Congress+Abstracts%2C+Vol.+5&rft.au=M.+Giuranna&rft_id=http%3A%2F%2Fmeetingorganizer.copernicus.org%2FEPSC2010%2FEPSC2010-211.pdf"></cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-lloyd06-128"><a href="#cite_ref-lloyd06_128-0">↑</a> <cite class="citation book">John Lloyd, John Mitchinson: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.pl/books?id=uCgRY6llQpYC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false">The QI Book of General Ignorance</a>. Britain: Faber and Faber, 2006, s. 102, 299. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780571241392" title="Specjalna:Książki/9780571241392">ISBN 978-0-571-24139-2</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+QI+Book+of+General+Ignorance&rft.au=John+Lloyd&rft.pub=Faber+and+Faber&rft.place=Britain&rft.pages=102%2C+299&rft.isbn=978-0-571-24139-2&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.pl%2Fbooks%3Fid%3DuCgRY6llQpYC%26printsec%3Dfrontcover%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse"></cite> </li> <li id="cite_note-shallowsky-129"><a href="#cite_ref-shallowsky_129-0">↑</a> <cite class="citation web">Akkana Peck: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.shallowsky.com/mars.html">Mars Observing FAQ</a>. [w:] Shallow Sky [on-line]. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-zeilik02-130"><a href="#cite_ref-zeilik02_130-0">↑</a> <cite class="citation book">Michael Zeilik: Astronomy: the Evolving Universe. Wyd. 9th. Cambridge University Press, 2002, s. 14. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521800900" title="Specjalna:Książki/0521800900">ISBN 0-521-80090-0</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Astronomy%3A+the+Evolving+Universe&rft.aulast=Zeilik&rft.aufirst=Michael&rft.edition=9th&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=14&rft.isbn=0521800900"></cite> </li> <li id="cite_note-Laskar2003-131"><a href="#cite_ref-Laskar2003_131-0">↑</a> <cite class="citation web">Jacques Laskar: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.imcce.fr/Equipes/ASD/mars/oppo_en.html">Primer on Mars oppositions</a>. IMCCE, Paris Observatory, 2003-08-14. [dostęp 2010-11-14].</cite> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110512155635/http://home.comcast.net/~kpheider/SolexMars.txt">(Solex 11)</a>. </li> <li id="cite_note-nasa051103-132"><a href="#cite_ref-nasa051103_132-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/34/image/l">Close Encounter: Mars at Opposition</a>. NASA, 2005-11-03. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-opposition-133"><a href="#cite_ref-opposition_133-0">↑</a> Po opozycji 12 lutego 1995 kolejna nastąpiła 17 marca 1997. Po opozycji 13 lipca 2065 następna nastąpi dopiero 2 października 2067. Zobacz też: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astropro.com/features/tables/geo/su-ma/su-180-ma/SU180MA6.html">Astropro 3000-year Sun-Mars Opposition Tables</a> (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>). </li> <li id="cite_note-rao030822-134"><a href="#cite_ref-rao030822_134-0">↑</a> <cite class="citation web">Joe Rao: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090520075032/http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html">NightSky Friday – Mars and Earth: The Top 10 Close Passes Since 3000 B.C</a>. [w:] Space.com [on-line]. 2003-08-22. [dostęp 2009-05-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/spacewatch/mars_10_closest_030822.html">tego adresu</a> (2009-05-20)].</cite> </li> <li id="cite_note-paob85-135"><a href="#cite_ref-paob85_135-0">↑</a> <cite class="citation journal">B. Novakovic. Senenmut: An Ancient Egyptian Astronomer. „Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade”. 85, s. 19–23, październik 2008. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2008POBeo..85...19N">2008POBeo..85...19N</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Senenmut%3A+An+Ancient+Egyptian+Astronomer&rft.jtitle=Publications+of+the+Astronomical+Observatory+of+Belgrade&rft.date=2008&rft.volume=85&rft.aulast=Novakovic&rft.aufirst=B.&rft.pages=19%E2%80%9323">  </li> <li id="cite_note-north08-136"><a href="#cite_ref-north08_136-0">↑</a> <cite class="citation book">John David North: Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology. University of Chicago Press, 2008, s. 48–52. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0226594416" title="Specjalna:Książki/0226594416">ISBN 0-226-59441-6</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cosmos%3A+an+illustrated+history+of+astronomy+and+cosmology&rft.aulast=North&rft.aufirst=John+David&rft.pub=University+of+Chicago+Press&rft.pages=48%E2%80%9352&rft.isbn=0226594416"></cite> </li> <li id="cite_note-swerdlow98-137"><a href="#cite_ref-swerdlow98_137-0">↑</a> <cite class="citation book">Periodicity and Variability of Synodic Phenomenon. W: Noel M. Swerdlow: The Babylonian theory of the planets. Princeton University Press, 1998, s. 34–72. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0691011966" title="Specjalna:Książki/0691011966">ISBN 0-691-01196-6</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Babylonian+theory+of+the+planets&rft.atitle=Periodicity+and+Variability+of+Synodic+Phenomenon&rft.aulast=Swerdlow&rft.aufirst=Noel+M.&rft.pub=Princeton+University+Press&rft.pages=34%E2%80%9372&rft.isbn=0691011966"></cite> </li> <li id="cite_note-poor08-138"><a href="#cite_ref-poor08_138-0">↑</a> <cite class="citation nourl">Charles LaneCh.L. Poor Charles LaneCh.L., The solar system: a study of recent observations, [w:] Science series, t. 17, G.P. Putnam’s sons, 1908, s. 193<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.aufirst=Charles+Lane&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Science+series&rft.pub=G.P.+Putnam%E2%80%99s+sons&rft.atitle=The+solar+system%3A+a+study+of+recent+observations&rft.date=1908&rft.aulast=Poor" style="display:none"> .???</cite> </li> <li id="cite_note-Michael07-139"><a href="#cite_ref-Michael07_139-0">↑</a> <cite class="citation book">David Michael Harland: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=ScORNbV0E8wC&pg=PA1&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false">Cassini at Saturn: Huygens results</a>. 2007, s. 1. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/038726129X" title="Specjalna:Książki/038726129X">ISBN 0-387-26129-X</a>. [dostęp 2010-11-20].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cassini+at+Saturn%3A+Huygens+results&rft.aulast=Harland&rft.aufirst=David+Michael&rft.pages=1&rft.isbn=0-387-26129-X&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DScORNbV0E8wC%26pg%3DPA1%26dq%26hl%3Den%23v%3Donepage%26q%3D%26f%3Dfalse"></cite> </li> <li id="cite_note-Hummel86-140"><a href="#cite_ref-Hummel86_140-0">↑</a> <cite class="citation book">Charles E. Hummel: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=2b3ab2ErEtUC&pg=PA38&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false">The Galileo connection: resolving conflicts between science & the Bible</a>. InterVarsity Press, 1986, s. 35–38. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/087784500X" title="Specjalna:Książki/087784500X">ISBN 0-87784-500-X</a>. [dostęp 2010-11-15].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Galileo+connection%3A+resolving+conflicts+between+science+%26+the+Bible&rft.aulast=Hummel&rft.aufirst=Charles+E.&rft.pub=InterVarsity+Press&rft.pages=35%E2%80%9338&rft.isbn=0-87784-500-X&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D2b3ab2ErEtUC%26pg%3DPA38%26dq%26hl%3Den%23v%3Donepage%26q%3D%26f%3Dfalse"></cite> </li> <li id="cite_note-needham_ronan85-141"><a href="#cite_ref-needham_ronan85_141-0">↑</a> <cite class="citation book">Joseph Needham, Colin A. Ronan: The Shorter Science and Civilisation in China: An Abridgement of Joseph Needham’s Original Text. Wyd. 3rd. T. 2. Cambridge University Press, 1985, s. 187. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521315360" title="Specjalna:Książki/0521315360">ISBN 0-521-31536-0</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Shorter+Science+and+Civilisation+in+China%3A+An+Abridgement+of+Joseph+Needham%E2%80%99s+Original+Text&rft.aulast=Needham&rft.aufirst=Joseph&rft.edition=3rd&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=187&rft.isbn=0521315360"></cite> </li> <li id="cite_note-jse97-142"><a href="#cite_ref-jse97_142-0">↑</a> <cite class="citation journal">Richard Thompson. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20150226034342/http://www.scientificexploration.org:80/journal/jse_11_2_thompson.pdf">Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta</a>. „Journal of Scientific Exploration”. 11 (2), s. 193–200 [193–6], 1997. [dostęp 2010-03-13]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.scientificexploration.org/journal/jse_11_2_thompson.pdf">adresu</a> 2015-02-26].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Planetary+Diameters+in+the+Surya-Siddhanta&rft.jtitle=Journal+of+Scientific+Exploration&rft.date=1997&rft.volume=11&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Thompson&rft.aufirst=Richard&rft.pages=193%E2%80%93200+%5B193%E2%80%936%5D&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.scientificexploration.org%2Fjournal%2Fjse_11_2_thompson.pdf">  </li> <li id="cite_note-sachau01-143"><a href="#cite_ref-sachau01_143-0">↑</a> <cite class="citation book">Eduard Sachau: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=LmojzoCC5F8C&pg=PA68&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false">Alberuni’s India: an account of the religion, philosophy, literature, geography, chronology, astronomy, customs, laws and astrology of India about A.D. 1030</a>. <a href="/wiki/Routledge" title="Routledge">Routledge</a>, 2001, s. 68. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0415244986" title="Specjalna:Książki/0415244986">ISBN 0-415-24498-6</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Alberuni%E2%80%99s+India%3A+an+account+of+the+religion%2C+philosophy%2C+literature%2C+geography%2C+chronology%2C+astronomy%2C+customs%2C+laws+and+astrology+of+India+about+A.D.+1030&rft.aulast=Sachau&rft.aufirst=Eduard&rft.pub=%5B%5BRoutledge%5D%5D&rft.pages=68&rft.isbn=0415244986&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DLmojzoCC5F8C%26pg%3DPA68%26dq%26hl%3Den%23v%3Donepage%26q%3D%26f%3Dfalse"></cite> </li> <li id="cite_note-taton03-144"><a href="#cite_ref-taton03_144-0">↑</a> <cite class="citation book">Reni Taton: Planetary Astronomy from the Renaissance to the Rise of Astrophysics, Part A, Tycho Brahe to Newton. Reni Taton, Curtis Wilson and Michael Hoskin (editors). Cambridge University Press, 2003, s. 109. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0521542057" title="Specjalna:Książki/0521542057">ISBN 0-521-54205-7</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Planetary+Astronomy+from+the+Renaissance+to+the+Rise+of+Astrophysics%2C+Part+A%2C+Tycho+Brahe+to+Newton&rft.aulast=Taton&rft.aufirst=Reni&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.pages=109&rft.isbn=0521542057"></cite> </li> <li id="cite_note-sat57-145"><a href="#cite_ref-sat57_145-0">↑</a> <cite class="citation journal">Stephen Breyer. Mutual Occultation of Planets. „Sky and Telescope”. 57 (3), s. 220, marzec 1979.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Mutual+Occultation+of+Planets&rft.jtitle=Sky+and+Telescope&rft.date=1979&rft.volume=57&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Breyer&rft.aufirst=Stephen&rft.pages=220">  </li> <li id="cite_note-jha15-146"><a href="#cite_ref-jha15_146-0">↑</a> <cite class="citation journal">W.T. Peters. The Appearance of Venus and Mars in 1610. „Journal of the History of Astronomy”. 15 (3), s. 211–214, październik 1984. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1984JHA....15..211P">1984JHA....15..211P</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Appearance+of+Venus+and+Mars+in+1610&rft.jtitle=Journal+of+the+History+of+Astronomy&rft.date=1984&rft.volume=15&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Peters&rft.aufirst=W.T.&rft.pages=211%E2%80%93214">  </li> <li id="cite_note-Pioneers-147"><a href="#cite_ref-Pioneers_147-0">↑</a> <cite class="citation book">Chapter 2: Pioneers, [w:] WilliamW. Sheehan WilliamW., <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170912204946/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CHAP02.HTM">The Planet Mars: A History of Observation and Discovery</a>, Tucson: University of Arizona, 1996 [dostęp 2010-11-20] [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/chap02.htm">adresu</a> 2017-09-12]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=bookitem&rft.place=Tucson&rft.atitle=Chapter+2%3A+Pioneers&rft.aufirst=William&rft.aulast=Sheehan&rft.date=1996&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Planet+Mars%3A+A+History+of+Observation+and+Discovery&rft.pub=University+of+Arizona&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.uapress.arizona.edu%2Fonlinebks%2Fmars%2Fchap02.htm" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-snyder01-148"><a href="#cite_ref-snyder01_148-0">↑</a> <cite class="citation web">Dave Snyder: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.umich.edu/~lowbrows/reflections/2001/dsnyder.7.html">An Observational History of Mars</a>. maj 2001. [dostęp 2007-02-26].</cite> </li> <li id="cite_note-sagan80-149">↑ <a href="#cite_ref-sagan80_149-0">a</a> <a href="#cite_ref-sagan80_149-1">b</a> <cite class="citation book">Carl Sagan: Cosmos. New York, USA: Random House, 1980, s. 107. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0394502949" title="Specjalna:Książki/0394502949">ISBN 0-394-50294-9</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cosmos&rft.aulast=Sagan&rft.aufirst=Carl&rft.pub=Random+House&rft.place=New+York%2C+USA&rft.pages=107&rft.isbn=0394502949"></cite> </li> <li id="cite_note-basalla06-150"><a href="#cite_ref-basalla06_150-0">↑</a> <cite class="citation book">Percival Lowell: Champion of Canals. W: George Basalla: Civilized Life in the Universe: Scientists on Intelligent Extraterrestrials. Oxford University Press US, 2006, s. 67–88. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0195171810" title="Specjalna:Książki/0195171810">ISBN 0-19-517181-0</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Civilized+Life+in+the+Universe%3A+Scientists+on+Intelligent+Extraterrestrials&rft.atitle=Percival+Lowell%3A+Champion+of+Canals&rft.aulast=Basalla&rft.aufirst=George&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=67%E2%80%9388&rft.isbn=0195171810"></cite> </li> <li id="cite_note-maria_lane05-151"><a href="#cite_ref-maria_lane05_151-0">↑</a> <cite class="citation journal">K. Maria, D. Lane. Geographers of Mars. „Isis”. 96 (4), s. 477–506, 2005. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086/498590">10.1086/498590</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16536152">16536152</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Geographers+of+Mars&rft.jtitle=Isis&rft.date=2005&rft.volume=96&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Maria&rft.aufirst=K.&rft.pages=477%E2%80%93506&rft_id=info:pmid/16536152&rft_id=info:doi/10.1086%2F498590">  </li> <li id="cite_note-ba3-152"><a href="#cite_ref-ba3_152-0">↑</a> <cite class="citation journal">M. Perrotin. Observations des canaux de Mars. „Bulletin Astronomique, Serie I”. 3, s. 324–329, 1886. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1886BuAsI...3..324P">1886BuAsI...3..324P</a>. (<abbr title="Treść w języku francuskim (français)">fr.</abbr>).</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Observations+des+canaux+de+Mars&rft.jtitle=Bulletin+Astronomique%2C+Serie+I&rft.date=1886&rft.volume=3&rft.aulast=Perrotin&rft.aufirst=M.&rft.pages=324%E2%80%93329">  </li> <li id="cite_note-zahnle01-153"><a href="#cite_ref-zahnle01_153-0">↑</a> <cite class="citation journal">K. Zahnle. Decline and fall of the Martian empire. „Nature”. 412 (6843), s. 209–213, 2001. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/35084148">10.1038/35084148</a>. <a href="/wiki/PMID" title="PMID">PMID</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11449281">11449281</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Decline+and+fall+of+the+Martian+empire&rft.jtitle=Nature&rft.date=2001&rft.volume=412&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Zahnle&rft.aufirst=K.&rft.pages=209%E2%80%93213&rft_id=info:pmid/11449281&rft_id=info:doi/10.1038%2F35084148">  </li> <li id="cite_note-universe307-154"><a href="#cite_ref-universe307_154-0">↑</a> <cite class="odcinek" style="font-style:normal"><a href="/w/index.php?title=The_Universe_(TV_series)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Universe (TV series) (strona nie istnieje)">Living in Space</a>. Cary L. Mitchell, Purdue University. <a href="/w/index.php?title=The_Universe_(TV_series)&action=edit&redlink=1" class="new" title="The Universe (TV series) (strona nie istnieje)">The Universe</a>. Odcinek 307, sezon 2008-09. </cite> </li> <li id="cite_note-dinerman04-155"><a href="#cite_ref-dinerman04_155-0">↑</a> <cite class="citation web">Taylor Dinerman: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.thespacereview.com/article/232/1">Is the Great Galactic Ghoul losing his appetite?</a>. [w:] The space review [on-line]. 2004-09-27. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-nasa_mariner9-156"><a href="#cite_ref-nasa_mariner9_156-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120414135945/http://solarsystem.nasa.gov/missions/profile.cfm?MCode=Mariner_09">Mariner 9: Overview</a>. NASA. [dostęp 2010-11-09]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://solarsystem.nasa.gov/missions/profile.cfm?MCode=Mariner_09">tego adresu</a> (2012-04-14)].</cite> </li> <li id="cite_note-other_missions-157"><a href="#cite_ref-other_missions_157-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150509234934/http://burro.astr.cwru.edu/stu/20th_far_mars.html">Other Mars Missions</a>. [w:] Journey through the galaxy [on-line]. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://burro.astr.cwru.edu/stu/20th_far_mars.html">tego adresu</a> (2015-05-09)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-nature341-158"><a href="#cite_ref-nature341_158-0">↑</a> <cite class="citation journal">R.Z. Sagdeev, A.V. Zakharov. Brief history of the Phobos mission. „Nature”. 341, s. 581–585, 1989-10-19. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/341581a0">10.1038/341581a0</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Brief+history+of+the+Phobos+mission&rft.jtitle=Nature&rft.date=1989-10-19&rft.volume=341&rft.aulast=Sagdeev&rft.aufirst=R.Z.&rft.pages=581%E2%80%93585&rft_id=info:doi/10.1038%2F341581a0">  </li> <li id="cite_note-cnn_mgs-159"><a href="#cite_ref-cnn_mgs_159-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060415081709/http://www.cnn.com/TECH/9706/pathfinder/surveyor/">Mars Global Surveyor</a>. [w:] CNN- Destination Mars [on-line]. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cnn.com/TECH/9706/pathfinder/surveyor/">tego adresu</a> (2006-04-15)].</cite> </li> <li id="cite_note-nasa_rovers-160"><a href="#cite_ref-nasa_rovers_160-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsrovers.jpl.nasa.gov/science/">Mars Exploration Rovers- Science</a>. [w:] MER website [on-line]. NASA. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-Spi2010-161"><a href="#cite_ref-Spi2010_161-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsrovers.jpl.nasa.gov/mission/status_spiritAll.html">Spirit Updates, 2010</a>. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-SpiBye-162"><a href="#cite_ref-SpiBye_162-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110611060618/http://marsrovers.jpl.nasa.gov/newsroom/pressreleases/20110525a.html">NASA Spirit Rover Completes Mission on Mars</a>. [dostęp 2011-05-29]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsrovers.jpl.nasa.gov/newsroom/pressreleases/20110525a.html">tego adresu</a> (2011-06-11)].</cite> </li> <li id="cite_note-OppHalfway-163"><a href="#cite_ref-OppHalfway_163-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsrovers.jpl.nasa.gov/newsroom/pressreleases/20100908a.html">Opportunity Rover Reaches Halfway Point of Long Trek</a>. 2010-09-08. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-164"><a href="#cite_ref-164">↑</a> <cite class="citation book nourl">NASA, Mars Exploration Rover Mission, Opportunity Updates: sols 5108 to 5111, June 7, 2018 – June 10, 2018: Opportunity Waits Out Growing Dust Storm, 2018<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mars+Exploration+Rover+Mission%2C+Opportunity+Updates%3A+sols+5108+to+5111%2C+June+7%2C+2018+%E2%80%93+June+10%2C+2018%3A+Opportunity+Waits+Out+Growing+Dust+Storm&rft.date=2018&rft.aulast=NASA" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-ua_phoenix-165"><a href="#cite_ref-ua_phoenix_165-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://phoenix.lpl.arizona.edu/05_25_pr.php">Mars Pulls Phoenix In</a>. [w:] University of Arizona Phoenix mission Website [on-line]. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-phoenix_water-166"><a href="#cite_ref-phoenix_water_166-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/missions/solarsystem/phoenix_water.html">Phoenix: The Search for Water</a>. NASA website. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-uanews_frozen_water-167"><a href="#cite_ref-uanews_frozen_water_167-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://uanews.org/node/20276">Frozen Water Confirmed on Mars</a>. UANews.org. [dostęp ~2010-11-20].</cite>zły zapis daty dostępu </li> <li id="cite_note-BBC_NASA_Mission_Declared_Dead-168"><a href="#cite_ref-BBC_NASA_Mission_Declared_Dead_168-0">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7721032.stm">NASA Mars Mission declared dead</a>, BBC, 10 listopada 2008 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=NASA+Mars+Mission+declared+dead&rft.pub=BBC&rft.date=2008-11-10&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fscience%2Fnature%2F7721032.stm" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-nasa081009-169"><a href="#cite_ref-nasa081009_169-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://mars.jpl.nasa.gov/odyssey/newsroom/pressreleases/20081009a.html">NASA’s Mars Odyssey Shifting Orbit for Extended Mission</a>. NASA, 2008-10-09. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-aurora-170">↑ <a href="#cite_ref-aurora_170-0">a</a> <a href="#cite_ref-aurora_170-1">b</a> <cite class="citation web">Jean-Loup Bertaux, et al.: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7043/abs/nature03603.html">Discovery of an aurora on Mars</a>. [w:] Nature Magazine [on-line]. 2005-06-09. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-cnn_avalanche-171"><a href="#cite_ref-cnn_avalanche_171-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080309002426/http://edition.cnn.com/2008/TECH/space/03/03/mars.avalanche.ap/index.html">Photo shows avalanche on Mars</a>. [w:] CNN [on-line]. [dostęp 2008-03-09]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://edition.cnn.com/2008/TECH/space/03/03/mars.avalanche.ap/index.html?">tego adresu</a> (2008-03-09)].</cite> </li> <li id="cite_note-NASA_flows-172"><a href="#cite_ref-NASA_flows_172-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=4722">NASA Confirms Evidence That Liquid Water Flows on Today’s Mars</a>. jpl.nasa.gov. [dostęp 2015-09-29].</cite> </li> <li id="cite_note-msl-173"><a href="#cite_ref-msl_173-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090107153031/http://mars.jpl.nasa.gov./msl/overview/">Mars Science Laboratory</a>. [w:] MSL website [on-line]. NASA. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://mars.jpl.nasa.gov/msl/overview/">tego adresu</a> (2009-01-07)].</cite> </li> <li id="cite_note-nasa_maven-174"><a href="#cite_ref-nasa_maven_174-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://mars.jpl.nasa.gov/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1714">NASA’s MAVEN Spacecraft Reaches Mars</a>. NASA, 2014-09-22. [dostęp 2015-06-03].</cite> </li> <li id="cite_note-isro_mom-175"><a href="#cite_ref-isro_mom_175-0">↑</a> <cite class="citation web">Hubert Bartkowiak: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://kosmonauta.net/2014/09/mom-na-orbicie-marsa/">MOM na orbicie Marsa!</a>. Kosmonauta.net, 2014-09-24. [dostęp 2015-06-03].</cite> </li> <li id="cite_note-bbc_rincon061110-176"><a href="#cite_ref-bbc_rincon061110_176-0">↑</a> <cite class="citation web">Paul Rincon: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6133712.stm">European Mars launch pushed back</a>. BBC News, 2006-11-10. [dostęp 2006-10-10].</cite> </li> <li id="cite_note-exomars-delayed-177"><a href="#cite_ref-exomars-delayed_177-0">↑</a> <cite class="citation web">Daniel Clery: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencemag.org/news/2020/03/european-mars-rover-delayed-until-2022">European Mars rover delayed until 2022</a>. <a href="/wiki/Science" title="Science">Science</a>, 2020-03-12. [dostęp 2021-02-10]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-nasa_insight-178"><a href="#cite_ref-nasa_insight_178-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://mars.jpl.nasa.gov/news/whatsnew/index.cfm?FuseAction=ShowNews&NewsID=1819">NASA Begins Testing Mars Lander for Next Mission to Red Planet</a>. NASA, 2015-05-27. [dostęp 2015-06-03].</cite> </li> <li id="cite_note-poinformowani-9.02-179">↑ <a href="#cite_ref-poinformowani-9.02_179-0">a</a> <a href="#cite_ref-poinformowani-9.02_179-1">b</a> <cite class="citation web">Piotr Witek: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://nauka.poinformowani.pl/artykul/27165-arabska-sonda-dociera-do-marsa">Arabska sonda dociera do Marsa</a>. Poinformowani.pl, 2021-02-09. [dostęp 2021-02-10]. (<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-spaceflight-10.02-180"><a href="#cite_ref-spaceflight-10.02_180-0">↑</a> <cite class="citation web">Chris Gebhardt: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasaspaceflight.com/2021/02/china-ready-to-begin-mars-tenure-with-tianwen-1-orbit-insertion/">China, with Tianwen-1, begins tenure at Mars with successful orbital arrival</a>. NASA Spaceflight, 2021-02-10. [dostęp 2021-02-10]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-poinformowani-15.05-181"><a href="#cite_ref-poinformowani-15.05_181-0">↑</a> <cite class="citation web">Piotr Witek: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://nauka.poinformowani.pl/artykul/33923-chinski-lazik-wyladowal-na-marsie">Chiński łazik wylądował na Marsie</a>. Poinformowani.pl, 2021-05-15. [dostęp 2021-05-15]. (<abbr title="Treść w języku polskim">pol.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-britt_bush_vision-182"><a href="#cite_ref-britt_bush_vision_182-0">↑</a> <cite class="citation web">Robert Britt: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20101024014831/http://www.space.com/news/bush_plan_faq_040115.html#whenmars">When do we get to Mars?</a>. [w:] Space.com FAQ: Bush’s New Space Vision [on-line]. [dostęp 2010-10-24].</cite> (<a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a>). </li> <li id="cite_note-mars_daily-183"><a href="#cite_ref-mars_daily_183-0">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marsdaily.com/reports/NASA_aims_to_put_man_on_Mars_by_2037_999.html">NASA aims to put man on Mars by 2037</a>, AFP<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.pub=AFP&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=NASA+aims+to+put+man+on+Mars+by+2037&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marsdaily.com%2Freports%2FNASA_aims_to_put_man_on_Mars_by_2037_999.html" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-Congress-184"><a href="#cite_ref-Congress_184-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/news/nasa-transition-congress-new-direction-100930.html">NASA in Transition as Congress OKs New Direction</a>. SPACE.com, 2010-09-30. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-aurora021011-185"><a href="#cite_ref-aurora021011_185-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101002175305/http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html">Liftoff for Aurora: Europe’s imię steps to Mars, the Moon and beyond</a>. 2002-10-11. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esa.int/SPECIALS/Aurora/ESAONKTHN6D_0.html">tego adresu</a> (2010-10-02)].</cite> </li> <li id="cite_note-esa091212-186"><a href="#cite_ref-esa091212_186-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://exploration.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=46048">The ESA-NASA ExoMars programme 2016–2018 – an overview</a>. European Space Agency, 2009-12-12. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-esa091208-187"><a href="#cite_ref-esa091208_187-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://exploration.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=44995">Mars Sample Return</a>. European Space Agency, 2009-12-08. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-marshome-188"><a href="#cite_ref-marshome_188-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marshome.org/">The Mars Homestead Project – Arrive, Survive, & Thrive!</a>. Marshome.org. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-utoday081023-189"><a href="#cite_ref-utoday081023_189-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.universetoday.com/19962/aldrin-mars-pioneers-should-not-return-to-earth/">Aldrin: Mars Pioneers Should Not Return to Earth</a>. Universe Today. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-pl_org_deimos-190"><a href="#cite_ref-pl_org_deimos_190-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110605084317/http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html">Deimos</a>. [w:] Planetary Societies’s Explore the Cosmos [on-line]. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.planetary.org/explore/topics/mars/deimos.html">tego adresu</a> (2011-06-05)].</cite> </li> <li id="cite_note-jbaa93-191"><a href="#cite_ref-jbaa93_191-0">↑</a> <cite class="citation journal">J. Meeus, E. Goffin. Transits of Earth as seen from Mars. „Journal of the British Astronomical Association”. 93 (3), s. 120–123, kwiecień 1983. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1983JBAA...93..120M">1983JBAA...93..120M</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Transits+of+Earth+as+seen+from+Mars&rft.jtitle=Journal+of+the+British+Astronomical+Association&rft.date=1983&rft.volume=93&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Meeus&rft.aufirst=J.&rft.pages=120%E2%80%93123">  </li> <li id="cite_note-nature436-192"><a href="#cite_ref-nature436_192-0">↑</a> <cite class="citation journal">J.F. Bell III, et al.. Solar eclipses of Phobos and Deimos observed from the surface of Mars. „Nature”. 436, s. 55–57, 2005-07-07. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038/nature03437">10.1038/nature03437</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Solar+eclipses+of+Phobos+and+Deimos+observed+from+the+surface+of+Mars&rft.jtitle=Nature&rft.date=2005-07-07&rft.volume=436&rft.aulast=Bell+III&rft.aufirst=J.F.&rft.pages=55%E2%80%9357&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnature03437">  </li> <li id="cite_note-sd040317-193"><a href="#cite_ref-sd040317_193-0">↑</a> <cite class="citation web">Staff: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.spacedaily.com/news/mars-mers-04zzzd.html">Martian Moons Block Sun In Unique Eclipse Images From Another Planet</a>. [w:] SpaceDaily [on-line]. 2004-03-17. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-prion-194"><a href="#cite_ref-prion_194-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.webcitation.org/616X2APcs?url=http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm">Percivel Lowell’s Canals</a>. [dostęp 2007-03-01]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm">tego adresu</a> (2011-08-21)].</cite> </li> <li id="cite_note-fergus04-195"><a href="#cite_ref-fergus04_195-0">↑</a> <cite class="citation journal">Charles Fergus. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120121000201/http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html">Mars Fever</a>. „Research/Penn State”. 24 (2), maj 2004. [dostęp 2007-08-02]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html">adresu</a> 2012-01-21].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Mars+Fever&rft.jtitle=Research%2FPenn+State&rft.date=2004&rft.volume=24&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Fergus&rft.aufirst=Charles&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.rps.psu.edu%2F0305%2Fmars.html"> brak numeru strony </li> <li id="cite_note-tesla01-196"><a href="#cite_ref-tesla01_196-0">↑</a> <cite class="citation web">Nikola Tesla: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm">Talking with the Planets</a>. Collier’s Weekly, 1901-02-19. [dostęp 2007-05-04].</cite> </li> <li id="cite_note-cheney81-197"><a href="#cite_ref-cheney81_197-0">↑</a> <cite class="citation book">Margaret Cheney: Tesla, man out of time. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1981, s. 162. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780139068591" title="Specjalna:Książki/9780139068591">ISBN 978-0-13-906859-1</a>. <a href="/wiki/Online_Computer_Library_Center" title="Online Computer Library Center">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/oclc/7672251">7672251</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Tesla%2C+man+out+of+time&rft.aulast=Cheney&rft.aufirst=Margaret&rft.pub=Prentice-Hall&rft.place=Englewood+Cliffs%2C+New+Jersey&rft.pages=162&rft.isbn=978-0-13-906859-1&rft_id=info:oclcnum/7672251"></cite> </li> <li id="cite_note-nyt020511-198"><a href="#cite_ref-nyt020511_198-0">↑</a> <cite class="citation journal">Departure of Lord Kelvin. „The New York Times”, s. 29, 1902-05-11.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Departure+of+Lord+Kelvin&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.date=1902-05-11&rft.pages=29">  </li> <li id="cite_note-nyt2-199"><a href="#cite_ref-nyt2_199-0">↑</a> <cite class="citation web">Edward Charles Pickering: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nbgoku23.googlepages.com/marslight.pdf">The Light Flash From Mars</a>. The New York Times, 1901-01-16. [dostęp 2007-05-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10D15FE3F5E137A8EDDAF0994D9405B818CF1D3">tego adresu</a> (2007-05-20)].</cite> </li> <li id="cite_note-fradin99-200"><a href="#cite_ref-fradin99_200-0">↑</a> <cite class="citation book">Dennis Brindell Fradin: Is There Life on Mars?. McElderry Books, 1999, s. 62. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0689820488" title="Specjalna:Książki/0689820488">ISBN 0-689-82048-8</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Is+There+Life+on+Mars%3F&rft.aulast=Fradin&rft.aufirst=Dennis+Brindell&rft.pub=McElderry+Books&rft.pages=62&rft.isbn=0689820488"></cite> </li> <li id="cite_note-science136_3510-201"><a href="#cite_ref-science136_3510_201-0">↑</a> <cite class="citation journal">F.B. Salisbury. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/1708777">Martian Biology</a>. „<a href="/wiki/Science" title="Science">Science</a>”. 136 (3510), s. 17–26, 1962. [dostęp 2007-02-26].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Martian+Biology&rft.jtitle=%5B%5BScience%5D%5D&rft.date=1962&rft.volume=136&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Salisbury&rft.aufirst=F.B.&rft.pages=17%E2%80%9326&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F1708777">  </li> <li id="cite_note-ward_brownlee00-202"><a href="#cite_ref-ward_brownlee00_202-0">↑</a> <cite class="citation book">Peter Douglas Ward, Donald Brownlee: Rare earth: why complex life is uncommon in the universe. Wyd. 2. Springer, 2000, s. 253, seria: Copernicus Series. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0387952896" title="Specjalna:Książki/0387952896">ISBN 0-387-95289-6</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Rare+earth%3A+why+complex+life+is+uncommon+in+the+universe&rft.aulast=Ward&rft.aufirst=Peter+Douglas&rft.edition=2&rft.pub=Springer&rft.pages=253&rft.series=Copernicus+Series&rft.isbn=0387952896"></cite> </li> <li id="cite_note-Bond007-203"><a href="#cite_ref-Bond007_203-0">↑</a> <cite class="citation book">Peter Bond: Distant worlds: milestones in planetary exploration. Springer, 2007, s. 119, seria: Copernicus Series. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0387402128" title="Specjalna:Książki/0387402128">ISBN 0-387-40212-8</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Distant+worlds%3A+milestones+in+planetary+exploration&rft.aulast=Bond&rft.aufirst=Peter&rft.pub=Springer&rft.pages=119&rft.series=Copernicus+Series&rft.isbn=0387402128"></cite> </li> <li id="cite_note-Nowack-204"><a href="#cite_ref-Nowack_204-0">↑</a> <cite class="citation web">Robert L. Nowack: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.ics.purdue.edu/~nowack/geos105/lect14-dir/lecture14_files/image022.jpg">Estimated Habitable Zone for the Solar System</a>. Department of Earth and Atmospheric Sciences at Purdue University. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-saltlife-205"><a href="#cite_ref-saltlife_205-0">↑</a> <cite class="citation book">HelenH. Briggs HelenH., <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7248062.stm">Early Mars ‘too salty’ for life</a>, BBC News, 15 lutego 2008 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=Helen&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Early+Mars+%E2%80%98too+salty%E2%80%99+for+life&rft.pub=BBC+News&rft.date=2008-02-15&rft.aulast=Briggs&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fscience%2Fnature%2F7248062.stm" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-hannsson97-206"><a href="#cite_ref-hannsson97_206-0">↑</a> <cite class="citation book">Anders Hannsson: Mars and the Development of Life. Wiley, 1997. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0471966061" title="Specjalna:Książki/0471966061">ISBN 0-471-96606-1</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Mars+and+the+Development+of+Life&rft.aulast=Hannsson&rft.aufirst=Anders&rft.pub=Wiley&rft.isbn=0-471-96606-1"></cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-physorg070107-207"><a href="#cite_ref-physorg070107_207-0">↑</a> <cite class="citation book"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physorg.com/news87401064.html">New Analysis of Viking Mission Results Indicates Presence of Life on Mars</a>, Physorg.com, 7 stycznia 2007 [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=New+Analysis+of+Viking+Mission+Results+Indicates+Presence+of+Life+on+Mars&rft.pub=Physorg.com&rft.date=2007-01-07&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.physorg.com%2Fnews87401064.html" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-UV-208"><a href="#cite_ref-UV_208-0">↑</a> <cite class="citation web">John Bluck: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/centers/ames/research/exploringtheuniverse/marsdrill_prt.htm">NASA Field-Tests the First System Designed to Drill for Subsurface Martian Life</a>. NASA, 2005-07-05. [dostęp 2010-11-20].</cite> </li> <li id="cite_note-am89-209"><a href="#cite_ref-am89_209-0">↑</a> <cite class="citation journal">D.C. Golden, et al. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20110726091652/http://ammin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/89/5-6/681">Evidence for exclusively inorganic formation of magnetite in Martian meteorite ALH84001</a>. „American Mineralogist”. 89 (5–6), s. 681–695, maj 2004. [dostęp 2010-11-20].</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Evidence+for+exclusively+inorganic+formation+of+magnetite+in+Martian+meteorite+ALH84001&rft.jtitle=American+Mineralogist&rft.date=2004&rft.volume=89&rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&rft.aulast=Golden&rft.aufirst=D.C.&rft.pages=681%E2%80%93695&rft_id=http%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20110726091652%2Fhttp%3A%2F%2Fammin.geoscienceworld.org%2Fcgi%2Fcontent%2Fabstract%2F89%2F5-6%2F681">  </li> <li id="cite_note-icarus172-210"><a href="#cite_ref-icarus172_210-0">↑</a> <cite class="citation journal">Vladimir A. Krasnopolsky, Jean-Pierre Maillard, Tobias C. Owen. Detection of methane in the Martian atmosphere: evidence for life?. „Icarus”. 172, s. 537–547, 2004. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/j.icarus.2004.07.004">10.1016/j.icarus.2004.07.004</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Detection+of+methane+in+the+Martian+atmosphere%3A+evidence+for+life%3F&rft.jtitle=Icarus&rft.date=2004&rft.volume=172&rft.aulast=Krasnopolsky&rft.aufirst=Vladimir+A.&rft.pages=537%E2%80%93547&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.icarus.2004.07.004">  </li> <li id="cite_note-form-211"><a href="#cite_ref-form_211-0">↑</a> <cite class="citation book doi"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nature.com/news/2005/050221/full/050221-15.html">Formaldehyde claim inflames Martian debate</a>, Nature, 25 lutego 2005, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1038%2Fnews050221-15">10.1038/news050221-15</a> [dostęp 2010-11-20]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Formaldehyde+claim+inflames+Martian+debate&rft.pub=Nature&rft.date=2005-02-25&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnews050221-15&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fnews%2F2005%2F050221%2Ffull%2F050221-15.html" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce </li> <li id="cite_note-perchlorate-212"><a href="#cite_ref-perchlorate_212-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140414112401/http://www.astrobio.net/pressrelease/5709/perchlorate-complicates-hunt-for-life-on-mars">Perchlorate Complicates Hunt for Life on Mars</a>. astrobio.net, 2013-09-27. [dostęp 2013-09-27]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astrobio.net/pressrelease/5709/perchlorate-complicates-hunt-for-life-on-mars">tego adresu</a> (2014-04-14)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-213"><a href="#cite_ref-213">↑</a> <cite class="citation web">Name}, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.newscientist.com/article/2347333-early-meteorites-brought-enough-water-to-mars-to-create-a-global-ocean/">Early meteorites brought enough water to Mars to create a global ocean</a> [online], New Scientist [dostęp 2022-11-21]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aulast=Name%7D&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Early+meteorites+brought+enough+water+to+Mars+to+create+a+global+ocean&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.newscientist.com%2Farticle%2F2347333-early-meteorites-brought-enough-water-to-mars-to-create-a-global-ocean%2F" style="display:none">  (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-symbole_chinskie-214"><a href="#cite_ref-symbole_chinskie_214-0">↑</a> <cite class="citation book">Wolfram Eberhard: Symbole chińskie. Słownik. Kraków: Universitas, 2007, s. 208–209. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788324207664" title="Specjalna:Książki/9788324207664">ISBN 97883-242-0766-4</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Symbole+chi%C5%84skie.+S%C5%82ownik&rft.aulast=Eberhard&rft.aufirst=Wolfram&rft.date=2007&rft.pub=Universitas&rft.place=Krak%C3%B3w&rft.pages=208%E2%80%93209&rft.isbn=97883-242-0766-4"></cite> </li> <li id="cite_note-baton-215"><a href="#cite_ref-baton_215-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110122050831/http://www.marsbar.co.uk/history/Default.aspx">The history of Mars can be traced back to 1932</a>. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marsbar.co.uk/history/Default.aspx">tego adresu</a> (2011-01-22)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> </li> <li id="cite_note-jonathan_swift-216"><a href="#cite_ref-jonathan_swift_216-0">↑</a> <cite class="citation web">David Darling: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.daviddarling.info/encyclopedia/S/Swift.html">Swift, Jonathan and the moons of Mars</a>. [dostęp 2007-03-01].</cite> </li> <li id="cite_note-lightman97-217"><a href="#cite_ref-lightman97_217-0">↑</a> <cite class="citation book">Bernard V. Lightman: Victorian Science in Context. University of Chicago Press, 1997, s. 268–273. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0226481115" title="Specjalna:Książki/0226481115">ISBN 0-226-48111-5</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Victorian+Science+in+Context&rft.aulast=Lightman&rft.aufirst=Bernard+V.&rft.pub=University+of+Chicago+Press&rft.pages=268%E2%80%93273&rft.isbn=0226481115"></cite> </li> <li id="cite_note-lubertozzi_holmsten03-218"><a href="#cite_ref-lubertozzi_holmsten03_218-0">↑</a> <cite class="citation book">Alex Lubertozzi, Brian Holmsten: The war of the worlds: Mars’ invasion of earth, inciting panic and inspiring terror from H.G. Wells to Orson Welles and beyond. Sourcebooks, 2003, s. 3–31. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/1570719853" title="Specjalna:Książki/1570719853">ISBN 1-57071-985-3</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+war+of+the+worlds%3A+Mars%E2%80%99+invasion+of+earth%2C+inciting+panic+and+inspiring+terror+from+H.G.+Wells+to+Orson+Welles+and+beyond&rft.aulast=Lubertozzi&rft.aufirst=Alex&rft.pub=Sourcebooks&rft.pages=3%E2%80%9331&rft.isbn=1570719853"></cite> </li> <li id="cite_note-WotW-219"><a href="#cite_ref-WotW_219-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sacred-texts.com/ufo/mars/wow.htm">The War of the Worlds</a>. [dostęp 2010-11-29].</cite> </li> <li id="cite_note-sanford09-220"><a href="#cite_ref-sanford09_220-0">↑</a> <cite class="citation book">Sanford Schwartz: C.S. Lewis on the Final Frontier: Science and the Supernatural in the Space Trilogy. Oxford University Press US, 2009, s. 19–20. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/019537472X" title="Specjalna:Książki/019537472X">ISBN 0-19-537472-X</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=C.S.+Lewis+on+the+Final+Frontier%3A+Science+and+the+Supernatural+in+the+Space+Trilogy&rft.aulast=Schwartz&rft.aufirst=Sanford&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.pages=19%E2%80%9320&rft.isbn=019537472X"></cite> </li> <li id="cite_note-buker02-221"><a href="#cite_ref-buker02_221-0">↑</a> <cite class="citation book">Derek M. Buker: The science fiction and fantasy readers’ advisory: the librarian’s guide to cyborgs, aliens, and sorcerers. ALA Editions, 2002, s. 26, seria: ALA readers’ advisory series. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0838908314" title="Specjalna:Książki/0838908314">ISBN 0-8389-0831-4</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+science+fiction+and+fantasy+readers%E2%80%99+advisory%3A+the+librarian%E2%80%99s+guide+to+cyborgs%2C+aliens%2C+and+sorcerers&rft.aulast=Buker&rft.aufirst=Derek+M.&rft.pub=ALA+Editions&rft.pages=26&rft.series=ALA+readers%E2%80%99+advisory+series&rft.isbn=0838908314"></cite> </li> <li id="cite_note-RedMars-222"><a href="#cite_ref-RedMars_222-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ksiazki.wp.pl/bid,3012,eid,3079,tytul,Czerwony-Mars,ksiazka.html?ticaid=1b63d&_ticrsn=3">Czerwony Mars</a>. [dostęp 2010-12-09].</cite> </li> <li id="cite_note-GreenMars-223"><a href="#cite_ref-GreenMars_223-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldswithoutend.com/novel.asp?id=41">Zielony Mars</a>. [dostęp 2010-12-09].</cite> </li> <li id="cite_note-BlueMars-224"><a href="#cite_ref-BlueMars_224-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldswithoutend.com/novel.asp?id=44">Niebieski Mars</a>. [dostęp 2010-12-09].</cite> </li> <li id="cite_note-komentarz-225"><a href="#cite_ref-komentarz_225-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://solaris.lem.pl/ksiazki/beletrystyka/czlowiek-z-marsa/62-komentarz-czlowiek-z-marsa">Komentarz Lema</a>. [dostęp 2010-12-07].</cite> </li> <li id="cite_note-Lem-226"><a href="#cite_ref-Lem_226-0">↑</a> <cite class="citation web">Andrzej Prószyński: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://matematyka.ukw.net.pl/ap/mars.html">Świat po katastrofie</a>. [dostęp 2015-03-06].</cite> </li> <li id="cite_note-Kosik-227"><a href="#cite_ref-Kosik_227-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://rafalkosik.com/powiesci/mars/">Mars</a>. [dostęp 2010-12-07].</cite> </li> <li id="cite_note-miles_peters-228"><a href="#cite_ref-miles_peters_228-0">↑</a> <cite class="citation web">Kathy Miles, Charles F., II Peters: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://starryskies.com/Artshtml/dln/5-98/mars.html">Unmasking the Face</a>. StarrySkies.com. [dostęp 2007-03-01].</cite> </li> <li id="cite_note-rabkin05-229"><a href="#cite_ref-rabkin05_229-0">↑</a> <cite class="citation book">Eric S. Rabkin: Mars: a tour of the human imagination. Greenwood Publishing Group, 2005, s. 141–142. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0275987191" title="Specjalna:Książki/0275987191">ISBN 0-275-98719-1</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Mars%3A+a+tour+of+the+human+imagination&rft.aulast=Rabkin&rft.aufirst=Eric+S.&rft.pub=Greenwood+Publishing+Group&rft.pages=141%E2%80%93142&rft.isbn=0275987191"></cite> </li> <li id="cite_note-Melassa-230"><a href="#cite_ref-Melassa_230-0">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20181101230849/http://www.polskirock.art.pl:80/melassa,kazik,410,plyta.html">Melassa</a>. [dostęp 2014-07-31].</cite> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne">Linki zewnętrzne</h2>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=37" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=37" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne">edytuj kod</a>]</div> <table class="infobox noprint plainlinks"> <tbody><tr> <td style="text-align: center; font-weight: bold;">Informacje w <a href="/wiki/Wikipedia:Projekty_siostrzane" title="Wikipedia:Projekty siostrzane">projektach siostrzanych</a></td> </tr> <tr> <td><a href="/wiki/Plik:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/20px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="13" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/40px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a>  <a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Mars?uselang=pl">Multimedia</a> w <a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a></td> </tr><tr> <td><a href="/wiki/Plik:Wikiquote-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/20px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/40px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a>  <a href="https://pl.wikiquote.org/wiki/Mars" class="extiw" title="q:Mars">Cytaty</a> w <a href="/wiki/Wikicytaty" title="Wikicytaty">Wikicytatach</a></td> </tr><tr> <td><a href="/wiki/Plik:Wikinews-logo.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/20px-Wikinews-logo.svg.png" decoding="async" width="15" height="8" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/40px-Wikinews-logo.svg.png 1.5x" data-file-width="759" data-file-height="415" /></a>  <a href="https://pl.wikinews.org/wiki/Mars" class="extiw" title="n:Mars">Wiadomości</a> w <a href="/wiki/Wikinews" title="Wikinews">Wikinews</a></td> </tr><tr> <td><a href="/wiki/Plik:WiktionaryPl_nodesc.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/15px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png" decoding="async" width="15" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/23px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/30px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 2x" data-file-width="122" data-file-height="117" /></a>  <a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/Mars" class="extiw" title="wikt:Mars">Definicje słownikowe</a> w <a href="/wiki/Wikis%C5%82ownik" title="Wikisłownik">Wikisłowniku</a></td> </tr> </tbody></table> <ul><li><a href="/wiki/Otwarty_dost%C4%99p" title="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać"><img alt="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/20px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png" decoding="async" width="8" height="13" class="mw-file-element" data-file-width="640" data-file-height="1000" /></a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=-yytnU5MJ8U">Mars</a>, kanał <a href="/wiki/Astronarium" title="Astronarium">Astronarium</a> na <a href="/wiki/YouTube" title="YouTube">YouTube</a>, 12 lipca 2018 [dostęp 2023-11-09].</li> <li><cite class="citation book">WilliamW. Sheehan WilliamW., <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170911172513/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CONTENTS.HTM">The Planet Mars: A History of Observation and Discovery</a>, Tucson, USA: University of Arizona Press, 1996 [dostęp 2014-03-19] [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/CONTENTS.HTM">adresu</a> 2017-09-11]<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft.aufirst=William&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Planet+Mars%3A+A+History+of+Observation+and+Discovery&rft.place=Tucson%2C+USA&rft.pub=University+of+Arizona+Press&rft.date=1996&rft.aulast=Sheehan&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.uapress.arizona.edu%2Fonlinebks%2FMARS%2FCONTENTS.HTM" style="display:none"> .</cite> Brak numerów stron w książce</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130409080401/http://www.geo.uw.edu.pl/ztkg/planety.php">Notatki do wykładu Tektonika planet</a>. geo.uw.edu.pl. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.geo.uw.edu.pl/ztkg/planety.php">tego adresu</a> (2013-04-09)].</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://history.nasa.gov/SP-4212/on-mars.html">On Mars: Eksploracja czerwonej planety w latach 1958–1978</a> na stronie NASA History Office.</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100108075354/http://www.marsunearthed.com/">Mars Unearthed</a>. marsunearthed.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marsunearthed.com/">tego adresu</a> (2010-01-08)].</cite> – Comparisons of terrains between Earth and Mars (<a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dualmoments.com/marsrovers/index.html">Be on Mars</a> – <a href="/wiki/Anaglif" title="Anaglif">anaglify</a> utworzone ze zdjęć marsjańskich łazików MER</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.psrd.hawaii.edu/Archive/Archive-Mars.html">Mars articles in Planetary Science Research Discoveries</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.geody.com/?world=mars">Geody Mars</a> – World’s search engine that supports <a href="/wiki/NASA_World_Wind" title="NASA World Wind">NASA World Wind</a>, <a href="/wiki/Celestia_(program)" title="Celestia (program)">Celestia</a>, and other applications</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marssociety.org">Mars Society</a> – <a href="/wiki/Mars_Society" title="Mars Society">The Mars Society</a>, organizacja poświęcona pracom nad badaniami i przyszłym osadnictwem na Marsie.</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090705142931/http://onmars.jpl.nasa.gov/">NASA/JPL OnMars WMS Server for Mars Data</a>. onmars.jpl.nasa.gov. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://onmars.jpl.nasa.gov/">tego adresu</a> (2009-07-05)].</cite> – Work as Google Earth client overlays</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111116162608/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=24&Itemid=92">Artykuły o geomorfologii Marsa</a>. ice.tsu.ru. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=24&Itemid=92">tego adresu</a> (2011-11-16)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite></li> <li><cite class="citation web">William Sheehan: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170701062155/http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/MARS/APPENDS.HTM">Appendix 1: Oppositions of Mars, 1901–2035</a>. [w:] The Planet Mars: A History of Observation and Discovery [on-line]. University of Arizona Press, 1997-02-02. [dostęp 2010-11-20]. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.uapress.arizona.edu/onlinebks/mars/appends.htm">tego adresu</a> (2017-07-01)]. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>).</cite> – opozycje Marsa w latach 1901–2035</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Media">Media</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=38" title="Edytuj sekcję: Media" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=38" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Media">edytuj kod</a>]</div> <ul><li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180903010550/http://www.maniacworld.com/mars_mariner_valley.htm">Computer Simulation of a flyby through Mariner Valley</a>. maniacworld.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.maniacworld.com/mars_mariner_valley.htm">tego adresu</a> (2018-09-03)].</cite></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304212207/http://sos.noaa.gov/videos/Mars.mov">Animacja obrotu Marsa</a>. sos.noaa.gov. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sos.noaa.gov/videos/Mars.mov">tego adresu</a> (2016-03-04)].</cite> na stronie National Oceanic and Atmospheric Administration</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://themis.mars.asu.edu/node/5470">Flight Into Mariner Valley</a> – symulacja przelotu nad kanionem Valles Marineris (NASA/JPL/Arizona State University)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astronomycast.com/astronomy/episode-52-mars/">Mars</a> – audycja z cyklu Astronomy Cast, odcinek 52, zawiera pełny zapis rozmowy. (<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Zasoby_kartograficzne">Zasoby kartograficzne</h3>[<a href="/w/index.php?title=Mars&veaction=edit&section=39" title="Edytuj sekcję: Zasoby kartograficzne" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj</a> | <a href="/w/index.php?title=Mars&action=edit&section=39" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zasoby kartograficzne">edytuj kod</a>]</div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/MARS/target">Gazeteer of Planetary Nomenclature – Mars (USGS)</a></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20161208014400/http://pdsmaps.wr.usgs.gov/PDS/public/explorer/html/marspick.htm">PDS Map-a-planet</a>. pdsmaps.wr.usgs.gov. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pdsmaps.wr.usgs.gov/PDS/public/explorer/html/marspick.htm">tego adresu</a> (2016-12-08)].</cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://planetologia.elte.hu/terkep/mars-viking-en.pdf">Viking Photomap</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://planetologia.elte.hu/terkep/mars-mola-en.pdf">MOLA (topographic) map</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldwindcentral.com/wiki/Mars">3D maps of Mars in NASA World Wind</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.google.com/mars/">Google Mars</a> – Interaktywna mapa Marsa</li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130505042300/http://ralphaeschliman.com/id30.htm">Ralph Aeschliman’s Online Atlas of Mars</a>. ralphaeschliman.com. [zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ralphaeschliman.com/id30.htm">tego adresu</a> (2013-05-05)].</cite></li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r75675918">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) table,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) tbody{display:block;overflow:visible;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .inner-standard tbody tr{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .inner-standard tbody tr .opis{text-align:left}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) table{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) table table{margin:0;padding:0;border:0 none #000;padding-left:2em;width:100%}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny" title="Szablon:Układ Słoneczny">p</a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Układ Słoneczny (strona nie istnieje)">d</a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny&action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Uk%C5%82ad_S%C5%82oneczny" title="Układ Słoneczny">Układ Słoneczny</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="hlist navbox-above above"> <figure class="mw-default-size noresize" typeof="mw:File"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Solar_System_XXX.png" decoding="async" width="635" height="36" class="mw-file-element" data-file-width="635" data-file-height="36" usemap="#ImageMap_1e6d462bed742c1c" /><map name="ImageMap_1e6d462bed742c1c"><area href="/wiki/S%C5%82o%C5%84ce" shape="circle" coords="0,0,90,35" alt="Słońce" title="Słońce" /><area href="/wiki/Merkury" shape="circle" coords="112,18,6" alt="Merkury" title="Merkury" /><area href="/wiki/Wenus" shape="circle" coords="153,18,8" alt="Wenus" title="Wenus" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc" shape="circle" coords="203,8,4" alt="Księżyc" title="Księżyc" /><area href="/wiki/Ziemia" shape="circle" coords="194,18,8" alt="Ziemia" title="Ziemia" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Marsa" shape="circle" coords="239,13,3" alt="Fobos i Deimos" title="Fobos i Deimos" /><area href="/wiki/Mars" shape="circle" coords="233,18,8" alt="Mars" title="Mars" /><area href="/wiki/(1)_Ceres" shape="circle" coords="271,18,8" alt="Ceres" title="Ceres" /><area href="/wiki/Pas_planetoid" shape="rect" coords="256,0,288,35" alt="Pas planetoid" title="Pas planetoid" /><area href="/wiki/Jowisz" shape="circle" coords="316,18,15" alt="Jowisz" title="Jowisz" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Jowisza" shape="circle" coords="329,5,6" alt="Księżyce Jowisza" title="Księżyce Jowisza" /><area href="/wiki/Saturn" shape="circle" coords="372,18,10" alt="Saturn" title="Saturn" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Saturna" shape="circle" coords="381,7,6" alt="Księżyce Saturna" title="Księżyce Saturna" /><area href="/wiki/Uran" shape="circle" coords="418,18,9" alt="Uran" title="Uran" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Urana" shape="circle" coords="427,10,6" alt="Księżyce Urana" title="Księżyce Urana" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Neptuna" shape="circle" coords="471,10,3" alt="Księżyce Neptuna" title="Księżyce Neptuna" /><area href="/wiki/Neptun" shape="circle" coords="462,18,12" alt="Neptun" title="Neptun" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Plutona" shape="circle" coords="508,13,3" alt="Księżyce Plutona" title="Księżyce Plutona" /><area href="/wiki/(134340)_Pluton" shape="circle" coords="504,18,8" alt="Pluton" title="Pluton" /><area href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Haumei" shape="circle" coords="539,13,3" alt="Księżyce Haumei" title="Księżyce Haumei" /><area href="/wiki/(136108)_Haumea" shape="circle" coords="535,18,8" alt="Haumea" title="Haumea" /><area href="/wiki/S/2015_(136472)_1" shape="circle" coords="569,13,3" alt="S/2015 (136472) 1" title="S/2015 (136472) 1" /><area href="/wiki/(136472)_Makemake" shape="circle" coords="564,18,8" alt="Makemake" title="Makemake" /><area href="/wiki/Pas_Kuipera" shape="rect" coords="492,0,573,35" alt="Pas Kuipera" title="Pas Kuipera" /><area href="/wiki/Dysnomia_(ksi%C4%99%C5%BCyc)" shape="circle" coords="601,14,3" alt="Dysnomia" title="Dysnomia" /><area href="/wiki/(136199)_Eris" shape="circle" coords="597,18,8" alt="Eris" title="Eris" /><area href="/wiki/(90377)_Sedna" shape="circle" coords="626,18,8" alt="Sedna" title="Sedna" /><area href="/wiki/Dysk_rozproszony" shape="rect" coords="574,0,610,35" alt="Dysk rozproszony" title="Dysk rozproszony" /><area href="/wiki/Ob%C5%82ok_Oorta" shape="rect" coords="611,0,635,35" alt="Obłok Oorta" title="Obłok Oorta" /></map><figcaption></figcaption></figure> </div><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><td colspan="2" class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/S%C5%82o%C5%84ce" title="Słońce">Słońce</a></li> <li><a href="/wiki/Heliosfera" title="Heliosfera">Heliosfera</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Planeta" title="Planeta">Planety</a> (<a href="/wiki/Naturalny_satelita" title="Naturalny satelita">☾</a> <a href="/wiki/Pier%C5%9Bcienie_planetarne" title="Pierścienie planetarne">∅</a>)</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Merkury" title="Merkury">Merkury</a></li> <li><a href="/wiki/Wenus" title="Wenus">Wenus</a></li> <li><a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia">Ziemia</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc" title="Księżyc">☾</a></li></ul></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Mars</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Marsa" title="Księżyce Marsa">☾</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Jowisz" title="Jowisz">Jowisz</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Jowisza" title="Księżyce Jowisza">☾</a></li> <li><a href="/wiki/Pier%C5%9Bcienie_Jowisza" title="Pierścienie Jowisza">∅</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Saturn" title="Saturn">Saturn</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Saturna" title="Księżyce Saturna">☾</a></li> <li><a href="/wiki/Pier%C5%9Bcienie_Saturna" title="Pierścienie Saturna">∅</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Uran" title="Uran">Uran</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Urana" title="Księżyce Urana">☾</a></li> <li><a href="/wiki/Pier%C5%9Bcienie_Urana" title="Pierścienie Urana">∅</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Neptun" title="Neptun">Neptun</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Neptuna" title="Księżyce Neptuna">☾</a></li> <li><a href="/wiki/Pier%C5%9Bcienie_Neptuna" title="Pierścienie Neptuna">∅</a></li></ul></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Planeta_kar%C5%82owata" title="Planeta karłowata">Planety karłowate</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/(1)_Ceres" title="(1) Ceres">(1) Ceres</a></li> <li><a href="/wiki/(134340)_Pluton" title="(134340) Pluton">(134340) Pluton</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Plutona" title="Księżyce Plutona">☾</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/(136108)_Haumea" title="(136108) Haumea">(136108) Haumea</a> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyce_Haumei" title="Księżyce Haumei">☾</a></li> <li><a href="/wiki/(136108)_Haumea#Pierścień" title="(136108) Haumea">∅</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/(136472)_Makemake" title="(136472) Makemake">(136472) Makemake</a> <ul><li><a href="/wiki/S/2015_(136472)_1" title="S/2015 (136472) 1">☾</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/(136199)_Eris" title="(136199) Eris">(136199) Eris</a> <ul><li><a href="/wiki/Dysnomia_(ksi%C4%99%C5%BCyc)" title="Dysnomia (księżyc)">☾</a></li></ul></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Ma%C5%82e_cia%C5%82o_Uk%C5%82adu_S%C5%82onecznego" title="Małe ciało Układu Słonecznego">Małe ciała Układu Słonecznego</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a4_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Planetoida" title="Planetoida">Planetoidy</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a4_1_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Kategoria:Grupy_i_rodziny_planetoid" title="Kategoria:Grupy i rodziny planetoid">Grupy i rodziny planetoid</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Planetoidy_bliskie_Ziemi" title="Planetoidy bliskie Ziemi">planetoidy bliskie Ziemi</a></li> <li><a href="/wiki/Pas_planetoid" title="Pas planetoid">pas planetoid</a></li> <li><a href="/wiki/Troja%C5%84czycy" title="Trojańczycy">trojańczycy</a></li> <li><a href="/wiki/Centaury_(planetoidy)" title="Centaury (planetoidy)">centaury</a></li> <li><a href="/wiki/Lista_planetoid_troja%C5%84skich_Neptuna" title="Lista planetoid trojańskich Neptuna">trojańczycy Neptuna</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4_1_2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Zobacz też</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ksi%C4%99%C5%BCyc_planetoidy" title="Księżyc planetoidy">księżyce planetoid</a></li> <li><a href="/wiki/Lista_ponumerowanych_planetoid" title="Lista ponumerowanych planetoid">lista ponumerowanych planetoid</a></li> <li><a href="/wiki/Meteoroid" title="Meteoroid">meteoroidy</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a4_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Obiekt_transneptunowy" title="Obiekt transneptunowy">Obiekty transneptunowe</a></th><td class="navbox-list spis"><table class="inner-standard"><tbody><tr class="a4_2_1"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Pas_Kuipera" title="Pas Kuipera">Pas Kuipera</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Plutonek" title="Plutonek">plutonki</a> <ul><li><a href="/wiki/(90482)_Orkus" title="(90482) Orkus">Orkus</a></li> <li><a href="/wiki/(208996)_2003_AZ84" title="(208996) 2003 AZ84">2003 AZ84</a></li> <li><a href="/wiki/(28978)_Iksjon" title="(28978) Iksjon">Iksjon</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Cubewano" title="Cubewano">cubewana</a> <ul><li><a href="/wiki/(90568)_2004_GV9" title="(90568) 2004 GV9">2004 GV9</a></li> <li><a href="/wiki/(307261)_2002_MS4" title="(307261) 2002 MS4">2002 MS4</a></li> <li><a href="/wiki/(120347)_Salacia" title="(120347) Salacia">Salacia</a></li> <li><a href="/wiki/(20000)_Waruna" title="(20000) Waruna">Waruna</a></li> <li><a href="/wiki/(55637)_2002_UX25" title="(55637) 2002 UX25">2002 UX25</a></li> <li><a href="/wiki/(50000)_Quaoar" title="(50000) Quaoar">Quaoar</a></li> <li><a href="/wiki/(174567)_Varda" title="(174567) Varda">Varda</a></li> <li><a href="/wiki/(55565)_2002_AW197" title="(55565) 2002 AW197">2002 AW197</a></li></ul></li></ul> </td></tr><tr class="a4_2_2"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Dysk_rozproszony" title="Dysk rozproszony">Dysk rozproszony</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/(523692)_2014_EZ51" title="(523692) 2014 EZ51">2014 EZ51</a></li> <li><a href="/wiki/(532037)_2013_FY27" title="(532037) 2013 FY27">2013 FY27</a></li> <li><a href="/wiki/2021_DR15" title="2021 DR15">2021 DR15</a></li> <li><a href="/wiki/(225088)_Gonggong" title="(225088) Gonggong">Gonggong</a></li> <li><a href="/wiki/2018_VG18" title="2018 VG18">2018 VG18</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4_2_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Obiekt_od%C5%82%C4%85czony" title="Obiekt odłączony">Obiekty odłączone</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/(90377)_Sedna" title="(90377) Sedna">Sedna</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr><tr class="a4_3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Kometa" title="Kometa">Komety</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li>Lista <a href="/wiki/Lista_komet_okresowych" title="Lista komet okresowych">komet okresowych</a> i <a href="/wiki/Lista_komet_nieokresowych" title="Lista komet nieokresowych">nieokresowych</a></li> <li><a href="/wiki/Damokloidy" title="Damokloidy">damokloidy</a></li> <li><a href="/wiki/Ob%C5%82ok_Oorta" title="Obłok Oorta">Obłok Oorta</a></li></ul> </td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table><div class="hlist navbox-below below"> <dl><dt>Zobacz też</dt> <dd><a href="/wiki/Powstanie_i_ewolucja_Uk%C5%82adu_S%C5%82onecznego" title="Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego">powstanie i ewolucja Układu Słonecznego</a></dd> <dd><a href="/wiki/Cia%C5%82o_niebieskie" title="Ciało niebieskie">ciała niebieskie</a></dd> <dd>lista obiektów w Układzie Słonecznym ze względu na <ul><li><a href="/wiki/Lista_obiekt%C3%B3w_w_Uk%C5%82adzie_S%C5%82onecznym" title="Lista obiektów w Układzie Słonecznym">orbitę</a></li> <li><a href="/wiki/Lista_obiekt%C3%B3w_w_Uk%C5%82adzie_S%C5%82onecznym_ze_wzgl%C4%99du_na_promie%C5%84" title="Lista obiektów w Układzie Słonecznym ze względu na promień">promień</a></li> <li><a href="/wiki/Lista_obiekt%C3%B3w_w_Uk%C5%82adzie_S%C5%82onecznym_ze_wzgl%C4%99du_na_mas%C4%99" title="Lista obiektów w Układzie Słonecznym ze względu na masę">masę</a></li></ul></dd></dl> </div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r75562624">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-g"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<a href="/wiki/Planeta_wewn%C4%99trzna" title="Planeta wewnętrzna">planeta wewnętrzna</a>):</div><ul><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/316741886">316741886</a></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh85081548">sh85081548</a></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4037687-4">4037687-4</a></li><li><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Web_NDL_Authorities" class="extiw" title="de:Web NDL Authorities">NDL</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00565094">00565094</a></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb120752119">120752119</a></li><li><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_Universitaire_de_Documentation" title="Système Universitaire de Documentation">SUDOC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/029043387">029043387</a></li><li><a href="/wiki/Centralna_Biblioteka_Narodowa_we_Florencji" title="Centralna Biblioteka Narodowa we Florencji">BNCF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://thes.bncf.firenze.sbn.it/termine.php?id=48527">48527</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=ph117831">ph117831</a></li><li><a href="/wiki/Hiszpa%C5%84ska_Biblioteka_Narodowa" title="Hiszpańska Biblioteka Narodowa">BNE</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX455441">XX455441</a></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nli.org.il/en/authorities/987007553217705171">987007553217705171</a></li><li><a href="/wiki/Grecka_Biblioteka_Narodowa" title="Grecka Biblioteka Narodowa">ΕΒΕ</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.nlg.gr/resource/authority/record1347">1347</a></li><li><a href="/wiki/Brazylijska_Biblioteka_Narodowa" title="Brazylijska Biblioteka Narodowa">BLBNB</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/000130668">000130668</a></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3938054.html">3938054</a></li> <li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/place/Mars-planet">place/Mars-planet</a></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/mars-planete/">mars-planete</a></li> <li><a href="/wiki/Wielka_Encyklopedia_Rosyjska" title="Wielka Encyklopedia Rosyjska">БРЭ</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://old.bigenc.ru/text/2188212">2188212</a></li> <li><a href="/wiki/Encyk%C5%82opedija_suczasnoji_Ukrajiny" title="Encykłopedija suczasnoji Ukrajiny">ЕСУ</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://esu.com.ua/search_articles.php?id=63812">63812</a></li> <li><a href="/wiki/Nationalencyklopedin" title="Nationalencyklopedin">NE.se</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/mars">mars</a></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>: <a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&url_prefix=https://snl.no/&id=Mars">Mars</a></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1296" class="extiw" title="d:Property:P1296">Catalana</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0040593.xml">0040593</a></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>: <a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&url_prefix=https://lex.dk/&id=Mars_-_planet">Mars_-_planet</a></li></ul> </div></div></div><noscript><img src="https://auth.wikimedia.org/loginwiki/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mars&oldid=76381268">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mars&oldid=76381268</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_na_Medal" title="Kategoria:Artykuły na Medal">Artykuły na Medal</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Mars" title="Kategoria:Mars">Mars</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Strony_u%C5%BCywaj%C4%85ce_rozszerzenia_EasyTimeline" title="Kategoria:Strony używające rozszerzenia EasyTimeline">Strony używające rozszerzenia EasyTimeline</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Uniwersalny_szablon_cytowania_%E2%80%93_brak_strony" title="Kategoria:Uniwersalny szablon cytowania – brak strony">Uniwersalny szablon cytowania – brak strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_czasopisma_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania czasopisma – brak numeru strony">Szablon cytowania czasopisma – brak numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_zamieni%C5%82_nazw%C4%99_czasopisma" title="Kategoria:Szablon cytowania zamienił nazwę czasopisma">Szablon cytowania zamienił nazwę czasopisma</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_nie_zawiera_wszystkich_autor%C3%B3w" title="Kategoria:Szablon cytowania nie zawiera wszystkich autorów">Szablon cytowania nie zawiera wszystkich autorów</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_bez_okre%C5%9Blonego_trybu" title="Kategoria:Szablon cytowania bez określonego trybu">Szablon cytowania bez określonego trybu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_%E2%80%93_z%C5%82y_zapis_daty_dost%C4%99pu" title="Kategoria:Szablon cytowania – zły zapis daty dostępu">Szablon cytowania – zły zapis daty dostępu</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Strony_u%C5%BCywaj%C4%85ce_magicznych_link%C3%B3w_ISBN" title="Kategoria:Strony używające magicznych linków ISBN">Strony używające magicznych linków ISBN</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Wyr%C3%B3%C5%BCnione_artyku%C5%82y" title="Kategoria:Wyróżnione artykuły">Wyróżnione artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Artyku%C5%82y_z_propozycjami_t%C5%82umacze%C5%84" title="Kategoria:Artykuły z propozycjami tłumaczeń">Artykuły z propozycjami tłumaczeń</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 3 kwi 2025, 23:58.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Mars&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://www.wikimedia.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"> Szukaj </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię"> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Przełącz stan spisu treści </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" >Mars</div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"> 251 języków </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"> Dodaj temat </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-58799fd575-7l4w5","wgBackendResponseTime":353,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"4.718","walltime":"5.134","ppvisitednodes":{"value":91837,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":500559,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":186195,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":13,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":38,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":244924,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":10,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 4613.454 1 -total"," 70.35% 3245.344 1 Szablon:Przypisy"," 33.06% 1525.025 126 Szablon:Cytuj_stronę"," 15.46% 713.458 58 Szablon:Cytuj_pismo"," 12.41% 572.611 30 Szablon:Cytuj_książkę"," 6.01% 277.040 241 Szablon:R"," 5.37% 247.932 20 Szablon:Cytuj"," 5.19% 239.224 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 4.67% 215.423 1 Szablon:Układ_Słoneczny"," 4.58% 211.254 1 Szablon:Szablon_nawigacyjny"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"3.513","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":6424818,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Evolution of the Earth and planets\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Nature\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"NASA\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Planetary and Space Science\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = false\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-689b6c8885-n56w4","timestamp":"20250408132316","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Mars","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Mars","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q111","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q111","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-05-25T12:15:37Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/5\/56\/Mars_Valles_Marineris.jpeg","headline":"czwarta od S\u0142o\u0144ca planeta Uk\u0142adu S\u0142onecznego"}</script> </body> </html>