CINXE.COM

<html><head><script type="text/javascript" src="/_static/js/bundle-playback.js?v=HxkREWBo" charset="utf-8"></script> <script type="text/javascript" src="/_static/js/wombat.js?v=txqj7nKC" charset="utf-8"></script> <script>window.RufflePlayer=window.RufflePlayer||{};window.RufflePlayer.config={"autoplay":"on","unmuteOverlay":"hidden"};</script> <script type="text/javascript" src="/_static/js/ruffle/ruffle.js"></script> <script type="text/javascript"> __wm.init("https://web.archive.org/web"); __wm.wombat("http://no.wikibooks.org/wiki/Eldre_verdshistorie:Kapittel_3","20051215000000","https://web.archive.org/","web","/_static/", "1134604800"); </script> <link rel="stylesheet" type="text/css" href="/_static/css/banner-styles.css?v=S1zqJCYt" /> <link rel="stylesheet" type="text/css" href="/_static/css/iconochive.css?v=3PDvdIFv" />  <title>Eldre_verdshistorie:Kapittel_3</title></head><body> '''ANTIKKEN''' = Hellas = Landet vi i dag kjenner som Hellas er eit kl氓rt avgrensa omr氓de som ligg p氓 tuppen av den mest ustabile delen av Europa gjennom det 20. 氓rhundre; Balkan-halv酶ya. I dag er Hellas medlem i EU, ein union som har maktsenter (og nokre vil seie kultursenter) i den nordvestre delen av kontinentet, men i fleire hundre氓r rundt 氓r 0 var gresk og hellenistisk kultur den dominerande i det 芦siviliserte禄 Europa. Gresk kultur breidde seg fr氓 grensene til persarriket i aust, rundt Svartehavet og Mellomhavet og inn p氓 den italienske halv酶ya, der ein liten bystat p氓 nokre f氓 tusen innbyggjarar skulle utvikle seg til 氓 verte ''republikken Roma'' rundt 500 f.vt. Der byrjar den historiske epoka vi i dag omtalar som ''Antikken'', og den varer om lag fram til Vest-romarriket bryt saman i 476 e.vt. ''Heilt enkelt seier ein at antikken er perioden mellom 500 f.vt og 500 e.vt.'' === F酶r polisstatane === ==== Den mykenske h酶gkulturen ==== {{Eldre_verdshistorie:Infoboks1 |Overskrift=Mykene |Tekst=<a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Mycenae_lion_gate_detail_dsc06384.jpg">500px</a> Epoka mellom 1600 og 1100 f.vt. i gresk historie er oppkalla etter utgravingsstaden ''Mykene'', der arkeologar f酶rste gong fann restar etter h酶gkulturane. Arkeologane g氓r ut fr氓 at byen vart grunnlagd av greske folkegrupper, men trur ikkje at namnet, Mykene, opprinneleg er gresk og reknar det som ei arv grekarane tok fr氓 den tidlegare folkesetnaden i omr氓det. Byen vart truleg tufta so tidleg som 1500 f.vt. Mykene var ein imponerande by, og byggverka (''p氓 biletet ovanfor ser du L酶veporten'') viser at omr氓det har vore tilhaldsstad for ein s忙rs utvikla palasskultur. Byggestilen til festningsverket som vart bygd i sentrum av byen ein gong p氓 1300-talet fvt. vart faktisk kalla kyklopisk av dei greske etterkommarane, av di dei meinte at berre ''kyklopar'' kunne bygge slike festningsverk. Minnet om mykensk stordomstid overlevde gjennom dei m酶rke hundre氓ra i gresk historie, og ei romantisk framstilling av den mykenske perioden dannar grunnlaget for kjende greske episke dikt som ''Homer'', ''Illiaden'' og ''Oddyseen''.}} Vi reknar med at greske folkegrupper innvandra til Hellas-omr氓det kring 1600 f.vt. Grekarane sitt inntog markerte ei ny epoke i omr氓det, sidan dei utvikla ein imponerande ''bronsealder''-sivilisasjon der, som ikkje gjekk under f酶r i 1200–1100 fvt. Denne kulturen kan samanliknast med h酶gkulturane i Mesopotamia og Egypt, men vi veit lite sikkert om han sidan skriftspr氓ket end氓 ikkje er tyda. Det vi veit er at det var ein h酶gt utvikla kultur, med eit eige skriftspr氓k og (trass namnet vi har gjeve han) langt st酶rre utbreiing enn berre byen Mykene. Vi veit 貌g at ''kongar'' og andre former for ''nobilitetar'' vart gravlagde i store sirkul忙re gravkammer, ''tholoar'', saman med gullmasker, s酶lv og t.d. dolkar eller andre formar for milit忙rt utstyr, noko som tyder p氓 at milit忙re eigenskaper var viktige. Det er 貌g funne d酶me p氓 ''mumifisering'' av d酶de. P氓 eit tidspunkt rundt 1100 fvt. kollapsa den mykenske kulturen, og grekarane gjekk inn i den perioden som historikarane kallar ''dei m酶rke hundre氓ra'' i gresk historie. 脜rsaka til at dei vert kalla dei m酶rke hundre氓ra er at det ikkje finst nokon skriftkjelder fr氓 perioden og at ein har f忙rre arkeologiske funn fr氓 perioden. Det einaste vi veit heilt sikkert er at folkesetnaden br氓tt gjekk kraftig nedover. Tidlegare har den r氓dande teorien vore at den mykenske kulturen gjekk under grunna ein invasjon av eit nytt gresk folkeslag, ''dorarane'', men den teorien er no underlagt stor tvil. Ein ser mellom anna at egyptiske kjelder fr氓 same tidsperiode nemner ei lang rekke u氓r der avlingane svikta, noko som f酶rte til mellom anna krigar og folkevandringar. Det mykenske fallet fell 貌g saman med br氓 nedgong i ei rekke sivilisasjonar i Midtausten/S酶r-Europa-omr氓det. Mange historikarar meiner at desse u氓ra stammar fr氓 klimaendringar etter store vulkanutbrot, og at dei var den direkte 氓rsaka til den mykenske undergongen. Den teorien passar 貌g saman med at store grupper av grekarar flytta ut til 酶yene i ''Egearhavet'' og kysten i ''Vesleasia'' for 氓 dyrke nytt land. ==== Dei m酶rke hundre氓ra ==== Perioden mellom om lag 1200 f.vt. og 800 f.vt. i gresk historie kjenner vi lite til. Vi veit at dei store mykenske palassa vart 酶ydelagde (eller berre forletne til forfall) og at skrivekunsten d酶ydde ut. Utgravingar viser at potter og kar fr氓 dei m酶rke hundre氓ra var enkle og praktiske, i motsetnad til dei mykenske pottefunna, som var kunstnarisk dekorerte. Dei same utgravingane viser at grekarane budde saman i langt mindre busetnader i denne perioden, samstundes som ein ikkje finn varer fr氓 andre kulturar i busetnadane. Det tyder p氓 at handelen og kontakta med ikringliggande sivilisasjonar no var nede i eit minimum. Andre sivilisasjonar som har nemnt mykenarane i sine skriftkjelder slutta 貌g 氓 nemne dei. Vi veit at dei fleste greske omr氓da i dei m酶rke hundre氓ra vart styrte av ''kongar'', som mange stader seinare vart utbytta av eit ''aristokratisk'' styre. Samstundes vart det tradisjonelle ''indoeuropeiske'' ''kavaleriet'' bytta ut med ''infanteri'', og jarnet vart teke i bruk. Desse punkta er truleg ein del av grunnlaget for at grekarane utvikla ein s忙rs ''egalit忙r'' kultur i det dei gjekk saman i skilde ''polisstatar'': '''Jarnet''' var lettare tilgjengeleg og billegare 氓 nytte enn bronse hadde vore tidlegare, medan bruken av '''infanterisoldatar''' gjorde at det ikkje berre var heste-eigande aristokratar (stormenn) som tok del i h忙rf酶ringa. I ein kultur som la stor vekt p氓 menn si evne til krigf酶ring ser ein for seg at det her f酶rte til ei mykje jamnare deling av makta; og n氓r dei m酶rke hundre氓ra tek slutt rundt 800 f.vt. ser ein utviklinga ''demokratiet''. == Det gamle Hellas == Tradisjonelt sett seier vi at den historiske epoka som vert kalla 芦''det gamle Hellas''禄 byrjar med dei f酶rste ''olympiske leikane'' i 776 f.vt. og varer fram til ''Aleksander den store'' d酶yr i 323 f.vt. === Polisstatar === <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Polisstat.jpg">Image:Polisstat.jpg</a> Fr氓 kring 800 f.vt. har vi igjen gode funn og kjelder fr氓 ein gresk kultur som er i framgang og vekst. Den nye greske sivilisasjonen var ikkje sentralstyrt, som den gamle h酶gkulturen, men delt inn i mange sm氓, sj酶lvstyrte samfunn som vaks opp kring det lokale forsvarsverket (borga), ''akropolis''. Ordet akropolis tyder 芦byen p氓 toppen禄, og kjem av at greske b酶nder i l酶pet av dei m酶rke hundre氓ra bygde sm氓 forsvarsverk p氓 h酶gder i landskapen for 氓 kunne r酶mme dit n氓r framande h忙rar marsjerte over jorda deira. Akropolis vart, etterkvart som den greske kulturen hevda seg igjen, ein viktig samlingsstad i polisstaten. Rett nedanfor akropolisen oppretta dei ofte sm氓 handelsstader eller marknader, ''agora'', der varer vart bytta mellom b酶ndene og kanskje til og med med framandlandske handelsmenn. Byen vart med andre ord det milit忙re og 酶konomiske maktsenteret i staten, trass i at det greske samfunnet framleis var eit ''agrart'' jordbrukssamfunn, og at makta hovudsakleg l氓g i henda p氓 menn med store landeigedomar. I heile det greske omr氓det reknar ein med at det fanst om lag 600 skilde polisstatar som ofte l氓g i konflikt med kvarandre om kvar grensene burde g氓. ==== Maktfordelinga i dei tidlege polisstatane ==== Opprinneleg var dei greske polisstatane ''monarki'', men sidan det var skrint jordbruksland i dei fleste polisstatane sat det jordeigande aristokratiet p氓 hovuddelen av makta. Dei fungerte 貌g som ein ''krigarstand'', sidan dei var dei einaste med ressursar nok til 氓 halde seg sj酶lve med v氓pen. Aristokratane i kvar polisstat kjempa ein indre maktkamp mellom kvarandre om mest mogeleg jord (og p氓 det viset; makt), og drap gjerne ''monarken'' (eller nokon andre) etter som det passa deira eigen veg mot meir jord og makt; for det var aristokratiet som var 芦staten禄. Sm氓b酶nder var sj酶lvsagt dei som vart mest skadelidande av den aristokratiske jord- og makthungeren. {{Eldre verdshistorie:Infoboks1|Overskrift=Kva har jarn med maktfordelinga 氓 gjere? |Tekst=Ingen tyrannar kunne vinne makta i ein polisstat berre p氓 st酶nad fr氓 handelsstanden. Noko av det som spelte mest inn var at grekarane byrja utvinne jarn: <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Iron_in_greece.jpg">Image:Iron_in_greece.jpg</a> Jarn var lettare 氓 f氓 tak i og billegare 氓 utvinne enn bronse. Faktisk hadde bronse vore so dyrt og vanskeleg 氓 utvinne at det var med p氓氓 halde ved like aristokratiet si makt, sidan dei var dei einaste som hadde nok ressursar til 氓 skaffe seg bronsev氓pen. Med jarnet utvikla grekarane rundt 600 f.vt. ''hoplittane'', nemleg bondesoldatar som gjekk til krig i tett formasjon, ''falanks''. Dei bonde-dominerte hoplitt-h忙rane, saman med dei sterke jarnv氓pena viste seg 氓 vere den perfekte kombinasjon for 氓 kunne sl氓 alle sm氓 granne-sivilisasjonar - Og b酶ndene fekk langt meir makt over h忙ren enn tidlegare. Makta i den greske sivilisasjonen bygde i stor grad p氓 milit忙r makt. Jarnalderen kom til S酶raust-Europa allereie rundt 1500 f.vt. med ''hetittane'', ei anna indoeuropeisk folkegruppe. Av di jarnet var so sterkt og lett 氓 utvinne fors酶kte hetittane 氓 halde r酶yndomen bak framstilling av jarn hemmeleg, men i lengda var det sj酶lvsagt umogeleg. Du kan lese meir om t.d. hetittane i Nynorsk Wikipedia (http://nn.wikipedia.org/).}} Etterkvart hamna aristokratiet i konflikt med ei veksande form for handelsstand, som vart mektigare og mektigare di meir gresk handel og kultur blomstra (''Myntar'' vart innf酶rt i gresk kultur rundt 680 f.vt.). Fr氓 midt p氓 600-talet samla ofte handelsstanden og b酶ndene seg kring ''populistiske'' leiarar som vart kalla ''tyrannar''; eineherskarar som skulle fordele jorda rettferdig mellom innbyggarane i staten. Ein tyrann skulle med andre ord f氓 bruke den eineveldige makta si til 氓 ta jorda fr氓 aristokratiet og dele den ut mellom borgarane i staten. I staden f酶rte sj酶lvsagt tyrannane ofte same politikk som dei fleste eineveldige herskarar har gjort i historia, etter at dei kom til makta. Mange tyrannar misbrukte makta dei vart gjevne gjennom folkeoppr酶yr. Det er verd 氓 merke seg at tyranni ikkje hadde den same negative klangen i det gamle Hellas, som orda ''tyrann'' og ''diktator'' har i dag. Ein tyrann var ein suksessrik oppr酶rsleiar, og oftast hadde han st酶nad fr氓 ein stor del av folket (i alle fall i byrjinga). Ein ser utviklinga fr氓 monarki til tyranni (kanskje tilbake til monarki igjen) i s忙rs mange polisstatar. Etterkvart som tyrannane utnyttar makta si og vert kasta av nye tyrannar igjen og igjen, utviklar dei fleste av statane ei form for demokrati - folkestyre. Dei opprettar ''folkeforsamlingar'' som m酶tes til visse tider, og gjennom desse forsamlingane utviklar ein nye lover og vel herskarar. Det vert naturleg nok organisert p氓 skilde m氓tar i skilde polisstatar, men dei fleste utviklar ei form for folkeforsamling og valgte herskarar. ==== Mektige polisar ==== Innan det sjette hundre氓ret f.vt. var ''Aten'', ''Sparta'', ''Korint'' og ''Tebes'' dei fire dominerande polisstatane. Alle fire hadde lagt under seg grannestatar og utvida maktomr氓da sine kraftig i den greske verda, og Aten og Korint slo seg opp som dei to dominerande innan sj酶fart og handel. Vi kjem til 氓 fokusere p氓 Aten og Sparta, som utvikla seg til 氓 verte dei to kl氓rt mest dominerande polisstatane, og etter kvart kom til 氓 leie an p氓 kvar si side i ei blodig konflikt som splitta opp heile den greske sivilisasjonen. Dei to var bygde p氓 s忙rs skilde kulturgrunnlag. {{Eldre verdshistorie:Infoboks1|Overskrift=Kvifor dreiv Aten handel og sj酶fart? |Tekst=Polisen Aten l氓g i eit omr氓de (''Attica'') som ikkje dugde s忙rleg mykje til vanleg jordbruk. Det f酶rte til at staten hovudsakleg produserte olivenolje og andre luksusvarer, som dei laut handle til seg grunnleggande jordbruksvarer med. Dei var, fr氓 naturen si side, tvungne til 氓 handle - og det var truleg ein del av bakgrunnen til at dei vart ein av dei dominerande polisstatane p氓 havet.}} ===== Institusjonar i det spartanske samfunnet ===== For folk i den vestlege verda, i eit samfunn som i stor grad er bygd opp om prinsipp om menneskerettar og fridom for enkeltmenneska, vil den spartanske samfunnsstrukturen sj氓 til dels grufull ut (i den rette tydinga av ordet). Staten var eit elitesamfunn av krigarar, og Sparta l氓g i eit omr氓de med store konflikter om landegrensene, noko som f酶rte til at dei m氓tte ha eit konstant sterkt milit忙rapparat. I tillegg til det var spartanarane sj酶lve eit herskarfolk innan sin eigen stat, og var avhengige av 氓 undertrykke b酶ndene i regionen med makt. I Sparta hadde aristokratiet (dei som kalla seg sj酶lve spartanarane) klart 氓 halde p氓 makta over dei andre greske innbyggjarane i omr氓det, som dei kalla ''helotar''. Det vart aldri gjennomf酶rt noko vellukka demokratisk oppr酶r. Helotane dreiv jordbruket, for spartanarane skulle dedisere liva sine til krig; spartanarane var staten og jordbruk l氓g under deira niv氓. <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Spartansk_maktpyramide.jpg">Image:Spartansk_maktpyramide.jpg</a>Sparta var eit dobbeltmonarki, men til grunn i den spartanske polisstaten stod '''folkeforsamlinga''', trass i at den ikkje hadde mykje reell makt. Her kunne alle borgarar (mannlege spartanarar, ikkje t.d. kvinner, slavar eller helotar) over 30 氓r sitte. Forsamlinga 芦valde禄 representantar til '''r氓det''', ved at dei kandidatane som fekk h酶gaste tilrop og mest klapping fr氓 salen vart velde. R氓det stod igjen til ei viss grad ansvarleg for 氓 utarbeide lovar og liknande, og dei var ansvarlege for 氓 velge '''dei fem eforane''' blant borgarar over 60 氓r. Eforane stod p氓 toppen av maktpyramiden og hadde ansvar for 氓 passe p氓 at kongane styrte etter dei gamle lovane, og at ingen av '''dei to kongane''' var feige i strid. Om kongane ikkje fulgte opp ansvaret sitt p氓 desse punkta vart dei fjerna fr氓 makta, og bytta ut med nye kongar. Fr氓 dei var sju 氓r gamle vart alle spartanske menn plasserte i milit忙rleirar; her skulle dei utdannast til 氓 verte sterke og gode krigarar for staten Sparta. N氓r dei vart 20 氓r gamle hadde dei rett til 氓 gifte seg; men alle m氓ltid, og det meste av fritida skulle foreg氓 i leirane fram til menna var 30 氓r gamle. N氓r mannen vart 30 氓r fekk han ansvar for ei lita gruppe med helotar, og staten gav han eit stykke jord, som han var ansvarleg for. Om helotane has r酶mde eller ikkje produserte nok mat risikerte mannen 氓 misse statusen sin som borgar. Og sidan det ikkje fanst nokon m氓tar 氓 f氓 borgarrett utan 氓 vere f酶dd av ein borgar sank talet p氓 spartanske borgarar gradvis. P氓 det meste hadde 8 000 spartanarar borgarrettar. ===== Institusjonar i det atenske samfunnet ===== Aten var stod p氓 mange m氓tar i krass kulturell og politisk motestnad mot Sparta. Aten var ein av dei mange greske polisstatane som hadde g氓tt gjennom sin periode med tyranni og g氓tt vidare til demokrati. Det var i den perioden d氓 atensk politikk vart dominert av ''strategen'' ''Perikles'' at Aten utvikla seg til 氓 verte ei skikkeleg stormakt i den greske verda og danna det kulturelle grunnlaget mange i Vesten reknar som sitt grunnlag. Han var mellom anna ein sterk forkjempar for demokratiet; og det st氓r meir om han etter avsnitta om ''persarkrigane''. <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Atensk_maktpyramide.jpg">Image:Atensk_maktpyramide.jpg</a>Den grunnleggande maktinstansen i Aten var '''Folkeforsamlinga''', som var eit allm酶te; her kunne alle frie menn over 18 氓r komme med lovframlegg, debattere ope og r酶yste for eller i mot nye lovar. Folkeforsamlinga kom saman om lag 40 gongar i 氓ret. Med loddtrekking i Folkeforsamlinga vart '''R氓det''' p氓 500 menn over 30 氓r veld ut. Desse menna skulle f酶rebu saker f酶r folkeforsamlinga kom saman, og kunne sitte i eitt 氓r av gongen. 脜rsaken til at det vart trekt lodd om kven som skulle sitte i r氓det var at mektige borgarar ikkje skulle kunne tvinge til seg r酶yster og maktposisjonar. Atenarane s氓g p氓 loddtrekking som den h酶gste demokratiske valforma, og velde difor 貌g ut medlemmane i '''domstolane''' p氓 den m氓ten. Dei einaste som laut vinne sin posisjon gjennom r酶ystegjeving i Folkeforsamlinga var dei ti milit忙re leiarane, som vart kalla '''Strategane'''. Strategane fekk stor makt i den atenske polisstaten, men laut ha st酶nad fr氓 eit fleirtal i Folkeforsamlinga bak seg for ikkje 氓 misse plassane sine. ===== Aten vs. det moderne Vesten ===== N氓r vi l忙rer om alt ''Vesten'' har f氓tt av kulturell og vitskapsmessig kapital fr氓 Aten, verkar det som om atensk kultur var mykje 芦mildare禄 enn den spartanske, etter standardane som gjeld i v氓r tid. Det kan godt vere sant, men mest sannsynleg ville ein person fr氓 Noreg f氓 eit kraftig kultursjokk om ho tok ferieturen til det gamle Aten. Her var til d酶mes kvinner sin posisjon i praksis p氓 f酶debenken, eller p氓 kj酶kenet i st酶rre grad enn vi har sett i seinare vestleg historie. Framst氓ande, gifte atenske menn skulle til ei kvar tid ha god tilgang til elskarar eller prostituerte; dei m氓tte vere unge gutar eller unge jenter, for at dei skulle fylle rommet for tidtr酶yte i livet til den ordin忙re atenske borgar. Kvinnene sin posisjon i samfunnet var hovudsakleg 氓 gje mannen ektef酶dde gutebarn og 氓 passe p氓 heimen, og mannen sj酶lv hadde ikkje s忙rleg mange plikter ovanfor kvinna. Normen var 氓 gifte vekk dottera n氓r ho var mellom 12 og 15 氓r, for p氓 den m氓ten 氓 sikre seg mot anklager om at jenta ikkje var jomfru - for det var straffbart for menn 氓 leve i eit ekteskap om kona hadde vorte valdteken elle ikkje hadde vore tru. Kvinna skulle heller ikkje ta del i selskapslivet. R酶ysteretten l氓g hos om lag 40 000 menn, i ein folkesetnad som telte om lag 300 000. Det vil med andre ord seie at polisstaten Aten langt i fr氓 var noko demokrati i moderne vestleg forstand. Aten ville truleg vorte utsett for boikottar fr氓 store delar av Europa med eit s氓nt system i dag. Dei som vart uteletne fr氓 demokratiet var kvinnene, born og ungdom under 18, dei fastbuande utlendingane (hovudsakleg handelsmenn; ''metoikar''), slavar og frigjevne slavar. Heile det atenske samfunnet (som resten av den greske sivilisasjonen) var bygd p氓 slavedrift. Slavane fanst rett nok i alle posisjonar i samfunnet; ein finn sprikande d酶me p氓 mellom anna slavar som arbeidde som legar og politifolk, og slavar som sleit seg sunde i steinbrott eller fungerte som ufrie prostituerte. Med andre ord var det ingen yrkesgrupper som var spesielt tilpassa slavar, slik vi fann i meir moderne slave酶konomiar som til d酶mes ''S酶rstatane i USA''. Like fullt var det vanlege synet p氓 slavar at dei var slavar av natur, nett som atenarane var frie av natur og kunne ta sj酶lvstendige val om kva dei 酶nskte 氓 gjere med liva sine - og sin eigen kropp. Ein finn heller ikkje nokre d酶me p氓 at atenarane tilpassa offentlege kontor til fysisk eller psykisk uf酶re menneske. I gresk kultur var alle former for uf酶re ein straff fr氓 gudane, og vi finn d酶me p氓 at atenarane viste stor forakt for uf酶re. === Gresk ekspansjon og persarkrigar === <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Trireme.jpg">Image:Trireme.jpg</a> === Gresk kultur === P氓 700-talet f.vt, 芦p氓 veg ut av禄 dei m酶rke hundre氓ra, tok grekarane til seg ei ''lydskrift'' som stamma fr氓 ''fonikarane'' (ganske likt v氓rt eige alfabet). Av den grunnen har vi skriftlege kjelder til gresk kultur etter dei m酶rke hundre氓ra, som er 芦lette禄氓 tyde; og det er den greske kulturen fr氓 det gamle Hellas mange reknar som det kulturelle grunnlaget for vestleg kultur. Fr氓 det gamle Hellas kjenner vi dei tidlegaste filosofane, tradisjonen med dei olympiske leikane, politikken (''av latin: styret av polisen''), tankane om demokrati og mykje, mykje meir. Det er s忙rleg ''Aten'' som f氓r den blanda 忙ra av 氓 vere f酶destaden for vestleg kultur og tenking. Gjennom ''hellenismen'' (sj氓 lenger framme i boka) f氓r det greske (atenske) tankesettet ei enorm utbreiing. Men i motsetnad til Aten fanst 貌g polisstatar der tanken om til d酶mes demokrati var ein heilt annan - og der ein hadde eit heilt motsett syn p氓 personleg fridom. Eit d酶me p氓 det er ''Sparta'', som b氓de i samtid og ettertid vert skildra som ein krigarstat. Trass i at grekarane aldri vart samla til ein sentralstat kjende dei seg som eit folkeslag, i motsetnad til resten av verda. Dei skilde mellom grekarar og ''barbarar'' (''av gresk: dei som bablar uforst氓eleg''). Sannsynleg spelte dei fellesgreske kulturelle samlingspunkta, som til d酶mes ''Orakelet i Delfi'' og ''dei olympiske leikane'' sterkt inn i samkjensla mellom grekarane. ==== Religion ==== ==== Teater ==== ==== Idrett ==== ==== Arkitektur ==== ==== Vitskap og filosofi ==== <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Segeste_Temple.jpg">Image:Segeste_Temple.jpg</a> === Polisstaten === === Fellesgresk kultur === === Kampen om makta === As Greece recovered economically, its population grew beyond the capacity of its limited arable land, and from about 750 BC the Greeks began 250 years of expansion, settling colonies in all directions. To the east, the Aegean coast of Asia Minor was colonised first, followed by Cyprus and the coasts of Thrace, the Sea of Marmara and south coast of the Black Sea. Eventually Greek colonisation reached as far north-east as present day Ukraine. To the west the coasts of Albania, Sicily and southern Italy were settled, followed by the south coast of France, Corsica, and even northeastern Spain. Greek colonies were also founded in Egypt and Libya. Modern Syracuse, Naples, Marseille and Istanbul had their beginnings as the Greek colonies Syracusa, Neapolis, Massilia and Byzantion. By the 6th century BC Hellas had become a cultural and linguistic area much larger than the geographical area of Greece. Greek colonies were not politically controlled by their founding cities, although they often retained religious and commercial links with them. The Greeks both at home and abroad organised themselves into independent communities, and the city (polis) became the basic unit of Greek government. First Crete, then in short order the other Greek city-states, adopted the formal practice of pederasty. From its ritual roots in Indo-European prehistory, the practice was elevated to prominence, influencing pedagogy, warfare and social life, and becoming a central feature of Hellenic culture for the next thousand years. == Gresk utvandring == Allereie rundt 750 f.vt byrja ein storstilt gresk utvandringsepoke som kom til 氓 vare i 250 氓r. Polisstatane hadde stor vekst i folkesetnad og makt, og det skrinne jordbrukslandet i Hellas hadde ikkje kapasitet til 氓 halde so mange folk med mat. === Konflikt med persarriket === == Fellesgresk kultur == == Aten == === Styresett === === Kultur === == Sparta == === Styresett === === Kultur === == Les meir == *Minoisk skriftspr氓k: <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Http://nn.wikpedia.org/wiki/Line忙r_A_Line忙r_A">Http://nn.wikpedia.org/wiki/Line忙r_A_Line忙r_A</a> og <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Http://nn.wikpedia.org/wiki/Line忙r_B_Line忙r_B">Http://nn.wikpedia.org/wiki/Line忙r_B_Line忙r_B</a> = Hellenismen = == Aleksander den Store == == Hellenistisk kultur == == Utviklinga til hellenismen == <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Roman_Empire_Map.png">Image:Roman_Empire_Map.png</a> = Romarriket = Romarriket er ei nemning p氓 heile den om lag tusen 氓r lange historia til det romerske imperiet. Historikarar delar ofte historia til Romarriket inn i tid etter kva styresett som var det r氓dande i riket; ''Den romerske republikken'' vaks fram rundt 500 f.vt., og varte fram til 49 f.vt., d氓 ''Julius C忙sar'' sette n氓dest酶yten i det republikanske styresettet og Romarriket g氓r inn i ''keisartida''. I Romarriket var byen Roma hovudstaden og sentrum i mest tusen 氓r. Fr氓氓 starte opp som ein liten bystat, grunna handelsverksemd og jordbruk p氓 den italienske halv酶ya, utvikla Romarriket seg til 氓 verte eit av dei st酶rste sentralstyrte rikene historia har vist oss. P氓 det meste omfatta Romarriket halve Storbritannia, storparten av Europa, Vesleasia, store deler av Midtausten og heile Afrika nord for Sahara. == Framveksten av republikken == === Bakgrunn og f酶resetnad === Den nordlegaste greske kolonien p氓 den italienske halv酶ya l氓g om lag 15 mil s酶r for Roma. Ved utl酶pet av elva ''Tiber'', som renn gjennom byen, budde ''latinarane'', medan det godt sentralorganiserte folket ''etruskarane'' heldt til like nord for Roma. Innbyggjarane i bystaten var i hovudsak ei blanding av desse tre folkegruppene, og talde om lag 10 000 innbyggjarar d氓 republikken vart grunnlagt. Reint strategisk l氓g bystaten godt til; etruskarane hadde tilgang til store jarnf酶rekomstar og hadde ein lang tradisjon og kultur for sentralorganisering. Latinarane handla store mengder salt med folkegrupper i fjella aust for Roma, og grekarane kj酶pte jarn av etruskarane. Av di Roma l氓g midt mellom desse tre vart torget i byen, ''Forum'', eit sentrum for stor handelsverksemd som romarane visste 氓 tene godt p氓. Likevel var jordbruket den grunnleggande n忙ringa i staten. Roma l氓g lenge under etruskarkongane, men reiv seg laus fr氓 desse rundt 500 f.vt. og avskaffa konged酶met. Ordet ''Rex'' (fr氓 ''latin'', konge) vart eit skjellsord nytta mot romarar som fors酶kte 氓 ta til seg st酶rre makt og rikdom p氓 kostnaden av andre romarar. Dei oppretta Republikken Roma, der makta skulle g氓 ut av 芦folket禄 og ikkje av ein enkelt person som kalla seg konge. <a href="https://web.archive.org/web/20051215000000/http://no.wikibooks.org/wiki/Image:Maktpyramide_Republikken_Roma.jpg">Image:Maktpyramide_Republikken_Roma.jpg</a> === Styresett === Republikken Roma vaks ut av eit jordbrukssamfunn, og n氓r republikken vart grunnlagt i den vesle byen Roma, rundt 500 f.vt vart heile det politiske systemet bygd opp rundt landbruk og jordeigedom. Det vart oppretta eit senat og ei folkeforsamling som skulle utgjere den grunnleggande makta i samfunnet. Dei om lag 300 rikaste borgarane (''patrisiarane'' (av ''pater'', far) - dei som eigde mest land) hadde ein fast plass i Senatet. Senatet var den gongen den grunnleggande maktinstansen i republikken, og retten til eit sete i Senatet var arveleg, so allereie i den spede byrjinga var styresettet i Roma bygd opp ''aristokratisk''. Dei romarane som ikkje h酶yrde til ei patrisiarslekt vart kalla ''plebeiarar'' (av ''plebs'', mengd) og hadde rett til 氓 m酶te opp i ''Plebeiarforsamlinga'' (Folkeforsamlinga). Plebeiarane som m酶tte i forsamlinga kunne anten stemme ja eller nei til lovframlegg fr氓 senatet. Vart ikkje eit framlegg godkjend i forsamlinga laut senatorane utarbeide eit nytt framlegg, eller forkaste det heilt. Vart framlegget godkjend var det 氓 rekne som romersk lov. Plebeiarforsamlinga valde 貌g nokre representantar til 氓 sitje p氓 ''plebeiartribuner'' i senatet. Ein plebeiartribun hadde ''vetorett'' (''veto'', 芦eg forbyr禄) i arbeidet med lovframlegg o.l. i senatet, men den retten gjaldt berre byen Roma og ikkje i milit忙re saker. ''Den ut酶vande makta'' i republikken Roma var to ''konsular''. Desse vart valde av og mellom senatorane. Desse to personane skulle styre republikken etter dei lovframlegga som vart lagde fram i senatet og godkjende av Plebeiarforsamlinga - dei var med andre ord pliktige 氓 styre etter romersk lov, og lova kom i prinsippet fr氓 det romerske folket. Roma var med andre ord eit av dei tidlege ''demokratia'' (av ''demos'', folk - ''folkestyre'') i historia. === Republikken Roma vs. moderne demokrati === Den romerske forma for tidleg demokrati har inspirert vestlege nasjonar i 氓rti, b氓de n氓r det gjeld 氓 lage eitt 芦''parlament''禄 for aristokratar og eitt for 芦vanlege folk禄, men 貌g med namna; senat og folkeforsamling er to namn som g氓r igjen p氓 mange av utviklingsstega til demokratiet i Vesten. Ein kan 貌g sj氓 at demokratiske revolusjonar ofte f酶rte til innf酶ringa av ''republikk'' (av ''res publica'', det som handlar om staten), og avskaffinga av ''monarkiet'' (konged酶met). Men til samanlikning med moderne demokrati, var den romerske republikken langt i fr氓氓 vere eit faktisk demokrati. I realiteten l氓g makta hos aristokratane i senatet, sj酶lv om Plebeiarforsamlinga hadde rett til 氓 vedta eller forkaste alle lovframlegg. Det var til d酶mes ikkje tillate 氓 diskutere eller be om endring av lovframlegga i Plebeiarforsamlinga. Maktfordelinga mellom senatet og Plebeiarforsamlinga vart grobotnen til ''klientsystemet'', (seinare i kapittelet) som f酶rte til ein sterkare maktkonsentrasjon hos dei rikaste romarane. == Romersk kultur == === Skilnaden mellom gruppene ===  == Klientsystemet == == Stenderkampane == == Romersk erobrarkultur == === Bakgrunn og f酶resetnader === === Italia === === Kartago === ==== Om Kartago ==== === Fr氓 jordbruks酶konomi til erobrar酶konomi === === Proletarb酶nder=== ==== Soldatkeisarar ==== ==== Fr氓 republikk til keisard酶me ==== === Pax Romana === == Kristendomen i Romarriket == == Delinga av riket == === Vestromarriket g氓r under === ==== Folkevandringar ==== ==== Austromarriket g氓r vidare ==== </body></html>