CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="hr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Srednji vijek – Wikipedija</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )hrwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy hr","wgMonthNames":["","siječanj","veljača","ožujak","travanj","svibanj","lipanj","srpanj","kolovoz","rujan","listopad","studeni","prosinac"],"wgRequestId":"cb0412d4-e13d-46c8-8a8e-0d8904895046","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Srednji_vijek","wgTitle":"Srednji vijek","wgCurRevisionId":7041323,"wgRevisionId":7041323,"wgArticleId":10702,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Stranice u kojima se ponavljaju argumenti u predlošcima","Pogreške u bilješkama - nema odredišta","CS1 održavanje: ref=harv","CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list","CS1 greške: nedostaje ime","CS1 održavanje: nepreporučeni parametar","CS1 održavanje: više imena: editors list","CS1 održavanje: lokacija","Članak tjedna","Articles with hatnote templates targeting a nonexistent page","Srednji vijek"],"wgPageViewLanguage":"hr", "wgPageContentLanguage":"hr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Srednji_vijek","wgRelevantArticleId":10702,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"hr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"hr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q12554","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness", "fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.5"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp", "ext.gadget.Web2Cit","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hr&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=hr&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=hr&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/1200px-JuengeresMathildenkreuz.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1696"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/800px-JuengeresMathildenkreuz.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1131"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/640px-JuengeresMathildenkreuz.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="905"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Srednji vijek – Wikipedija"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//hr.m.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Uredi" href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedija (hr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//hr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedija Atom izvor" href="/w/index.php?title=Posebno:Nedavne_promjene&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Srednji_vijek rootpage-Srednji_vijek skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Prijeđi na sadržaj</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Mrežno mjesto"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Glavni izbornik" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Glavni izbornik </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Glavni izbornik</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">premjesti</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">sakrij</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Orijentacija </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Glavna_stranica" title="Posjeti glavnu stranicu [z]" accesskey="z">Glavna stranica</a></li><li id="n-contents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedija:Sadr%C5%BEaj">Sadržaj</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:Slu%C4%8Dajna_stranica" title="Učitavanje slučajne stranice [x]" accesskey="x">Slučajna stranica</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:Nedavne_promjene" title="Popis nedavnih promjena u wikiju [r]" accesskey="r">Nedavne promjene</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedija:Kafi%C4%87" title="O projektu, što možete učiniti, gdje se što nalazi">Kafić</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomo%C4%87:Sadr%C5%BEaj" title="Mjesto gdje se može dobiti pomoć">Pomoć</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Glavna_stranica" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedija" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-hr.svg" style="width: 7.5em; height: 1.375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Slobodna enciklopedija" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-hr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Pretraži Wikipediju [f]" accesskey="f"> Traži </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Pretraži projekt Wikipedija" aria-label="Pretraži projekt Wikipedija" autocapitalize="sentences" title="Pretraži Wikipediju [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Posebno:Traži"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Traži</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Osobni alati"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Izgled"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Izgled" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Izgled </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_hr.wikipedia.org&uselang=hr" class="">Donacije</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Posebno:Stvori_ra%C4%8Dun&returnto=Srednji+vijek" title="Predlažemo Vam da stvorite račun i prijavite se, iako to nije obavezno" class="">Stvori račun</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Posebno:Prijava&returnto=Srednji+vijek" title="Predlažemo Vam da se prijavite, iako to nije obavezno [o]" accesskey="o" class="">Prijavi se</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Više mogućnosti" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Osobni alati" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Osobni alati </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Suradnički izbornik" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_hr.wikipedia.org&uselang=hr">Donacije</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:Stvori_ra%C4%8Dun&returnto=Srednji+vijek" title="Predlažemo Vam da stvorite račun i prijavite se, iako to nije obavezno"> Stvori račun</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:Prijava&returnto=Srednji+vijek" title="Predlažemo Vam da se prijavite, iako to nije obavezno [o]" accesskey="o"> Prijavi se</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Stranice za neprijavljene suradnike <a href="/wiki/Pomo%C4%87:Uvod" aria-label="Vidi više o uređivanju">saznajte više</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:Moji_doprinosi" title="Popis uređivanja učinjenih s ove IP adrese [y]" accesskey="y">Doprinosi</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:Moj_razgovor" title="Rasprava o uređivanjima s ove IP adrese [n]" accesskey="n">Razgovor</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Esakrij\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"hr\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Ctable class=\"plainlinks fmbox fmbox-system\" style=\"clear: both; margin: 0.2em 0; border: 1px solid #aaa; background: #f9f9f9; width: 100%; background: #f9f9f9; border:1px solid #E3B100;\"\u003E\n\u003Ctbody\u003E\u003Ctr\u003E\t\n\u003Ctd class=\"mbox-image\"\u003E\n \u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Marko_Maruli%C4%87\" title=\"Marko Marulić\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Wikipedia_Puzzleball_Maruli%C4%87_500.png/40px-Wikipedia_Puzzleball_Maruli%C4%87_500.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"40\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Wikipedia_Puzzleball_Maruli%C4%87_500.png/60px-Wikipedia_Puzzleball_Maruli%C4%87_500.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Wikipedia_Puzzleball_Maruli%C4%87_500.png/80px-Wikipedia_Puzzleball_Maruli%C4%87_500.png 2x\" data-file-width=\"640\" data-file-height=\"640\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C/td\u003E\n\u003Ctd class=\"mbox-text\" style=\"\"\u003E \u003Cb\u003EGodina \u003Ca href=\"/wiki/Marko_Maruli%C4%87\" title=\"Marko Marulić\"\u003EMarka Marulića\u003C/a\u003E\u003C/b\u003E – 500 godina od smrti oca hrvatske književnosti. \u003C/td\u003E\n\u003C/tr\u003E\n\u003C/tbody\u003E\u003C/table\u003E\n\u003Ctable class=\"plainlinks fmbox fmbox-system\" style=\"clear: both; margin: 0.2em 0; border: 1px solid #aaa; background: #f9f9f9; width: 100%; background: #f9f9f9; border:1px solid #eaa;\"\u003E\n\u003Ctbody\u003E\u003Ctr\u003E\t\n\u003Ctd class=\"mbox-image\"\u003E\n \u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Wikipedija:Kriteriji_zna%C4%8Dajnosti_po_temama\" title=\"Wikipedija:Kriteriji značajnosti po temama\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Help-content.svg/22px-Help-content.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"22\" height=\"22\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Help-content.svg/33px-Help-content.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Help-content.svg/44px-Help-content.svg.png 2x\" data-file-width=\"48\" data-file-height=\"48\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C/td\u003E\n\u003Ctd class=\"mbox-text\" style=\"\"\u003E \u003Ca href=\"/wiki/Wikipedija:Kriteriji_zna%C4%8Dajnosti_po_temama\" title=\"Wikipedija:Kriteriji značajnosti po temama\"\u003ERaspravite \u003Cb\u003Erazradu po temama kriterija\u003C/b\u003E o značajnosti!\u003C/a\u003E \u003C/td\u003E\n\u003C/tr\u003E\n\u003C/tbody\u003E\u003C/table\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Mrežno mjesto"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sadržaj" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sadržaj</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">premjesti</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">sakrij</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Početak</div> </a> </li> <li id="toc-Terminologija_i_periodizacija" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Terminologija_i_periodizacija"> <div class="vector-toc-text"> 1 Terminologija i periodizacija </div> </a> <ul id="toc-Terminologija_i_periodizacija-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kasno_Rimsko_Carstvo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kasno_Rimsko_Carstvo"> <div class="vector-toc-text"> 2 Kasno Rimsko Carstvo </div> </a> <ul id="toc-Kasno_Rimsko_Carstvo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rani_srednji_vijek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Rani_srednji_vijek"> <div class="vector-toc-text"> 3 Rani srednji vijek </div> </a> <button aria-controls="toc-Rani_srednji_vijek-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Sadržaj cjeline Rani srednji vijek </button> <ul id="toc-Rani_srednji_vijek-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Nove_države_i_društva" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nove_države_i_društva"> <div class="vector-toc-text"> 3.1 Nove države i društva </div> </a> <ul id="toc-Nove_države_i_društva-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Opstanak_Bizanta" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Opstanak_Bizanta"> <div class="vector-toc-text"> 3.2 Opstanak Bizanta </div> </a> <ul id="toc-Opstanak_Bizanta-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zapadnoeuropsko_društvo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Zapadnoeuropsko_društvo"> <div class="vector-toc-text"> 3.3 Zapadnoeuropsko društvo </div> </a> <ul id="toc-Zapadnoeuropsko_društvo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uspon_islama" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Uspon_islama"> <div class="vector-toc-text"> 3.4 Uspon islama </div> </a> <ul id="toc-Uspon_islama-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gospodarstvo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gospodarstvo"> <div class="vector-toc-text"> 3.5 Gospodarstvo </div> </a> <ul id="toc-Gospodarstvo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Crkva_i_redovništvo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Crkva_i_redovništvo"> <div class="vector-toc-text"> 3.6 Crkva i redovništvo </div> </a> <ul id="toc-Crkva_i_redovništvo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Karolinška_Europa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Karolinška_Europa"> <div class="vector-toc-text"> 3.7 Karolinška Europa </div> </a> <ul id="toc-Karolinška_Europa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Karolinška_renesansa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Karolinška_renesansa"> <div class="vector-toc-text"> 3.8 Karolinška renesansa </div> </a> <ul id="toc-Karolinška_renesansa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Raspad_Karlovog_carstva" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Raspad_Karlovog_carstva"> <div class="vector-toc-text"> 3.9 Raspad Karlovog carstva </div> </a> <ul id="toc-Raspad_Karlovog_carstva-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nova_kraljevstva_i_oživljavanje_Bizanta" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nova_kraljevstva_i_oživljavanje_Bizanta"> <div class="vector-toc-text"> 3.10 Nova kraljevstva i oživljavanje Bizanta </div> </a> <ul id="toc-Nova_kraljevstva_i_oživljavanje_Bizanta-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Umjetnost" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Umjetnost"> <div class="vector-toc-text"> 3.11 Umjetnost </div> </a> <ul id="toc-Umjetnost-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vojno-tehnološka_dostignuća" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vojno-tehnološka_dostignuća"> <div class="vector-toc-text"> 3.12 Vojno-tehnološka dostignuća </div> </a> <ul id="toc-Vojno-tehnološka_dostignuća-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Razvijeni_srednji_vijek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Razvijeni_srednji_vijek"> <div class="vector-toc-text"> 4 Razvijeni srednji vijek </div> </a> <button aria-controls="toc-Razvijeni_srednji_vijek-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Sadržaj cjeline Razvijeni srednji vijek </button> <ul id="toc-Razvijeni_srednji_vijek-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Društvo_i_gospodarstvo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Društvo_i_gospodarstvo"> <div class="vector-toc-text"> 4.1 Društvo i gospodarstvo </div> </a> <ul id="toc-Društvo_i_gospodarstvo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uspon_državne_vlasti" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Uspon_državne_vlasti"> <div class="vector-toc-text"> 4.2 Uspon državne vlasti </div> </a> <ul id="toc-Uspon_državne_vlasti-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Križarski_ratovi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Križarski_ratovi"> <div class="vector-toc-text"> 4.3 Križarski ratovi </div> </a> <ul id="toc-Križarski_ratovi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Intelektualni_život" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Intelektualni_život"> <div class="vector-toc-text"> 4.4 Intelektualni život </div> </a> <ul id="toc-Intelektualni_život-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tehnologija_i_vojska" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tehnologija_i_vojska"> <div class="vector-toc-text"> 4.5 Tehnologija i vojska </div> </a> <ul id="toc-Tehnologija_i_vojska-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Arhitektura,_umjetnost_i_glazba" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Arhitektura,_umjetnost_i_glazba"> <div class="vector-toc-text"> 4.6 Arhitektura, umjetnost i glazba </div> </a> <ul id="toc-Arhitektura,_umjetnost_i_glazba-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Crkveni_život" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Crkveni_život"> <div class="vector-toc-text"> 4.7 Crkveni život </div> </a> <ul id="toc-Crkveni_život-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Kasni_srednji_vijek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Kasni_srednji_vijek"> <div class="vector-toc-text"> 5 Kasni srednji vijek </div> </a> <button aria-controls="toc-Kasni_srednji_vijek-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Sadržaj cjeline Kasni srednji vijek </button> <ul id="toc-Kasni_srednji_vijek-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Rat,_glad_i_kuga" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Rat,_glad_i_kuga"> <div class="vector-toc-text"> 5.1 Rat, glad i kuga </div> </a> <ul id="toc-Rat,_glad_i_kuga-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Društvo_i_gospodarstvo_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Društvo_i_gospodarstvo_2"> <div class="vector-toc-text"> 5.2 Društvo i gospodarstvo </div> </a> <ul id="toc-Društvo_i_gospodarstvo_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Državni_preporod" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Državni_preporod"> <div class="vector-toc-text"> 5.3 Državni preporod </div> </a> <ul id="toc-Državni_preporod-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pad_Bizanta" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pad_Bizanta"> <div class="vector-toc-text"> 5.4 Pad Bizanta </div> </a> <ul id="toc-Pad_Bizanta-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Kontroverze_unutar_crkve" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Kontroverze_unutar_crkve"> <div class="vector-toc-text"> 5.5 Kontroverze unutar crkve </div> </a> <ul id="toc-Kontroverze_unutar_crkve-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Učenjaci,_intelektualci_i_istraživanja" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Učenjaci,_intelektualci_i_istraživanja"> <div class="vector-toc-text"> 5.6 Učenjaci, intelektualci i istraživanja </div> </a> <ul id="toc-Učenjaci,_intelektualci_i_istraživanja-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tehnološki_i_vojni_razvoj" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tehnološki_i_vojni_razvoj"> <div class="vector-toc-text"> 5.7 Tehnološki i vojni razvoj </div> </a> <ul id="toc-Tehnološki_i_vojni_razvoj-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Umjetnost_i_arhitektura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Umjetnost_i_arhitektura"> <div class="vector-toc-text"> 5.8 Umjetnost i arhitektura </div> </a> <ul id="toc-Umjetnost_i_arhitektura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Hrvatska_u_srednjem_vijeku" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Hrvatska_u_srednjem_vijeku"> <div class="vector-toc-text"> 6 Hrvatska u srednjem vijeku </div> </a> <ul id="toc-Hrvatska_u_srednjem_vijeku-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Moderna_percepcija" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Moderna_percepcija"> <div class="vector-toc-text"> 7 Moderna percepcija </div> </a> <ul id="toc-Moderna_percepcija-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bilješke" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Bilješke"> <div class="vector-toc-text"> 8 Bilješke </div> </a> <ul id="toc-Bilješke-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Izvori" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Izvori"> <div class="vector-toc-text"> 9 Izvori </div> </a> <ul id="toc-Izvori-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Literatura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Literatura"> <div class="vector-toc-text"> 10 Literatura </div> </a> <ul id="toc-Literatura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dodatna_literatura" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Dodatna_literatura"> <div class="vector-toc-text"> 11 Dodatna literatura </div> </a> <ul id="toc-Dodatna_literatura-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vanjske_poveznice" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Vanjske_poveznice"> <div class="vector-toc-text"> 12 Vanjske poveznice </div> </a> <ul id="toc-Vanjske_poveznice-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sadržaj" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Prikaz sadržaja stranice" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Prikaz sadržaja stranice </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Srednji vijek</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Idi na druge jezične varijante članka. Dostupan je na 164 jezika" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-164" aria-hidden="true" > 164 jezika </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Middeleeue" title="Middeleeue – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Middeleeue" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mittelalter" title="Mittelalter – švicarski njemački" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Mittelalter" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="švicarski njemački" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%98%E1%8A%AB%E1%8A%A8%E1%88%88%E1%8A%9B_%E1%8B%98%E1%88%98%E1%8A%95" title="መካከለኛ ዘመን – amharski" lang="am" hreflang="am" data-title="መካከለኛ ዘመን" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharski" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Edat_Meya" title="Edat Meya – aragonski" lang="an" hreflang="an" data-title="Edat Meya" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragonski" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%B7%D9%89" title="العصور الوسطى – arapski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="العصور الوسطى" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arapski" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%B7%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9" title="لقرون لوسطانية – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="لقرون لوسطانية" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B5%D9%88%D8%B1_%D9%88%D8%B3%D8%B7%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%87" title="عصور وسطانيه – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="عصور وسطانيه" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%A1_Media" title="Edá Media – asturijski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Edá Media" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturijski" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Orta_%C9%99srl%C9%99r" title="Orta əsrlər – azerbajdžanski" lang="az" hreflang="az" data-title="Orta əsrlər" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbajdžanski" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7_%D8%B9%D8%B5%D8%B1%D9%84%D8%B1" title="اورتا عصرلر – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="اورتا عصرلر" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B1%D1%8B%D1%83%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Урта быуаттар – baškirski" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Урта быуаттар" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="baškirski" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Middloita" title="Middloita – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Middloita" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/V%C4%97dorom%C5%BE%C4%93" title="Vėdoromžē – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Vėdoromžē" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target">Žemaitėška</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D1%8F%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D0%B5" title="Сярэдневякоўе – bjeloruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Сярэдневякоўе" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="bjeloruski" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8F%D1%80%D1%8D%D0%B4%D0%BD%D1%8F%D0%B2%D0%B5%D1%87%D1%87%D0%B0" title="Сярэднявечча – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Сярэднявечча" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5" title="Средновековие – bugarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Средновековие" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bugarski" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-blk mw-list-item"><a href="https://blk.wikipedia.org/wiki/%E1%80%81%E1%80%B1%E1%80%90%E1%80%BA%E1%80%91%E1%80%AC%E1%82%8F%E1%80%9D" title="ခေတ်ထာႏဝ – Pa'O" lang="blk" hreflang="blk" data-title="ခေတ်ထာႏဝ" data-language-autonym="ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ" data-language-local-name="Pa'O" class="interlanguage-link-target">ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%97" title="মধ্যযুগ – bangla" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মধ্যযুগ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bangla" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Krennamzer" title="Krennamzer – bretonski" lang="br" hreflang="br" data-title="Krennamzer" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="bretonski" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek" title="Srednji vijek – bosanski" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Srednji vijek" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosanski" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D0%B7%D1%83%D1%83%D0%BD" title="Дунда зуун – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Дунда зуун" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target">Буряад</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Edat_mitjana" title="Edat mitjana – katalonski" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Edat mitjana" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="katalonski" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Tungang_Panahon" title="Tungang Panahon – cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Tungang Panahon" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuano" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%95%D8%AF%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%86%D8%A7%D9%88%DB%8C%D9%86" title="سەدەکانی ناوین – soranski kurdski" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="سەدەکانی ناوین" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="soranski kurdski" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Medievu" title="Medievu – korzički" lang="co" hreflang="co" data-title="Medievu" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="korzički" class="interlanguage-link-target">Corsu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/St%C5%99edov%C4%9Bk" title="Středověk – češki" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Středověk" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="češki" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Strz%C3%A9dnowiek" title="Strzédnowiek – kašupski" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Strzédnowiek" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="kašupski" class="interlanguage-link-target">Kaszëbsczi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%92%C4%83%D1%82%D0%B0%D0%BC_%C4%95%D0%BC%C4%95%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BC" title="Вăтам ĕмĕрсем – čuvaški" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Вăтам ĕмĕрсем" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="čuvaški" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Yr_Oesoedd_Canol" title="Yr Oesoedd Canol – velški" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Yr Oesoedd Canol" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="velški" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="preporučeni članak"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Middelalderen" title="Middelalderen – danski" lang="da" hreflang="da" data-title="Middelalderen" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danski" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mittelalter" title="Mittelalter – njemački" lang="de" hreflang="de" data-title="Mittelalter" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="njemački" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Srjej%C5%BAow%C4%9Bk" title="Srjejźowěk – donjolužički" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Srjejźowěk" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="donjolužički" class="interlanguage-link-target">Dolnoserbski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%B1%CE%AF%CF%89%CE%BD%CE%B1%CF%82" title="Μεσαίωνας – grčki" lang="el" hreflang="el" data-title="Μεσαίωνας" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grčki" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – engleski" lang="en" hreflang="en" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="English" data-language-local-name="engleski" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobri članak"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Mezepoko" title="Mezepoko – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Mezepoko" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Edad_Media" title="Edad Media – španjolski" lang="es" hreflang="es" data-title="Edad Media" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="španjolski" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Keskaeg" title="Keskaeg – estonski" lang="et" hreflang="et" data-title="Keskaeg" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonski" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Erdi_Aroa" title="Erdi Aroa – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Erdi Aroa" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Ed%C3%A1_Meia" title="Edá Meia – Extremaduran" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Edá Meia" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremaduran" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C" title="قرون وسطی – perzijski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="قرون وسطی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perzijski" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Keskiaika" title="Keskiaika – finski" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Keskiaika" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finski" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Keskaig" title="Keskaig – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Keskaig" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target">Võro</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Mi%C3%B0%C3%B8ldin" title="Miðøldin – ferojski" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Miðøldin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="ferojski" class="interlanguage-link-target">Føroyskt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Moyen_%C3%82ge" title="Moyen Âge – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Moyen Âge" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Moyen_%C3%82jo" title="Moyen Âjo – Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Moyen Âjo" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitan" class="interlanguage-link-target">Arpetan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Madel%C3%A4%C3%A4ler" title="Madelääler – sjevernofrizijski" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Madelääler" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="sjevernofrizijski" class="interlanguage-link-target">Nordfriisk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A2t_di_mie%C3%A7" title="Etât di mieç – furlanski" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Etât di mieç" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="furlanski" class="interlanguage-link-target">Furlan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Midsiuwen" title="Midsiuwen – zapadnofrizijski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Midsiuwen" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zapadnofrizijski" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/An_Mhe%C3%A1naois" title="An Mheánaois – irski" lang="ga" hreflang="ga" data-title="An Mheánaois" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irski" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96%E7%B4%80" title="中世紀 – gan kineski" lang="gan" hreflang="gan" data-title="中世紀" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="gan kineski" class="interlanguage-link-target">贛語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Mwayen-Aj" title="Mwayen-Aj – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Mwayen-Aj" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Meadhan-aoisean" title="Meadhan-aoisean – škotski gaelski" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Meadhan-aoisean" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="škotski gaelski" class="interlanguage-link-target">Gàidhlig</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Idade_Media" title="Idade Media – galicijski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Idade Media" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicijski" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%81ra_Mbytegua" title="Ára Mbytegua – gvaranski" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Ára Mbytegua" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="gvaranski" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%99%D7%9E%D7%99_%D7%94%D7%91%D7%99%D7%A0%D7%99%D7%99%D7%9D" title="ימי הביניים – hebrejski" lang="he" hreflang="he" data-title="ימי הביניים" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrejski" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="मध्ययुग – hindski" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मध्ययुग" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindski" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Srjed%C5%BAow%C4%9Bk" title="Srjedźowěk – gornjolužički" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Srjedźowěk" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="gornjolužički" class="interlanguage-link-target">Hornjoserbsce</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mway%C3%A8naj" title="Mwayènaj – haićanski kreolski" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Mwayènaj" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="haićanski kreolski" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6z%C3%A9pkor" title="Középkor – mađarski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Középkor" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="mađarski" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Միջնադար – armenski" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Միջնադար" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="armenski" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AB%D5%BB%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80" title="Միջնադար – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Միջնադար" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Medievo" title="Medievo – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Medievo" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Abad_Pertengahan" title="Abad Pertengahan – indonezijski" lang="id" hreflang="id" data-title="Abad Pertengahan" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezijski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Medievie" title="Medievie – interligua" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Medievie" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interligua" class="interlanguage-link-target">Interlingue</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Tengnga_a_Panpanawen" title="Tengnga a Panpanawen – iloko" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Tengnga a Panpanawen" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="iloko" class="interlanguage-link-target">Ilokano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D0%BA%D1%8A%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D0%B1%D3%80%D0%B0%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%88" title="Юкъера бӀаьшераш – ingušetski" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Юкъера бӀаьшераш" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="ingušetski" class="interlanguage-link-target">ГӀалгӀай</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Mezepoko" title="Mezepoko – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Mezepoko" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Mi%C3%B0aldir" title="Miðaldir – islandski" lang="is" hreflang="is" data-title="Miðaldir" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandski" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Medioevo" title="Medioevo – talijanski" lang="it" hreflang="it" data-title="Medioevo" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="talijanski" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96" title="中世 – japanski" lang="ja" hreflang="ja" data-title="中世" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japanski" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Migl_Iejiz" title="Migl Iejiz – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Migl Iejiz" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Abad_Tengahan" title="Abad Tengahan – javanski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Abad Tengahan" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="javanski" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%A3%E1%83%90_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A3%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98" title="შუა საუკუნეები – gruzijski" lang="ka" hreflang="ka" data-title="შუა საუკუნეები" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruzijski" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Tallit-Tanammast" title="Tallit-Tanammast – kabilski" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Tallit-Tanammast" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabilski" class="interlanguage-link-target">Taqbaylit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/H%C9%9Bk%CA%8A_n%C9%9B_H%C9%9Bk%CA%8A_Al%C9%A9waat%CA%8A" title="Hɛkʊ nɛ Hɛkʊ Alɩwaatʊ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Hɛkʊ nɛ Hɛkʊ Alɩwaatʊ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target">Kabɩyɛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80" title="Ортағасыр – kazaški" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Ортағасыр" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazaški" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%A4%91%EC%84%B8" title="중세 – korejski" lang="ko" hreflang="ko" data-title="중세" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="korejski" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Serdema_Nav%C3%AEn" title="Serdema Navîn – kurdski" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Serdema Navîn" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurdski" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Osow_Kres" title="Osow Kres – kornski" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Osow Kres" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="kornski" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%BE_%D0%BA%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Орто кылымдар – kirgiski" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Орто кылымдар" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirgiski" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Medium_aevum" title="Medium aevum – latinski" lang="la" hreflang="la" data-title="Medium aevum" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latinski" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/M%C3%ABttelalter" title="Mëttelalter – luksemburški" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Mëttelalter" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburški" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Eda_medieval" title="Eda medieval – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Eda medieval" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Middeliewe" title="Middeliewe – limburški" lang="li" hreflang="li" data-title="Middeliewe" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limburški" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A6_de_M%C3%ABzo" title="Etæ de Mëzo – Ligurian" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Etæ de Mëzo" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurian" class="interlanguage-link-target">Ligure</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A9_medievala" title="Eté medievala – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Eté medievala" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Medio%C3%A9v" title="Medioév – Lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Medioév" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombard" class="interlanguage-link-target">Lombard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%AA%E0%BA%B0%E0%BB%84%E0%BB%9D%E0%BA%81%E0%BA%B2%E0%BA%87" title="ສະໄໝກາງ – laoski" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ສະໄໝກາງ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="laoski" class="interlanguage-link-target">ລາວ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Viduram%C5%BEiai" title="Viduramžiai – litavski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Viduramžiai" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litavski" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Viduslaiki" title="Viduslaiki – latvijski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Viduslaiki" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="latvijski" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Andro_Antenatenany" title="Andro Antenatenany – malgaški" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Andro Antenatenany" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgaški" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Abaik_Patangahan" title="Abaik Patangahan – minangkabau" lang="min" hreflang="min" data-title="Abaik Patangahan" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="minangkabau" class="interlanguage-link-target">Minangkabau</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Среден век – makedonski" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Среден век" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="makedonski" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%A6%E0%B5%8D%E0%B4%A7%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B4%95%E0%B4%BE%E0%B4%B2%E0%B4%82" title="മദ്ധ്യകാലം – malajalamski" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മദ്ധ്യകാലം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalamski" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%B4_%D0%B7%D1%83%D1%83%D0%BD" title="Дундад зуун – mongolski" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Дундад зуун" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongolski" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%97" title="मध्य युग – marathski" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मध्य युग" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathski" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Zaman_Pertengahan" title="Zaman Pertengahan – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Zaman Pertengahan" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Medjuevu" title="Medjuevu – malteški" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Medjuevu" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="malteški" class="interlanguage-link-target">Malti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Eidade_M%C3%A9dia" title="Eidade Média – mirandski" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Eidade Média" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="mirandski" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%A1%E1%80%9C%E1%80%9A%E1%80%BA%E1%80%81%E1%80%B1%E1%80%90%E1%80%BA" title="အလယ်ခေတ် – burmanski" lang="my" hreflang="my" data-title="အလယ်ခေတ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="burmanski" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BD%D1%88%D0%BA%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B5" title="Куншкапинге – mordvinski" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Куншкапинге" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="mordvinski" class="interlanguage-link-target">Эрзянь</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%D8%A7" title="قرون وسطا – mazanderanski" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="قرون وسطا" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazanderanski" class="interlanguage-link-target">مازِرونی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Medioevo" title="Medioevo – napolitanski" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Medioevo" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="napolitanski" class="interlanguage-link-target">Napulitano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Middel%C3%B6ller" title="Middelöller – donjonjemački" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Middelöller" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="donjonjemački" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Middeleywen" title="Middeleywen – donjosaksonski" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Middeleywen" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="donjosaksonski" class="interlanguage-link-target">Nedersaksies</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Middeleeuwen" title="Middeleeuwen – nizozemski" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Middeleeuwen" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="nizozemski" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Mellomalderen" title="Mellomalderen – norveški nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Mellomalderen" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norveški nynorsk" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Middelalderen" title="Middelalderen – norveški bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Middelalderen" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norveški bokmål" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Meyen_%C3%82ge" title="Meyen Âge – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Meyen Âge" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target">Nouormand</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Edat_Mejana" title="Edat Mejana – okcitanski" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Edat Mejana" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="okcitanski" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%C3%A6%D1%83%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD" title="Астæузаман – osetski" lang="os" hreflang="os" data-title="Астæузаман" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="osetski" class="interlanguage-link-target">Ирон</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%B1%E0%A8%A7%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B2" title="ਮੱਧਕਾਲ – pandžapski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮੱਧਕਾਲ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pandžapski" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Edad_Media" title="Edad Media – papiamento" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Edad Media" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="papiamento" class="interlanguage-link-target">Papiamentu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Mo%C3%A9yin_Ache" title="Moéyin Ache – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Moéyin Ache" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target">Picard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobri članak"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Aredniowiecze" title="Średniowiecze – poljski" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Średniowiecze" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="poljski" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_%C3%ABd_mes" title="Età ëd mes – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Età ëd mes" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DA%86%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%84%D8%A7_%D9%88%DB%8C%D9%84%D8%A7" title="وچکارلا ویلا – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="وچکارلا ویلا" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%86%DA%81%D9%86%DB%8D_%D9%BE%DB%90%DA%93%DB%8D" title="منځنۍ پېړۍ – paštunski" lang="ps" hreflang="ps" data-title="منځنۍ پېړۍ" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paštunski" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Idade_M%C3%A9dia" title="Idade Média – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Idade Média" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Temp_medieval" title="Temp medieval – retoromanski" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Temp medieval" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="retoromanski" class="interlanguage-link-target">Rumantsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Evul_Mediu" title="Evul Mediu – rumunjski" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Evul Mediu" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumunjski" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0" title="Средние века – ruski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Средние века" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="ruski" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%96%D0%BA" title="Середновік – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Середновік" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target">Русиньскый</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%BE_%D2%AF%D0%B9%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%80" title="Орто үйэлэр – jakutski" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Орто үйэлэр" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="jakutski" class="interlanguage-link-target">Саха тыла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Edade_m%C3%A8dia" title="Edade mèdia – sardski" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Edade mèdia" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sardski" class="interlanguage-link-target">Sardu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Mediuevu" title="Mediuevu – sicilijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Mediuevu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sicilijski" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – škotski" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="škotski" class="interlanguage-link-target">Scots</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DA%86%D9%88%D9%86_%D8%AF%D9%88%D8%B1" title="وچون دور – sindski" lang="sd" hreflang="sd" data-title="وچون دور" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sindski" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Srednji_vijek" title="Srednji vijek – srpsko-hrvatski" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Srednji vijek" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="srpsko-hrvatski" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Middle_Ages" title="Middle Ages – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Middle Ages" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Stredovek" title="Stredovek – slovački" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Stredovek" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovački" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%D9%B0%DB%8C" title="قرون وسطٰی – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="قرون وسطٰی" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target">سرائیکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Srednji_vek" title="Srednji vek – slovenski" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Srednji vek" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovenski" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Mesjeta" title="Mesjeta – albanski" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Mesjeta" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albanski" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%9A%D0%B8_%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Средњи век – srpski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Средњи век" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="srpski" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Middeloaler" title="Middeloaler – Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Middeloaler" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target">Seeltersk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Medeltiden" title="Medeltiden – švedski" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Medeltiden" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="švedski" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Enzi_ya_kati" title="Enzi ya kati – svahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Enzi ya kati" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="svahili" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Strzed%C5%84e_Storocza" title="Strzedńe Storocza – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Strzedńe Storocza" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target">Ślůnski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/cung-se-ci" title="cung-se-ci – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="cung-se-ci" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target">Sakizaya</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%A8%E0%AE%9F%E0%AF%81%E0%AE%95%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%B2%E0%AE%AE%E0%AF%8D_(%E0%AE%90%E0%AE%B0%E0%AF%8B%E0%AE%AA%E0%AF%8D%E0%AE%AA%E0%AE%BE)" title="நடுக்காலம் (ஐரோப்பா) – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="நடுக்காலம் (ஐரோப்பா)" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B8%B1%E0%B8%A2%E0%B8%81%E0%B8%A5%E0%B8%B2%E0%B8%87" title="สมัยกลาง – tajlandski" lang="th" hreflang="th" data-title="สมัยกลาง" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajlandski" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Orta_asyrlar" title="Orta asyrlar – turkmenski" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Orta asyrlar" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="turkmenski" class="interlanguage-link-target">Türkmençe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Gitnang_Kapanahunan" title="Gitnang Kapanahunan – tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Gitnang Kapanahunan" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalog" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_%C3%87a%C4%9F" title="Orta Çağ – turski" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Orta Çağ" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turski" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%B3%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Урта гасырлар – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Урта гасырлар" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D1%8C%D0%BE%D0%B2%D1%96%D1%87%D1%87%D1%8F" title="Середньовіччя – ukrajinski" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Середньовіччя" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrajinski" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D9%88%D8%B3%D8%B7%DB%8C" title="قرون وسطی – urdski" lang="ur" hreflang="ur" data-title="قرون وسطی" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdski" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBrta_asr" title="Oʻrta asr – uzbečki" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Oʻrta asr" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="uzbečki" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Et%C3%A0_de_mezo" title="Età de mezo – Venetian" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Età de mezo" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetian" class="interlanguage-link-target">Vèneto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="izabrani članak"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_C%E1%BB%95" title="Trung Cổ – vijetnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Trung Cổ" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vijetnamski" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Middel%C3%AAeuwn" title="Middelêeuwn – West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Middelêeuwn" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target">West-Vlams</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Z%C3%A4nodatim%C3%A4d" title="Zänodatimäd – volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Zänodatimäd" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="volapük" class="interlanguage-link-target">Volapük</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Moyin%C3%A5dje" title="Moyinådje – valonski" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Moyinådje" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="valonski" class="interlanguage-link-target">Walon</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kabutngaay_nga_Panahon" title="Kabutngaay nga Panahon – waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Kabutngaay nga Panahon" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waray" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96" title="中世 – wu kineski" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="中世" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu kineski" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A8%E1%83%A5%E1%83%90_%E1%83%9D%E1%83%A8%E1%83%AC%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%98" title="შქა ოშწანურეფი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="შქა ოშწანურეფი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%99%D7%98%D7%9C_%D7%90%D7%9C%D7%98%D7%A2%D7%A8" title="מיטל אלטער – jidiš" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מיטל אלטער" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="jidiš" class="interlanguage-link-target">ייִדיש</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Middele%C3%AAuwen" title="Middeleêuwen – Zeelandic" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Middeleêuwen" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeelandic" class="interlanguage-link-target">Zeêuws</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="dobri članak"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96%E7%BA%AA" title="中世纪 – kineski" lang="zh" hreflang="zh" data-title="中世纪" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="kineski" class="interlanguage-link-target">中文</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96" title="中世 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="中世" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Tiong-s%C3%A8-k%C3%AD" title="Tiong-sè-kí – min nan kineski" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Tiong-sè-kí" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="min nan kineski" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E4%B8%96%E7%B4%80" title="中世紀 – kantonski" lang="yue" hreflang="yue" data-title="中世紀" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantonski" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q12554#sitelinks-wikipedia" title="Poveznice na druge jezike" class="wbc-editpage">Uredi poveznice</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Imenski prostori"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Srednji_vijek" title="Pogledaj sadržaj [c]" accesskey="c">Stranica</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Razgovor:Srednji_vijek" rel="discussion" title="Razgovorna stranica [t]" accesskey="t">Razgovor</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Promijeni jezičnu varijantu" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >hrvatski </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Pogledi"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Srednji_vijek">Čitaj</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit" title="Uredite ovu stranicu [v]" accesskey="v">Uredi</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit" title="Uredite izvorni kôd ove stranice [e]" accesskey="e">Uredi kôd</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=history" title="Ranije izmjene na ovoj stranici [h]" accesskey="h">Vidi povijest</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Pomagala"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Pomagala" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Pomagala </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Pomagala</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">premjesti</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">sakrij</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Više mogućnosti" > <div class="vector-menu-heading"> Radnje </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Srednji_vijek">Čitaj</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit" title="Uredite ovu stranicu [v]" accesskey="v">Uredi</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit" title="Uredite izvorni kôd ove stranice [e]" accesskey="e">Uredi kôd</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=history">Vidi povijest</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Razno </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:%C5%A0to_vodi_ovamo/Srednji_vijek" title="Popis svih stranica koje sadrže poveznice na ovu stranicu [j]" accesskey="j">Što vodi ovamo</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:Povezane_promjene/Srednji_vijek" rel="nofollow" title="Nedavne promjene na stranicama koje su povezane s navedenom stranicom [k]" accesskey="k">Povezane promjene</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedija:Upload" title="Postavi datoteke [u]" accesskey="u">Postavi datoteku</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Posebno:Posebne_stranice" title="Popis svih posebnih stranica [q]" accesskey="q">Posebne stranice</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&oldid=7041323" title="Trajna poveznica na ovu verziju stranice">Trajna poveznica</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=info" title="Više informacija o ovoj stranici">Podatci o stranici</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:Citiraj&page=Srednji_vijek&id=7041323&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacije o tome kako citirati ovu stranicu">Citiraj ovu stranicu</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:Skra%C4%87iva%C4%8D_adresa&url=https%3A%2F%2Fhr.wikipedia.org%2Fwiki%2FSrednji_vijek">Skraćeni URL</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:QrCode&url=https%3A%2F%2Fhr.wikipedia.org%2Fwiki%2FSrednji_vijek">Preuzmi QR kôd</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Ispis/izvoz </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:Zbirka&bookcmd=book_creator&referer=Srednji+vijek">Stvori knjigu</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Posebno:DownloadAsPdf&page=Srednji_vijek&action=show-download-screen">Preuzmi kao PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&printable=yes" title="Inačica za ispis ove stranice [p]" accesskey="p">Inačica za ispis</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Wikimedijini projekti </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Middle_Ages" hreflang="en">Zajednički poslužitelj</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q12554" title="Poveznica na stavku na projektu Wikipodatci [g]" accesskey="g">Stavka na Wikipodatcima</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Pomagala"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Izgled"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Izgled</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">premjesti</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">sakrij</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-članak_tjedna" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Wikipedija:%C4%8Clanak_tjedna" title="Ovo je članak tjedna  – 7. tjedan 2024. Kliknite ovdje za više informacija."><img alt="Ovo je članak tjedna  – 7. tjedan 2024. Kliknite ovdje za više informacija." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Symbol_future_class.svg/19px-Symbol_future_class.svg.png" decoding="async" width="19" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Symbol_future_class.svg/29px-Symbol_future_class.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Symbol_future_class.svg/39px-Symbol_future_class.svg.png 2x" data-file-width="180" data-file-height="185" /></a></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Izvor: Wikipedija</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="hr" dir="ltr"> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:JuengeresMathildenkreuz.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/350px-JuengeresMathildenkreuz.jpg" decoding="async" width="350" height="495" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/525px-JuengeresMathildenkreuz.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/JuengeresMathildenkreuz.jpg/700px-JuengeresMathildenkreuz.jpg 2x" data-file-width="1700" data-file-height="2403" /></a><figcaption><a href="/w/index.php?title=Matildin_kri%C5%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="Matildin križ (stranica ne postoji)">Matildin križ</a> izrađen za <a href="/w/index.php?title=Matilda_II._Essenska&action=edit&redlink=1" class="new" title="Matilda II. Essenska (stranica ne postoji)">Matildu II. Essensku</a> (973. – 1011.). Matilda je prikazana na koljenima pred <a href="/wiki/Djevica_Marija" class="mw-redirect" title="Djevica Marija">Djevicom</a> i <a href="/wiki/Dijete_Isus" title="Dijete Isus">djetetom</a> na ploči od <a href="/wiki/Emajl" title="Emajl">emajla</a>. Na križu, koji je vjerojatno bio izrađen u <a href="/wiki/K%C3%B6ln" title="Köln">Kölnu</a> ili <a href="/wiki/Essen" title="Essen">Essenu</a>, vidljivo je nekoliko srednjovjekovnih tehnika umjetničke izrade: <a href="/wiki/Lijevanje" title="Lijevanje">lijevanje</a> figurativnih kipova, <a href="/wiki/Filigran" title="Filigran">filigran</a>, <a href="/wiki/Emajl" title="Emajl">emajliranje</a>, <a href="/wiki/Poliranje" title="Poliranje">poliranje</a> i poliranje dragulja te ponovnu uporabu klasičnih <a href="/wiki/Kameja" title="Kameja">kameja</a> i <a href="/wiki/Rezbareni_dragulj" title="Rezbareni dragulj">rezbarenih dragulja</a>.</figcaption></figure> Srednji vijek razdoblje je u <a href="/wiki/Povijest_Europe" title="Povijest Europe">europskoj povijesti</a> koje je trajalo od <a href="/wiki/5._stolje%C4%87e" title="5. stoljeće">5.</a> do <a href="/wiki/15._stolje%C4%87e" title="15. stoljeće">15. stoljeća</a>. To je razdoblje počelo <a href="/wiki/Pad_Zapadnog_Rimskog_Carstva" title="Pad Zapadnog Rimskog Carstva">padom Zapadnoga Rimskog carstva</a> <a href="/wiki/476." title="476.">476.</a> i okončalo se <a href="/wiki/Renesansa" title="Renesansa">renesansom</a> i razdobljem <a href="/wiki/Velika_geografska_otkri%C4%87a" title="Velika geografska otkrića">velikih geografskih otkrića</a>, napose <a href="/wiki/Amerika" title="Amerika">Amerike</a> <a href="/wiki/1492." title="1492.">1492.</a> Srednji je vijek srednje razdoblje u klasičnoj podjeli povijesti zapadnoga svijeta, koja se dijeli na <a href="/wiki/Antika" title="Antika">stari</a>, srednji i <a href="/wiki/Novi_vijek" title="Novi vijek">novi vijek</a>. Samo srednjovjekovno razdoblje može se podijeliti na <a href="/wiki/Rani_srednji_vijek" class="mw-redirect" title="Rani srednji vijek">rani</a>, <a href="/w/index.php?title=Razvijeni_srednji_vijek&action=edit&redlink=1" class="new" title="Razvijeni srednji vijek (stranica ne postoji)">razvijeni</a> i <a href="/wiki/Kasni_srednji_vijek" class="mw-redirect" title="Kasni srednji vijek">kasni srednji vijek</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPower2006str._304-1">[1]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._236–237-2">[2]</a> <a href="/wiki/Depopulacija" title="Depopulacija">Depopulacija</a>, <a href="/w/index.php?title=Deurbanizacija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Deurbanizacija (stranica ne postoji)">deurbanizacija</a>, invazije i seobe naroda koje su počele tijekom <a href="/wiki/Kasna_antika" title="Kasna antika">kasne antike</a>, nastavile su se tijekom ranoga srednjeg vijeka. <a href="/wiki/Barbari" title="Barbari">Barbarski</a> osvajači, među kojima su dominirali razni <a href="/wiki/Germani" title="Germani">germanski narodi</a>, formirali su nova kraljevstva na ostacima Zapadnoga rimskog carstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHeather2006str._111-3">[3]</a> U 7. stoljeću <a href="/wiki/Sjeverna_Afrika" title="Sjeverna Afrika">sjeverna Afrika</a> i <a href="/wiki/Bliski_istok" title="Bliski istok">Bliski istok</a>, koji su nekad pripadali <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">Istočnome rimskom carstvu</a>, potpali su pod vlast <a href="/wiki/Kalifat" title="Kalifat">Kalifata</a>, islamske države.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._138–139-4">[4]</a> Premda su se u društvu i političkim strukturama dogodile značajne promjene, do potpunog raskida s <a href="/wiki/Antika" title="Antika">antikom</a> nije došlo. Na Istoku je preživjelo i kao važna sila opstalo <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">Bizantsko carstvo</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._391–393-5">[5]</a> Bizantsko kodificiranje rimskog prava, poznata kao <a href="/wiki/Corpus_Iuris_Civilis" title="Corpus Iuris Civilis">Justinijanov kodeks</a>, na Zapadu je ponovno otkrivena u sjevernoj Italiji 1070. godine i otad je imala velik utjecaj tijekom čitavoga srednjeg vijeka. Osnovani su samostani kao dio pokreta usmjerenog k <a href="/wiki/Pokr%C5%A1tavanje" title="Pokrštavanje">pokrštavanju</a> <a href="/wiki/Poganstvo" title="Poganstvo">poganske Europe</a>. <a href="/wiki/Franci" title="Franci">Franci</a> su pod <a href="/wiki/Karolinzi" title="Karolinzi">karolinškom dinastijom</a> nakratko uspostavili <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ko_Carstvo" title="Karolinško Carstvo">carstvo</a>, koje se krajem 8. i početkom 9. stoljeća prostiralo na veći dio zapadne Europe. No, to je carstvo kasnije podleglo pritiscima unutarnjih građanskih ratova i vanjskih invazija: <a href="/wiki/Vikinzi" title="Vikinzi">Vikinzi</a> su napadali sa sjevera, <a href="/wiki/Ma%C4%91ari" title="Mađari">Mađari</a> s istoka, a <a href="/wiki/Saraceni" title="Saraceni">Saraceni</a> s juga. Tijekom razvijenoga srednjeg vijeka, koji je počeo nakon 1000. godine, europsko se stanovništvo znatno uvećalo, jer su tehnološki i poljoprivredni izumi omogućili povećanje proizvodnje i procvat trgovine, a promjena klime <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovno_toplo_razdoblje&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovno toplo razdoblje (stranica ne postoji)">srednjovjekovnoga toplog razdoblja</a> omogućila je povećanje prinosa usjeva. <a href="/wiki/Kmetstvo" title="Kmetstvo">Kmetstvo</a> tj. sustav seljaka organiziranih u selo koje <a href="/wiki/Plemstvo" title="Plemstvo">plemstvu</a> duguje najam i naturalni rad te <a href="/wiki/Feudalizam" title="Feudalizam">feudalizam</a> tj. politički sustav u kojemu <a href="/wiki/Vitez_(naslov)" title="Vitez (naslov)">vitezovi</a> i niže plemstvo duguju vojnu službu svojim gospodarima u zamjenu za pravo zakupa zemljišta i <a href="/w/index.php?title=Plemi%C4%87ka_ku%C4%87a&action=edit&redlink=1" class="new" title="Plemićka kuća (stranica ne postoji)">plemićkih kuća</a>, predstavljali su dvije temeljne vrste društvena ustrojstva u razvijenome srednjem vijeku. <a href="/wiki/Kri%C5%BEarski_ratovi" title="Križarski ratovi">Križari</a>, prvi put spomenuti 1095. godine, označili su prve pokušaje zapadnoeuropskih kršćana da od <a href="/wiki/Musliman" title="Musliman">muslimana</a> vojnim putem vrate kontrolu nad bliskoistočnom <a href="/wiki/Sveta_Zemlja" title="Sveta Zemlja">Svetom zemljom</a>. Kraljevi su postali poglavari <a href="/wiki/Centralizacija" title="Centralizacija">centraliziranih država</a> i utjecali na smanjenje kriminala i nasilja, ali i na sve veće udaljavanje od jedinstvenog <a href="/wiki/Kr%C5%A1%C4%87anstvo" title="Kršćanstvo">kršćanstva</a>. Teologija <a href="/wiki/Toma_Akvinski" title="Toma Akvinski">Tome Akvinskog</a>, slike <a href="/wiki/Giotto_di_Bondone" title="Giotto di Bondone">Giotta iz Bondone</a>, pjesništvo <a href="/wiki/Dante_Alighieri" title="Dante Alighieri">Dantea Alighierija</a> i <a href="/wiki/Geoffrey_Chaucer" title="Geoffrey Chaucer">Geoffreya Chaucera</a>, putovanja <a href="/wiki/Marko_Polo" title="Marko Polo">Marka Pola</a> i arhitektura <a href="/wiki/Goti%C4%8Dka_arhitektura" title="Gotička arhitektura">gotičkih</a> katedrala, poput <a href="/wiki/Katedrala_Notre-Dame_u_Chartresu" title="Katedrala Notre-Dame u Chartresu">Chartresa</a>, primjeri su izvanrednih dostignuća razdoblja razvijenoga srednjeg vijeka. Kasni srednji vijek obilježile su teškoće i nesreće, među kojima su bili glad, kuga i ratovi, što je sve utjecalo na značajno smanjenje broja stanovnika <a href="/wiki/Zapadna_Europa" title="Zapadna Europa">Zapadne Europe</a>; između 1347. i 1350. <a href="/wiki/Doba_kuge" title="Doba kuge">crna smrt</a> odnijela je živote oko jedne trećine Europljana. Crkveni sukobi, <a href="/wiki/Krivovjerje" title="Krivovjerje">hereze</a> i <a href="/wiki/Zapadni_raskol" title="Zapadni raskol">raskol</a> unutar <a href="/wiki/Kr%C5%A1%C4%87anska_Crkva" title="Kršćanska Crkva">kršćanske Crkve</a> odvijali su se usporedo s ratovima između različitih država, građanskim sukobima i <a href="/wiki/Selja%C4%8Dke_bune" title="Seljačke bune">pobunama seljaka</a>. Napredak na području kulture i tehnologije transformirao je europsko društvo i označio kraj srednjeg vijeka i početak <a href="/wiki/Novi_vijek" title="Novi vijek">ranog novog vijeka</a>. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Terminologija_i_periodizacija">Terminologija i periodizacija</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=1" title="Uredi odlomak: Terminologija i periodizacija" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=1" title="Uredi kôd odjeljka Terminologija i periodizacija">uredi kôd</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Europe_1000.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Europe_1000.jpg/350px-Europe_1000.jpg" decoding="async" width="350" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Europe_1000.jpg/525px-Europe_1000.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Europe_1000.jpg/700px-Europe_1000.jpg 2x" data-file-width="1932" data-file-height="1544" /></a><figcaption>Zemljovid Europe oko 1000. godine.</figcaption></figure> Srednji je vijek, uz <a href="/wiki/Stari_vijek" title="Stari vijek">stari</a> i <a href="/wiki/Novi_vijek" title="Novi vijek">novi vijek</a>, jedno od tri glavna razdoblja u <a href="/wiki/Povijest_Europe" title="Povijest Europe">povijesti Europe</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPower2006str._304-1">[1]</a> Srednjovjekovni su autori cijelu povijest dijelili na razdoblja kao što su "<a href="/wiki/Sedam_razdoblja_svijeta" class="mw-redirect" title="Sedam razdoblja svijeta">sedam razdoblja svijeta</a>" ili "<a href="/w/index.php?title=%C4%8Cetiri_kraljevstva_Danijela&action=edit&redlink=1" class="new" title="Četiri kraljevstva Danijela (stranica ne postoji)">četiri carstva</a>" smatrajući pritom da sami žive u vremenu koje prethodi samome kraju svijeta.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._236‒237-6">[6]</a> Svoje vlastito vrijeme nazivali su "modernim".<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._x-7">[7]</a> Humanistički pjesnik <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Francesco Petrarca</a> u četvrtom je desetljeću 14. stoljeća pretkršćansko razdoblje nazvao "starim" vremenima (antiqua), a kršćansko razdoblje "novim" vremenima (nova).<a href="#cite_note-idea-8">[8]</a> <a href="/w/index.php?title=Leonardo_Bruni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Leonardo Bruni (stranica ne postoji)">Leonardo Bruni</a> prvi je povjesničar koji je u svojoj Povijesti firentinskog naroda iz 1442. godine upotrijebio trodijelnu razdiobu povijesti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHankins2001str._xvii-9">[9]</a> Bruni i kasniji povjesničari smatrali su da se <a href="/wiki/Italija" title="Italija">Italija</a> oporavila nakon Petrarcina vremena te su Petrarcinim vremenskim odsječcima dodali i treći. Pojam "srednji vijek" prvi se put pojavljuje 1469. u latinskom obliku media tempestas, odnosno "srednje doba".<a href="#cite_note-FOOTNOTEMiglio2006str._112-10">[10]</a> Prvobitno je postojalo više inačica ovoga pojma kao što su nazivi medium aevum ("srednji vijek"), koji je prvi put zabilježen 1604. godine,<a href="#cite_note-FOOTNOTEAlbrow1997str._205-11">[11]</a> i media saecula ("srednja stoljeća"), koji je zabilježen 1625. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMurray2004str._4-12">[12]</a> Današnji znanstveni termini "medievalan", "medievistika" i "medievalistika" potječu od izraza medium aevum.<a href="#cite_note-13">[13]</a> Trodijelna se periodizacija ustalila kao standard nakon što je njemački povjesničar <a href="/w/index.php?title=Christoph_Cellarius&action=edit&redlink=1" class="new" title="Christoph Cellarius (stranica ne postoji)">Christoph Cellarius</a> (1638. – 1707.) podijelio povijest na tri razdoblja: stari vijek, srednji vijek i novi vijek ili moderno doba.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMurray2004str._4-12">[12]</a> Za početak srednjega vijeka obično se uzima <a href="/wiki/Pad_Zapadnog_Rimskog_Carstva" title="Pad Zapadnog Rimskog Carstva">pad Zapadnoga Rimskog Carstva</a> 476. godine,<a href="#cite_note-14">[14]</a> što je prvi put učinio Bruni.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHankins2001str._xvii-9">[9]</a> Za kraj srednjega vijeka često se uzima 1500. godina,<a href="#cite_note-15">[15]</a> no o ovome ne postoji opća suglasnost. Ovisno o kontekstu, za datumski kraj srednjega vijeka ponekad se uzimaju značajni događaji kao što su prvo putovanje <a href="/wiki/Kristofor_Kolumbo" title="Kristofor Kolumbo">Kristofora Kolumba</a> 1492, <a href="/wiki/Pad_Carigrada_1453." title="Pad Carigrada 1453.">pad Carigrada</a> pod tursku vlast 1453. ili <a href="/wiki/Reformacija" title="Reformacija">protestantska reformacija</a> 1517. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._291‒293-16">[16]</a> Engleski povjesničari <a href="/wiki/Bitka_na_Bosworthskom_polju" title="Bitka na Bosworthskom polju">bitku na Bosworthskom polju</a> 1485. često smatraju događajem koji označuje kraj srednjovjekovnog razdoblja.<a href="#cite_note-17">[17]</a> U španjolskoj historiografiji za kraj srednjega vijeka često se uzimaju smrt kralja <a href="/wiki/Ferdinand_II._Aragonski" title="Ferdinand II. Aragonski">Ferdinanda II. Aragonskog</a> 1516., smrt kraljice <a href="/wiki/Izabela_I._Kastiljska" title="Izabela I. Kastiljska">Izabele I. Kastiljske</a> 1504. ili <a href="/w/index.php?title=Osvajanje_Grenade&action=edit&redlink=1" class="new" title="Osvajanje Grenade (stranica ne postoji)">osvajanje Grenade</a> 1492. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKamen2005str._29-18">[18]</a> Povjesničari iz <a href="/wiki/Romanski_jezici" title="Romanski jezici">romanskih</a> zemalja obično dijele srednji vijek na dva razdoblja: raniji "visoki" i kasnji "niski" srednji vijek. Anglofoni povjesničari pak slijede svoje njemačke kolege i srednji vijek obično dijele na tri razdoblja: rani, razvijeni i kasni srednji vijek.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPower2006str._304-1">[1]</a> U 19. stoljeću čitav se srednji vijek često nazivao "<a href="/wiki/Mra%C4%8Dno_doba" class="mw-disambig" title="Mračno doba">mračnim dobom</a>",<a href="#cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._226-19">[19]</a><a href="#cite_note-20">[n 1]</a> no s usvajanjem trodijelne razdiobe srednjega vijeka uporaba tog pojma počela se među povjesničarima ograničavati samo na razdoblje ranoga srednjeg vijeka.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._236‒237-6">[6]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kasno_Rimsko_Carstvo">Kasno Rimsko Carstvo</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=2" title="Uredi odlomak: Kasno Rimsko Carstvo" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=2" title="Uredi kôd odjeljka Kasno Rimsko Carstvo">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7016135">.mw-parser-output .hatnote{font-style:italic}.mw-parser-output div.hatnote{padding-left:1.6em;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .hatnote i{font-style:normal}.mw-parser-output .hatnote+link+.hatnote{margin-top:-0.5em}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .hatnote{display:none!important}}</style><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Kasna_antika" title="Kasna antika">Kasna antika</a>, <a href="/wiki/Rimsko_Carstvo" title="Rimsko Carstvo">Rimsko Carstvo</a>, i <a href="/wiki/Pad_Zapadnog_Rimskog_Carstva" title="Pad Zapadnog Rimskog Carstva">Pad Zapadnog Rimskog Carstva</a></div></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg/270px-Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg" decoding="async" width="270" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg/405px-Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg/540px-Venice_%E2%80%93_The_Tetrarchs_04.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Kasnorimski kip <a href="/wiki/%C4%8Cetiri_tetrarha" title="Četiri tetrarha">s prikazom četvorice tetrarha</a> koji se danas čuva u <a href="/wiki/Venecija" title="Venecija">Veneciji</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMommsenGardnerDe_la_Croix1986str._242-21">[20]</a></figcaption></figure> <a href="/wiki/Rimsko_Carstvo" title="Rimsko Carstvo">Rimsko Carstvo</a> doseglo je svoju najširu teritorijalnu rasprostranjenost tijekom 2. stoljeća, a u iduća dva stoljeća rimska kontrola nad dalekim pograničnim oblastima postupno je slabila.<a href="#cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._391‒393-22">[21]</a> Gospodarski problemi među kojima <a href="/wiki/Inflacija" title="Inflacija">inflacija</a>, te vanjski pritisci na granice carstva zajedno su prouzročili <a href="/wiki/Kriza_3._stolje%C4%87a" title="Kriza 3. stoljeća">političku nestabilnost</a>, tijekom koje su se carevi i uzurpatori neprestance smjenjivali na prijestolju.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._3‒5-23">[22]</a> Vojni izdaci stalno su se povećavali tijekom 3. stoljeća, poglavito zbog <a href="/wiki/Rimsko-perzijski_ratovi" title="Rimsko-perzijski ratovi">rata</a> sa <a href="/wiki/Sasanidsko_Perzijsko_Carstvo" title="Sasanidsko Perzijsko Carstvo">sasanidskom Perzijom</a>, koji je ponovo pokrenut polovicom 3. stoljeća.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHeather2006str._111-3">[3]</a> Veličina vojske se udvostručila, a <a href="/wiki/Konjica" title="Konjica">konjica</a> i manje jedinice zamijenile su <a href="/wiki/Legija" title="Legija">legiju</a> kao glavnu taktičku jedinicu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._24‒25-24">[23]</a> Veći troškovi iziskivali su povećanje poreza što što je pak vodilo smanjenju <a href="/wiki/Kurijali" title="Kurijali">kurijalne</a> klase, odnosno klase zemljoposjednika koji su ulazili u lokalna gradska vijeća (<a href="/wiki/Kurija" class="mw-disambig" title="Kurija">kurije</a>), kao i smanjenju broja pripadnika te elite koji su bili spremni podnijeti teret koji je sa sobom nosilo vršenje službenih dužnosti u njihovom gradu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHeather2006str._111-3">[3]</a> Carskoj je birokraciji bilo potrebno sve više službenika da se staraju o potrebama vojske, zbog čega su se civili žalili da u Carstvu ima više sakupljača poreza nego poreznih obveznika.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._24‒25-24">[23]</a> Car <a href="/wiki/Dioklecijan" title="Dioklecijan">Dioklecijan</a> (vladao 284. ‒ 305.) podijelio je 286. godine Carstvo na <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">istočni</a> i <a href="/wiki/Zapadno_Rimsko_Carstvo" title="Zapadno Rimsko Carstvo">zapadni dio</a>, od kojih je svaki imao posebnu upravu; međutim, ni stanovnici ni vladari nisu zapravo svoje carstvo držali podijeljenim, pošto su zakonske i upravne odluke donesene u jednome dijelu smatrane važećima i u drugome dijelu.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._9-25">[24]</a> Tajsustav u kojem su u konačnici postojala dva starija cara (augusta) i dva mlađa cezara poznat je kao <a href="/wiki/Tetrarhija" title="Tetrarhija">tetrarhija</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._9-25">[24]</a> Godine 300., nakon još jednog građanskog rata, <a href="/wiki/Konstantin_I._Veliki" title="Konstantin I. Veliki">Konstantin Veliki</a> (vl. 306. ‒ 337.) učinio je drevni grad Bizant carskom prijestolnicom na istoku i nazvao ga <a href="/wiki/Konstantinopol" title="Konstantinopol">Konstantinopolom</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._24-26">[25]</a> Dioklecijan je osnažio carsku birokraciju, reformirao porezni sustav i ojačao vojsku, što je sve kupilo carstvu dodatno vrijeme, ali nije riješilo osnovne probleme s kojima se ono suočavalo, a među kojima su bili i prekomjerni porezi, opadanje prirodnog prirasta te vanjski pritisci na granicama carstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._405–406-27">[26]</a> Građanski ratovi, koji su gotovo po pravilu izbijali između dvojice suprotstavljenih careva polovinom 4. stoljeća, odvlačili su vojnike od granica carstva i olakšavali upade <a href="/wiki/Barbari" title="Barbari">barbara</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._31‒33-28">[27]</a> Tijekom 4. stoljeća rimsko je društvo poprimilo novi oblik koji se razlikuje od ranijeg <a href="/w/index.php?title=Rimska_kultura&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rimska kultura (stranica ne postoji)">klasičnog razdoblja</a> i u kojem se procjep između bogatih i siromašnih sve više širi, a manji gradovi sve više gube na vitalnosti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._34-29">[28]</a> Još jedna važna promjena jest proces <a href="/wiki/Pokr%C5%A1tavanje" title="Pokrštavanje">kristijanizacije</a>, tj. prelaska carstva na <a href="/wiki/Kr%C5%A1%C4%87anstvo" title="Kršćanstvo">kršćanstvo</a>, koji je trajao od 2. do 5. stoljeća.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._65‒86-30">[29]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._82‒94-31">[30]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Europe_map_450.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Europe_map_450.PNG/280px-Europe_map_450.PNG" decoding="async" width="280" height="203" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Europe_map_450.PNG/420px-Europe_map_450.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Europe_map_450.PNG/560px-Europe_map_450.PNG 2x" data-file-width="800" data-file-height="580" /></a><figcaption>Europa oko 450. godine.</figcaption></figure> Godine 376. <a href="/wiki/Isto%C4%8Dni_Goti" title="Istočni Goti">Ostrogoti</a> su bježeći od <a href="/wiki/Huni" title="Huni">Huna</a> dobili dopuštenje od cara <a href="/wiki/Valens" title="Valens">Valensa</a> (vl. 364. – 378.) da se nasele u <a href="/wiki/Rimska_provincija" title="Rimska provincija">rimskoj provinciji</a> <a href="/wiki/Tracija_(rimska_provincija)" title="Tracija (rimska provincija)">Traciji</a> na <a href="/wiki/Balkanski_poluotok" title="Balkanski poluotok">Balkanskom poluotoku</a>. To naseljavanje nije prošlo bez poteškoća, a kad su rimski dužnosnici dodatno pogoršali situaciju, Ostrogoti su počeli pljačkati i pustošiti rimske oblasti.<a href="#cite_note-33">[n 2]</a> Valens je nastojeći ugušiti nemire poginuo u borbi s Ostrogotima u <a href="/wiki/Bitka_kod_Hadrijanopola" title="Bitka kod Hadrijanopola">bitci kod Hadrijanopola</a> 9. kolovoza 378. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._47‒49-34">[32]</a> Osim prijetnji koje su dolazile od takvih plemenskih saveza sa sjevera, probleme su uzrokovale u unutarnje podjele, osobito podjele unutar <a href="/wiki/Kr%C5%A1%C4%87anska_Crkva" title="Kršćanska Crkva">kršćanske Crkve</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._56‒59-35">[33]</a> Godine 400. <a href="/wiki/Zapadni_Goti" title="Zapadni Goti">Vizigoti</a> su provalili u Zapadno Rimsko Carstvo i premda su nakratko bili odbijeni s Apeninskog poluotoka u konačnici su <a href="/w/index.php?title=Plja%C4%8Dka_Rima_(410)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pljačka Rima (410) (stranica ne postoji)">poharali Rim 410.. godine</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._80‒83-36">[34]</a> Potom su <a href="/wiki/Alani" title="Alani">Alani</a>, <a href="/wiki/Vandali" title="Vandali">Vandali</a> i <a href="/wiki/Svevi" title="Svevi">Svevi</a> 406. prešli u <a href="/wiki/Galija_(rimska_provincija)" title="Galija (rimska provincija)">Galiju</a>, proširili se njome tijekom iduće tri godine i 409. preko <a href="/wiki/Pirineji" class="mw-redirect" title="Pirineji">Pirineja</a> ušli u <a href="/wiki/Hispanija" title="Hispanija">Hispaniju</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._59‒60-37">[35]</a> Počela je <a href="/wiki/Seoba_naroda" title="Seoba naroda">velika seoba naroda</a> u kojoj su se različiti narodi, isprva većinom <a href="/wiki/Germani" title="Germani">germanski</a>, kretali Europom. <a href="/wiki/Franci" title="Franci">Franci</a>, <a href="/wiki/Alemani" title="Alemani">Alemani</a> i <a href="/wiki/Burgundi" title="Burgundi">Burgundi</a> smjestili su se u sjevernoj Galiji, dok su se <a href="/wiki/Angli" title="Angli">Angli</a>, <a href="/wiki/Sasi" title="Sasi">Sasi</a> i <a href="/wiki/Juti_(Germani)" title="Juti (Germani)">Juti</a> <a href="/wiki/Anglosasko_naseljavanje_Britanije" title="Anglosasko naseljavanje Britanije">naselili u Britaniji</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._417-38">[36]</a> Tridesetih godina 5. stoljeća <a href="/wiki/Huni" title="Huni">Huni</a> su napali carstvo; njihov vođa, <a href="/wiki/Atila" title="Atila">Atila</a> (vl. 434. – 453.) predvodio je napade na Balkanski poluotok 442. i 447, na Galiju 451. i na Italiju 452. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._67‒68-39">[37]</a> Hunska prijetnja nije nestala sve do Atiline smrti 453., kad se njegov hunski plemenski savez raspao.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._117‒118-40">[38]</a> Ove plemenske navale u potpunosti su promijenile političku i demografsku prirodu onoga što je ranije činilo Zapadno Rimsko Carstvo.<a href="#cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._417-38">[36]</a> Do kraja 5. stoljeća zapadni dio Carstva podijeljen je na manje političke jedinice kojima su vladala plemena koja su podrla u ta područja početkom stoljeća.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._79-41">[39]</a> Svrgavanje posljednjeg rimskog cara na zapadu <a href="/wiki/Romul_Augustul" title="Romul Augustul">Romula Augustula</a> 476. godine tradicionalno se smatra slomom Zapadnog Rimskog Carstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._86-42">[40]</a><a href="#cite_note-43">[n 3]</a> Istočno Rimsko Carstvo, koje se nakon pada Zapadnog Carstva često naziva <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">Bizantskim Barstvom</a>, nije bilo sposobno uspostaviti svoju kontrolu nad izgubljenim područjima na zapadu. <a href="/wiki/Dodatak:Popis_bizantskih_careva" title="Dodatak:Popis bizantskih careva">Bizantski carevi</a> i dalje su pretendirali na zapadna područja, no nijedan od novih kraljeva na zapadu nije se usudio uzdignuti se na položaj cara. Bizantska kontrola nad većim dijelom zapadnih teritorija nije se mogla održati, a <a href="/wiki/Justinijan_I._Veliki" title="Justinijan I. Veliki">Justinijanova</a> ponovna invazija <a href="/wiki/Apeninski_poluotok" title="Apeninski poluotok">Apeninskog poluotoka</a> i nekih sredozemnih područja predstavljalo je jedinu i samo privremenu iznimku.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._116‒134-44">[41]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Rani_srednji_vijek">Rani srednji vijek</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=3" title="Uredi odlomak: Rani srednji vijek" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=3" title="Uredi kôd odjeljka Rani srednji vijek">uredi kôd</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nove_države_i_društva">Nove države i društva</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=4" title="Uredi odlomak: Nove države i društva" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=4" title="Uredi kôd odjeljka Nove države i društva">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Seoba_naroda" title="Seoba naroda">Seoba naroda</a> i <a href="/wiki/Pad_Zapadnog_Rimskog_Carstva" title="Pad Zapadnog Rimskog Carstva">Pad Zapadnog Rimskog Carstva</a></div></div> Politička struktura Zapadne Europe drastično se promijenila s <a href="/wiki/Pad_Zapadnog_Rimskog_Carstva" title="Pad Zapadnog Rimskog Carstva">padom Zapadnog Rimskog Carstva</a>. Premda se kretanja narodâ u ovom razdoblju obično opisuju kao "invazije", tu se nije radilo samo o vojnim ekspedicijama, već o migracijama cijelih naroda i njihovom naseljavanju na teritoriju Carstva. Tim je kretanjima na ruku išlo odbijanje pripadnika zapadnorimske elite da pružaju materijalnu potporu vojsci i plaćaju poreze, kojima bi se mogli platiti troškovi vojnog otpora seobi naroda.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._122‒124-45">[42]</a> Carevi 5. stoljeća često su bili pod kontrolom moćnih vojnih zapovjednika kakvi su bili <a href="/wiki/Stilihon" title="Stilihon">Stilihon</a> (umro 408.), <a href="/w/index.php?title=Aspar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aspar (stranica ne postoji)">Aspar</a> (umro 471.) i <a href="/wiki/Gundobad" title="Gundobad">Gundobad</a> (umro 516.), koji su djelomično ili u cijelosti bili nerimskog podrijetla. Kad se niz zapadnorimskih careva završio, tog su podrijetla bili i mnogi kraljevi koji su ih zamijenili. Nisu bili rijetki brakovi između novih kraljeva i članica rimske elite.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._95‒98-46">[43]</a> To je dovelo do miješanja elemenata rimske kulture s običajima pridošlih plemena, primjerice osnivanja narodnih skupština na kojima su muški članovi plemena uživali veću političku ulogu nego što je to bio slučaj s građanima rimske države.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._100‒101-47">[44]</a> Ostaci materijalne kulture koje su za sobom ostavili Rimljani i barbari često su međusobno slični, a plemenske rukotvorine često su izrađivane po rimskim uzorima.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._100-48">[45]</a> Na rimskoj kulturnoj tradiciji temelji se i veći dio intelektualne i pisane kulture novih kraljevina.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._96‒97-49">[46]</a> Jedna važna razlika bila je ta što su novi politički entiteti postupno izgubili porezne prihode. Mnogi od tih entiteta nisu više svoju vojsku uzdržavali putem poreznih prihoda nego su joj dodjeljivali zemljišne posjede ili <a href="/wiki/Feud" title="Feud">lena</a>. To znači da se osjećala manja potreba za velikim poreznim prihodima što je dovelo do raspada rimskog poreznog sustava.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._102‒103-50">[47]</a> Često su izbijali ratovi unutar kraljevstava i između njih. <a href="/wiki/Ropstvo_u_starom_Rimu" title="Ropstvo u starom Rimu">Ropstva</a> je nestalo, između ostalog i zato što su presušili izvori robova, a cijelo je društvo postalo više ruralno.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._86‒91-51">[48]</a><a href="#cite_note-53">[n 4]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg/220px-Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg/330px-Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/54/Theoderic_Quarter_Siliqua_80000847.jpg 2x" data-file-width="404" data-file-height="202" /></a><figcaption><a href="/wiki/Teodorik_I." title="Teodorik I.">Teodorikov</a> novčić</figcaption></figure> Između 5. i 8. stoljeća novi narodi i moćni pojedinci ispunili su prazninu koju je u politici ostavio nestanak središnje rimske uprave.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._96‒97-49">[46]</a> <a href="/wiki/Isto%C4%8Dni_Goti" title="Istočni Goti">Ostrogoti</a> su se naselili u <a href="/wiki/Italija_(rimska_provincija)" title="Italija (rimska provincija)">Italiji</a> krajem 5. stoljeća i pod <a href="/wiki/Teodorik_I." title="Teodorik I.">Teodorikom</a> (umro 526.) uspostavili <a href="/wiki/Ostrogotsko_Kraljevstvo" title="Ostrogotsko Kraljevstvo">kraljevstvo</a> za koje je bila karakteristična međusobna suradnja romanskog i ostrogotskog stanovništva, barem do posljednjih godina Teodorikove vladavine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._82‒85-54">[50]</a> <a href="/wiki/Burgundi" title="Burgundi">Burgundi</a> su naselili <a href="/wiki/Galija_(rimska_provincija)" title="Galija (rimska provincija)">Galiju</a> i nakon što su 436. <a href="/wiki/Huni" title="Huni">Huni</a> srušili njihovu prvu državu tijekom četrdesetih godina 5. stoljeća utemeljili su novo kraljevstvo. To se kraljestvo prostiralo na području između današnje <a href="/wiki/%C5%BDeneva" title="Ženeva">Ženeve</a> i <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyona</a> i krajem 5. i početkom 6. stoljeća razvilo se u moćno <a href="/wiki/Kraljevstvo_Burgunda" title="Kraljevstvo Burgunda">kraljevstvo</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._77‒78-55">[51]</a> U sjevernoj Galiji <a href="/wiki/Franci" title="Franci">Franci</a> i <a href="/wiki/Briti" title="Briti">Briti</a> uspostavili su svoje male državne entitete. Središte <a href="/wiki/Frana%C4%8Dka" title="Franačka">Franačke</a> nalazilo se u sjeveroističnoj Galiji, a prvi franački kralj o kome se išta zna bio je <a href="/w/index.php?title=Hilderik_I.&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hilderik I. (stranica ne postoji)">Hilderik I.</a> (umro 481.).<a href="#cite_note-57">[n 5]</a> Pod Hilderikovim sinom <a href="/wiki/Klodvig_I." title="Klodvig I.">Klovigom I.</a> (vl. 509. ‒ 511.) franačko se kraljevstvo proširilo i prešlo na kršćanstvo. Briti, podrijetlom iz <a href="/wiki/Britanija_(rimska_provincija)" title="Britanija (rimska provincija)">Britanije</a> nastanili su se u oblasti današnje <a href="/wiki/Bretanja_(francuska_regija)" title="Bretanja (francuska regija)">Bretanje</a>, koja je po njima i nazvana.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._78‒81-58">[53]</a> Svoja su kraljevstva utemeljili i <a href="/wiki/Vizigotsko_Kraljevstvo" title="Vizigotsko Kraljevstvo">Vizigoti u Hispaniji</a>, <a href="/wiki/Svevi" title="Svevi">Svevi</a> u sjeverozapadnoj Hispaniji te <a href="/wiki/Vandalsko_Kraljevstvo" title="Vandalsko Kraljevstvo">Vandali u sjevernoj Africi</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._77‒78-55">[51]</a> U 6. stoljeću <a href="/wiki/Langobardi" title="Langobardi">Langobardi</a> su se nastanili u sjevernoj Italiji, gdje su Ostrogotsko Kraljevstvo zamijenili <a href="/w/index.php?title=Langobardsko_Kraljevstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Langobardsko Kraljevstvo (stranica ne postoji)">skupinom grofovija</a> koje su povremeno birale jednoga zajedničkog kralja. Krajem 6. stoljeća tu je praksu već zamijenila stalna monarhija.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._196‒208-59">[54]</a> Seoba naroda dovela je u Europu nove etničke skupine, premda su neka područja pretrpjela veći, a neke manji upliv novih naroda. Primjerice, u Galiji su se pridošlice u većoj mjeri naselile u sjeveroistočnom dijelu, a u manjoj mjeri u jugozapadnome. <a href="/wiki/Slaveni" title="Slaveni">Slavenski narodi</a> nastanili su se u Središnjoj i Istočnoj Europi i na Balkanskom poluotoku. Naseljavanje su pratile i promjene u jeziku. Latinski su u zapadnom dijelu nekadašnjeg Rimskog Carstva postupno zamijenili jezici koju su izrasli iz <a href="/wiki/Latinski_jezik" title="Latinski jezik">latinskoga</a>, ali su se ipak od njega razlikovali i koje se skupno nazivaju <a href="/wiki/Romanski_jezici" title="Romanski jezici">romanskim jezicima</a>. Ove jezične promjene događale su se tijekom mnogih stoljeća. U <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">Bizantskom Carstvu</a> i dalje se govorio <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovni_gr%C4%8Dki_jezik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovni grčki jezik (stranica ne postoji)">grčki jezik</a>, no Slaveni su sa sobom u Istočnu Europu donijeli i <a href="/wiki/Slavenski_jezici" title="Slavenski jezici">slavenske jezike</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._235‒238-60">[55]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Opstanak_Bizanta">Opstanak Bizanta</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=5" title="Uredi odlomak: Opstanak Bizanta" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=5" title="Uredi kôd odjeljka Opstanak Bizanta">uredi kôd</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg/220px-Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg" decoding="async" width="220" height="162" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg/330px-Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg/440px-Meister_von_San_Vitale_in_Ravenna_003.jpg 2x" data-file-width="2024" data-file-height="1489" /></a><figcaption><a href="/wiki/Mozaik" title="Mozaik">Mozaik</a> s prikazom <a href="/wiki/Justinijan_I._Veliki" title="Justinijan I. Veliki">Justinijana</a> u pratnji biskupom <a href="/wiki/Ravenna" title="Ravenna">Ravenne</a>, tjelohraniteljima i dvorjanima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAdams2001str._158‒159-61">[56]</a></figcaption></figure> Dok su se na zapadu Europe stvarala nova kraljevstva, Istočno Rimsko Carstvo ostalo je netaknuto proživljavajući gospodarski oporavak koji je trajao sve do prvih desetljeća 7. stoljeća. U istočnom dijelu Carstva navale barbara nisu bile toliko brojne, a najviše ih je bilo prema <a href="/wiki/Balkanski_poluotok" title="Balkanski poluotok">Balkanskom poluotoku</a>. Mir sa starim neprijateljem <a href="/wiki/Rimsko_Carstvo" title="Rimsko Carstvo">Rima</a> <a href="/wiki/Sasanidsko_Perzijsko_Carstvo" title="Sasanidsko Perzijsko Carstvo">Perzijom</a> potrajao je veći dio 5. stoljeća. U istočnom su Carstvu sklopljene čvršće veze između države i kršćanske Crkve, pa su i rasprave o crkvenim doktrinama stekle važnost u političkom životu kakvu nisu imale u Zapadnoj Europi. U pravnoj sferi na istoku je izvršeno kodificiranje <a href="/wiki/Rimsko_pravo" title="Rimsko pravo">rimskog prava</a>, a prvo nastojanje u tom pravcu dovršeno je 438. godine u obliku <a href="/wiki/Teodozijev_zakonik" title="Teodozijev zakonik">Teodozijevog zakonika</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._81–83-62">[57]</a> Pod carem Justinijanom (vl. 527. – 565.)napisan je još jedan zakonik <a href="/wiki/Corpus_Iuris_Civilis" title="Corpus Iuris Civilis">Corpus iuris civilis</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._200–202-63">[58]</a> Justinijan je također dao sagraditi <a href="/wiki/Aja_Sofija" title="Aja Sofija">Svetu Sofiju</a> u <a href="/wiki/Carigrad" title="Carigrad">Carigradu</a> i preoteo je <a href="/wiki/Vandali" title="Vandali">Vandalima</a> Sjevernu Afriku, te <a href="/wiki/Isto%C4%8Dni_Goti" title="Istočni Goti">Ostrogotima</a> <a href="/wiki/Italija_(rimska_provincija)" title="Italija (rimska provincija)">Italiju</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._206–213-64">[59]</a> zahvaljujući svome vojnom zapovjedniku <a href="/wiki/Belizar" title="Belizar">Belizaru</a> (umro 565.).<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._126,_130-65">[60]</a> Do potpunog osvajanja Italije nije došlo, pošto je zbog izbijanja <a href="/wiki/Justinijanova_kuga" title="Justinijanova kuga">kuge 542.</a> Justinijan ostatak svoje vladavine posvetio više obrambenim mjerama nego daljim osvajanjima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._206–213-64">[59]</a> U trenutku careve smrti Bizantinci su pod svojom kontrolom držali <a href="/wiki/Ravenski_egzarhat" title="Ravenski egzarhat">većinu Italije</a>, Sjevernu Afriku i malo uporište u južnoj Španjolskoj. Povjesničari su kritizirali Justinijanova osvajanja držeći da su ona rastegnula Carstvo izvan obranjivih granica i omogućila <a href="/wiki/Arapska_osvajanja_na_kopnu" title="Arapska osvajanja na kopnu">muslimanska osvajanja</a>, no mnoge od teškoća s kojima su se suočili Justinijanovi nasljednici nisu bile posljedica samo visokih poreza kojima se moralo platiti njegove ratove, nego i samom prirodom Carstva koja je u svojoj biti bila civilna, što je otežavalo novačenje vojske.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._8–9-66">[61]</a> U Istočnome Rimskom Carstvu dodatne je teškoće Justinijanovim nasljednicima stvarao postupni priljev <a href="/wiki/Slaveni" title="Slaveni">Slavena</a> na <a href="/wiki/Balkanski_poluotok" title="Balkanski poluotok">Balkanski poluotok</a>. Njihov je dolazak u početku bio sporadičan, no do kraja petog desetljeća 6. stoljeća slavenska su se plemena već nalazila u <a href="/wiki/Tracija_(rimska_provincija)" title="Tracija (rimska provincija)">Traciji</a> i <a href="/wiki/Ilirik" title="Ilirik">Iliriku</a>, a 551. porazila su i jedan odred carske vojske kod <a href="/wiki/Edirne" title="Edirne">Hadrijanopola</a>. Tijekom 560-ih godina <a href="/wiki/Avari" title="Avari">Avari</a> su počeli nadirati iz svog sjedišta na sjevernoj obali <a href="/wiki/Dunav" title="Dunav">Dunava</a>, da bi do kraja 6. stoljeća postali glavnom silom u središnjoj Europi koja je bez poteškoća mogla prisiliti bizantskog cara da im plaća danak. Avari su sve do 796. godine ostali snaga s kojom se moralo računati.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._95–99-67">[62]</a> Do još jednog problema s kojim se Bizant morao suočiti došlo je zbog toga što se car <a href="/wiki/Mauricije" title="Mauricije">Mauricije</a> (vl. 585. – 602.) umiješao u perzijske prilike tako što je intervenirao u unutarnjoj borbi za perzijsko prijestolje. To je dovelo do kratkotrajnog razdoblja mira, no nakon zbacivanja Mauricija s vlasti, Perzijanci su <a href="/w/index.php?title=Bizantsko-sasanidski_rat_602._%E2%80%93_628.&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bizantsko-sasanidski rat 602. – 628. (stranica ne postoji)">napali Bizantsko carstvo</a> i tijekom vladavine cara <a href="/wiki/Heraklije" title="Heraklije">Heraklija</a> (vl. 610. – 641.) kontrolirali velike dijelove Carstva, uključujući <a href="/wiki/Egipat" title="Egipat">Egipat</a>, <a href="/wiki/Sirija" title="Sirija">Siriju</a> i <a href="/wiki/Anatolija" title="Anatolija">Malu Aziju</a>, sve dok Heraklije nije pokrenuo uspješni protunapad. Bizant je 628. godine sklopio s Perzijom mirovni ugovor i povratio sva svoja izgubljena područja. <a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._140–143-68">[63]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Zapadnoeuropsko_društvo">Zapadnoeuropsko društvo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=6" title="Uredi odlomak: Zapadnoeuropsko društvo" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=6" title="Uredi kôd odjeljka Zapadnoeuropsko društvo">uredi kôd</a>]</div> Od starih obitelji koje su pripadale rimskoj eliti na zapadu Europe neke su izumrle, jer su se više posvetile crkvenim nego svjetovnim poslovima. Vrijednosti koje se vezivale za <a href="/wiki/Rimska_knji%C5%BEevnost" title="Rimska književnost">antičku književnost</a> i obrazovanje uglavnom je nestalo i, premda je pismenost i dalje bila na cijeni, ona je smatrana prije praktičnom vještinom nego obilježjem pripadnosti eliti. U 4. stoljeću <a href="/wiki/Sveti_Jeronim" title="Sveti Jeronim">Hijeronim</a> (umro 420.) usnuo je san o tome kako ga je Bog prekorio zbog toga što više vremena provodi čitajući <a href="/wiki/Ciceron" title="Ciceron">Cicerona</a> nego <a href="/wiki/Biblija" title="Biblija">Bibliju</a>. U 6. stoljeću <a href="/wiki/Grgur_iz_Toursa" title="Grgur iz Toursa">Grgur iz Toursa</a> usnuo je sličan san, no on nije bio prekoren zbog čitanja Cicerona nego zbog toga što je učio <a href="/w/index.php?title=Stenografija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stenografija (stranica ne postoji)">brzopis</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._174–175-69">[64]</a> Do kraja 6. stoljeća ulogu temeljnog sredstva za naučavanje vjere u crkvi od pisanih knjiga preuzele su glazba i umjetnost.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._181-70">[65]</a> Intelektualna su nastojanja poglavito išla u pravcu podražavanja antičke naobrazbe, no stvorena su i neka izvorna djela, uključujući i ona koja su bila namijenjena usmenom izvođenju a koja su danas izgubljena. Tipični su za ovo razdoblje spisi <a href="/w/index.php?title=Sidonije_Apolinar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sidonije Apolinar (stranica ne postoji)">Sidonija Apolinara</a> (umro 489.), <a href="/wiki/Kasiodor" title="Kasiodor">Kasiodora</a> (umro oko 585.) i <a href="/wiki/Boetije" title="Boetije">Boetija</a> (umro oko 525.).<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._45–49-71">[66]</a> Do promjena je došlo i među laicima, pošto se plemićka kultura usredotočila na održavanje velikih gozbi u dvoranama a ne na književnu djelatnost. Bogati su nosili raskošnu odjeću ukrašenu draguljima i zlatom. Plemići i kraljevi uzdržavali su borce koji su stalno bili u njihovoj pratnji i predstavljali okosnicu vojske.<a href="#cite_note-73">[n 6]</a> Comitatus su činili mladići od kojih se očekivala potpuna odanost svojemu gospodaru. Ako bi poginuo njihov gospodar kome su bili prisegnuli na vjernost i od njih se samih očekivalo da se bore do smrti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGeary1988str._56–57-74">[68]</a> Obiteljske veze u okviru elite bile su važne, a na cijeni su bile vrijednosti kao što su odanost, hrabrost i čast. Te su veze u aristokratskom društvu često dovodile do zavada kakve su, primjerice, bile one o kojima priča Grgur Turski, a koje su niknule u <a href="/wiki/Merovinzi" title="Merovinzi">merovinškoj</a> Galiji. Čini se da su ti sukobi uglavnom završavali isplatom neke vrste obeštećenja.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._189–193-75">[69]</a> Žene su u životu aristokratskoga društva uglavnom sudjelovale kao žene i majke muškaraca, pri čemu je uloga vladareve majke bila osobito istaknuta u merovinškoj Galiji. U <a href="/wiki/Anglosasi" title="Anglosasi">anglosaskom</a> društvu nije bilo mnogo djece na prijestolju, pa je i uloga žene kao majke malodobnog vladara bila manja, no s druge strane izraženija je bila uloga <a href="/wiki/Opatica" class="mw-redirect" title="Opatica">opatica</a>. Čini se da su jedino u Italiji žene uvijek stajale pod zaštitom ili kontrolom nekog od svojih muških srodnika.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._195–199-76">[70]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg/220px-Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg" decoding="async" width="220" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg/330px-Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg/440px-Fr%C3%BChmittelalterliches_Dorf.jpg 2x" data-file-width="2751" data-file-height="1668" /></a><figcaption>Rekonstrukcija bavarskog sela u ranome srednjem vijeku.</figcaption></figure> O životu sela zna se znatno manje nego o plemićkom društvu. Većina podataka kojima povjesničari danas raspolažu potječe od <a href="/wiki/Arheologija" title="Arheologija">arheoloških</a> nalaza, pisanih izvora o seoskom životu gotovo da i nema prije 9. stoljeća. Većina opisa života nižih društvenih slojeva potječe iz zakonskih odredbi i od pisaca koji su sami pripadali višim staležima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._204-77">[71]</a> Oblici zemljoposjedništva nisu svugdje na zapadu bili istovjetni, primjerice u nekim su područjima prevlađivale sitne parcele, a u drugima su uobičajeni bili veliki zemljišni posjedi. Te su razlike uvjetovale razvoj vrlo raznolikih seoskih zajednica od kojih su nekima dominirali krupni zemljoposjednici iz redova aristokracije, dok su druge uživale značajan stupanj samostalnosti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._205–210-78">[72]</a> I vrsta seoskih naselja bilo je mnogo. Neki su seljaci živjeli u velikim naseljima u kojima je moglo biti i do 700 stanovnika. Drugi su, pak, živjeli u malim skupinama od nekoliko obitelji, a bilo je i onih koji su živjeli na izoliranim seoskim posjedima. U nekim se područjima preplitalo i dva ili više različitih obrazaca seoskih naselja.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._211–212-79">[73]</a> Za razliku od stanja u kasnorimskom razdoblju, sada nije postojala oštra zakonska razlika između položaja slobodnog seljaka i plemića, te se obitelj slobodnog seljaka mogla nadati tome da će putem vojničke službe tijekom nekoliko generacija dostići rang moćnog feudalca.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._215-80">[74]</a> Gradski život i kultura iz rimskog vremena pretrpjeli su značajne promjene tijekom ranog srednjeg vijeka. Premda je u italskim gradovima i dalje živjelo mnogo stanovnika, njihova se veličina ipak značajno smanjila. Stanovništvo Rima primjerice, u kojemu su nekad živjele stotine tisuća građana, smanjilo se do kraja 6. stoljeća na 30 000 ljudi. <a href="/wiki/Rimski_hram" title="Rimski hram">Rimski hramovi</a> pretvoreni su u kršćanske crkve, dok su gradske zidine ostale u uporabi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._8–9-66">[61]</a> Gradovi su se smanjili i u sjevernoj Europi, a gradske strukture i druge javne građevine rušene su da bi se dobio građevinski materijal. Osnnivanje novih kraljevstava često je dovodio do porasta gradova koji su bili odabrani za nove prijestolnice.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGiesGies1973str._3–4-81">[75]</a> Premda je još u antici <a href="/w/index.php?title=%C5%BDidovi_u_starom_Rimu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Židovi u starom Rimu (stranica ne postoji)">židovskih zajednica</a> bilo u mnogim rimskim gradovima, <a href="/wiki/%C5%BDidovi" title="Židovi">Židovi</a> su nakon kristijanizacije Carstva prolazili kroz razdoblja povremenih progona. Židove se službeno toleriralo, premda ih se nastojalo preobratiti na kršćanstvo, a povremeno ih se i ohrabrivalo da se nastane u novim područjima.<a href="#cite_note-FOOTNOTELyon1989str._191-82">[76]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Uspon_islama">Uspon islama</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=7" title="Uredi odlomak: Uspon islama" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=7" title="Uredi kôd odjeljka Uspon islama">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članak o temi: <a href="/wiki/Arapska_osvajanja_na_kopnu" title="Arapska osvajanja na kopnu">Arapska osvajanja na kopnu</a></div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Map_of_expansion_of_Caliphate.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Map_of_expansion_of_Caliphate.svg/290px-Map_of_expansion_of_Caliphate.svg.png" decoding="async" width="290" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Map_of_expansion_of_Caliphate.svg/435px-Map_of_expansion_of_Caliphate.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Map_of_expansion_of_Caliphate.svg/580px-Map_of_expansion_of_Caliphate.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="413" /></a><figcaption><a href="/wiki/Arapska_osvajanja_na_kopnu" title="Arapska osvajanja na kopnu">Arapska osvajanja</a>. Najtamnijom bojom označen je doseg osvajanja od 622. do 632, blijedo crvenom bojom označeno je širenje Arapa od 632. do 661., a najsvjetlijom njihovo širenje od 661. to 750.</figcaption></figure> Vjerski osjećaji u <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">Bizantskom carstvu</a> i Perziji nalazili su se u stanju previranja krajem 6. i početkom 7. stoljeća. <a href="/wiki/Judaizam" title="Judaizam">Judaizam</a> je bila religija koja je aktivno djelovala na preobraćanju i zna se za barem jednog <a href="/wiki/Arapi" title="Arapi">arapskog</a> vođu koji je i prešao na judaizam. <a href="/w/index.php?title=Du_Nuvas&action=edit&redlink=1" class="new" title="Du Nuvas (stranica ne postoji)">Du Nuvas</a> je bio vladar područja u današnjem <a href="/wiki/Jemen" title="Jemen">Jemenu</a> i prihvatio je judaizam 525. godine, a progon kršćana koji je zatim pokrenuo završio se tako što je <a href="/wiki/Kraljevstvo_Aksum" title="Kraljevstvo Aksum">Aksumsko kraljevstvo</a> s područja <a href="/w/index.php?title=Etiopija_(antika)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Etiopija (antika) (stranica ne postoji)">Etiopije</a> napalo i naposljetku zauzelo njegovu državu.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._138–139-4">[4]</a> Kršćanska poslanstva natjecala su se s perzijskim <a href="/wiki/Zoroastrizam" title="Zoroastrizam">zoroastrizmom</a> u nastojanju da pridobiju nove vjernike, osobito među stanovnicima <a href="/wiki/Arapski_poluotok" title="Arapski poluotok">Arapskog poluotoka</a>. Sve su se te religije našle u istom položaju kad je u Arabiji na povijesnu scenu stupio <a href="/wiki/Islam" title="Islam">islam</a> tijekom života proroka <a href="/wiki/Muhamed" title="Muhamed">Muhameda</a> (umro 632.).<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._143–145-83">[77]</a> Nakon njegove smrti muslimanski su borci zauzeli velike dijelove Bizantskog Carstva i Perzije, počevši od <a href="/w/index.php?title=Muslimansko_osvajanje_Sirije&action=edit&redlink=1" class="new" title="Muslimansko osvajanje Sirije (stranica ne postoji)">Sirije</a> 634. – 635. godine, preko <a href="/w/index.php?title=Muslimansko_osvajanje_Egipta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Muslimansko osvajanje Egipta (stranica ne postoji)">Egipta</a> 640. – 641., <a href="/wiki/Muslimansko_osvajanje_Perzije" title="Muslimansko osvajanje Perzije">Perzije</a> između 637. i 642. godine, sve do <a href="/w/index.php?title=Muslimansko_osvajanje_Sjeverne_Afrike&action=edit&redlink=1" class="new" title="Muslimansko osvajanje Sjeverne Afrike (stranica ne postoji)">Sjeverne Afrike</a> krajem 7. stoljeća i <a href="/w/index.php?title=Muslimansko_osvajanje_Pirinejskog_poluotoka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Muslimansko osvajanje Pirinejskog poluotoka (stranica ne postoji)">Pirinejskog poluotoka</a> 711. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._149–151-84">[78]</a> Do 711. godine muslimani su uspostavili kontrolu nad većim dijelom tog poluotoka, područje koje su nazvali <a href="/wiki/Al-Andalus" title="Al-Andalus">Al-Andalus</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEReilly1993str._52–53-85">[79]</a> Muslimanska su osvajanja svoj vrhunac dosegla polovinom 8. stoljeća. Nakon poraza muslimanske vojske kod <a href="/wiki/Bitka_kod_Poitiersa" title="Bitka kod Poitiersa">Poitiersa</a> 732. godine Franci su ponovo zauzeli južnu Francusku, no za zaustavljanje uspona islama u Europi najveće zasluge ima zbacivanje <a href="/wiki/Omejidski_Kalifat" title="Omejidski Kalifat">omejidske dinastije</a>, na čije je mjesto došla <a href="/wiki/Abasidski_Kalifat" title="Abasidski Kalifat">abasidska dinastija</a>. Abasidi su svoju prijestolnicu preselili u <a href="/wiki/Bagdad" title="Bagdad">Bagdad</a> i više su se bavili <a href="/wiki/Bliski_istok" title="Bliski istok">Bliskim istokom</a> nego Europom, te su izgubili kontrolu nad nekim dijelovima muslimanskih područja. Potomci Omejadâ vladali su Pirinejskim poluotokom, <a href="/w/index.php?title=Aglabidi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aglabidi (stranica ne postoji)">Aglabidi</a> su držali sjevernu Afriku, a <a href="/w/index.php?title=Tulunidi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tulunidi (stranica ne postoji)">Tulunidi</a> su zavladali Egiptom.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._15-86">[80]</a> Do polovice 8. stoljeća na Sredozemlju su nikli novi oblici trgovine, primjerice trgovina između Franaka i Arapa zamijenila je nekadašnje <a href="/w/index.php?title=Rimsko_gospodarstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rimsko gospodarstvo (stranica ne postoji)">rimske trgovačke obrasce</a>. Franci su izvozili drvnu građu, krzno, mačeve i robove, a od Arapa su uvozili svilu i druge tkanine te začine i plemenite metale.<a href="#cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._427–428-87">[81]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gospodarstvo">Gospodarstvo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=8" title="Uredi odlomak: Gospodarstvo" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=8" title="Uredi kôd odjeljka Gospodarstvo">uredi kôd</a>]</div> Seobe i ratovi prekinuli su u 4. i 5. stoljeću trgovačke putove u području <a href="/wiki/Sredozemlje" title="Sredozemlje">Sredozemlja</a>. Prekinut je dotok afričke robe u Europu, pa je ona prvo nestala u unutrašnjosti kontinenta, a 7. stoljeću mogla se naći tek u nekoliko gradova poput <a href="/wiki/Rim" title="Rim">Rima</a> i <a href="/wiki/Napulj" title="Napulj">Napulja</a>. Do kraja 7. stoljeća pod utjecajem muslimanskih osvajanja afričkih je proizvoda posve nestalo u Zapadnoj Europi. Tijekom ranog srednjeg vijeka u svim područjima koje su nekad činile Rimsko Carstvo pojavljuju se lokalni proizvodi kojima se nastoji zamijeniti robu koja je ranije stizala iz uvoza. To je bilo karakteristično osobito za područja koja nisu pripadala sredozemnom području, kao što su sjeverna Galija i Britanija. Proizvodi iz uvoza na koje se nalazi u arheološkim istraživanjima obično predstavljaju luksuznu robu. U sjevernoeuropskim područjima ne samo da su trgovinske mreže bile lokalnog karaktera, nego je i roba koja se prevozila bila vrlo jednostavna, s tek malo grnčarije i drugih složenih proizvoda. Na Sredozemlju je grnčarija i dalje bila dominantna i čini se da se nije proizvodila samo lokalno, nego da se njome i trgovalo putem mrežâ srednjeg dosega.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._218–219-88">[82]</a> Razne germanske države na Zapadu kovale su svoj <a href="/wiki/Novac" title="Novac">novac</a>, koji je reflektirao postojeće rimske i bizantske oblike. Zlatni se novac kovao sve do kraja 7. stoljeća, kad ga je zamijenio srebrni. Temeljni srebrni novac u Franačkoj bio je <a href="/w/index.php?title=Denarij&action=edit&redlink=1" class="new" title="Denarij (stranica ne postoji)">denarij</a> (denarius) ili <a href="/w/index.php?title=Denijer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Denijer (stranica ne postoji)">denijer</a> (denier), dok se anglosaska inačica zvala <a href="/wiki/Penny" title="Penny">peni</a> (penny). Iz tih su se područja denijer i peni u razdoblju između 700. i 1000. godine proširili po cijeloj Europi. Bakreni i brončani novac nije kovan, kao ni zlatni, osim u južnoj Europi. Ni srebrni novac nije kovan u različitim apoenima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGrierson1989str._97–98-89">[83]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Crkva_i_redovništvo">Crkva i redovništvo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=9" title="Uredi odlomak: Crkva i redovništvo" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=9" title="Uredi kôd odjeljka Crkva i redovništvo">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članak o temi: <a href="/wiki/Crkveni_raskol" title="Crkveni raskol">Crkveni raskol</a></div></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg/250px-Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg" decoding="async" width="250" height="302" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg/375px-Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg/500px-Gregory_I_-_Antiphonary_of_Hartker_of_Sankt_Gallen.jpg 2x" data-file-width="5272" data-file-height="6376" /></a><figcaption>Ilustracija <a href="/wiki/Grgur_I." title="Grgur I.">Grgura Velikog</a> iz 11. stoljeća na kojoj je papa prikazan kako diktira tekst svome tajniku.</figcaption></figure> Kršćanstvo je prije arapskih osvajanja predstavljalo jedan od najvećih faktora jedinstva između Istočne i Zapadne Europe, no osvajanje Sjeverne Afrike prekinulo je pomorske veze između ta dva područja. Između zapadne i bizantske crkve nastajale su sve veće razlike u jeziku, običajima i <a href="/wiki/Bogoslu%C5%BEje" title="Bogoslužje">bogoslužju</a>. U istočnoj se crkvi koristio grčki, a u zapadnoj latinski jezik. Pojavile su se teološke i političke razlike, a u prvoj polovici 8. stoljeća pitanja kao što su <a href="/wiki/Ikonoklazam" title="Ikonoklazam">ikonoklazam</a>, <a href="/w/index.php?title=Sve%C4%87eni%C4%8Dki_brak&action=edit&redlink=1" class="new" title="Svećenički brak (stranica ne postoji)">svećenički brak</a> i <a href="/w/index.php?title=Cezaropapizam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cezaropapizam (stranica ne postoji)">državna kontrola nad crkvom</a> postala su dominantna u tolikom stupnju da su kulturne i vjerske razlike prevladale nad sličnostima.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._218–233-90">[84]</a> Do formalnog raskola došlo je 1054. godine, kad su se <a href="/wiki/Papa" title="Papa">rimski papa</a> i <a href="/wiki/Carigradska_patrijarhija" class="mw-redirect" title="Carigradska patrijarhija">carigradski patrijarh</a> sukobili oko <a href="/w/index.php?title=Papinska_supremacija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Papinska supremacija (stranica ne postoji)">papinske supremacije</a> i kasnije <a href="/wiki/Ekskomunikacija" title="Ekskomunikacija">ekskomunicirali</a> jedan drugoga, što je dovelo do podjele kršćanske zajednice na dvije crkve: zapadna je grana postala <a href="/wiki/Katoli%C4%8Dka_Crkva" title="Katolička Crkva">rimokatolička crkva</a>, a istočna grana <a href="/wiki/Pravoslavna_crkva" title="Pravoslavna crkva">pravoslavna crkva</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._328–332-91">[85]</a> <a href="/wiki/Hijerarhija_Katoli%C4%8Dke_Crkve" title="Hijerarhija Katoličke Crkve">Crkvena struktura</a> kakva je postojala u Rimskome Carstvu preživjela je na Zapadu seobe naroda i barbarske navale u uglavnom netaknutu obliku, no papinstvo je nije osobito cijenilo i malo se zapadnih <a href="/wiki/Biskup" title="Biskup">biskupa</a> okretalo biskupu u Rima u potrazi za vjerskim ili političkim vodstvom. <a href="/w/index.php?title=Bizantsko_papinstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bizantsko papinstvo (stranica ne postoji)">Mnogi pape</a> prije 750. godine više su se bavili bizantskim prilikama i teološkim raspravama na kršćanskome Istoku. Sačuvana su mnogobrojna pisma <a href="/wiki/Grgur_I." title="Grgur I.">pape Grgura Velikog</a> (papa 590. – 604.) od kojih se najveći broj bavi prilikama u Italiji i Carigradu. Papa je značajniji utjecaj imao jedino u <a href="/wiki/Britanija_(rimska_provincija)" title="Britanija (rimska provincija)">Britaniji</a>, kamo je Grgur 597. godine poslao <a href="/w/index.php?title=Gregorijanska_misija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gregorijanska misija (stranica ne postoji)">poslanstvo</a> sa zadatkom da preobrati Anglosase u kršćanstvo.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._170–172-92">[86]</a> <a href="/w/index.php?title=Irsko-%C5%A1kotska_misija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Irsko-škotska misija (stranica ne postoji)">Irski misionari</a> bili su najaktivniji u Zapadnoj Europi u razdoblju između 5. i 7. stoljeća. Prvo su posjetili <a href="/wiki/Engleska" title="Engleska">Englesku</a> i <a href="/wiki/%C5%A0kotska" title="Škotska">Škotsku</a>, a zatim su prešli u kontinentalnu Europu. Pod vodstvom redovnika kao što su <a href="/wiki/Sveti_Kolumba" title="Sveti Kolumba">Kolumba</a> (umro 597.) i <a href="/wiki/Sveti_Kolumban" title="Sveti Kolumban">Kolumban</a> (umro 615.) osnivali su samostane, podučavali su latinski i grčki te pisali vjerska i svjetovna djela.<a href="#cite_note-FOOTNOTEColish1997str._62–63-93">[87]</a> U ranom srednjem vijeku došlo je do uspona <a href="/wiki/Crkveni_redovi" title="Crkveni redovi">redovništva</a> na Zapadu. Oblik europskog redovništva diktirale su tradicije i ideje koje su potekle od <a href="/w/index.php?title=Pustinjski_oci&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pustinjski oci (stranica ne postoji)">pustinjskih otaca</a> u <a href="/wiki/Egipat" title="Egipat">Egiptu</a> i <a href="/wiki/Sirija" title="Sirija">Siriji</a>. Većina europskih samostana usredotočila se na zajedničko iskustvo duhovnog života, a ta vrsta redovništva, koju je u 4. stoljeću razvio <a href="/wiki/Pahomije" title="Pahomije">Pahomije</a> (umro 348.), naziva se <a href="/wiki/Cenobiti" title="Cenobiti">cenobitskim</a>. Samostanski su se ideali proširili iz Egipta po Zapadnoj Europi tijekom 5. i 6. stoljeća putem <a href="/wiki/Hagiografija" title="Hagiografija">hagiografskih spisa</a>, kao što je Život Antonijev.<a href="#cite_note-FOOTNOTELawrence2001str._10–13-94">[88]</a> <a href="/wiki/Sveti_Benedikt_iz_Nursije" title="Sveti Benedikt iz Nursije">Benedikt iz Nursije</a> (umro 547.) napisao je u 6. stoljeću <a href="/w/index.php?title=Pravila_svetog_Benedikta&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pravila svetog Benedikta (stranica ne postoji)">benediktinska pravila</a> za samostane na Zapadu, gdje su popisane upravne i duhovne dužnosti zajednice redovnikâ na čijem se čelu nalazi jedan <a href="/wiki/Abba_(otac)" title="Abba (otac)">opat</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTELawrence2001str._18–24-95">[89]</a> <a href="/wiki/Redovnik" title="Redovnik">Redovnici</a> i samostani snažno su utjecali na vjerski i politički život u ranom srednjem vijeku, djelujući kao povjerenici moćnih zemljoposjedničkih obitelji, kao središta promidžbe i potpore vladara u novoosvojenim područjima, te kao polazne točke za misije i širenje kršćanstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._185–187-96">[90]</a> Samostani su bili glavna i nerijetko jedina središta naobrazbe i pismenosti u određenoom području. Mnogi od sačuvanih rukopisa <a href="/wiki/Klasi%C4%8Dna_filologija" title="Klasična filologija">antičke rimske književnosti</a> prepisani su u samostanima tijekom ranog srednjeg vijeka.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHamilton2003str._43–44-97">[91]</a> Redovnici su <a href="/wiki/Srednjovjekovna_knji%C5%BEevnost" title="Srednjovjekovna književnost">pisali i vlastita djela na latinskom jeziku</a>, koji su obrađivali povijesne, teološke i druge teme, primjerice <a href="/wiki/Beda_%C4%8Casni" title="Beda Časni">Beda Časni</a> (umro 735.) rodom iz sjeverne Engleske, koji je stvarao krajem 7. i početkom 8. stoljeća.<a href="#cite_note-FOOTNOTEColish1997str._64–65-98">[92]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Karolinška_Europa">Karolinška Europa</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=10" title="Uredi odlomak: Karolinška Europa" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=10" title="Uredi kôd odjeljka Karolinška Europa">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Frana%C4%8Dka" title="Franačka">Franačka</a> i <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ko_Carstvo" title="Karolinško Carstvo">Karolinško Carstvo</a></div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg/220px-Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg.png" decoding="async" width="220" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg/330px-Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg/440px-Frankish_Empire_481_to_814-sr.svg.png 2x" data-file-width="1735" data-file-height="1227" /></a><figcaption>Uspon Franačke od 481. do 814.</figcaption></figure> Franačko se kraljevstvo u sjevernoj <a href="/wiki/Galija_(rimska_provincija)" title="Galija (rimska provincija)">Galiji</a> tijekom 6. i 7. stoljeća podijelilo na <a href="/wiki/Austrazija" title="Austrazija">Austraziju</a>, <a href="/wiki/Neustrija" title="Neustrija">Neustriju</a> i <a href="/w/index.php?title=Burgundsko_kraljevstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Burgundsko kraljevstvo (stranica ne postoji)">Burgundiju</a>, u svakoj od kojih je vladala <a href="/wiki/Merovinzi" title="Merovinzi">merovinška</a> dinastija. Sedmo je stoljeće bilo nemirno razdoblje ratova između Austrazije i Nesturije.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._246–253-99">[93]</a> Te ratove iskoristio je <a href="/wiki/Pipin_I._Akvitanski" title="Pipin I. Akvitanski">Pipin</a> (umro 640.), <a href="/w/index.php?title=Majordom&action=edit&redlink=1" class="new" title="Majordom (stranica ne postoji)">majordom</a> austrazijski, koji je postao iznimno moćan na austrazijskom dvoru. Njegovi su potomci naslijedili tu dužnost i djelovali kao savjetnici i regenti. Jedan od njih, <a href="/wiki/Karlo_Martel" title="Karlo Martel">Karlo Martel</a> (umro 741.), pobijedio je u <a href="/wiki/Bitka_kod_Poitiersa" title="Bitka kod Poitiersa">bitci kod Poitiersa</a> 732. i tako zaustavio napredovanje muslimanske vojske preko <a href="/wiki/Pireneji" title="Pireneji">Pirineja</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._347–349-100">[94]</a><a href="#cite_note-102">[n 7]</a> Na Britanskom otočju razvilo se više manjih država među kojima su najvažnije bile kraljevine <a href="/wiki/Kraljevstvo_Northumbrija" title="Kraljevstvo Northumbrija">Nortumbrija</a>, <a href="/wiki/Kraljevstvo_Mercija" title="Kraljevstvo Mercija">Mercija</a>, <a href="/wiki/Kraljevstvo_Wessex" title="Kraljevstvo Wessex">Wessex</a> i <a href="/wiki/Kraljevstvo_Isto%C4%8Dna_Anglija" title="Kraljevstvo Istočna Anglija">Istočna Anglija</a> i kojima su vladali potomci anglosaskih osvajača. Manja kraljevstva u današnjem <a href="/wiki/Wales" title="Wales">Walesu</a> i <a href="/wiki/%C5%A0kotska" title="Škotska">Škotskoj</a> ostali su pod kontrolom autohtonih naroda <a href="/wiki/Briti" title="Briti">Brita</a> i <a href="/wiki/Pikti" title="Pikti">Pikta</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._158–159-103">[96]</a> <a href="/wiki/Irska_(otok)" title="Irska (otok)">Irska</a> je bila podijeljena na još manje političke jedinice kojima su također vladali kraljevi i koje se obično nazivaju plemenskim kraljevstvima. <a href="/w/index.php?title=Popis_irskih_kraljevstava&action=edit&redlink=1" class="new" title="Popis irskih kraljevstava (stranica ne postoji)">Lokalnih kraljeva u Irskoj</a> bilo je možda i 150, no nisu svi bili jednake važnosti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._164–165-104">[97]</a> <a href="/wiki/Karolinzi" title="Karolinzi">Karolinška dinastija</a>, tj. potomci Karla Martela službeno je preuzela kontrolu nad austrazijskim i neustrijskim kraljevstvom u svojevrsnom puču koji je 753. godine predvodio <a href="/wiki/Pipin_Mali" title="Pipin Mali">Pipin III.</a> (vl. 752. – 768.). Jedna suvremena kronika tvrdi da je Pipin od pape <a href="/wiki/Stjepan_II.,_papa" title="Stjepan II., papa">Stjepana II.</a> (papa 752. – 757.) tražio i dobio pristanak za taj puč. Pipinovo preuzimanje vlasti osnažile su ciljano proširene glasine koje su Merovinge prikazivale kao nesposobne i okrutne tirane, veličale dostignuća Karla Martela i širile priče o iznimnoj pobožnosti Karolingâ. Nakon Pipinove smrti 768. godine njegovo je kraljevstvo ostalo dvojici njegovih sinova, <a href="/wiki/Karlo_Veliki" title="Karlo Veliki">Karlu</a> (vl. 768. – 814.) i <a href="/wiki/Karloman,_zapadnofrana%C4%8Dki_kralj" title="Karloman, zapadnofranački kralj">Karlomanu</a> (vl. 768. – 771.). Kad je Karloman umro prirodnom smrću, Karlo je spriječio stupanje na vlast Karlomanova mladoga sina i sâm se proglasio vladarom ujedinjene austrazijsko-neustrijske kraljevine. Karlo, poznatiji kao <a href="/wiki/Karlo_Veliki" title="Karlo Veliki">Karlo Veliki</a>, pokrenuo je 744. godine program sustavnog širenja vlasti, što je naposljetku za posljedicu imalo ujedinjenje velikog dijela Europe, odnosno današnje Francuske, sjeverne Italije i <a href="/wiki/Saski_ratovi_(Karlo_Veliki)" title="Saski ratovi (Karlo Veliki)">Saske</a>. Tijekom ratova, koji su trajali i nakon 800. godine, nagrađivao je svoje saveznike ratnim plijenom i zemljišnim posjedima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._371–378-105">[98]</a> Karlo Veliki je 774. godine pokorio <a href="/wiki/Langobardi" title="Langobardi">Langobarde</a>, što je oslobodilo papu straha od langobardskog osvajanja i označilo početak <a href="/wiki/Papinska_Dr%C5%BEava" title="Papinska Država">papinske države</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._20-106">[99]</a><a href="#cite_note-108">[n 8]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg/280px-Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg" decoding="async" width="280" height="185" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg/420px-Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg/560px-Aachener_Dom_BW_2016-07-09_16-20-40.jpg 2x" data-file-width="5912" data-file-height="3916" /></a><figcaption><a href="/wiki/Dvorska_kapela_Karla_Velikog_u_Aachenu" title="Dvorska kapela Karla Velikog u Aachenu">Dvorska kapela Karla Velikog u Aachenu</a> završena 805. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._73-109">[101]</a></figcaption></figure> Krunidba Karla Velikoga za cara na Božić 800. godine smatra se prekretnicom u povijesti srednjega vijeka i svojevrsnu obnovu Zapadnog rimskog carstva, pošto je novi car vladao velikim dijelom područja koja se nekoć nalazila pod vlašću zapadnorimskih careva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._109-110">[102]</a> Ona označava i promjenu u odnosu Karla Velikoga prema <a href="/wiki/Bizant" title="Bizant">Bizantskom Carstvu</a>, pošto je uzimanjem carskoga naslova istaknuo jednakost karolinške države u odnosu na bizantsku.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._117–120-111">[103]</a> Novoosnovano <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ko_Carstvo" title="Karolinško Carstvo">Karolinško Carstvo</a> imalo je neka obilježja po kojima se razlikovalo kako u odnosu na staro <a href="/wiki/Zapadno_Rimsko_Carstvo" title="Zapadno Rimsko Carstvo">Zapadno Rimsko Carstvo</a>, tako i u odnosu na suvremeno Bizantsko Carstvo. Franačka je zemlja po svojemu temeljnome obilježju bila ruralna s tek nekoliko manjih gradova. Većina njezinih stanovnika bili su zemljoradnici koji su živjeli na malim posjedima. Gotovo da nije bilo trgovine, a ono malo trgovinskih veza što je postojalo održavalo se s <a href="/wiki/Britanski_otoci" title="Britanski otoci">Britanskim otočjem</a> i <a href="/wiki/Skandinavija" title="Skandinavija">Skandinavijom</a> za razliku od nekadašnjeg Rimskog Carstva i njegovih trgovačkih putova usredotočenih na prostor <a href="/wiki/Sredozemlje" title="Sredozemlje">Sredozemlja</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._109-110">[102]</a> Carstvom je upravljao putujući dvor koji je putovao s carem, te nekih tri stotine carskih dužnosnika koji su se zvali <a href="/wiki/Grof" title="Grof">grofovi</a> i koji su upravljali <a href="/wiki/Grofovija" title="Grofovija">grofovijama</a> na koje je carstvo bilo podijeljeno. <a href="/wiki/Sve%C4%87enstvo" title="Svećenstvo">Svećenstvo</a> i lokalni <a href="/wiki/Biskup" title="Biskup">biskupi</a> također su služili kao državni dužnosnici, dok su carski službenici poznati kao <a href="/w/index.php?title=Missus_dominicus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Missus dominicus (stranica ne postoji)">missi dominici</a> vršili poslove nadzornika i posrednika u rješavanju problema.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._302-112">[104]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Karolinška_renesansa">Karolinška renesansa</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=11" title="Uredi odlomak: Karolinška renesansa" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=11" title="Uredi kôd odjeljka Karolinška renesansa">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članak o temi: <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ka_renesansa" title="Karolinška renesansa">Karolinška renesansa</a></div></div>Dvor Karla Velikog u <a href="/wiki/Aachen" title="Aachen">Aachenu</a> bio je središte kulturne obnove koja se nekad naziva <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ka_renesansa" title="Karolinška renesansa">karolinškom renesansom</a>. U tom je razdoblju došlo do porasta <a href="/wiki/Pismenost" title="Pismenost">pismenosti</a>, razvitka <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ka_umjetnost" title="Karolinška umjetnost">umjetnosti</a>, arhitekture i pravne znanosti, kao i pojačanog zanimanja za liturgijska i biblijska pitanja. Engleski redovnik <a href="/wiki/Alkuin" title="Alkuin">Alkuin</a> (umro 804.) bio je pozvan u Aachen i sa sobom je donio <a href="/w/index.php?title=Nortumbrijska_renesansa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nortumbrijska renesansa (stranica ne postoji)">model naobrazbe</a> kakva se prakticirala u nortumbrijskim samostanima. U carevoj <a href="/w/index.php?title=Kancelarija_(srednji_vijek)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kancelarija (srednji vijek) (stranica ne postoji)">kancelariji</a>, tj. pisarnici, koristio se novi oblik <a href="/wiki/Latinica" title="Latinica">latinskoga pisma</a> koji se danas naziva <a href="/w/index.php?title=Karolin%C5%A1ka_minuskula&action=edit&redlink=1" class="new" title="Karolinška minuskula (stranica ne postoji)">karolinškom minuskulom</a>,<a href="#cite_note-114">[n 9]</a> što je doprinijelo razvoju jedinstvenog oblika pisma i tako unaprijedilo komunikaciju širom velikog dijela Europe. Karlo Veliki je promicao promjene u <a href="/wiki/Bogoslu%C5%BEje" title="Bogoslužje">crkvenom bogoslužju</a> i u svojim područjima nametao rimske crkvene obrede i <a href="/wiki/Gregorijanski_napjev" title="Gregorijanski napjev">gregorijanske napjeve</a> u liturgijskoj crkvenoj glazbi. Jedna od važnijih djelatnosti učenjaka u ovome je razdoblju bilo prepisivanje, ispravljanje i širenje temeljnih djela na vjerske i svjetovne teme s ciljem da se potakne učenje. Pisana su i nova djela na religijske teme, kao i novi udžbenici.<a href="#cite_note-FOOTNOTEColish1997str._66–70-115">[106]</a> <a href="/wiki/Gramatika" title="Gramatika">Gramatičari</a> su u tom razdoblju promijenili latinski jezik, koji je iz <a href="/w/index.php?title=Klasi%C4%8Dni_latinski_jezik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Klasični latinski jezik (stranica ne postoji)">klasičnog oblika</a> kakav je postojao u vrijeme Rimskoga Carstva postao fleksibilniji, te mogao zadovoljiti potrebe crkve i carske uprave. Do Karlovog se vremena latinski već toliko razlikovao od klasičnog jezika da je kasnije nazvan <a href="/wiki/Srednjovjekovni_latinski_jezik" title="Srednjovjekovni latinski jezik">srednjovjekovnim latinskim jezikom</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._204-116">[107]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Raspad_Karlovog_carstva">Raspad Karlovog carstva</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=12" title="Uredi odlomak: Raspad Karlovog carstva" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=12" title="Uredi kôd odjeljka Raspad Karlovog carstva">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Sveto_Rimsko_Carstvo" title="Sveto Rimsko Carstvo">Sveto Rimsko Carstvo</a> i <a href="/wiki/Vikinzi" title="Vikinzi">Vikinzi</a></div></div><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r5770524/mw-parser-output/.tmulti">.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{display:flex;flex-direction:column}.mw-parser-output .tmulti .trow{display:flex;flex-direction:row;clear:left;flex-wrap:wrap;width:100%;box-sizing:border-box}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{margin:1px;float:left}.mw-parser-output .tmulti .theader{clear:both;font-weight:bold;text-align:center;align-self:center;background-color:transparent;width:100%}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{text-align:left;background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption-center{text-align:center;background-color:transparent}.mw-parser-output .tmulti .text-align-left{text-align:left}.mw-parser-output .tmulti .text-align-right{text-align:right}.mw-parser-output .tmulti .text-align-center{text-align:center}@media all and (max-width:720px){.mw-parser-output .tmulti .thumbinner{width:100%!important;box-sizing:border-box;max-width:none!important;align-items:center}.mw-parser-output .tmulti .trow{justify-content:center}.mw-parser-output .tmulti .tsingle{float:none!important;max-width:100%!important;box-sizing:border-box;text-align:center}.mw-parser-output .tmulti .thumbcaption{text-align:center}}</style><div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner" style="width:417px;max-width:417px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:137px;max-width:137px"><div class="thumbimage"><a href="/wiki/Datoteka:Carolingian_territorial_divisions,_843.png" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png/135px-Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png" decoding="async" width="135" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png/203px-Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png/270px-Carolingian_territorial_divisions%2C_843.png 2x" data-file-width="497" data-file-height="594" /></a></div></div><div class="tsingle" style="width:137px;max-width:137px"><div class="thumbimage"><a href="/wiki/Datoteka:Carolingian_territorial_divisions,_855.png" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png/135px-Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png" decoding="async" width="135" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png/203px-Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png/270px-Carolingian_territorial_divisions%2C_855.png 2x" data-file-width="497" data-file-height="594" /></a></div></div><div class="tsingle" style="width:137px;max-width:137px"><div class="thumbimage"><a href="/wiki/Datoteka:Carolingian_territorial_divisions,_870.png" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png/135px-Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png" decoding="async" width="135" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png/203px-Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png/270px-Carolingian_territorial_divisions%2C_870.png 2x" data-file-width="497" data-file-height="594" /></a></div></div></div><div class="trow"><div class="thumbcaption" style="background-color:transparent">Teritorijalne podjele <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ko_carstvo" class="mw-redirect" title="Karolinško carstvo">karolinškog carstva</a> 843, 855. i 870.</div></div></div></div> Slijedeći franačku tradiciju Karlo Veliki planirao je podijeliti svoje kraljevstvo među svim svojim nasljednicima, no u toj nakani nije uspio pošto je do 813. godine u životu ostao samo jedan njegov sin <a href="/wiki/Ludvig_I._Pobo%C5%BEni" title="Ludvig I. Pobožni">Ludvig Pobožni</a> (vl. 814. – 840.). Netom prije no što je Karlo umro 814. godine dao je okruniti Ludviga kao svoga nasljednika. Ludovikovu 26-godišnju vladavinu obilježile su brojne podjele carstva među njegovim sinovima, a nakon 829. godine buknuli su i građanski ratovi između različitih saveza oca i njegovih sinova oko kontrole nad različitim dijelovima Carstva. Naposljetku je Ludvig priznao za cara svoga najstarijega sina, <a href="/wiki/Lotar_I.,_car_Svetog_Rimskog_Carstva" title="Lotar I., car Svetog Rimskog Carstva">Lotara I.</a> (umro 855.) i predao mu Italiju. Ostatak svoga Carstva Ludvig je podijelio između Lotara i svoga najmlađeg sina, <a href="/wiki/Karlo_II.,_zapadnofrana%C4%8Dki_kralj" title="Karlo II., zapadnofranački kralj">Karla Ćelavog</a> (umro 877.). Lotar je uzeo <a href="/wiki/Isto%C4%8Dna_Frana%C4%8Dka" title="Istočna Franačka">Istočnu Franačku</a> koja se protezala s obe strane rijeke <a href="/wiki/Rajna" title="Rajna">Rajne</a> i dalje na istok, dok je Karlo kontrolirao <a href="/wiki/Zapadna_Frana%C4%8Dka" title="Zapadna Franačka">Zapadnu Franačku</a>, zapadno od rajnske oblasti i <a href="/wiki/Alpe" title="Alpe">Alpa</a>. Srednji sin, <a href="/wiki/Ludvig_Njema%C4%8Dki" title="Ludvig Njemački">Ludvig Njemački</a> (umro 876.), koji nije odustajao od pobune, naposljetku je dobio na upravu <a href="/wiki/Bavarska" title="Bavarska">Bavarsku</a> pod <a href="/w/index.php?title=Sizerenitet&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sizerenitet (stranica ne postoji)">sizerenitetom</a> svoga starijeg brata. No ova podjela nije bila univerzalno prihvaćena. Carev <a href="/w/index.php?title=Pipin_II._Akvitanski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pipin II. Akvitanski (stranica ne postoji)">Pipin II. Akvitanski</a> (umro nakon 864.) digao je pobunu tražeći vlast nad <a href="/wiki/Akvitanija" class="mw-disambig" title="Akvitanija">Akvitanijom</a>, dok je Ludvig Njemački pokušao anektirati cijelu Istočnu Franačku. Ludvig Pobožni umro je 840. godine ostavljajući za sobom carstvo u kaosu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._427–431-117">[108]</a> Nakon njegove smrti uslijedio je trogodišnji građanski rat. <a href="/wiki/Verdunski_ugovor" title="Verdunski ugovor">Verdunskim ugovorom</a> (843.) iz <a href="/wiki/Rajna" title="Rajna">Rajne</a> i <a href="/wiki/Rh%C3%B4ne" title="Rhône">Rone</a> utemeljeno je kraljevstvo koje je, uz Italiju, dobio Lotar, a priznat mu je i carski naslov. Ludvig Njemački kontrolirao je Bavarsku i istočna područja današnje Njemačke. Karlo Ćelavi dobio je zapadne franačke zemlje, koje su činile veći dio današnje Francuske.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._427–431-117">[108]</a> Unuci i praunuci Karla Velikog dijelili su svoja kraljevstva među potomcima i naposljetku uništili svu unutarnju koheziju.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._139-118">[109]</a><a href="#cite_note-120">[n 10]</a> Karolinška je dinastija u zapadnim područjima svrgnuta 987. godine, kad je za kralja okrunjen <a href="/wiki/Hugo_Capet,_kralj_Francuske" title="Hugo Capet, kralj Francuske">Hugo Kapet</a> (vl. 987. – 996.).<a href="#cite_note-123">[n 11]</a><a href="#cite_note-124">[n 12]</a> U istočnim područjima karolinška je dinastija izumrla još 911. godine kad je umro <a href="/wiki/Ludvig_IV._Dijete" title="Ludvig IV. Dijete">Ludovik Dijete</a>, a za kralja bio izabran <a href="/wiki/Konrad_I.,_njema%C4%8Dki_kralj" title="Konrad I., njemački kralj">Konrad I.</a> (vl. 911. – 918.), koji nije bio u srodstvu s Karolinzima.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._397-125">[113]</a> Raspad Karolinškog Carstva pratile su seobe i navale vanjskih neprijatelja. Atlantske i sjeverne obale napadali su <a href="/wiki/Vikinzi" title="Vikinzi">Vikinzi</a>, koji su pustošili i <a href="/wiki/Britanski_otoci" title="Britanski otoci">britanske otoke</a>, gdje su se i naselili, a nastanili su se i na <a href="/wiki/Island" title="Island">Islandu</a>. Godine 911. vikinški vođa <a href="/wiki/Rolon" title="Rolon">Rolon</a> (umro oko 931.) dobio je dopuštenje od franačkog kralja <a href="/wiki/Karlo_III.,_kralj_Frana%C4%8Dke" class="mw-redirect" title="Karlo III., kralj Franačke">Karla Jednostavnog</a> (vl. 898. – 922.) da se Vikinzi nastane u područje koje će postati poznato kao <a href="/wiki/Normandija" title="Normandija">Normandija</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._141–144-126">[114]</a><a href="#cite_note-128">[n 13]</a> Istočni dijelovi franačkih zemalja, posebice Njemačka i Italija, nalazili su se pod stalnim napadima <a href="/wiki/Ma%C4%91ari" title="Mađari">Mađara</a> sve dok ovi nisu poraženi u <a href="/w/index.php?title=Bitka_kod_Lechfelda&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitka kod Lechfelda (stranica ne postoji)">bitci kod Lechfelda</a> 955. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._144–145-129">[116]</a> Slomom <a href="/wiki/Abasidi" title="Abasidi">abasidske dinastije</a> islamski se svijet raspao u manje državne entitete od kojih su se neki počeli širiti prema Italiji i Siciliji, te preko Pirineja u južne dijelove franačkih zemalja.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._147–149-130">[117]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nova_kraljevstva_i_oživljavanje_Bizanta">Nova kraljevstva i oživljavanje Bizanta</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=13" title="Uredi odlomak: Nova kraljevstva i oživljavanje Bizanta" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=13" title="Uredi kôd odjeljka Nova kraljevstva i oživljavanje Bizanta">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Otonska_renesansa" title="Otonska renesansa">Otonska renesansa</a>, <a href="/w/index.php?title=Bizant_pod_makedonskom_dinastijom&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bizant pod makedonskom dinastijom (stranica ne postoji)">Bizant pod makedonskom dinastijom</a>, <a href="/w/index.php?title=Bizant_pod_Isaurijskom_dinastijom&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bizant pod Isaurijskom dinastijom (stranica ne postoji)">Bizant pod Isaurijskom dinastijom</a>, <a href="/wiki/Prvo_Bugarsko_Carstvo" title="Prvo Bugarsko Carstvo">Prvo Bugarsko Carstvo</a>, <a href="/w/index.php?title=Pokr%C5%A1tavanje_Bugara&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pokrštavanje Bugara (stranica ne postoji)">Pokrštavanje Bugara</a>, <a href="/w/index.php?title=Njema%C4%8Dko_kraljevstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Njemačko kraljevstvo (stranica ne postoji)">Njemačko kraljevstvo</a>, <a href="/wiki/Pokr%C5%A1tavanje_Skandinavije" title="Pokrštavanje Skandinavije">Pokrštavanje Skandinavije</a>, i <a href="/wiki/Pokr%C5%A1tavanje_Kijevske_Rusi" title="Pokrštavanje Kijevske Rusi">Pokrštavanje Kijevske Rusi</a></div></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Europe_in_814AD.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Europe_in_814AD.png/290px-Europe_in_814AD.png" decoding="async" width="290" height="211" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Europe_in_814AD.png/435px-Europe_in_814AD.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Europe_in_814AD.png/580px-Europe_in_814AD.png 2x" data-file-width="1218" data-file-height="888" /></a><figcaption>Europa 814. godine</figcaption></figure> Napori lokalnih vladara da se suprotstave osvajačima doveli su do uspostavljanja novih političkih entiteta. U anglosaksonskoj Engleskoj kralj <a href="/wiki/Alfred_Veliki" title="Alfred Veliki">Alfred Veliki</a> (vl. 871. – 899.) krajem 9. stoljeća sklopio je sporazum s vikinškim napadačima, koji je doveo do <a href="/w/index.php?title=Danelag&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danelag (stranica ne postoji)">naseljavanja Danaca</a> u <a href="/w/index.php?title=Nortumbrija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nortumbrija (stranica ne postoji)">Nortumbriji</a>, <a href="/wiki/Kraljevstvo_Mercija" title="Kraljevstvo Mercija">Merciji</a> i dijelovima istočne Anglije.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._378–385-131">[118]</a> Do polovine 10. stoljeća Alfredovi su nasljednici osvojili Nortumbriju i ponovno uspostavili englesku vlast nad većim dijelom južne Britanije.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._387-132">[119]</a> U sjevernoj Britaniji <a href="/w/index.php?title=Kenneth_MacAlpin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kenneth MacAlpin (stranica ne postoji)">Kenneth MacAlpin</a> (umro oko 860.) ujedinio je Pikte i <a href="/wiki/%C5%A0koti" title="Škoti">Škote</a> u <a href="/wiki/Kraljevina_Alba" title="Kraljevina Alba">Kraljevinu Albu</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._309-133">[120]</a> Početkom 10. stoljeća u Njemačkoj se učvrstila otonska dinastija, koja je snažno nastojala odbiti mađarske napade. Njezini su napori kulminirali 962. godine krunidbom <a href="/wiki/Oton_I._Veliki" title="Oton I. Veliki">Otona I.</a> (vl. 936. – 973.) za <a href="/wiki/Sveto_Rimsko_Carstvo" title="Sveto Rimsko Carstvo">cara Svetog Rimskog Carstva</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._394–404-134">[121]</a> On je 972. godine isposlovao i bizantsko priznanje njegova carskoga naslova, što je bilo zapečaćeno ženidbom njegova sina <a href="/wiki/Oton_II." title="Oton II.">Otona II.</a> (vl. 967. – 983.) za <a href="/w/index.php?title=Teofana_Sklirina&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teofana Sklirina (stranica ne postoji)">Teofanu</a> (umrla 991.), kćer <a href="/wiki/Roman_II." title="Roman II.">Romana II.</a> (vl. 959. –963.), jednog od prethodnih bizantskih careva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._317-135">[122]</a> Krajem 10. stoljeća, nakon jednog nestabilnog razdoblja, <a href="/w/index.php?title=Kraljevina_Italija_(Sveto_rimsko_carstvo)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kraljevina Italija (Sveto rimsko carstvo) (stranica ne postoji)">Italija</a> je ušla u sferu otonskog carstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._435–439-136">[123]</a> <a href="/wiki/Oton_III.,_car_Svetog_Rimskog_Carstva" title="Oton III., car Svetog Rimskog Carstva">Oton III.</a> (vl. 996. – 1002.) kasni dio svoje vladavine proveo je uglavnom u Italiji.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWhitton1998str._152-137">[124]</a> Zapadno Franačko Kraljevstvo bilo je više fragmenirano i, premda su nominalno njime i dalje vladali kraljevi, velik dio političke moći ležao je u rukama lokalnih gospodara.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._439–444-138">[125]</a> <a href="/wiki/Pokr%C5%A1tavanje_Skandinavije" title="Pokrštavanje Skandinavije">Kršćanske misije u Skandinaviji</a> tijekom 9. i 10. stoljeća doprinijele su usponu kraljevina kao što su <a href="/wiki/Povijest_%C5%A0vedske" title="Povijest Švedske">Švedska</a>, <a href="/wiki/Povijest_Danske" title="Povijest Danske">Danska</a> i <a href="/wiki/Povijest_Norve%C5%A1ke" title="Povijest Norveške">Norveška</a>, koje su dobile na snazi i proširile svoje teritorije. Neki su se kraljevi preobratili u kršćanstvo, no tek do 1000. godine to su učinili svi. Skandinavci su se širili po Europi i osnivali svoje naseobine. Pored naseobina u Irskoj, Engleskoj i Normandiji, nastanili su se i na <a href="/wiki/Naseljavanje_Islanda" title="Naseljavanje Islanda">Islandu</a> i u područjima koja će postati <a href="/w/index.php?title=Ruski_Kaganat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruski Kaganat (stranica ne postoji)">Rusija</a>. Švedski trgovci i osvajači spuštali su se rijekama preko ruskih stepa i čak pokušali <a href="/w/index.php?title=Pohod_Rusa_na_Carigrad_(860.)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pohod Rusa na Carigrad (860.) (stranica ne postoji)">zauzeti Carigrad 860.</a> i <a href="/w/index.php?title=Rusko-bizantski_rat_(907.)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rusko-bizantski rat (907.) (stranica ne postoji)">907. godine</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._385–389-139">[126]</a> Kršćanska Španjolska, koja je u početku bila satjerana u tek malo područje na sjeveru Pirinejskog poluotoka, postupno se tijekom 9. i 10. stoljeća širila na jug, gdje su osnovane kraljevine <a href="/wiki/Kraljevina_Asturija" title="Kraljevina Asturija">Asturija</a> i <a href="/wiki/Kraljevina_Le%C3%B3n" title="Kraljevina León">León</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._500–505-140">[127]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg/150px-Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg" decoding="async" width="150" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg/225px-Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg/300px-Christ_Magdeburg_Cathedral_Met_41.100.157.jpg 2x" data-file-width="2438" data-file-height="2812" /></a><figcaption><a href="/wiki/Otonska_renesansa" title="Otonska renesansa">Otonska</a> ploča od bjelokosti iz 10. stoljeća s prikazom Krista koji prima maketu crkve od <a href="/wiki/Oton_I._Veliki" title="Oton I. Veliki">Otona I</a>.</figcaption></figure> Na istoku je Bizant proživljavao novi uspon pod carevima pripadnicima <a href="/wiki/Makedonska_dinastija" title="Makedonska dinastija">makedonske dinastije</a> <a href="/wiki/Bazilije_I._Makedonac" title="Bazilije I. Makedonac">Bazilijem I. Makedoncem</a> (vl. 867. – 886.) i njegovim nasljednicima <a href="/w/index.php?title=Lav_VI._Mudri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lav VI. Mudri (stranica ne postoji)">Lavom VI. Mudrim</a>, (vl. 886. – 912.) i <a href="/wiki/Konstantin_VII._Porfirogenet" title="Konstantin VII. Porfirogenet">Konstantinom VII. Porfirogenetom</a> (vl. 913. – 959.). Trgovina je ponovno oživjela, a a carevi su nadzirali uspostavljanje i širenje jedinstvene uprave nad svim bizantskim pokrajinama. Vojska je reorganizirana, što je carevima <a href="/wiki/Ivan_I._Cimisk" title="Ivan I. Cimisk">Ivanu I. Cimiskom</a> (vl. 969. – 976.) i <a href="/wiki/Bazilije_II." title="Bazilije II.">Baziliju II</a> (vl. 976. – 1025.) omogućilo da na svim stranama prošire granice Carstva. Carski je dvor bio središte obnove antičke naobrazbe, koja je poznata kao <a href="/w/index.php?title=Makedonska_renesansa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Makedonska renesansa (stranica ne postoji)">makedonska renesansa</a>. <a href="/wiki/Bizantska_knji%C5%BEevnost" title="Bizantska književnost">Pisci</a> poput <a href="/wiki/Ivan_Geometar" title="Ivan Geometar">Ivana Geometra</a> (početak 10. st.) sastavljali su nove himne, pjesme i druga djela.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._318–320-141">[128]</a> Kršćanske misije koje je slalo i istočno i zapadno svećenstvo uspjele su pokrstiti <a href="/wiki/Moravci" title="Moravci">Moravce</a>, <a href="/wiki/Bugari" title="Bugari">Bugare</a>, <a href="/wiki/%C4%8Cesi" title="Česi">Čehe</a>, <a href="/wiki/Poljaci" title="Poljaci">Poljake</a>, <a href="/wiki/Ma%C4%91ari" title="Mađari">Mađare</a> i <a href="/wiki/Slaveni" title="Slaveni">Slavene</a> u <a href="/wiki/Kijevska_Rus%27" title="Kijevska Rus'">Kijevskoj Rusi</a>. Ovi procesi <a href="/wiki/Pokr%C5%A1tavanje" title="Pokrštavanje">kristijanizacije</a> doprinijeli su uspostavljanju državnih entiteta u područjima gdje su ti narodi živjeli <a href="/wiki/Velikomoravska_Kne%C5%BEevina" title="Velikomoravska Kneževina">Moravskoj</a>, <a href="/wiki/Prvo_Bugarsko_Carstvo" title="Prvo Bugarsko Carstvo">Bugarskoj</a>, <a href="/wiki/%C4%8Ce%C5%A1ka_(povijesna_pokrajina)" title="Češka (povijesna pokrajina)">Bohemiji</a>, Mađarskoj, <a href="/wiki/Povijest_Poljske" title="Povijest Poljske">Poljskoj</a> i Kijevskoj Rusi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._321–326-142">[129]</a> Bugarska, koja je osnovana oko 680. godine, na svojem se vrhuncu prostirala od <a href="/wiki/Budimpe%C5%A1ta" title="Budimpešta">Budimpešte</a> do <a href="/wiki/Crno_more" title="Crno more">Crnoga mora</a> i od <a href="/wiki/Dnjepar" title="Dnjepar">Dnjepra</a> u današnjoj Ukrajini do <a href="/wiki/Jadransko_more" title="Jadransko more">Jadranskoga mora</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECrampton2005str._12-143">[130]</a> Do 1018. godine i posljednji su se bugarski plemići predali Bizantskom cCarstvu.<a href="#cite_note-FOOTNOTECurta2006str._246–247-144">[131]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Umjetnost">Umjetnost</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=14" title="Uredi odlomak: Umjetnost" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=14" title="Uredi kôd odjeljka Umjetnost">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Srednjovjekovna_umjetnost" title="Srednjovjekovna umjetnost">Srednjovjekovna umjetnost</a> i <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovna_arhitektura&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovna arhitektura (stranica ne postoji)">Srednjovjekovna arhitektura</a></div></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:KellsFol032vChristEnthroned.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/KellsFol032vChristEnthroned.jpg/250px-KellsFol032vChristEnthroned.jpg" decoding="async" width="250" height="326" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/KellsFol032vChristEnthroned.jpg/375px-KellsFol032vChristEnthroned.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/KellsFol032vChristEnthroned.jpg/500px-KellsFol032vChristEnthroned.jpg 2x" data-file-width="1484" data-file-height="1934" /></a><figcaption>Stranica iz <a href="/wiki/Knjiga_Kellsa" title="Knjiga Kellsa">Knjige Kellsa</a>, <a href="/wiki/Oslikani_rukopisi" title="Oslikani rukopisi">oslikanog rukopisa</a> koji je nastao na <a href="/wiki/Britanski_otoci" title="Britanski otoci">Britanskim otocima</a> krajem 8. ili početkom 9. stoljeća.<a href="#cite_note-FOOTNOTENees2002str._145-145">[132]</a></figcaption></figure> Nakon Konstantinovih <a href="/wiki/Bazilika" title="Bazilika">bazilika</a> u 4. stoljeću sve do 8. stoljeća gotovo da uopće nisu građene nove velike strukture od kamena, premda je tijekom 6. i 7. stoljeća podignuto mnoštvo manjih kamenih građevina. Do početka 8. stoljeća u <a href="/wiki/Frana%C4%8Dka" title="Franačka">karolinškom je carstvu</a> oživjela bazilika kao arhitektonski oblik.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._29–35-146">[133]</a> Jedno od obilježja bazilike jest uporaba <a href="/wiki/Transept" title="Transept">transepta</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._43–44-147">[134]</a> tj. "ruku" građevine u obliku križa koje stoje okomito u odnosu na dugi <a href="/wiki/Brod_(arhitektura)" title="Brod (arhitektura)">brod</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECosman2007str._247-148">[135]</a> Među drugim novim obilježjima arhitekture nalaze se <a href="/w/index.php?title=Kri%C5%BEi%C5%A1te&action=edit&redlink=1" class="new" title="Križište (stranica ne postoji)">križište</a> i monumentalni ulaz u crkvu, obično na zapadnoj strani građevine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._45,_49-149">[136]</a> <a href="/wiki/Karolin%C5%A1ka_umjetnost" title="Karolinška umjetnost">Karolinška umjetnost</a> stvarana je za malu skupinu dvorjana i za samostane i crkve koje su oni podupirali. Tom su umjetnošću dominirala nastojanja da se dostigne dostojanstvo i klasicizam carske <a href="/wiki/Umjetnost_starog_Rima" title="Umjetnost starog Rima">rimske</a> i <a href="/wiki/Bizantska_umjetnost" title="Bizantska umjetnost">bizantske umjetnosti</a>, ali je na nju utjecala i <a href="/w/index.php?title=Oto%C4%8Dna_umjetnost&action=edit&redlink=1" class="new" title="Otočna umjetnost (stranica ne postoji)">otočna umjetnost</a> Britanskih otoka. U insularnoj se umjetnosti energija <a href="/wiki/Keltska_umjetnost" title="Keltska umjetnost">irsko-keltskog</a> i <a href="/w/index.php?title=Anglosaksonska_umjetnost&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anglosaksonska umjetnost (stranica ne postoji)">anglosakonsko-germanskog</a> ornamentalnog stila spajala s mediteranskim oblicima kao što je knjiga; ta je umjetnost utemeljila mnoga obilježja umjetnosti koja će opstati tijekom cijelog srednjovjekovnog razdoblja. Sačuvana religijska djela iz razdoblja ranog srednjeg vijeka većinom čine <a href="/wiki/Oslikani_rukopisi" title="Oslikani rukopisi">oslikani rukopisi</a> i izrezbareni predmeti od <a href="/wiki/Bjelokost" title="Bjelokost">bjelokosti</a>, izrađivani izvorno za metalne predmete koji su u međuvremenu rastaljeni.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKitzinger1955str._36–53,_61–64-150">[137]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEHenderson1977str._18–21,_63–71-151">[138]</a> Predmeti od plemenitih metala bili su najcjenjeniji umjetnički oblici, no gotovo svi su danas izgubljeni osim nekoliko primjeraka, kao što su <a href="/w/index.php?title=Lotarov_kri%C5%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lotarov križ (stranica ne postoji)">Lotarov križ</a>, nekoliko <a href="/wiki/Relikvija" title="Relikvija">relikvija</a>, nalaza u anglosaksonskoj grobnici na lokalitetu <a href="/w/index.php?title=Sutton_Hoo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sutton Hoo (stranica ne postoji)">Sutton Hoo</a>, <a href="/wiki/Ostava" title="Ostava">ostava</a> <a href="/w/index.php?title=Gourdonsko_blago&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gourdonsko blago (stranica ne postoji)">blaga u Gourdonu</a> iz merovinške Francuske, <a href="/w/index.php?title=Blago_iz_Guarrazara&action=edit&redlink=1" class="new" title="Blago iz Guarrazara (stranica ne postoji)">blaga iz Guarrazara</a> iz vizigotske Španjolske i <a href="/w/index.php?title=Blago_iz_Nagyszentmikl%C3%B3sa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Blago iz Nagyszentmiklósa (stranica ne postoji)">blaga iz Nagyszentmiklósa</a> u blizini bizantskoga teritorija. Pronađeni su i veliki <a href="/wiki/Bro%C5%A1" title="Broš">broševi</a> u obliku <a href="/wiki/Fibula_(nakit)" title="Fibula (nakit)">fibule</a> ili <a href="/w/index.php?title=Keltski_bro%C5%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Keltski broš (stranica ne postoji)">penanulara</a>, koji su predstavljali jedan od glavnih ukrasnih elemenata pripadnika elite i među kojima je i irski <a href="/wiki/Bro%C5%A1_iz_Tare" title="Broš iz Tare">broš iz Tare</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHenderson1977str._36–42,_49–55,_103,_143,_204–208-152">[139]</a> Od knjiga, bogato su se ukrašavala uglavnom <a href="/wiki/Evan%C4%91elje" title="Evanđelje">evanđelja</a>, koja su se sačuvala u većem broju, među njima i <a href="/wiki/Knjiga_Kellsa" title="Knjiga Kellsa">Knjiga Kellsa</a>, <a href="/wiki/Lindisfarnska_evan%C4%91elja" title="Lindisfarnska evanđelja">Lindisfarnska evanđelja</a> i carski <a href="/w/index.php?title=Zlatni_kodeks_sv._Emerama&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zlatni kodeks sv. Emerama (stranica ne postoji)">Zlatni kodeks sv. Emerama</a>, koji je jedan od rijetkih u kojemu je sačuvan "<a href="/w/index.php?title=Draguljarski_uvez&action=edit&redlink=1" class="new" title="Draguljarski uvez (stranica ne postoji)">draguljarski uvez</a>" od zlata prekrivenog draguljima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._41–49-153">[140]</a> Čini se da je dvor <a href="/wiki/Karlo_Veliki" title="Karlo Veliki">Karla Velikog</a> bio zaslužan za prihvaćanje figurativne <a href="/w/index.php?title=Monumentalna_skulptura&action=edit&redlink=1" class="new" title="Monumentalna skulptura (stranica ne postoji)">monumentalne skulpture</a> u <a href="/wiki/Kr%C5%A1%C4%87anska_umjetnost" title="Kršćanska umjetnost">kršćanskoj umjetnosti</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTELasko1972str._16–18-154">[141]</a> a do kraja ovog razdoblja u važnim su crkvama postale uobičajene figure u gotovo prirodnoj veličini kao što je, primjerice, <a href="/wiki/Geronov_kri%C5%BE" title="Geronov križ">Geronov križ</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHenderson1977str._233–238-155">[142]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vojno-tehnološka_dostignuća">Vojno-tehnološka dostignuća</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=15" title="Uredi odlomak: Vojno-tehnološka dostignuća" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=15" title="Uredi kôd odjeljka Vojno-tehnološka dostignuća">uredi kôd</a>]</div> U vrijeme kasnog <a href="/wiki/Rimsko_Carstvo" title="Rimsko Carstvo">Rimskog Carstva</a> glavni razvoj u pogledu vojne taktike bilo je nastojanje da se stvori učinkovita <a href="/wiki/Konjica" title="Konjica">konjička snaga</a>, kao i visokospecijalizirane vrste vojnih odreda. Uvođenje teško naoružanih konjanika nalik na <a href="/w/index.php?title=Katafrakt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Katafrakt (stranica ne postoji)">katafrakte</a> predstavljao je važno obilježje rimske vojske u 5. stoljeću. Različiti osvajači imali su i različite temeljne vrste vojnika od pretežito <a href="/wiki/Pje%C5%A1a%C5%A1tvo" title="Pješaštvo">pješčkih</a> postrojbi <a href="/wiki/Anglosasi" title="Anglosasi">Angla i Sasa</a> što su napadali Britaniju do <a href="/wiki/Vandali" title="Vandali">Vandala</a> i <a href="/wiki/Zapadni_Goti" title="Zapadni Goti">Vizigota</a> čije su vojske uključivale i značajan konjički element.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._28‒29-156">[143]</a> Tijekom ranog razdoblja barbarskih invazija <a href="/wiki/Stremen" title="Stremen">stremen</a> još nije bio uveden u uporabu što je ograničavalo učinkovitost konjice kao napadačke jedinice, pošto nije bilo moguće svu snagu konja i jahača iskoristiti u udarima koje je jahač zadavao.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._30-157">[144]</a> Najveća je promjena u vojnoj sferi tijekom razdoblja invazija bilo prihvaćanje hunskog <a href="/w/index.php?title=Kompozitni_luk&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kompozitni luk (stranica ne postoji)">kompozitnog luka</a> umjesto ranijeg i slabijeg <a href="/wiki/Skiti" title="Skiti">skitskog</a> kompozitnog luka.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._30‒31-158">[145]</a> Osim toga, sve su se više koristili <a href="/w/index.php?title=Dugi_ma%C4%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dugi mač (stranica ne postoji)">dugi mačevi</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._34-159">[146]</a> a došlo je i do postupne zamjene <a href="/w/index.php?title=Ljuskasti_oklop&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ljuskasti oklop (stranica ne postoji)">ljuskastog oklopa</a> (koji nalikuje pokrivaču od krljušti) <a href="/w/index.php?title=Veri%C5%BEni_oklop&action=edit&redlink=1" class="new" title="Verižni oklop (stranica ne postoji)">verižnim</a> (nalik na lanac i izrađenim od metalne žice) i <a href="/w/index.php?title=Lamelarni_oklop&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lamelarni oklop (stranica ne postoji)">lamelarnim oklopom</a> (sastavljenim iz pravokutnih pločica).<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._39-160">[147]</a> Pješaštvo i laka konjica počeli su gubiti na važnosti početkom karolinškog razdoblja, kad je sve veću ulogu dobila elitna teška konjica. Obavezno novačenje slobodnog stanovništva također se provodilo u znatno manjoj mjeri tijekom karolinškog razdoblja.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._58‒59-161">[148]</a> Premda je veći dio karolinške vojske bio opremljen konjima, čini se da je jedan značajan dio zapravo predstavljalo <a href="/w/index.php?title=Konji%C4%8Dko_pje%C5%A1a%C5%A1tvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Konjičko pješaštvo (stranica ne postoji)">konjičko pješaštvo</a>, a ne istinsku konjicu.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._76-162">[149]</a> Jedina je iznimka bila anglosaksonska Engleska, gdje su vojske još uvijek bile sastavljene od vojnika unovačenih na lokalnoj razini; takva se vojska zvala <a href="/wiki/Fyrd" title="Fyrd">fyrd</a> i njome su zapovijedali pripadnici lokalne elite.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._67-163">[150]</a> Jedna od glavnih promjena u vojnoj tehnologiji bio je povratak <a href="/wiki/Samostrel" title="Samostrel">samostrela</a>, koji se koristio u antici, a zatim je ponovno ušao u uporabu kao vojno oružje krajem ranog srednjeg vijeka.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._80-164">[151]</a> Još jedna promjena bilo je uvođenje stremena, što je povećalo učinkovitost konjice kao napadačke jedinice. Uporaba <a href="/wiki/Potkova" title="Potkova">potkove</a>, koja je omogućila korištenje konja i na stjenovitom terenu, predstavljala je tehnološki napredak čije su implikacije daleko prevazišle vojnu sferu.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._88‒91-165">[152]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Razvijeni_srednji_vijek">Razvijeni srednji vijek</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=16" title="Uredi odlomak: Razvijeni srednji vijek" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=16" title="Uredi kôd odjeljka Razvijeni srednji vijek">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članak o temi: <a href="/w/index.php?title=Razvijeni_srednji_vijek&action=edit&redlink=1" class="new" title="Razvijeni srednji vijek (stranica ne postoji)">Razvijeni srednji vijek</a></div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Društvo_i_gospodarstvo">Društvo i gospodarstvo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=17" title="Uredi odlomak: Društvo i gospodarstvo" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=17" title="Uredi kôd odjeljka Društvo i gospodarstvo">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Feudalizam" title="Feudalizam">Feudalizam</a>, <a href="/wiki/Kmetstvo" title="Kmetstvo">Kmetstvo</a>, <a href="/w/index.php?title=%C5%BDene_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Žene u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Žene u srednjem vijeku</a>, i <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovno_doma%C4%87instvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovno domaćinstvo (stranica ne postoji)">Srednjovjekovno domaćinstvo</a></div></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Cleric-Knight-Workman.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Cleric-Knight-Workman.jpg/250px-Cleric-Knight-Workman.jpg" decoding="async" width="250" height="247" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Cleric-Knight-Workman.jpg/375px-Cleric-Knight-Workman.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Cleric-Knight-Workman.jpg/500px-Cleric-Knight-Workman.jpg 2x" data-file-width="1278" data-file-height="1262" /></a><figcaption>Srednjovjekovni francuski <a href="/wiki/Oslikani_rukopisi" title="Oslikani rukopisi">oslikani rukopis</a> s prikazom tri <a href="/wiki/Dru%C5%A1tvena_klasa" title="Društvena klasa">društvene klase</a> u srednjem vijeku: onih koji su se molili – <a href="/wiki/Sve%C4%87enstvo" title="Svećenstvo">svećenstvo</a>; onih koji su se borili – <a href="/wiki/Vitez_(naslov)" title="Vitez (naslov)">vitezovi</a>; i onih koji su radili – <a href="/wiki/Kmetstvo" title="Kmetstvo">seljaci</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWhitton1998str._134-166">[153]</a> Odnosom među tim klasama upravljali su <a href="/wiki/Feudalizam" title="Feudalizam">feudalizam</a> i <a href="/w/index.php?title=Manorijalizam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Manorijalizam (stranica ne postoji)">manorijalizam</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGaintyWard209str._352-167">[154]</a> (Li Livres dou Sante, 13. stoljeće)</figcaption></figure> U razvijenom srednjem vijeku došlo je do povećanja broja stanovništva. Procijenjeno stanovništvo Europe poraslo je s 35 na 80 milijuna između 1000. i 1347. godine, iako su točni uzroci još uvijek nejasni. Neki od uzroka jesu poboljšane poljoprivredne tehnike, pad robovlasništva, blaža klima, kao i činjenica da u tom razdoblju nije bilo vanjskih invazija.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWhitton2003str._5–12-168">[155]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._156-169">[156]</a> Čak 90% europske populacije i dalje je činilo ruralno stanovništvo. Mnogi više nisu obitavali na izoliranim farmama već se se skupljali u malene zajednice, koje se obično nazivaju imanjima ili selima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._156-169">[156]</a> Ti su seljaci često bili podanici plemića i plaćali im najam i pružali druge usluge, što je dio sustava koji se naziva <a href="/wiki/Kmetstvo" title="Kmetstvo">kmetstvom</a>. Ostalo je nekoliko slobodnih seljaka u tom razdoblju i nakon njega,<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._164–165-170">[157]</a> pri čemu ih je više bilo u južnoeuropskim regijama nego na sjeveru. Praksa obrađivanja novog zemljišta pružanjem poticaja seljacima koji bi se na njemu naselili također je doprinijela širenju populacije.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._52–53-171">[158]</a> U ostale slojeve društva spadalo je <a href="/wiki/Plemstvo" title="Plemstvo">plemstvo</a>, <a href="/wiki/Sve%C4%87enstvo" title="Svećenstvo">svećenstvo</a> i <a href="/wiki/Pu%C4%8Danstvo" title="Pučanstvo">pučanstvo</a>. Plemići, kako oni s plemićkom titulom tako i obični vitezovi, iskorištavali su imanja i seljake premda nisu izravno posjedovali zemljište nego primali prava na dohodak od imanja ili drugog zemljišta od vladara sustavom <a href="/wiki/Feudalizam" title="Feudalizam">feudalizma</a>. Tijekom 11. i 12. stoljeća ta imanja ili <a href="/wiki/Feud" title="Feud">feudi</a> postala su nasljedna i u većini se mjesta više nisu mogla dijeliti među svim nasljednicima kao što je bio slučaj u ranom srednjem vijeku. Umjesto toga, većinu feuda i zemljišta nasljeđivao je najstariji sin.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._37–41-172">[159]</a><a href="#cite_note-174">[n 14]</a> Dominacija plemstva zasnivala se na njihovoj kontroli zemljišta, vojnoj službi u teškoj <a href="/wiki/Konjica" title="Konjica">konjici</a>, kontroli <a href="/wiki/Utvrdno_graditeljstvo" title="Utvrdno graditeljstvo">zamkova</a> i raznim oslobađanjima od poreza ili drugih nameta.<a href="#cite_note-176">[n 15]</a> U početku građene od drveta a kasnije i od kamena, zamkove su počeli podizati u 9. i 10. stoljeću kao odgovor na nasilje toga razdoblja, te su oni pružali zaštitu od napadača kao i obranu od rivala. Kontrola zamkova omogućila je plemićima da se suprotstavljaju i kraljevima ili drugim vladarima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._311–315-175">[161]</a> Plemstvo je bilo slojevito. Kraljevi i najviše plemstvo kontrolirali su veliki broj ljudi i velike površine zemlje, te ostale plemiće. Ispod njih niže je plemstvo imalo vlast nad manjim područjima i nad manjim brojem ljudi. Vitezovi su bili najniže plemstvo, kontrolirali su zemljište, ali ga nisu posjedovali, i morali su služiti ostale plemiće.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._3-177">[162]</a><a href="#cite_note-179">[n 16]</a> Svećenstvo se dijelilo na dvije vrste: <a href="/w/index.php?title=Sekularno_sve%C4%87enstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sekularno svećenstvo (stranica ne postoji)">svjetovno svećenstvo</a> koje je živjelo u svijetu i <a href="/w/index.php?title=Redovno_sve%C4%87enstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Redovno svećenstvo (stranica ne postoji)">redovno svećenstvo</a> koje je živjelo pod vjerskim pravilima i čiji su pripadnici obično bili redovnici.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHamilton2003str._33-180">[164]</a> Tijekom razvijenog srednjeg vijeka redovnici su ostali veoma malen dio populacije i obično ih nije bilo više od jedan posto ukupnog stanovništva.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._143-181">[165]</a> Većina redovnog svećenstva potjecala je iz plemstva, iste društvene klase koja je služila kao plodno tlo za regrutiranje u gornje slojeve sekularnog svećenstva. Lokalni župnici često su birani iz seljačke klase.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._33–34-182">[166]</a> Stanovnici gradova bili su u donekle neobičnoome položaju, pošto se nisu uklapali u uobičajenu trodjelnu podjelu društva na plemstvo, svećenstvo i seljake. Tijekom 12. i 13. stoljeća broj građana značajno se povećao zato što su postojeći gradovi rasli, a osnivali su se i novi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._48–49-183">[167]</a> Međutim, tijekom cijelog srednjeg vijeka stanovništvo gradova vjerojatno nikada nije prešlo 10% ukupne populacije.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._171-184">[168]</a> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Petrus_alphonsi_dialogues.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Petrus_alphonsi_dialogues.jpg/250px-Petrus_alphonsi_dialogues.jpg" decoding="async" width="250" height="316" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Petrus_alphonsi_dialogues.jpg/375px-Petrus_alphonsi_dialogues.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Petrus_alphonsi_dialogues.jpg/500px-Petrus_alphonsi_dialogues.jpg 2x" data-file-width="1510" data-file-height="1910" /></a><figcaption>Ilustracija Židova (sa zašiljenim židovskim šeširom) iz 13. stoljeća i kršćanina <a href="/w/index.php?title=Petar_Alfons&action=edit&redlink=1" class="new" title="Petar Alfons (stranica ne postoji)">Petra Alfonsa</a> u raspravi.</figcaption></figure> Tijekom ovog razdoblja i <a href="/wiki/%C5%BDidovi" title="Židovi">Židovi</a> su se raširili po Europi. Zajednice su osnovane u Njemačkoj i Engleskoj u 11. i 12. stoljeću, ali su španjolski Židovi, odavno naseljeni u Španjolskoj pod muslimanima, došli pod kršćansku vladavinu i suočavali se sa sve većim pritiskom da pređu na kršćanstvo.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._191-185">[169]</a> Većina Židova bila je ograničena na gradove, pošto im je bilo zabranjeno posjedovati zemljište ili postati seljacima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._54-186">[170]</a><a href="#cite_note-187">[n 17]</a> Osim Židova, postojali su i drugi nekršćani na rubovima Europe – poganski Slaveni u istočnoj Europi i muslimani u južnoj Europi.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._13-188">[171]</a> Žene su u srednjem vijeku službeno morale biti podređene nekom muškarcu, bilo ocu, mužu ili nekom drugom srodniku. Udovice, kojima se često omogućavao visok stupanj kontrole nad vlastitim životom, ipak su bile zakonski ograničene. Ženski poslovi uglavnom su se sastojali od vođenja domaćinstva i drugih zadataka u vezi s domaćinstvom. Seljanke su obično bile odgovorne za brigu o domaćinstvu, djeci, kao i vrtu i domaćim životinjama u blizini kuće. Mogle su dopuniti kućni dohodak predenjem ili <a href="/wiki/Vrenje" title="Vrenje">fermentiranjem</a> <a href="/wiki/Pivo" title="Pivo">piva</a> kod kuće. U vrijeme žetve od njih se očekivalo i da pomognu u poljskim poslovima.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._14-189">[172]</a> Građanke, kao i seljanke, bile su odgovorne za domaćinstvo, a mogle su se baviti i <a href="/wiki/Trgovina" title="Trgovina">trgovinom</a>. Koja je trgovina bila dostupna ženama ovisilo je o državi i razdoblju.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._177–178-190">[173]</a> Plemkinje su bile odgovorne za upravljanje domaćinstvom, a ponekada se moglo očekivati od njih i da upravljaju cijelim imanjem u slučaju odsutnosti muškog srodnika, ali im je obično bilo zabranjeno sudjelovanje u vojsci ili vladinim poslovima. Jedina uloga u Crkvi otvorena za žene bio je položaj <a href="/wiki/Redovnik" title="Redovnik">redovnice</a> pošto nisu mogle postati svećenice.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._14-189">[172]</a> U <a href="/wiki/Sredi%C5%A1nja_Italija" title="Središnja Italija">središnjoj</a> i <a href="/wiki/Sjeverna_Italija" title="Sjeverna Italija">Sjevernoj Italiji</a> i <a href="/wiki/Flandrija" title="Flandrija">Flandriji</a>, uspon gradova koji su u određenoj mjeri bili samoupravni potakao je gospodarski rast i otvorio put nastanku nove vrste trgovinskih udruženja. Trgovački gradovi na obalama Baltika stupili su u dogovore poznate kao <a href="/wiki/Hanza" title="Hanza">Hanzeatski savez</a>, a talijanske pomorske republike poput <a href="/wiki/Venecija" title="Venecija">Venecije</a>, <a href="/wiki/%C5%BDeneva" title="Ženeva">Ženeve</a> i <a href="/wiki/Pisa" title="Pisa">Pise</a> proširile su svoju trgovinu po cijelom Sredozemlju.<a href="#cite_note-192">[n 18]</a> Veliki trgovinski sajmovi osnovani su i uzeli maha u sjevernoj Francuskoj tijekom tog perioda, omogućivši talijanskim i njemačkim trgovcima da trguju međusobno, kao i sa lokalnim trgovcima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._82–83-193">[175]</a> U kasnom 13. stoljeću po prvi put su iskorištene kopnene i morske rute prema <a href="/wiki/Daleki_istok" title="Daleki istok">Dalekom istoku</a>, koje je trgovac <a href="/wiki/Marko_Polo" title="Marko Polo">Marko Polo</a> (umro 1324.) opisao u svom djelu <a href="/w/index.php?title=Putovanja_Marka_Pola&action=edit&redlink=1" class="new" title="Putovanja Marka Pola (stranica ne postoji)">Putovanja Marka Pola</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._60–67-194">[176]</a> Pored razvoja trgovine, poljoprivredni i tehnološki napredak omogućio je povećanje prinosa usjeva, što je zauzvrat omogućilo širenje trgovačkih mreža.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._160-195">[177]</a> Rastuća trgovinska razmjena dovela je do novih metoda rukovanja novcem, a zlatne kovanice ponovo su se počele kovati u Europi, najprije u Italiji, a kasnije u Francuskoj i ostalim zemljama. Pojavili su se novi oblici trgovačkih ugovora, koji su omogućili zajednički udio trgovaca u rizicima. Poboljšale su se računovodstvene metode, djelomično upotrebom <a href="/wiki/Dvojno_knjigovodstvo" title="Dvojno knjigovodstvo">dvojnog knjigovodstva</a>, također su se pojavili i <a href="/wiki/Akreditiv" title="Akreditiv">akreditivi</a>, koji su omogućili lakši prijenos novca.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._74–76-196">[178]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Uspon_državne_vlasti">Uspon državne vlasti</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=18" title="Uredi odlomak: Uspon državne vlasti" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=18" title="Uredi kôd odjeljka Uspon državne vlasti">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/w/index.php?title=Engleska_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Engleska u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Engleska u srednjem vijeku</a>, <a href="/w/index.php?title=Njema%C4%8Dka_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Njemačka u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Njemačka u srednjem vijeku</a>, <a href="/w/index.php?title=Italija_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Italija u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Italija u srednjem vijeku</a>, <a href="/w/index.php?title=%C5%A0kotska_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Škotska u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Škotska u srednjem vijeku</a>, <a href="/w/index.php?title=%C5%A0panjolska_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Španjolska u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Španjolska u srednjem vijeku</a>, i <a href="/w/index.php?title=Poljska_u_srednjem_vijeku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Poljska u srednjem vijeku (stranica ne postoji)">Poljska u srednjem vijeku</a></div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Europe_mediterranean_1190.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Europe_mediterranean_1190.jpg/220px-Europe_mediterranean_1190.jpg" decoding="async" width="220" height="174" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Europe_mediterranean_1190.jpg/330px-Europe_mediterranean_1190.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Europe_mediterranean_1190.jpg/440px-Europe_mediterranean_1190.jpg 2x" data-file-width="2293" data-file-height="1810" /></a><figcaption>Europa i Sredozemno more 1190.</figcaption></figure> Razvijeni srednji vijek bio je formativno razdoblje u povijesti modernih zapadnih država. Kraljevi u Francuskoj, Engleskoj i Španjolskoj učvrstili su svoju moć i uspostavili trajne institucije vlasti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._283–284-197">[179]</a> Nove kraljevine poput <a href="/wiki/Kraljevina_Ugarska" title="Kraljevina Ugarska">Ugarske</a> i <a href="/wiki/Kraljevina_Poljska" title="Kraljevina Poljska">Poljske</a>, nakon prijelaza na kršćanstvo, postale su srednjeeuropske sile.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._365–380-198">[180]</a> Mađari su nastanili Mađarsku oko 900. godine pod kraljem <a href="/wiki/Arpad" title="Arpad">Arpadom</a> (umro 907.) nakon niza invazija u 9. stoljeću.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._296-199">[181]</a> Papinstvo, dugo vezano za ideologiju neovisnosti od svjetovnih kraljeva, po prvi je put preuzelo svjetovnu vlast nad čitavim kršćanskim svijetom. Papinska monarhija dostigla je svoj vrhunac u ranom 13. stoljeću pod pontifikatom <a href="/wiki/Inocent_III." title="Inocent III.">Inocenta III.</a> (papa 1198. – 1216.).<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._262–279-200">[182]</a> <a href="/wiki/Sjeverni_kri%C5%BEarski_ratovi" title="Sjeverni križarski ratovi">Sjeverni križarski ratovi</a> i napredak kršćanskih kraljevstava i vojnih redova u prethodno <a href="/wiki/Poganstvo" title="Poganstvo">poganskim</a> oblastima na Baltiku i na sjeveroistoku <a href="/wiki/Finska" title="Finska">Finske</a> izazvali su prisilnu asimilaciju velikog dijela lokalnog stanovništva u europsku kulturu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._371–372-201">[183]</a> Tijekom ranog razdoblja razvijenog srednjeg vijeka Njemačkom je vladala otonska dinastija, koja se borila za kontrolu nad moćnim vojvodama koji su vladali <a href="/wiki/Mati%C4%8Dno_vojvodstvo" title="Matično vojvodstvo">teritorijalnim vojvodstvima</a> još od razdoblja migracija. Njih je 1024. zamijenila <a href="/wiki/Salijska_dinastija" title="Salijska dinastija">salijska dinastija</a>, koja se sukobila s papom pod carem <a href="/wiki/Henrik_IV.,_car_Svetog_Rimskog_Carstva" title="Henrik IV., car Svetog Rimskog Carstva">Henrikom IV.</a> (vl. 1084. – 1105.) oko crkvenih imenovanja u sklopu <a href="/wiki/Borba_za_investituru" title="Borba za investituru">borbe za investituru</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._181–186-202">[184]</a> Njegovi nasljednici nastavili su borbu protiv pape i njemačkog plemstva. Nakon smrti cara <a href="/wiki/Henrik_V.,_car_Svetog_Rimskog_Carstva" title="Henrik V., car Svetog Rimskog Carstva">Henrika V.</a> (vl. 1111. – 1125.), koji je umro bez nasljednika, uslijedilo je razdoblje nestabilnosti, sve dok <a href="/wiki/Fridrik_I._Barbarossa" title="Fridrik I. Barbarossa">Fridrik I. Barbarossa</a> (vl. 1155. – 1190.) nije preuzeo carsko prijestolje.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJordan2003str._143–147-203">[185]</a> Iako je dobro i učinkovito vladao, problemi oko nasljedstva su ostali, te su se njegovi nasljednici nastavili boriti i u 13. stoljeću.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJordan2003str._250–252-204">[186]</a> Barbarossin unuk, <a href="/wiki/Fridrik_II.,_car_Svetog_Rimskog_Carstva" title="Fridrik II., car Svetog Rimskog Carstva">Fridrik II.</a> (vl. 1220. – 1250.), koji je također bio prestolonasljednik Sicilije preko svoje majke, često je ulazio u sukobe sa papom. Njegov je dvor bio poznat po učenjacima, a on je sam često optuživan za <a href="/wiki/Krivovjerje" title="Krivovjerje">krivovjerje</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDenley1998str._235–238-205">[187]</a> On i njegovi nasljednici doživjeli su mnoge izazove i opasnosti tijekom svoje vladavine, uključujući i upad <a href="/wiki/Mongoli" title="Mongoli">Mongola</a> u Europu sredinom 13. stoljeća. Mongoli su prvo probili kneževine Kijevske Rusi, a potom <a href="/w/index.php?title=Mongolska_invazija_Europe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mongolska invazija Europe (stranica ne postoji)">napali istočnu Europu</a> 1241., 1259. i 1287. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._364-206">[188]</a> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg/250px-Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg" decoding="async" width="250" height="277" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg/376px-Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg/501px-Bayeux_Tapestry_scene44_William_Odo_Robert.jpg 2x" data-file-width="2346" data-file-height="2596" /></a><figcaption><a href="/wiki/Tapiserija_iz_Bayeuxa" title="Tapiserija iz Bayeuxa">Tapiserija iz Bayeuxa</a> (detalj), koja prikazuje <a href="/wiki/Vilim_I._Osvaja%C4%8D" title="Vilim I. Osvajač">Vilima Osvajača</a> (u središtu), njegovu polubraću <a href="/w/index.php?title=Robert,_vojvoda_Mortaina&action=edit&redlink=1" class="new" title="Robert, vojvoda Mortaina (stranica ne postoji)">Roberta</a> (desno) i <a href="/w/index.php?title=Odo_od_Bayeuxa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Odo od Bayeuxa (stranica ne postoji)">Odoa</a>, biskupa <a href="/w/index.php?title=Bayeux&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bayeux (stranica ne postoji)">Bayeuxa</a> u <a href="/wiki/Vojvodstvo_Normandija" title="Vojvodstvo Normandija">vojvodstvu Normandiji</a> (lijevo).</figcaption></figure> Pod <a href="/wiki/Dinastija_Capet" title="Dinastija Capet">dinastijom Capeta</a>, Francuska je polako počela širiti svoj autoritet nad plemstvom proširivši se do <a href="/wiki/%C3%8Ele-de-France" title="Île-de-France">Île-de-Francea</a> kako bi vršila kontrolu nad većim dijelom države u 11. i 12. stoljeću.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._187–189-207">[189]</a> Suočili su se sa snažnim protivnikom u liku <a href="/w/index.php?title=Vojvoda_Normandije&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vojvoda Normandije (stranica ne postoji)">normandijskih vojvoda</a>, koji su 1066. pod <a href="/wiki/Vilim_I._Osvaja%C4%8D" title="Vilim I. Osvajač">Vilimom I. Osvajačem</a> (vojvoda 1035. – 1087.), osvojili Englesku (vl. 1066. – 1087.) i stvorili državu koja se prostirala s obje strane <a href="/wiki/La_Manche" title="La Manche">Engleskog kanala</a> i koja je u različitim oblicima trajala tijekom ostatka srednjega vijeka.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJordan2003str._59–61-208">[190]</a><a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._189–196-209">[191]</a> Normani su se naselili i na Siciliji i u južnoj Italiji kada se <a href="/wiki/Robert_Guiscard" title="Robert Guiscard">Robert Guiscard</a> (umro 1085.) tu iskrcao 1059. i osnovao vojvodstvo koje je kasnije postalo dio <a href="/wiki/Kraljevina_Sicilija" title="Kraljevina Sicilija">Kraljevine Sicilije</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._294-210">[192]</a> Pod <a href="/wiki/An%C5%BEuvinci" title="Anžuvinci">Anžuvinicima</a> <a href="/wiki/Henrik_II.,_kralj_Engleske" title="Henrik II., kralj Engleske">Henrikom II</a>. (vl. 1154. – 1189.) i njegovim sinom <a href="/wiki/Rikard_I._Lavljeg_Srca" title="Rikard I. Lavljeg Srca">Rikardom I</a> (vl. 1189. – 1199.) kraljevi Engleske vladali su njome i velikim područjima Francuske,<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._263-211">[193]</a><a href="#cite_note-213">[n 19]</a> koja su im pripala pravom braka Henrika II. s <a href="/w/index.php?title=Eleanor_od_Akvitanije&action=edit&redlink=1" class="new" title="Eleanor od Akvitanije (stranica ne postoji)">Eleanorom od Akvitanije</a> (umrla 1204.), nasljednicom većeg dijela južne Francuske.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._122-214">[195]</a><a href="#cite_note-215">[n 20]</a> Rikardov mlađi brat <a href="/wiki/Ivan_bez_Zemlje" title="Ivan bez Zemlje">Ivan</a> (vl. 1199. – 1216.) izgubio je Normandiju i ostatak sjeveroistočne Francuske 1204. godine, koji su pripali francuskom kralju <a href="/wiki/Filip_II.,_kralj_Francuske" title="Filip II., kralj Francuske">Filipu II. Augustu</a> (vl. 1180. – 1223.). To je dovelo do razmirica među engleskim plemstvom, a Ivanova strogost u pogledu financija u svrhu plaćanja neuspjelih pokušaja ponovnog osvajanja Normandije 1215. dovela je do stvaranja <a href="/wiki/Magna_charta_libertatum" title="Magna charta libertatum">Velike povelje</a>, koja je potvrdila prava i privilegije slobodnih ljudi u Engleskoj. Pod Ivanovim sinom <a href="/wiki/Henrik_III.,_kralj_Engleske" title="Henrik III., kralj Engleske">Henrikom III.</a> (vl. 1216. – 1272.) plemstvu su učinjeni dodatni ustupci, a moć kralja je opala.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._286–189-216">[196]</a> Francuska monarhija i dalje je pobjeđivala u sukobima protiv plemstva tijekom kasnog 12. i 13. stoljeća, stavivši još teritorija pod kontrolu središnje vlasti i centraliziravši kraljevsku upravu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._289–293-217">[197]</a> Pod <a href="/wiki/Luj_IX.,_kralj_Francuske" title="Luj IX., kralj Francuske">Lujem IX.</a> (vl. 1226. – 1270.) kraljevski prestiž dostigao je nove visine, te je Luj često služio kao posrednik u raznim razmiricama širom Europe.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._355–357-218">[198]</a><a href="#cite_note-220">[n 21]</a> Na <a href="/wiki/Pirenejski_poluotok" title="Pirenejski poluotok">Pirinejskom poluotoku</a> kršćanske države, koje su bile ograničene na njegov sjeverozapadni dio, počele su proboj protiv islamskih država na jugu, što je razdoblje koje se naziva <a href="/wiki/Rekonkvista" title="Rekonkvista">rekonkvistom</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._345-221">[200]</a> Do 1150. godine kršćanski se sjever sjedinio u pet glavnih kraljevstava: <a href="/wiki/Kraljevina_Le%C3%B3n" title="Kraljevina León">Leon</a>, <a href="/wiki/Kraljevina_Kastilija" title="Kraljevina Kastilija">Kastilja</a>, <a href="/wiki/Kraljevina_Aragonija" title="Kraljevina Aragonija">Aragonija</a>, <a href="/wiki/Kraljevina_Navara" title="Kraljevina Navara">Navara</a> i <a href="/wiki/Kraljevina_Portugal" title="Kraljevina Portugal">Portugal</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._341-222">[201]</a> Jug Pirinejskog poluotoka ostao je pod kontrolom islamskih država, isprva pod <a href="/w/index.php?title=Kordobski_Kalifat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kordobski Kalifat (stranica ne postoji)">Kordobskim Kalifatom</a>, koji se 1031. raspao više malenih država poznatima kao <a href="/w/index.php?title=Taifa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Taifa (stranica ne postoji)">taife</a> čiji se broj stalno mijenjao.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._345-221">[200]</a> Te su se države borile s kršćanima sve dok <a href="/wiki/Almohadi" title="Almohadi">Almohadski kalifat</a> nije ponovo uspostavio centraliziranu vladavinu nad jugom Pirinejskog poluotoka tijekom 1170-ih.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._350–351-223">[202]</a> Kršćanske snage napredovale su početkom 13. stoljeća, što je kulminiralo osvajanjem <a href="/wiki/Sevilla" title="Sevilla">Sevilje</a> 1248. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._353–355-224">[203]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Križarski_ratovi">Križarski ratovi</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=19" title="Uredi odlomak: Križarski ratovi" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=19" title="Uredi kôd odjeljka Križarski ratovi">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Kri%C5%BEarski_ratovi" title="Križarski ratovi">Križarski ratovi</a>, <a href="/wiki/Rekonkvista" title="Rekonkvista">Rekonkvista</a>, i <a href="/wiki/Sjeverni_kri%C5%BEarski_ratovi" title="Sjeverni križarski ratovi">Sjeverni križarski ratovi</a></div></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Crac_des_chevaliers_syria.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Crac_des_chevaliers_syria.jpeg/400px-Crac_des_chevaliers_syria.jpeg" decoding="async" width="400" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Crac_des_chevaliers_syria.jpeg/600px-Crac_des_chevaliers_syria.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Crac_des_chevaliers_syria.jpeg/800px-Crac_des_chevaliers_syria.jpeg 2x" data-file-width="4015" data-file-height="1566" /></a><figcaption><a href="/wiki/Krak_des_Chevaliers" title="Krak des Chevaliers">Krak des Chevaliers</a> sagrađen je tijekom križarskih ratova za viteški red <a href="/wiki/Ivanovci" title="Ivanovci">Ivanovaca</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKaufmannKaufmann2001str._268._–_269.-225">[204]</a></figcaption></figure> U 11. stoljeću <a href="/wiki/Seld%C5%BEuci" title="Seldžuci">Seldžuci</a> su osvojili veći dio <a href="/wiki/Bliski_istok" title="Bliski istok">Bliskog istoka</a>, zauzevši Perziju tijekom 1040-ih, <a href="/wiki/Armenija" title="Armenija">Armeniju</a> tijekom 1060-ih i <a href="/wiki/Jeruzalem" title="Jeruzalem">Jeruzalem</a> 1070. godine. Turska je vojska 1071. pobijedila bizantsku u <a href="/wiki/Bitka_kod_Manzikerta" title="Bitka kod Manzikerta">bitci kod Manzikerta</a> i zarobila bizantskoga cara <a href="/wiki/Roman_IV._Diogen" title="Roman IV. Diogen">Romana IV.</a> (vl. 1068. – 1071.). Turci su nakon toga mogli slobodno napasti <a href="/wiki/Mala_Azija" title="Mala Azija">Malu Aziju</a>, što je nanijelo težak udarac Bizantskome Carstvu, zato što su mu oduzeli veći dio stanovništva i glavni izvor prihoda. Iako su se Bizantinci reorganizirali i donekle oporavili, nikada nisu u potpunosti vratili Malu Aziju i često su se morali braniti. I Turci su imali poteškoće, pošto su im Jeruzalem proteli egipatski <a href="/wiki/Fatimidski_Kalifat" title="Fatimidski Kalifat">Fatimidi</a>, a pretrpjeli su i niz unutarnjih građanskih ratova.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._332–333-226">[205]</a> Bizantinci su se također suočili sa oživljenom <a href="/wiki/Drugo_Bugarsko_Carstvo" title="Drugo Bugarsko Carstvo">Bugarskom</a>, koja se krajem 12. i u 13. stoljeću proširila Balkanom.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._386–387-227">[206]</a> Cilj križarskih ratova bilo je oduzimanje <a href="/wiki/Jeruzalem" title="Jeruzalem">Jeruzalema</a> muslimanskoj vlasti. <a href="/wiki/Prvi_kri%C5%BEarski_rat" title="Prvi križarski rat">Prvi križarski rat</a> objavio je papa <a href="/wiki/Urban_II." title="Urban II.">Urban II.</a> (papa 1088. – 1099.) na <a href="/wiki/Sabor_u_Clermontu" title="Sabor u Clermontu">saboru u Clermontu</a> 1095. kao odgovor na molbu bizantskog cara <a href="/wiki/Aleksije_I._Komnen" title="Aleksije I. Komnen">Aleksija I. Komnena</a> (vl. 1081. – 1118.) za pomoć u obrani protiv daljnjeg muslimanskog napredovanja. Urban je obećao <a href="/wiki/Oprost" title="Oprost">oprost</a> svakome tko bude sudjelovao u ratu. Tisuće ljudi iz svih slojeva društva mobilizirali su se u čitavoj Europi i preosvojili Jeruzalem od muslimana 1099. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._106–107-228">[207]</a> Jedno od obilježja križarskih ratova bili su <a href="/wiki/Pogrom" title="Pogrom">pogromi</a> lokalnih <a href="/wiki/%C5%BDidovi" title="Židovi">Židova</a>, do čega je često dolazilo kad su križari napuštali svoje zemlje i išli na Istok. Oni su bili naročito brutalni tijekom Prvog križarskog rata,<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._191-185">[169]</a> kada su židovske zajednice u <a href="/wiki/K%C3%B6ln" title="Köln">Kölnu</a>, <a href="/wiki/Mainz" title="Mainz">Mainzu</a> i <a href="/wiki/Worms" title="Worms">Wormsu</a> iskorijenjene, a ostale zajednice u gradovima između rijeka <a href="/wiki/Seine" title="Seine">Sene</a> i <a href="/wiki/Rajna" title="Rajna">Rajne</a> znatno smanjene.<a href="#cite_note-FOOTNOTELock2006str._397–399-229">[208]</a> Još jedna posljedica križarskih ratova bilo je osnivanje novih vrsta redovništva, <a href="/wiki/Vite%C5%A1ki_red" title="Viteški red">viteških redova</a> <a href="/wiki/Templari" title="Templari">templara</a> i <a href="/wiki/Ivanovci" title="Ivanovci">ivanovaca</a>, koji su spojili monaški život s vojnom službom.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._145–149-230">[209]</a> Križari su učvrstili svoja osvajanja u <a href="/wiki/Kri%C5%BEarske_dr%C5%BEave" title="Križarske države">križarskim državama</a>. Tijekom 12. i 13. stoljeća došlo je do niza sukoba između njih i okolnih muslimanskih država. Molbe tih država papinstvu dovele su do novih križarskih ratova<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._106–107-228">[207]</a> poput <a href="/wiki/Tre%C4%87i_kri%C5%BEarski_rat" title="Treći križarski rat">Trećeg križarskog rata</a>, objavljenih u svrhu ponovnog osvajanja Jeruzalema, koji je <a href="/wiki/Saladin" title="Saladin">Saladin</a> (umro 1193) preosvojio od križara 1187. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEPayne2000str._204–205-231">[210]</a><a href="#cite_note-233">[n 22]</a> <a href="/wiki/%C4%8Cetvrti_kri%C5%BEarski_rat" title="Četvrti križarski rat">Četvrti križarski rat</a> 1203. bio je usmjeren na <a href="/wiki/Carigrad" title="Carigrad">Carigrad</a> umjesto na <a href="/wiki/Sveta_Zemlja" title="Sveta Zemlja">Svetu Zemlju</a>, te je on zauzet 1204. godine, što je dovelo do uspostavljanja <a href="/wiki/Latinsko_Carstvo" title="Latinsko Carstvo">Latinskog Carstva</a> sa središtem u Carigradu<a href="#cite_note-FOOTNOTELock2006str._156–161-234">[212]</a> i do značajnog slabljenja Bizantskog Barstva. Bizantinci su ponovo zauzeli Carigrad 1261. godine, ali nikada nisu dostigli svoju nekadašnju snagu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._299–300-235">[213]</a> Do 1291. godine sve križarske države bile su ponovo osvojene ili izgurane s kopna, premda je titularno <a href="/wiki/Jeruzalemsko_Kraljevstvo" title="Jeruzalemsko Kraljevstvo">Jeruzalemsko Kraljevstvo</a> još nekoliko godina opstalo na <a href="/wiki/Cipar" title="Cipar">Cipru</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTELock2006str._122-236">[214]</a> Pape su pozivali na križarske ratove i u drugim područjima, ne samo u Svetoj Zemlji, primjerice u Španjolskoj, južnoj Francuskoj i duž Baltika.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._106–107-228">[207]</a> Španjolski križarski ratovi spojili su se s <a href="/wiki/Rekonkvista" title="Rekonkvista">rekonkvistom</a> Španjolske od muslimana. Iako su templari i ivanovci sudjelovali u španjolskim križarskim ratovima, osnovani su i slični španjolski vojno-religijski redovi, od kojih se do početka 12. stoljeća većina stopila u dva glavna reda, <a href="/w/index.php?title=Red_Kalatrava&action=edit&redlink=1" class="new" title="Red Kalatrava (stranica ne postoji)">Red Kalatrava</a> i <a href="/w/index.php?title=Red_Santiaga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Red Santiaga (stranica ne postoji)">Red Santiaga</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTELock2006str._205–213-237">[215]</a> Sjeverna Europa također je ostala izvan kršćanskog utjecaja do 11. stoljeća ili kasnije, te je postala poprište križarskih ratova kao dio <a href="/wiki/Sjeverni_kri%C5%BEarski_ratovi" title="Sjeverni križarski ratovi">Sjevernih križarskih ratova</a> od 12. do 14. stoljeća. Ti križarski ratovi također su izrodili jedan vojni red, <a href="/wiki/Livonska_bra%C4%87a_ma%C4%8Da" title="Livonska braća mača">Red braće mača</a>. Još jedan red, <a href="/wiki/Teutonski_vite%C5%A1ki_red" title="Teutonski viteški red">Teutonski viteški red</a>, iako izvorno osnovan u križarskim državama, usredotočio je veći dio svoje aktivnosti na Baltik nakon 1225. godine, a 1309. premjestio je glavno sjedište u <a href="/w/index.php?title=Zamak_u_Malborku&action=edit&redlink=1" class="new" title="Zamak u Malborku (stranica ne postoji)">Marienburg</a> u <a href="/wiki/Pruska" title="Pruska">Pruskoj</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTELock2006str._213–224-238">[216]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Intelektualni_život">Intelektualni život</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=20" title="Uredi odlomak: Intelektualni život" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=20" title="Uredi kôd odjeljka Intelektualni život">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/w/index.php?title=Renesansa_12._stolje%C4%87a&action=edit&redlink=1" class="new" title="Renesansa 12. stoljeća (stranica ne postoji)">Renesansa 12. stoljeća</a>, <a href="/wiki/Srednjovjekovna_filozofija" title="Srednjovjekovna filozofija">Srednjovjekovna filozofija</a>, <a href="/wiki/Srednjovjekovna_knji%C5%BEevnost" title="Srednjovjekovna književnost">Srednjovjekovna književnost</a>, i <a href="/wiki/Srednjovjekovna_medicina" title="Srednjovjekovna medicina">Srednjovjekovna medicina</a></div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Richard_of_Wallingford.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Richard_of_Wallingford.jpg/220px-Richard_of_Wallingford.jpg" decoding="async" width="220" height="233" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Richard_of_Wallingford.jpg/330px-Richard_of_Wallingford.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Richard_of_Wallingford.jpg/440px-Richard_of_Wallingford.jpg 2x" data-file-width="708" data-file-height="750" /></a><figcaption>Srednjovjekovni učenjak vrši precizna mjerenja, ilustracija u rukopisu iz 14. stoljeća.</figcaption></figure> Tijekom 11. stoljeća razvoj u filozofiji i teologiji doveo je do povećane intelektualne aktivnosti diljem Europe. Postojala je rasprava između <a href="/wiki/Realizam_(filozofija)" title="Realizam (filozofija)">realista</a> i <a href="/wiki/Nominalizam" title="Nominalizam">nominalista</a> po pitanju koncepta "<a href="/w/index.php?title=Univerzalija_(metafizika)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Univerzalija (metafizika) (stranica ne postoji)">univerzalija</a>". Filozofski diskurs bio je potaknut ponovnim otkrivanjem <a href="/wiki/Aristotel" title="Aristotel">Aristotela</a> i njegove usredotočenosti na <a href="/wiki/Empirizam" title="Empirizam">empirizam</a> i <a href="/wiki/Racionalizam" title="Racionalizam">racionalizam</a>. Učenjaci poput <a href="/wiki/Petar_Abelard" title="Petar Abelard">Petra Abelarda</a> (umro 1142.) i <a href="/w/index.php?title=Pierre_Lombard&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pierre Lombard (stranica ne postoji)">Petra Lombardijskog</a> (umro 1164.) uveli su <a href="/w/index.php?title=Terminska_logika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Terminska logika (stranica ne postoji)">Aristotelovu logiku</a> u teologiju. Krajem 11. i početkom 12. stoljeća u Zapadnoj Europi došlo je i do uspona <a href="/wiki/Katedralna_%C5%A1kola" title="Katedralna škola">katedralnih škola</a>, što je označilo prijelaz s učenja u manastirima na učenje u katedralama i gradovima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._232–237-239">[217]</a> Katedralne su škole pak potom zamijenila <a href="/wiki/Sveu%C4%8Dili%C5%A1te" title="Sveučilište">sveučilišta</a> osnovana u većim europskim gradovima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._232–237-239">[217]</a> Filozofija i teologija spojile su se u <a href="/wiki/Skolastika" title="Skolastika">skolastici</a>, pokušaju učenjaka 12. i 13. stoljeća da pomire autoritativne tekstove, prije svega Aristotela i <a href="/wiki/Biblija" title="Biblija">Bibliju</a>. Taj je pokret pokušao koristititi sustavni pristup istini i razumu<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._293–294-240">[218]</a> i kulminirao je mišlju <a href="/wiki/Toma_Akvinski" title="Toma Akvinski">Tome Akvinskog</a> (umro 1274.), koji je napisao djelo <a href="/wiki/Teolo%C5%A1ka_suma" title="Teološka suma">Summa theologica</a>, tj. Sažetak teologije.<a href="#cite_note-FOOTNOTEColish1997str._295–301-241">[219]</a> Na kraljevskim i plemićkim dvorovima došlo je do razvoja <a href="/wiki/Vitez_(naslov)" title="Vitez (naslov)">viteštva</a> i etosa <a href="/wiki/Dvorska_ljubav" title="Dvorska ljubav">dvorske ljubavi</a>. Ta se kultura izražavala na <a href="/w/index.php?title=Vernakular&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vernakular (stranica ne postoji)">narodnom jeziku</a> umjesto na latinskom i sastojala se od poezije, priča, legendi i popularnih pjesama koje su širili putujući zabavljači <a href="/wiki/Trubadur" title="Trubadur">trubaduri</a>. Priče su često zapisivali u <a href="/w/index.php?title=Chanson_de_geste&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chanson de geste (stranica ne postoji)">chansons de geste</a> ili "pjesme velikih djela", kao što su <a href="/wiki/Pjesma_o_Rolandu" title="Pjesma o Rolandu">Pjesma o Rolandu</a> i <a href="/w/index.php?title=Hildebrand&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hildebrand (stranica ne postoji)">Pjesma o Hildebrandu</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._252–260-242">[220]</a> Pisana je i religijska povijest.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._349-243">[221]</a> <a href="/w/index.php?title=Geoffrey_od_Monmoutha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Geoffrey od Monmoutha (stranica ne postoji)">Geoffrey od Monmoutha</a> (umro 1155.) napisao je <a href="/w/index.php?title=Historia_Regum_Britanniae&action=edit&redlink=1" class="new" title="Historia Regum Britanniae (stranica ne postoji)">Povijest britanskih kraljeva</a>, zbirku priča i legendi o <a href="/wiki/Kralj_Arthur" title="Kralj Arthur">kralju Arthuru</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTESaul2000str._113–114-244">[222]</a> Ostala djela bila su više povijesnog tipa, kao što su Podvizi cara Fridrika (Gesta Friderici Imperatoris) autora <a href="/w/index.php?title=Otto_od_Freisinga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Otto od Freisinga (stranica ne postoji)">Otta od Freisinga</a> (umro 1158.), u kojem je opisao djela <a href="/wiki/Fridrik_I._Barbarossa" title="Fridrik I. Barbarossa">Fridrika Barbarosse</a>, te Podvizi kraljeva (Gesta regum) <a href="/w/index.php?title=William_od_Malmesburyja&action=edit&redlink=1" class="new" title="William od Malmesburyja (stranica ne postoji)">Williama od Malmesburyja</a> (umro 1143.) o kraljevima Engleske.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._349-243">[221]</a> Pravna znanost napredovala je u 12. stoljeću. U razvijenom srednjem vijeku studiralo se i sekularno i <a href="/wiki/Kanonsko_pravo" title="Kanonsko pravo">kanonsko</a>, odnosno crkveno pravo. Sekularno ili <a href="/wiki/Rimsko_pravo" title="Rimsko pravo">rimsko pravo</a>, mnogo je napredovalo otkrićem djela <a href="/wiki/Corpus_Iuris_Civilis" title="Corpus Iuris Civilis">Corpus Iuris Civilis</a> u 11. stoljeću, a do 1100. rimsko se pravo počelo podučavati u <a href="/wiki/Sveu%C4%8Dili%C5%A1te_u_Bologni" title="Sveučilište u Bologni">Bologni</a>. To je dovelo do bilježenja i standardizacije zakonika u čitavoj Zapadnoj Europi. Također se studiralo i kanonsko pravo, te je oko 1140. redovnik i učitelj u Bologni po imenu <a href="/wiki/Decretum_Gratiani" title="Decretum Gratiani">Gracijan</a> (12. stoljeće) napisao ono što će postati standardni tekst kanonskog prava – <a href="/wiki/Decretum_Gratiani" title="Decretum Gratiani">Decretum Gratiani</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._237–241-245">[223]</a> Među posljedicama grčkog i islamskog utjecaja na ovo razdoblje europske povijesti bile su zamjena <a href="/wiki/Rimski_brojevi" class="mw-redirect" title="Rimski brojevi">rimskih brojeva</a> <a href="/wiki/Dekadski_brojevni_sustav" title="Dekadski brojevni sustav">dekadnim</a> pozicijskim brojnim sustavom i otkriće <a href="/wiki/Algebra" title="Algebra">algebre</a>, što je omogućilo napredniju matematiku. Došlo je do napretka u astronomiji nakon prijevoda <a href="/wiki/Klaudije_Ptolemej" title="Klaudije Ptolemej">Ptolemejevog</a> <a href="/w/index.php?title=Almagest&action=edit&redlink=1" class="new" title="Almagest (stranica ne postoji)">Almagesta</a> s grčkog na latinski krajem 12. stoljeća. Također se proučavala i medicina, posebice na jugu Italije, gdje je islamska medicina utjecala na <a href="/w/index.php?title=Salernska_medicinska_%C5%A1kola&action=edit&redlink=1" class="new" title="Salernska medicinska škola (stranica ne postoji)">školu u Salernu</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._241–246-246">[224]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tehnologija_i_vojska">Tehnologija i vojska</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=21" title="Uredi odlomak: Tehnologija i vojska" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=21" title="Uredi kôd odjeljka Tehnologija i vojska">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovna_tehnologija&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovna tehnologija (stranica ne postoji)">Srednjovjekovna tehnologija</a>, <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovno_ratovanje&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovno ratovanje (stranica ne postoji)">Srednjovjekovno ratovanje</a>, i <a href="/wiki/Povijest_znanosti#Znanost_u_srednjem_vijeku" title="Povijest znanosti">Povijest znanosti § Znanost u srednjem vijeku</a></div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Tommaso_da_modena,_ritratti_di_domenicani_(Ugo_di_Provenza)_1352_150cm,_treviso,_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2,_sala_del_capitolo.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg/220px-Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg/330px-Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg/440px-Tommaso_da_modena%2C_ritratti_di_domenicani_%28Ugo_di_Provenza%29_1352_150cm%2C_treviso%2C_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2%2C_sala_del_capitolo.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="1920" /></a><figcaption>Portret kardinala <a href="/w/index.php?title=Hughes_de_Saint-Cher&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hughes de Saint-Cher (stranica ne postoji)">Huga od Saint-Chera</a> <a href="/wiki/Tommaso_da_Modena" title="Tommaso da Modena">Tommasa da Modena</a> iz 1352. prvi je poznati prikaz naočala.<a href="#cite_note-FOOTNOTEIlardi2007str._18–19-247">[225]</a></figcaption></figure> U 12. i 13. stoljeću u Europi je došlo do gospodarskog rasta i razvoja novih metoda proizvodnje. Glavna tehnološka dostignuća bili su otkriće <a href="/wiki/Vjetrenja%C4%8Da" title="Vjetrenjača">vjetrenjače</a>, prvih mehaničkih satova, manufakture <a href="/wiki/%C5%BDestoka_pi%C4%87a" class="mw-redirect" title="Žestoka pića">žestokih pića</a> i uporaba <a href="/wiki/Astrolab" title="Astrolab">astrolaba</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._246-248">[226]</a> Konkavne naočale izumio je oko 1286. godine nepoznati talijanski majstor, vjerojatno u <a href="/wiki/Pisa" title="Pisa">Pisi</a> ili njenoj okolici.<a href="#cite_note-FOOTNOTEIlardi2007str._4–5,_49-249">[227]</a> Razvoj tropoljnog plodorednog sustava za sijanje usjeva<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._156-169">[156]</a><a href="#cite_note-251">[n 23]</a> povećao je korištenje zemljišta s jedne polovine u upotrebi svake godine, pod starim dvopoljnim sustavom na dvije trećine pod novim, što je dovelo do povećanja proizvodnje.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._45-250">[228]</a> Razvoj <a href="/wiki/Plug" title="Plug">teškog pluga</a> omogućio je učinkovitniju obradu težeg tla, čemu je doprinijelo i širenje konjskog jarma, što je dovelo do upotrebe <a href="/w/index.php?title=Radna_%C5%BEivotinja&action=edit&redlink=1" class="new" title="Radna životinja (stranica ne postoji)">teglećih konja</a> umjesto volova. Konji su brži od volova i zahtijevaju manje ispaše, što su čimbenici koji su potpomogli uvođenje tropoljnog sustava.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._156–159-252">[229]</a> Izgradnja <a href="/wiki/Katedrala" title="Katedrala">katedrala</a> i <a href="/wiki/Utvrdno_graditeljstvo" title="Utvrdno graditeljstvo">zamkova</a> unaprijedila je građevinsku tehnologiju, što je dovelo do razvoja velikih kamenih građevina. U pomoćne građevine spadale su nove gradske vijećnice, kuće, mostovi i <a href="/w/index.php?title=Desetinska_%C5%A1tala&action=edit&redlink=1" class="new" title="Desetinska štala (stranica ne postoji)">desetinske štale</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._68-253">[230]</a> Izgradnja brodova unaprijedila se uporabom metode <a href="/wiki/Brodogradnja" title="Brodogradnja">rebra i daske</a> umjesto starog rimskog sustava rupe i klina. Ostala poboljšanja u vezi s brodovima bila su uporaba <a href="/wiki/Latinsko_jedro" title="Latinsko jedro">latinskog jedra</a> i <a href="/wiki/Kormilo#Historija" title="Kormilo">krmene statve</a>, od kojih su oba povećala brzinu kojom brod može ploviti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._73-254">[231]</a> U vojnoj tehnologiji i doktrinama došlo je do povećane upotrebe pješaštva sa specijaliziranim ulogama. Zajedno sa još uvijek dominantnom <a href="/wiki/Konjica" title="Konjica">teškom konjicom</a>, vojske su često uključivale jahaće i pješačke <a href="/wiki/Samostrel" title="Samostrel">samostrijelce</a>, kao i <a href="/w/index.php?title=Podriva%C4%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="Podrivač (stranica ne postoji)">podrivače</a> i inženjerce.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._125-255">[232]</a> Samostreli, za koje se znalo još od kasne antike, više su se koristili i zbog češćeg <a href="/wiki/Opsada" title="Opsada">opsadnog</a> ratovanja u 10. i 11. stoljeću.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._80-164">[151]</a><a href="#cite_note-257">[n 24]</a> Sve veća upotreba samostrela u 12. i 13. stoljeću dovela je do uporabe kaciga sa zatvorenim licem, teškog oklopa, kao i konjskog oklopa.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._130-258">[234]</a> <a href="/wiki/Barut" title="Barut">Barut</a> je postao poznat u Europi do sredine 13. stoljeća i zabilježeno je da su ga upotrijebili Englezi u ratu protiv Škota 1304. godine, premda je samo korišten kao eksploziv, a ne oružje. <a href="/wiki/Top" title="Top">Topovi</a> su se koristili za opsade tijekom 1320-ih, a ručni pištolji počeli su se koristiti do 1360-ih.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._296–298-259">[235]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Arhitektura,_umjetnost_i_glazba">Arhitektura, umjetnost i glazba</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=22" title="Uredi odlomak: Arhitektura, umjetnost i glazba" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=22" title="Uredi kôd odjeljka Arhitektura, umjetnost i glazba">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Srednjovjekovna_umjetnost" title="Srednjovjekovna umjetnost">Srednjovjekovna umjetnost</a>, <a href="/wiki/Romanika" title="Romanika">Romanika</a>, <a href="/wiki/Gotika" title="Gotika">Gotika</a>, i <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovna_glazba&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovna glazba (stranica ne postoji)">Srednjovjekovna glazba</a></div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Maria_Lach_02.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Maria_Lach_02.jpg/220px-Maria_Lach_02.jpg" decoding="async" width="220" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Maria_Lach_02.jpg/330px-Maria_Lach_02.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Maria_Lach_02.jpg/440px-Maria_Lach_02.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1235" /></a><figcaption><a href="/wiki/Romani%C4%8Dka_arhitektura" title="Romanička arhitektura">Romanička</a> crkva Marije Lach u Njemačkoj.</figcaption></figure> U 10. stoljeću osnivanje crkava i manastira dovelo je do razvoja arhitekture u kamenu koja je razradila narodne rimske forme, od čega potječe termin "romanika". Gdje je to bilo moguće, rimske građevine od cigle i kamena ponovo su se koristile zbog već dostupnog materijala. Iz probnih prvih pokušaja poznatih kao <a href="/w/index.php?title=Prva_romanika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Prva romanika (stranica ne postoji)">prva romanika</a> stil je procvjetao i proširio se Europom u nevjerojatno homogenoj formi. Netom prije 1000. godine došlo je do velikog vala izgradnje kamenih crkvi po čitavoj Europi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._55-260">[236]</a> <a href="/wiki/Romani%C4%8Dka_arhitektura" title="Romanička arhitektura">Romaničke</a> građevine imale su masivne kamene zidove, otvore nadsvođene polukružnim lukovima, malene prozore i naročito u Francuskoj kamene lučne svodove.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAdams2001str._181–189-261">[237]</a> Veliki <a href="/wiki/Portal" title="Portal">portal</a> sa obojenim skulpturama u <a href="/wiki/Reljef_(umjetnost)" title="Reljef (umjetnost)">visokom reljefu</a> postao je središnje obilježje pročelja, posebice u Francuskoj, a <a href="/wiki/Kapitel" title="Kapitel">kapiteli</a> stupova često su rezbareni narativnim scenama izmišljenih čudovišta i životinja.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._58–60,_65–66,_73–75-262">[238]</a> Prema povjesničaru umjetnosti C. R. Dodwellu "gotovo su sve crkve na Zapadu ukrašavane zidnim slikama" od kojih je preživio samo mali broj.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDodwell1993str._37-263">[239]</a> Zajedno s razvojem u crkvenoj arhitekturi, razvijen je i posebni europski oblik zamka, koja je postao ključan u politici i ratovanju.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._295–299-264">[240]</a> Romanička umjetnost, a naročito prerada metala, dostigla je najsofisticiraniji oblik u <a href="/w/index.php?title=Mezanska_umjetnost&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mezanska umjetnost (stranica ne postoji)">mezanskoj umjetnosti</a>, u kojoj su se jasno istakle jedinstvene umjetničke ličnosti poput <a href="/w/index.php?title=Nikola_Verdrunski&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nikola Verdrunski (stranica ne postoji)">Nikole Verdrunskog</a> (umro 1205.) i gotovo <a href="/wiki/Starogr%C4%8Dka_umjetnost" title="Starogrčka umjetnost">klasičnan stil</a> može se vidjeti u djelima poput <a href="/w/index.php?title=Krstionica_u_Crkvi_sv._Bartolomeja,_Li%C3%A8ge&action=edit&redlink=1" class="new" title="Krstionica u Crkvi sv. Bartolomeja, Liège (stranica ne postoji)">krstionice u Liègeu</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTELasko1972str._240–250-265">[241]</a> što je u opreci s figurama uvijajućih životinja na <a href="/w/index.php?title=Gloucesterski_svije%C4%87njak&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gloucesterski svijećnjak (stranica ne postoji)">gloucesterskom svijećnjaku</a>, koji je izrađen u isto to vrijeme. Velike iluminirane Biblije i <a href="/wiki/Psaltir" title="Psaltir">psaltiri</a> bili su tipični oblici luksuznih rukopisa, a oslikavanje zidova procvjetalo je u crkvama često slijedeći obrazac s prikazom <a href="/wiki/Sudnji_dan" title="Sudnji dan">Sudnjega dana</a> na zapadnom zidu, <a href="/w/index.php?title=Krist_u_mandorli&action=edit&redlink=1" class="new" title="Krist u mandorli (stranica ne postoji)">Kristom u mandorli</a> na istočnom zidu i narativnim biblijskim scenama duž glavnog dijela crkve ili u slučaju najbolje očuvanog primjera u <a href="/wiki/Opatijska_crkva_Saint-Savin-sur-Gartempe" title="Opatijska crkva Saint-Savin-sur-Gartempe">Saint-Savin-sur-Gartempeu</a> na <a href="/wiki/Ba%C4%8Dvasti_svod" title="Bačvasti svod">bačvastom svodu</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._91–92-266">[242]</a> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg/220px-Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg/330px-Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg/440px-Nef_cath%C3%A9drale_Laon.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="960" /></a><figcaption><a href="/wiki/Goti%C4%8Dka_arhitektura" title="Gotička arhitektura">Gotička</a> unutrašnjost <a href="/w/index.php?title=Katedrala_u_Laonu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Katedrala u Laonu (stranica ne postoji)">katedrale u Laonu</a> u Francuskoj.</figcaption></figure> Od ranog 12. stoljeća francuski su graditelji razvili <a href="/wiki/Goti%C4%8Dka_arhitektura" title="Gotička arhitektura">gotički</a> stil, označen korištenjem <a href="/w/index.php?title=Rebrasti_svod&action=edit&redlink=1" class="new" title="Rebrasti svod (stranica ne postoji)">rebrastih svodova</a>, <a href="/w/index.php?title=%C5%A0iljasti_luk&action=edit&redlink=1" class="new" title="Šiljasti luk (stranica ne postoji)">šiljastih lukova</a>, <a href="/wiki/Kontrafor" title="Kontrafor">letećih upornjaka</a> i velikih <a href="/wiki/Vitraj" title="Vitraj">vitraja</a>. Uglavnom se koristio na crkvama i katedralama, a njegova upotreba nastavila se u većem dijelu Europe sve do 16. stoljeća. Klasični primjeri gotičke arhitekture jesu <a href="/wiki/Katedrala_Notre-Dame_u_Chartresu" title="Katedrala Notre-Dame u Chartresu">katedrala u Chartresu</a> i <a href="/wiki/Katedrala_Notre-Dame_u_Reimsu" title="Katedrala Notre-Dame u Reimsu">katedrala u Reimsu</a> u Francuskoj, te <a href="/wiki/Katedrala_u_Salisburyju" title="Katedrala u Salisburyju">katedrala u Salisburyju</a> u Engleskoj.<a href="#cite_note-FOOTNOTEAdams2001str._195–216-267">[243]</a> Vitraj je postao ključni element u dizajnu crkvi i nastavio je tradiciju široke uporabe zidnih slika, koje su do tada gotovo sasvim nestale.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._185–190,_269–271-268">[244]</a> Tijekom tog razdoblja praksa iluminiranja rukopisa postupno je prešla iz samostana u laičke radionice, tako da je prem mišljenjua <a href="/w/index.php?title=Janetta_Rebold_Benton&action=edit&redlink=1" class="new" title="Janetta Rebold Benton (stranica ne postoji)">Janette Benton</a>, "do 1300. većina redovnika kupovala svoje knjige u prodavaonicama",<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._250-269">[245]</a> a <a href="/wiki/Brevijar" title="Brevijar">časoslovi</a> su se razvili kao oblik molitvene knjige za laike. Prerada metala nastavila je biti najprestižniji oblik umjetnosti, sa <a href="/w/index.php?title=Emajl_iz_Limogesa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Emajl iz Limogesa (stranica ne postoji)">emajlom iz Limogesa</a> kao popularnom i relativno pristupačnom opcijom za predmete kao što su relikvijari i križevi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._135–139,_245–247-270">[246]</a> U Italiji su inovacije <a href="/wiki/Cimabue" title="Cimabue">Cimabua</a> i <a href="/wiki/Duccio" title="Duccio">Duccia</a>, a zatim i <a href="/w/index.php?title=Trecento&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trecento (stranica ne postoji)">trečentskog</a> majstora <a href="/wiki/Giotto_di_Bondone" title="Giotto di Bondone">Giotta</a> (umro 1337.), znatno povećale sofisticiranost i status štafelajnog slikarstva i <a href="/wiki/Freska" title="Freska">fresaka</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._264–278-271">[247]</a> Sve veći gospodarski prosperitet tijekom 12. stoljeća rezultirao je većom proizvodnjom sekularne umjetnosti; sačuvani su mnogi izrezbareni predmeti od <a href="/wiki/Bjelokost" title="Bjelokost">bjelokosti</a> poput figurica za igru, češljeva i malenih religijskih figura.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._248–250-272">[248]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Crkveni_život">Crkveni život</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=23" title="Uredi odlomak: Crkveni život" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=23" title="Uredi kôd odjeljka Crkveni život">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Gregorijanska_reforma" title="Gregorijanska reforma">Gregorijanska reforma</a> i <a href="/w/index.php?title=Crkva_i_dr%C5%BEava_u_srednjovjekovnoj_Europi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Crkva i država u srednjovjekovnoj Europi (stranica ne postoji)">Crkva i država u srednjovjekovnoj Europi</a></div></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg/250px-Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg" decoding="async" width="250" height="329" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg/375px-Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg/500px-Bonaventura_Berlinghieri_Francesco.jpg 2x" data-file-width="969" data-file-height="1275" /></a><figcaption><a href="/wiki/Franjo_Asi%C5%A1ki" title="Franjo Asiški">Franjo Asiški</a> osnovao je red <a href="/wiki/Franjevci" title="Franjevci">franjevaca</a> (<a href="/w/index.php?title=Bonaventura_Berlinghieri&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bonaventura Berlinghieri (stranica ne postoji)">Bonaventura Berlinghieri</a> 1235.).<a href="#cite_note-FOOTNOTEHamilton2003str._47-273">[249]</a></figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg/250px-Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg" decoding="async" width="250" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg/375px-Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg/500px-Abbey-of-senanque-provence-gordes.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="533" /></a><figcaption><a href="/w/index.php?title=Opatija_S%C3%A9nanque&action=edit&redlink=1" class="new" title="Opatija Sénanque (stranica ne postoji)">Opatija Sénanque</a> u <a href="/w/index.php?title=Gordes&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gordes (stranica ne postoji)">Gordesu</a>, Francuska.</figcaption></figure> Samostanska reforma postala je važno pitanje tijekom 11. stoljeća, pošto su se elite počele brinuti da se redovnici ne pridržavaju pravila koja ih vežu za striktno religijski život. <a href="/wiki/Opatija_Cluny" title="Opatija Cluny">Opatija Cluny</a> osnovana u regiji <a href="/w/index.php?title=M%C3%A2con&action=edit&redlink=1" class="new" title="Mâcon (stranica ne postoji)">Mâcon</a> u Francuskoj 909. godine stvorena je kao dio <a href="/wiki/Klinijevci" title="Klinijevci">klinijevskih reformi</a>, većeg pokreta samostanskih reformi kao odgovor na tu zabrinutost.<a href="#cite_note-FOOTNOTERosenwein1982str._40–41-274">[250]</a> Cluny je ubrzo zadobio reputaciju isposništva i strogosti. Pokušavao je održati duševni život visoke vrijednosti stavljajući se pod zaštitu papinstva i biranjem vlastitog opata bez miješanja laika, čime je održavao ekonomsku i političku neovisnost od lokalnih gospodara.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._143–144-275">[251]</a> Samostanska reforma inspirirala je promjenu u sekularnoj crkvi. Ideale na kojima se zasnivala u papinstvo je unio papa <a href="/wiki/Lav_IX." title="Lav IX.">Lav IX</a>. (papa 1049. – 1054.) pruživši ideologiju svećeničke neovisnosti, koja će dovesti do <a href="/wiki/Borba_za_investituru" title="Borba za investituru">borbe za investituru</a> krajem 11. stoljeća. U tu su se borbu uključili papa <a href="/wiki/Grgur_VII." title="Grgur VII.">Grgur VII.</a> (papa 1073. – 108.5) i car <a href="/wiki/Henrik_IV.,_kralj_Engleske" title="Henrik IV., kralj Engleske">Henrik IV.</a>, koji su se isprva sukobili po pitanju imenovanja biskupa, a ta se razmirica potom pretvorila u bitku o idejama <a href="/wiki/Investitura" title="Investitura">investiture</a>, svećeničkog braka i <a href="/wiki/Simonija" title="Simonija">simonije</a>. Car je vidio zaštitu Crkve kao jednu od svojih dužnosti, a htio je i sačuvati pravo postavljanja vlastitih biskupa unutar svoje države, međutim papinstvo je inzistiralo na neovisnosti Crkve od sekularnih gospodara. Ta pitanja ostala su neriješena do kompromisa iz 1122. godine poznatog kao <a href="/wiki/Wormski_konkordat" title="Wormski konkordat">Wormski konkordat</a>. Ta razmirica predstavlja značajan stadij u stvaranju papinske monarhije odvojene od laičkih vlasti i izjednačene s njima. Njena je trajna posljedica bila i to što su njemački prinčevi stekli veliku moć na račun njemačkih careva.<a href="#cite_note-FOOTNOTERosenwein1982str._40–41-274">[250]</a> Razvijeni srednji vijek bio je razdobljevelikih religijskih pokreta. Osim križarskih ratova i samostanskih reformi ljudi su pokušavali sudjelovati u novim oblicima religijskog života. Osnovani su novi samostanski redovi među njima i <a href="/wiki/Kartuzijanski_red" title="Kartuzijanski red">kartuzijanci</a> i <a href="/wiki/Cisterciti" title="Cisterciti">cisterciti</a>. Cisterciti su se brzo raširili u svojim ranim godinama pod vodstvom <a href="/wiki/Bernard_iz_Clairvauxa" title="Bernard iz Clairvauxa">Bernarda iz Clairvauxa</a> (umro 1153.). Ti novi redovi formirani su kao odgovor na osjećaj laika da benediktinsko redovništvo više nije odgovarao potrebama laika, koji su zajedno s onima koji su se htjeli priključiti religijskom životu, težili vratiti jednostavnijem <a href="/wiki/Pustinjak" title="Pustinjak">pustinjačkom</a> redovništvu ranog kršćanstva ili <a href="/wiki/Apostol" title="Apostol">apostolskom životu</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._144–149-276">[252]</a> Poticana su i <a href="/wiki/Hodo%C4%8Da%C5%A1%C4%87e" title="Hodočašće">vjerska hodočašća</a>. Stara mjesta hodočašća poput Rima, Jeruzalema i <a href="/wiki/Santiago_de_Compostela" title="Santiago de Compostela">Compostele</a> primala su sve veći broj posjetitelja, a slavu su stekla i nova mjesta poput <a href="/wiki/Monte_Sant%27Angelo" title="Monte Sant'Angelo">Monte Garganoa</a> i <a href="/wiki/Bari" title="Bari">Barija</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEMorris1998str._199-277">[253]</a> U 13. stoljeću <a href="/wiki/Prosja%C4%8Dki_redovi" title="Prosjački redovi">prosjački redovi</a> – <a href="/wiki/Franjevci" title="Franjevci">franjevci</a> i <a href="/wiki/Dominikanci" class="mw-redirect" title="Dominikanci">dominikanci</a> – koji su se zaklinjali na život u siromaštvu i preživljavali prošenjem, dobili su odobrenje papinstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._155–167-278">[254]</a> Religijske grupe poput <a href="/wiki/Valdenzi" title="Valdenzi">valdenga</a> i <a href="/w/index.php?title=Humilijati&action=edit&redlink=1" class="new" title="Humilijati (stranica ne postoji)">humilijata</a> također su se sredinom 12. i početkom 13. stoljeća pokušale vratiti životu ranog kršćanstva, ali ih je papinstvo osudilo kao heretike. Neki su se priključili <a href="/wiki/Katari" title="Katari">katarima</a>, još jednom heretičkom pokretu koji je papinstvo osudilo. Godine 1209. pokrenut je <a href="/w/index.php?title=Katarski_kri%C5%BEarski_rat&action=edit&redlink=1" class="new" title="Katarski križarski rat (stranica ne postoji)">Katarski križarski rat</a> koji ih je u potpunosti uništio.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._185–192-279">[255]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Kasni_srednji_vijek">Kasni srednji vijek</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=24" title="Uredi odlomak: Kasni srednji vijek" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=24" title="Uredi kôd odjeljka Kasni srednji vijek">uredi kôd</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Rat,_glad_i_kuga">Rat, glad i kuga</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=25" title="Uredi odlomak: Rat, glad i kuga" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=25" title="Uredi kôd odjeljka Rat, glad i kuga">uredi kôd</a>]</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Jacquerie_Navarre.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jacquerie_Navarre.jpg/200px-Jacquerie_Navarre.jpg" decoding="async" width="200" height="217" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jacquerie_Navarre.jpg/300px-Jacquerie_Navarre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jacquerie_Navarre.jpg/400px-Jacquerie_Navarre.jpg 2x" data-file-width="1280" data-file-height="1390" /></a><figcaption>Smaknuće nekih od vođa <a href="/wiki/%C5%BDakerija" title="Žakerija">žakerije</a> iz rukopisa Chroniques de France ou de St Denis iz 14. stoljeća.</figcaption></figure> Prve godine 14. stoljeća obilježila je pojava gladi s kulminacijom u velikoj gladi 1315. – 1317. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._128-280">[256]</a> Uzrok velike gladi bio je postupni prijelaz iz srednjovjekovnog toplog razdoblja u <a href="/wiki/Malo_ledeno_doba" title="Malo ledeno doba">malo ledeno doba</a> što je povećalo rizik od nestašice hrane u vrijeme kad su vremenske prilike uzrokovale smanjene prinose u poljoprivredi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._373–374-281">[257]</a> Godine u razdoblju 1313.– 1314. i 1317. – 1321. bile su posebno kišovite u cijeloj Europi, što je za posljedicu imalo masovno podbacivanje prinosa ljetine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._41-282">[258]</a> Klimatske promjene koje su bile razlog smanjenja prosječnih godišnjih temperatura u 14. stoljeću pratila je ekonomska kriza.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._370-283">[259]</a> Ovim je nesrećama godine 1347. slijedila <a href="/wiki/Doba_kuge" title="Doba kuge">crna smrt</a>, bolest koja se širila Europom slijedeće tri godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._269-284">[260]</a><a href="#cite_note-286">[n 25]</a> Broj smrtnih slučajeva u Europi vjerojatno je premašio 35 milijuna što je otprilike jedne trećina ukupnog stanovništva, a posebno su bili pogođeni gradovi zbog guste naseljenosti.<a href="#cite_note-288">[n 26]</a> Velika područja ostala su potpuno nenaseljena i u nekim su dijelovima poljoprivredne površine ostale neobrađene što je dovelo do povećanja nadnica, pošto su zemljoposjednici nastojali poticati preostale malobrojne radnike na rad u svojim poljima. Dodatni problemi bili su niske najamnine i niska potražnja za hranom i posljedično dodatno smanjenje prihoda od poljoprivrede. Radnici u gradovima također su osjećali da imaju pravo na više nadnice, što je dovelo do narodnih ustanaka diljem Europe.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._374–380-289">[263]</a> Najpoznatiji ustanci bili su <a href="/wiki/%C5%BDakerija" title="Žakerija">žakerija</a> (jacquerie) u Francuskoj, <a href="/w/index.php?title=Selja%C4%8Dki_ustanak_u_Engleskoj&action=edit&redlink=1" class="new" title="Seljački ustanak u Engleskoj (stranica ne postoji)">seljački ustanak u Engleskoj</a> i pobune u gradovima <a href="/wiki/Firenca" title="Firenca">Firenci</a> u Italiji i <a href="/wiki/Gent" title="Gent">Gentu</a> i <a href="/wiki/Brugge" title="Brugge">Brugesu</a> u Flandriji. Trauma izazvana kugom dovela je do povećane pojave činova milosrđa diljem Europe, koje se manifestiralo osnivanjem novih dobrotvornih ustanova, samoranjavanjem <a href="/wiki/Flagelanti" title="Flagelanti">flagelanata</a> i <a href="/w/index.php?title=Srednjovjekovni_progoni_%C5%BDidova&action=edit&redlink=1" class="new" title="Srednjovjekovni progoni Židova (stranica ne postoji)">progonom Židova</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._412–413-290">[264]</a> Stanje se dodatno pogoršalo ponovnom pojavom kuge tijekom cijelog 14. stoljeća, koja je nastavljala povremeno pogađati Europu sve do kraja srednjega vijeka.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._269-284">[260]</a> <hr /> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Društvo_i_gospodarstvo_2">Društvo i gospodarstvo</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=26" title="Uredi odlomak: Društvo i gospodarstvo" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=26" title="Uredi kôd odjeljka Društvo i gospodarstvo">uredi kôd</a>]</div> Društvene prilike diljem Europe bitno su se poremetile epidemijom <a href="/wiki/Crna_smrt" class="mw-redirect" title="Crna smrt">crne smrti</a>. Manje produktivna zemljišta ubrzo su napuštena jer su preživjeli mogli doći do plodnijih terena.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._184–185-291">[265]</a> Premda je <a href="/wiki/Kmetstvo" title="Kmetstvo">kmetstvo</a> u Zapadnoj Europi propadalo, ono je postalo uobičajeno u Istočnoj Europi, gdje su ga zemljoposjednici nametnuli svojim podanicima koji su prije bili slobodni.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._246–247-292">[266]</a> Većina seljaka u Zapadnoj Europi dogovorila se da zamijene rad koji su kao kmetovi dugovali svojim zemljoposjednicima za najam zemlje plaćen novcem.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._234–237-293">[267]</a> Postotak kmetova među seljaštvom smanjio se krajem srednjeg vijeka s više od 90% na 50%.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._8-178">[163]</a> Zemljoposjednici su također postali svjesniji zajedničkih interesa s drugim vlasnicima zemljišta, te su zajedno nastupali kako bi iznudili dodatne privilegije od svojih vlasti. Dijelom i na nagovor zemljoposjednika vlasti su pokušale donijeti zakone koji bi vratili ekonomske uvjete koji su postojali prije crne smrti.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._234–237-293">[267]</a> Pismenost među stanovništvom koji ne pripada kleru počela je postupno rasti i urbano stanovništvo počinje oponašati interes plemstva za viteštvo.<a href="#cite_note-FOOTNOTEVale1998str._346–349-294">[268]</a> Židovske zajednice protjerane su iz Engleske 1290, a iz Francuske 1306. godine. Premda je nekima dozvoljen povratak u Francusku, većina se nije mogla vratiti, pa se mnogi Židovi sele na istok naseljavajući se u Poljsku i Mađarsku.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._192-295">[269]</a> Židovi su protjerani i iz Španjolske 1492. i potom se nastanili u Turskoj, Francuskoj, Italiji i Nizozemskoj.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._191-185">[169]</a> Razvoj <a href="/w/index.php?title=Historija_bankarstva&action=edit&redlink=1" class="new" title="Historija bankarstva (stranica ne postoji)">bankarstva</a> u Italiji tijekom 13. vijeka nastavio se kroz cijelo 14. stoljeće, djelomično potaknut povećanjem broja oružanih sukoba u tom razdoblju i potrebom pape za premještanjem novca među različitim kraljevstvima. Mnogi od bankara ovog doba posuđivali su novac kraljevima s velikim rizikom, te su neki i bankrotirali kad neki od kraljeva nisu bili u stanju vratiti dug.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._237–239-296">[270]</a><a href="#cite_note-297">[n 27]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Državni_preporod">Državni preporod</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=27" title="Uredi odlomak: Državni preporod" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=27" title="Uredi kôd odjeljka Državni preporod">uredi kôd</a>]</div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Europe_1360.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Europe_1360.jpg/220px-Europe_1360.jpg" decoding="async" width="220" height="136" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Europe_1360.jpg/330px-Europe_1360.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Europe_1360.jpg/440px-Europe_1360.jpg 2x" data-file-width="1817" data-file-height="1120" /></a><figcaption>Europa 1360. godine</figcaption></figure> Tijekom kasnog srednjeg vijeka svjedočimo pojavi jakih <a href="/wiki/Nacionalna_dr%C5%BEava" title="Nacionalna država">nacionalnih država</a> utemeljenih na vladavini kraljeva, pogotovo <a href="/wiki/Kraljevina_Engleska" title="Kraljevina Engleska">Kraljevine Engleske</a>, <a href="/wiki/Kraljevina_Francuska" title="Kraljevina Francuska">Kraljevine Francuske</a> i kršćanskih kraljevina na <a href="/wiki/Pirenejski_poluotok" title="Pirenejski poluotok">Pirinejskom poluotoku</a>: <a href="/wiki/Kraljevina_Aragonija" title="Kraljevina Aragonija">Aragona</a>, <a href="/wiki/Kraljevina_Kastilija" title="Kraljevina Kastilija">Kastilje</a> i <a href="/wiki/Kraljevina_Portugal" title="Kraljevina Portugal">Portugala</a>. Dugi ratovi u kasnom srednjem vijeku pojačali su kraljevu kontrolu nad vlastitim kraljevstvom i posebno su teško pogodili seljaštvo. Kraljevi su profitirali od stalnih oružanih sukoba jer su proširivali vrijednost kraljevskih zakona po čitavom kraljevstvu i povećavali opseg zemlje koju su izravno kontrolirali.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._201–219-298">[271]</a> Veliki troškovi ratovanja učinili su da metode naplate poreza budu djelotvorne, a i sama stopa oporezivanja često se povećavala.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._224–233-299">[272]</a> Potreba da se od stanovništva koje plaća porez dobije pristanak za povećanje poreza dovela je do povećanja moći i autoriteta političkih institucija kao što je <a href="/w/index.php?title=Engleski_parlament&action=edit&redlink=1" class="new" title="Engleski parlament (stranica ne postoji)">engleski parlament</a> i <a href="/w/index.php?title=Skup%C5%A1tina_stale%C5%BEa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Skupština staleža (stranica ne postoji)">skupština staleža</a> u Francuskoj.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._233–238-300">[273]</a> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg/230px-Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg" decoding="async" width="230" height="343" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg/345px-Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg/460px-Joan_of_Arc_miniature_graded.jpg 2x" data-file-width="1812" data-file-height="2700" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ivana_Orleanska" title="Ivana Orleanska">Ivana Orleanska</a> u prikazu iz 15. stoljeća.</figcaption></figure> Kroz cijelo 14. stoljeće francuski su kraljevi nastojali proširiti svoj utjecaj na čitavo svoje kraljevstvo na štetu teritorijalnih imanja plemstva.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._166-301">[274]</a> Naišli su na velik otpor pri pokušaju zapljene imanja engleskih kraljeva u južnoj Francuskoj, što je izazvalo početak <a href="/wiki/Stogodi%C5%A1nji_rat" title="Stogodišnji rat">Stogodišnjeg rata</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._169-302">[275]</a> koji je trajao do 1453. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._176-303">[276]</a> U ranim fazama rata engleska je strana pod vodstvom <a href="/wiki/Eduard_III." title="Eduard III.">Eduarda III.</a> (vl. 1327. – 1377.) i njegovog sina <a href="/wiki/Edvard_Crni_Kraljevi%C4%87" title="Edvard Crni Kraljević">Eduarda, Crnog Princa</a> (umro 1376.),<a href="#cite_note-305">[n 28]</a> bilježila niz velikih uspjeha pobjedom u <a href="/w/index.php?title=Bitka_kod_Cr%C3%A9cyja&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitka kod Crécyja (stranica ne postoji)">bitci kod Crécyja</a> i <a href="/w/index.php?title=Bitka_kod_Poitiersa_(1356.)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitka kod Poitiersa (1356.) (stranica ne postoji)">kod Poitiersa</a>, osvajanjem grada <a href="/wiki/Calais" title="Calais">Calaisa</a> i kontrolom velikog djela francuskog teritorija.<a href="#cite_note-307">[n 29]</a> Nered koji je nastao na teritoriju pod francuskom kontrolom u prvim je godinama rata gotovo uništio Francusko Kraljevstvo.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._180–181-308">[279]</a> Početkom 15. stoljeća Francuska još jednom dolazi do ruba propasti, ali u kasnim 1420-im vojni uspjesi <a href="/wiki/Ivana_Orleanska" title="Ivana Orleanska">Ivane Orleanske</a> (umrla 1431.) donose konačnu pobjedu francuskih kraljeva nad Englezima i osvajanje engleskih posjeda u južnoj Francuskoj 1453. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._317–322-309">[280]</a> Cijena u ljudskim životima bila je vrlo visoka, francusko stanovništvo na kraju rata bilo je brojčano prepolovljeno u odnosu na početak rata. Ipak, rat je imao pozitivan učinak na engleski nacionalni identitet, pošto je pridonio spajanju raznih lokalnih identiteta u engleski nacionalni ideal. Rat s Francuzima pripomogao je i formiranju nacionalne kulture u Engleskoj, koja se odvojila od francuske kulture. Prije izbijanja rata francuska je kultura imala dominantan utjecaj u Engleskoj.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._423-310">[281]</a> Rana faza Stogodišnjeg rata obilježena je dominacijom engleskih strijelaca <a href="/w/index.php?title=Dugi_luk&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dugi luk (stranica ne postoji)">dugim lukom</a>,<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._186-311">[282]</a> i pojavom <a href="/wiki/Top" title="Top">topa</a> na bojnom polju kod Crécyja 1346. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._296–298-259">[235]</a> Na teritoriju suvremene Njemačke nastavlja se dominacija <a href="/wiki/Sveto_Rimsko_Carstvo" title="Sveto Rimsko Carstvo">Svetog Rimskog Carstva</a>, ali izborna priroda dodjele carske krune nije omogućavala formiranje trajne dinastije oko koje bi se formirala jaka država.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._170–171-312">[283]</a> U Istočnoj Europi dolazi do jačanja <a href="/wiki/Kraljevina_Poljska" title="Kraljevina Poljska">Kraljevine Poljske</a>, <a href="/wiki/Kraljevina_Ma%C4%91arska" title="Kraljevina Mađarska">Mađarske</a> i <a href="/wiki/%C4%8Ce%C5%A1ka_(povijesna_pokrajina)" title="Češka (povijesna pokrajina)">Češke</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._173–175-313">[284]</a> Kraljevine Pirinejskog poluotoka nastavile su osvajati teritorij na štetu tamošnjih muslimanskih država.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._173-314">[285]</a> Portugal se tijekom 15. stoljeća usredotočio na ekspanziju prekomorskih posjeda, dok su ostala kraljevstva bila podijeljena poteškoćama oko kraljevskog nasljedstva i drugih problema.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._327–332,_340-315">[286]</a> Nakon poraza u Stogodišnjem ratu, u Engleskoj je izbio dugotrajni građanski rat poznat kao <a href="/wiki/Ratovi_dviju_ru%C5%BEa" title="Ratovi dviju ruža">Rat dviju ruža</a>, koji je trajao sve do 1490-ih godina<a href="#cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._340-316">[287]</a> i okončao se proglašenjem <a href="/w/index.php?title=Henry_VII_od_Engleske&action=edit&redlink=1" class="new" title="Henry VII od Engleske (stranica ne postoji)">Henrika Tudora</a> za kralja (vl. 1485. – 1509. kao Henrik VII) i konsolidiranjem njegovih engleskih posjeda pobjedom nad <a href="/wiki/Rikard_III.,_kralj_Engleske" title="Rikard III., kralj Engleske">Rikardom III.</a> (vl. 1483. – 1485.) u <a href="/w/index.php?title=Bitka_kod_Boswortha&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitka kod Boswortha (stranica ne postoji)">bitci kod Boswortha</a> 1485. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._425–426-317">[288]</a> Skandinavske su zemlje prolazile kroz razdoblje unifikacije pod <a href="/wiki/Kalmarska_unija" title="Kalmarska unija">Kalmarskom unijom</a> krajem 14. i početkom 15. stoljeća, koja je ujedinila Norvešku, Dansku i Švedsku, ali ponovo su se raspale nakon smrti <a href="/wiki/Margareta_I._Velika" title="Margareta I. Velika">Margarete I. Danske</a> (vl.1387. – 1412). Najznačajnija sila na području Baltičkog mora bio je <a href="/wiki/Hanza" title="Hanza">Hanzeatski savez</a>, trgovačka konfederacija gradova-država, koja je dominirala trgovinom od Zapadne Europe do Rusije.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._431-318">[289]</a> Škotska se pod vodstvom <a href="/wiki/Robert_Bruce" title="Robert Bruce">Roberta Brucea</a> (vl. 1306.– 1329.) oslobađa engleske dominacije, a sam Bruce dobiva papino priznanje njegove krune 1328. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._408–409-319">[290]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pad_Bizanta">Pad Bizanta</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=28" title="Uredi odlomak: Pad Bizanta" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=28" title="Uredi kôd odjeljka Pad Bizanta">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članak o temi: <a href="/wiki/Bizantsko-osmanski_ratovi" title="Bizantsko-osmanski ratovi">Bizantsko-osmanski ratovi</a> i <a href="/wiki/Osmansko_Carstvo" title="Osmansko Carstvo">Osmansko Carstvo</a></div></div>Premda je carska dinastija <a href="/wiki/Paleolozi" title="Paleolozi">Palaeologa</a> uspjela preoteti <a href="/wiki/Carigrad" title="Carigrad">Carigrad</a> od zapadnih Europljana 1261. godine, nije više bila u stanju vratiti kontrolu nad većinom bivšeg teritorija. Oni su uglavnom kontrolirali samo mali dio Balkanskog poluotoka oko Carigrada, zatim sam grad te neke priobalne teritorije na <a href="/wiki/Crno_more" title="Crno more">Crnom moru</a> i oko <a href="/wiki/Egejsko_more" title="Egejsko more">Egejskog mora</a>. Bivši bizantinski teritoriji podijeljeni su između <a href="/wiki/Srpsko_Carstvo" title="Srpsko Carstvo">Srpskog Carstva</a>, <a href="/wiki/Drugo_Bugarsko_Carstvo" title="Drugo Bugarsko Carstvo">Drugog Bugarskog Carstva</a> i <a href="/wiki/Mleta%C4%8Dka_Republika" title="Mletačka Republika">Mletačke Republike</a>. Moć bizantskih careva ugrozilo je tursko pleme <a href="/wiki/Osmansko_Carstvo" title="Osmansko Carstvo">Osmanlija</a>, koji su se pojavili u Maloj Aziji početkom 13. stoljeća i <a href="/wiki/Bizantsko-osmanski_ratovi" title="Bizantsko-osmanski ratovi">brzo se širili</a> tijekom 14. stoljeća. Osmansko Carstvo brzo se širi Europom, pretvara Bugarsku u vazalnu državu 1366. godine i osvaja Srbiju 1389. godine nakon njezina poraza u <a href="/wiki/Bitka_na_Kosovu_polju" title="Bitka na Kosovu polju">bitci na Kosovu polju</a>. Narodi Zapadne Europe okupili su 1396. godine vojsku kako bi oslobodili kršćanske balkanske zemlje te proglasili novi križarski rat. Velika vojna sila poslana je na Balkan, ali je pretrpjela poraz od Turaka u <a href="/wiki/Bitka_kod_Nikopolja" title="Bitka kod Nikopolja">bitci kod Nikopolja</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._385–389-320">[291]</a> <a href="/wiki/Pad_Carigrada_1453." title="Pad Carigrada 1453.">Carigrad je konačno pao</a> u ruke Turaka 1453. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._446-321">[292]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Kontroverze_unutar_crkve">Kontroverze unutar crkve</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=29" title="Uredi odlomak: Kontroverze unutar crkve" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=29" title="Uredi kôd odjeljka Kontroverze unutar crkve">uredi kôd</a>]</div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:07_Gr%C3%A9goire_XI_(couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg/220px-07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg" decoding="async" width="220" height="283" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg/331px-07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg/440px-07_Gr%C3%A9goire_XI_%28couronn%C3%A9_par_Guy_de_Boulogne%29.jpg 2x" data-file-width="1181" data-file-height="1518" /></a><figcaption><a href="/w/index.php?title=Guy_de_Boulogne&action=edit&redlink=1" class="new" title="Guy de Boulogne (stranica ne postoji)">Guy de Boulogne</a> okrunjuje papu Grgura XI., prikaz na minijaturi u <a href="/w/index.php?title=Froissartove_Kronike&action=edit&redlink=1" class="new" title="Froissartove Kronike (stranica ne postoji)">Froissartovim Kronikama</a>.</figcaption></figure> Tijekom nemirnog 14. stoljeća dolazi do uspostave <a href="/wiki/Avignonsko_papinstvo" title="Avignonsko papinstvo">Avignonskog papinstva</a> u razdoblju od 1305. do 1378. godine,<a href="#cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._170–171-322">[293]</a> poznatog i kao "babilonsko ropstvo papinstva" (paralela na židovsko <a href="/wiki/Babilonsko_ropstvo" title="Babilonsko ropstvo">babilonsko ropstvo</a>),<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._45-323">[294]</a> a potom i do <a href="/wiki/Zapadni_raskol" title="Zapadni raskol">velike šizme</a> u trajanju od 1378. do 1418. godine, kad su postojala dvojica, potom i trojica suprotstavljenih papa, a svakog od njih su podržavale različite države.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._153-324">[295]</a> U prvim godinama 15. stoljeća, nakon čitavog stoljeća nemira, crkveni su poglavari 1414. sazvali <a href="/wiki/Sabor_u_Konstanzu" title="Sabor u Konstanzu">Sabor u Konstantsu</a> i iduće godine sabor je smijenio jednog od suprotstavljenih papa, ostavivši samo dva pretendenta. Nakon smjene svih pretendenata u studenome 1417. godine sabor izabrao potpuno novog papu <a href="/wiki/Martin_V." title="Martin V.">Martina V.</a> (papa 1417. – 1431.).<a href="#cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._184–187-325">[296]</a> Osim šizme, zapadna crkva bila je rastrzana i teološkim kontroverzama od kojih su se neke pretvorile u <a href="/wiki/Krivovjerje" title="Krivovjerje">hereze</a>. Engleski teolog <a href="/wiki/John_Wycliffe" title="John Wycliffe">John Wycliffe</a> (umro 1384.) osuđen je kao heretik 1415. zbog učenja da laici mogu imati pristup tekstu Biblije te imati stav o <a href="/wiki/Euharistija" title="Euharistija">euharistiji</a>, što je bilo suprotno crkvenoj doktrini.<a href="#cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._197–199-326">[297]</a> Wycliffeova učenja utjecala su na dva značajna heretička pokreta u kasnom srednjem vijeku, <a href="/w/index.php?title=Lolardi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lolardi (stranica ne postoji)">lolarde</a> u Engleskoj i <a href="/wiki/Husiti" title="Husiti">husite</a> u <a href="/wiki/%C4%8Ce%C5%A1ka_(povijesna_pokrajina)" title="Češka (povijesna pokrajina)">Češkoj</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._218-327">[298]</a> Na Čehe je djelovalo i učenje <a href="/wiki/Jan_Hus" title="Jan Hus">Jana Husa</a>, koji je spaljen na lomači 1415. godine nakon što je osuđen za herezu na Saboru u Konstantsu. Premda pogođena pokretanjem križarskoga rata protv nje same, Husitska crkva preživjela je i nakon srednjeg vijeka.<a href="#cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._213–217-328">[299]</a> Neke hereze ovog doba bile su montirane, primjerice optužbe protiv <a href="/wiki/Templari" title="Templari">templara</a>, što je dovelo do njihovog rasformiranja 1312. godine i podjele njihovog velikog bogatstva između francuskog kralja <a href="/wiki/Filip_IV.,_kralj_Francuske" title="Filip IV., kralj Francuske">Filipa IV.</a> (vl. 1285. – 1314.) i <a href="/wiki/Suvereni_vite%C5%A1ki_malte%C5%A1ki_red" title="Suvereni viteški malteški red">Malteškog viteškog reda</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._201–202-329">[300]</a> Papinstvo je u kasnom srednjem vijeku dodatno rafiniralo ideju <a href="/wiki/Pretvorba_(transupstancijacija)" title="Pretvorba (transupstancijacija)">transupstancijacije</a>, postavivši pravilo da je samo kler u mogućnosti pretvoriti hostiju i vino u <a href="/wiki/Euharistija" title="Euharistija">euharistiju</a>, što je dodatno udaljilo laike od klera. Laici su i dalje prakticirali <a href="/wiki/Hodo%C4%8Da%C5%A1%C4%87e" title="Hodočašće">hodočašća</a>, obožavanje <a href="/wiki/Relikvija" title="Relikvija">relikvija</a> i vjerovanje u moć <a href="/wiki/Sotona" title="Sotona">Sotone</a>. Mistici kao <a href="/wiki/Meister_Eckhart" title="Meister Eckhart">Meister Eckhart</a> (umro 1327.) ili <a href="/w/index.php?title=Thomas_%C3%A0_Kempis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thomas à Kempis (stranica ne postoji)">Thomas à Kempis</a> (umro 1471.) pisali su djela koja su podučavala laike da se usredotoče na unutarnji duhovni život, što je udarilo temelje protestantske <a href="/wiki/Reformacija" title="Reformacija">reformacije</a>. Osim misticizma, postaje rašireno vjerovanje u <a href="/wiki/Vje%C5%A1tice" title="Vještice">vještice</a> i vještičarenje, te krajem 15. stoljeća crkva počinje davati vjerodostojnost narodnim strahovima i počev od 1484. godine osuđivati vještice. Godine 1486. izlazi djelo <a href="/wiki/Malleus_maleficarum" title="Malleus maleficarum">Malleus maleficarum</a> (<a href="/wiki/Hrvatski_jezik" title="Hrvatski jezik">hrv.</a> "Vještičji čekić"), najpopularniji priručnik za lovce na vještice.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._436–437-330">[301]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Učenjaci,_intelektualci_i_istraživanja">Učenjaci, intelektualci i istraživanja</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=30" title="Uredi odlomak: Učenjaci, intelektualci i istraživanja" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=30" title="Uredi kôd odjeljka Učenjaci, intelektualci i istraživanja">uredi kôd</a>]</div> U kasnom srednjem vijeku dvojica svećenika i filozofa, <a href="/wiki/Ivan_Duns_%C5%A0kot" title="Ivan Duns Škot">Ivan Duns Škot</a> (umro 1308.) <a href="#cite_note-332">[n 30]</a> i <a href="/wiki/William_Occam" title="William Occam">William Occam</a> (umro oko 1348.),<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._293–294-240">[218]</a> započinju reakciju protiv <a href="/wiki/Skolastika" title="Skolastika">skolastike</a> i kritiziraju primjenu razuma na teološka pitanja. Njihovo učenje zajedno s drugim misliocima dovelo je do potkopavanja prevladavajuće <a href="/wiki/Platon" title="Platon">platonske</a> ideje "univerzalija". Occamovo inzistiranje da razum djeluje neovisno o vjeri omogućilo je odvajanje znanosti od <a href="/wiki/Bogoslovlje" title="Bogoslovlje">teologije</a> i <a href="/wiki/Filozofija" title="Filozofija">filozofije</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._433–434-331">[302]</a> Pravnu znanost obilježava postojano uvođenje <a href="/wiki/Rimsko_pravo" title="Rimsko pravo">rimskog prava</a> u područja koje je prethodno reguliralo <a href="/wiki/Obi%C4%8Dajno_pravo" title="Običajno pravo">običajno pravo</a>. Jedina iznimka u tom trendu bila je Engleska u kojoj se i dalje isticalo običajno pravo (<a href="/wiki/Angloameri%C4%8Dko_pravo" title="Angloameričko pravo">Common law</a>). Gotovo sve zemlje kodificirale su svoje zakone u zakonike koji su doneseni diljem kontinenta osim u Kastilji, Poljskoj i Litvi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._438–439-333">[303]</a> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Studying_astronomy_and_geometry.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Studying_astronomy_and_geometry.jpg/300px-Studying_astronomy_and_geometry.jpg" decoding="async" width="300" height="181" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Studying_astronomy_and_geometry.jpg/450px-Studying_astronomy_and_geometry.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Studying_astronomy_and_geometry.jpg/600px-Studying_astronomy_and_geometry.jpg 2x" data-file-width="1248" data-file-height="752" /></a><figcaption>Svećenici proučavaju <a href="/wiki/Astronomija" title="Astronomija">astronomiju</a> i <a href="/wiki/Geometrija" title="Geometrija">geometriju</a>, Francuska početak 15. stoljeća</figcaption></figure> Obrazovanje je većim dijelom bilo rezervirano za formiranje budućih svećenika. Osnovno učenje slova i brojeva odvijalo se u okrilju obitelji ili uz pomoć seoskog svećenika, ali viši stupanj obrazovanja <a href="/wiki/Trivium" title="Trivium">trivium</a> (<a href="/wiki/Gramatika" title="Gramatika">gramatika</a>, <a href="/wiki/Retorika" class="mw-redirect" title="Retorika">retorika</a> i <a href="/wiki/Logika" title="Logika">logika</a>) predavao se u vjerskim školama u sklopu <a href="/wiki/Katedrala" title="Katedrala">katedrala</a> i u gradskim školama. Došlo je do širenja viših trgovačkih škola, posebice u Italiji, gdje su postojala mjesta s više od jedne takve institucije. U 14. i 15. stoljeću sveučilišta su se proširila diljem Europe. Uvelike se povećala prisutnost književnosti na narodnom jeziku čiji su najznačajniji predstavnici bili <a href="/wiki/Dante_Alighieri" title="Dante Alighieri">Dante Alighieri</a> (umro 1321.), <a href="/wiki/Francesco_Petrarca" title="Francesco Petrarca">Petrarca</a> (umro 1374.) i <a href="/wiki/Giovanni_Boccaccio" title="Giovanni Boccaccio">Giovanni Boccaccio</a> (umro 1375.) u Italiji 14. stoljeća, <a href="/wiki/Geoffrey_Chaucer" title="Geoffrey Chaucer">Geoffrey Chaucer</a> (umro 1400.) i <a href="/wiki/William_Langland" title="William Langland">William Langland</a> (umro oko 1386.) u Engleskoj, te <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Villon" title="François Villon">François Villon</a> (umro 1464.) i <a href="/w/index.php?title=Christine_de_Pizan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Christine de Pizan (stranica ne postoji)">Christine de Pizan</a> (umro oko 1430.) u Francuskoj. Veći dio književnosti ostaje religiozne tematike i, premda je veći dio još uvijek pisan <a href="/wiki/Latinski" class="mw-redirect" title="Latinski">latinskim</a> jezikom, počinje se javljati velika potražnja za opisima života svetaca i ostalih svjedočenja vjere na narodnim jezicima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._438–439-333">[303]</a> Ovu je potražnju potaknulo jačanje pokreta <a href="/w/index.php?title=Devotio_Moderna&action=edit&redlink=1" class="new" title="Devotio Moderna (stranica ne postoji)">Devotio Moderna</a>, a najviše formiranje <a href="/w/index.php?title=Bratstvo_zajedni%C4%8Dkoga_%C5%BEivota&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bratstvo zajedničkoga života (stranica ne postoji)">Bratstva zajedničkoga života</a> te radovima njemačkih mistika kao što su Meister Eckhart i <a href="/w/index.php?title=Johannes_Tauler&action=edit&redlink=1" class="new" title="Johannes Tauler (stranica ne postoji)">Johannes Tauler</a> (umro 1361.).<a href="#cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._282–283-334">[304]</a> Došlo je i do značajnog razvoja kazališta u obliku prikaza <a href="/wiki/Mirakul" title="Mirakul">mirakula</a> pod pokroviteljstvom Crkve.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._438–439-333">[303]</a> Pri kraju ovoga razdoblja razvoj <a href="/wiki/Tiskarski_stroj" title="Tiskarski stroj">tiskarskog stroja</a> oko 1450. godine doveo je do osnivanja prvih izdavačkih kuća u cijeloj Europi do kraja 15. stoljeća.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._445-335">[305]</a> Stopa pismenosti među stanovništvom se povećala, ali je još uvijek bila niska. Procijene stope pismenosti za 1500. godinu kreću se naime oko 10% za muškarce i oko 1% za žene.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._224-336">[306]</a> Početkom 15. stoljeća zemlje Pirenejskog poluotoka počinju sponzorirati <a href="/wiki/Velika_geografska_otkri%C4%87a" title="Velika geografska otkrića">velika geografska istraživanja</a> izvan europskih granica. Portugalski princ <a href="/wiki/Henrik_Pomorac" title="Henrik Pomorac">Henrik Pomorac</a> (umro 1460.) organizirao je ekspedicije koje su za njegova života otkrile <a href="/wiki/Kanari" title="Kanari">Kanarske otoke</a>, <a href="/wiki/Azori" title="Azori">Azore</a> i <a href="/wiki/Zelenortska_Republika" title="Zelenortska Republika">Zelenortske otoke</a>. Ekspedicije su nastavljene i nakon njegove smrti: <a href="/wiki/Bartolomeu_Dias" title="Bartolomeu Dias">Bartolomeu Dias</a> (umro 1500.) doplovio je do <a href="/wiki/Rt_dobre_nade" title="Rt dobre nade">Rta dobre nade</a> 1486, a <a href="/wiki/Vasco_da_Gama" title="Vasco da Gama">Vasco da Gama</a> (umro 1524.) oplovio je Afriku i došao do Indije 1498. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._451-337">[307]</a> Ujedinjene španjolske monarhije Kastilje i Aragona sponzorirale su putovanje <a href="/wiki/Kristofor_Kolumbo" title="Kristofor Kolumbo">Kristofora Kolumba</a> (umro 1506.) 1492. godine, koje je dovelo do <a href="/wiki/Istra%C5%BEivanje_Amerike" title="Istraživanje Amerike">otkrića Amerika</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._454–455-338">[308]</a> Engleska kruna pod vladavinom <a href="/wiki/Henrik_VII.,_kralj_Engleske" title="Henrik VII., kralj Engleske">Henrika VII.</a> sponzorirala je putovanje <a href="/wiki/John_Cabot" title="John Cabot">Johna Cabota</a> (umro 1498.) 1497. godine, koji je doplovio do <a href="/wiki/Otok_Cape_Breton" class="mw-redirect" title="Otok Cape Breton">Otoka Cape Breton</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._511-339">[309]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tehnološki_i_vojni_razvoj">Tehnološki i vojni razvoj</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=31" title="Uredi odlomak: Tehnološki i vojni razvoj" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=31" title="Uredi kôd odjeljka Tehnološki i vojni razvoj">uredi kôd</a>]</div> Jedna od značajnijih promjena u vojnoj sferi u kasnome srednjem vijeku bilo je povećano korištenje <a href="/wiki/Pje%C5%A1a%C5%A1tvo" title="Pješaštvo">pješaštva</a> i <a href="/w/index.php?title=Laka_konjica&action=edit&redlink=1" class="new" title="Laka konjica (stranica ne postoji)">lake konjice</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._180-340">[310]</a> Engleska je vojska vrlo uspješno koristila i strijelce s dugim lukom dok i druge zemlje nisu uspjele stvoriti slične postrojbe strijelaca sa sličnim uspjehom.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._183-341">[311]</a> Potaknut povećanom učinkovitošću <a href="/wiki/Samostrel" title="Samostrel">samostrela</a> nastavljen je razvoj <a href="/wiki/Oklop" title="Oklop">oklopa</a> do razvoja <a href="/w/index.php?title=Puni_oklop&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puni oklop (stranica ne postoji)">punog oklopa</a> kao zaštite od samostrela i od prvog nosivog vatrenog oružja koje se počelo pojavljivati na bojnim poljima.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._188-342">[312]</a> Oružje na motki dodatno se usavršilo, posebice kod flamanskog i švicarskog pješaštva, naoružanog <a href="/w/index.php?title=Piket&action=edit&redlink=1" class="new" title="Piket (stranica ne postoji)">piketima</a> i drugim dugim kopljima.<a href="#cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._185-343">[313]</a> Jedan od važnijih napredaka u poljoprivredi bio je masovniji uzgoj ovaca s vunom duge dlake, što je omogućilo predenje čvršćih niti. Važna je i zamjena tradicionalne <a href="/wiki/Preslica_(alat)" title="Preslica (alat)">preslice</a> za predenje vune s <a href="/wiki/Kolovrat" class="mw-disambig" title="Kolovrat">kolovratom</a>, što je utrostručilo brzinu predenja.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._193–194-344">[314]</a><a href="#cite_note-346">[n 31]</a> Nešto manje složena inovacija, koja je ipak bitno poboljšala svakodnevni život, bila je upotreba dugmadi za pričvršćivanje odjeće, što je omogućilo da se odjeća drži uz tijelo bez potrebe da je se veže s pomoću uzica.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._38-347">[316]</a> <a href="/wiki/Vjetrenja%C4%8Da" title="Vjetrenjača">Vjetrenjače</a> su dodatno poboljšane izumom <a href="/w/index.php?title=Toranjski_mlin&action=edit&redlink=1" class="new" title="Toranjski mlin (stranica ne postoji)">toranjskog mlina</a>, čiji je gornji dio mogao rotirati i prilagoditi se tako smjeru puhanja vjetra.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._200–201-348">[317]</a> Prva <a href="/wiki/Visoka_pe%C4%87" title="Visoka peć">visoka peć</a> pojavila se oko 1350. godine u Švedskoj i doprinijela povećanju količine proizvedenog željeza i njegove kvalitete.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._203–204-349">[318]</a> Godine 1447. u Veneciji je donesen prvi <a href="/wiki/Patent" title="Patent">patent</a>, koji je štitio pravo izumitelja na vlastiti izum.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._213-350">[319]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Umjetnost_i_arhitektura">Umjetnost i arhitektura</h3>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=32" title="Uredi odlomak: Umjetnost i arhitektura" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=32" title="Uredi kôd odjeljka Umjetnost i arhitektura">uredi kôd</a>]</div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg/220px-Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg" decoding="async" width="220" height="366" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg/330px-Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg/440px-Les_Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_duc_de_Berry_f%C3%A9vrier.jpg 2x" data-file-width="1141" data-file-height="1899" /></a><figcaption>Prikaz veljače u iluminiranom rukopisu <a href="/w/index.php?title=Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_Duc_de_Berry&action=edit&redlink=1" class="new" title="Très Riches Heures du Duc de Berry (stranica ne postoji)">Très Riches Heures du Duc de Berry</a> iz15. stoljeća.</figcaption></figure> Kasni srednji vijek u Europi općenito se podudara s kulturnim razdobljima <a href="/w/index.php?title=Trecento&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trecento (stranica ne postoji)">trecenta</a> i <a href="/wiki/Rana_renesansa" title="Rana renesansa">rane renesanse</a> u Italiji, dok su Sjeverna Europa i Španjolska nastavile primjenjivati <a href="/wiki/Gotika" title="Gotika">gotički stil</a> postupno sve više elaboriran u 15. stoljeću, sve do kraja tog razdoblja. <a href="/w/index.php?title=Me%C4%91unarodna_gotika&action=edit&redlink=1" class="new" title="Međunarodna gotika (stranica ne postoji)">Međunarodna gotika</a> dvorski je stil koji se proširio gotovo cijelom Europom u desetljećima oko 1400. godine; jedan od remek djela tog razdoblja jest <a href="/w/index.php?title=Tr%C3%A8s_Riches_Heures_du_Duc_de_Berry&action=edit&redlink=1" class="new" title="Très Riches Heures du Duc de Berry (stranica ne postoji)">Molitvenik vojvode od Berryja</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._253–256-351">[320]</a> S pojavom staleža bogatih trgovaca u Italiji i Flandriji kao značajnih pokrovitelja umjetnosti, diljem Europe došlo je do uspona svjetovne umjetnosti, kako kvalitetom tako i kvantitetom. Narudžbe su uglavnom bile ulja na platnu s portretom naručitelja i sve veći izbor luksuznih predmeta: nakita, predmeta od <a href="/wiki/Bjelokost" title="Bjelokost">bjelokosti</a>, ukrašenih <a href="/wiki/%C5%A0krinja" title="Škrinja">škrinja</a> (tal. <a href="/wiki/Cassone" title="Cassone">cassone</a>) i posuđa od <a href="/wiki/Majolika" title="Majolika">majolike</a>. Ovi predmeti obuhvaćaju i <a href="/w/index.php?title=Hispano-maursko_posu%C4%91e&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hispano-maursko posuđe (stranica ne postoji)">hispano-maursko posuđe</a>, koje su proizvodili lončari <a href="/wiki/Mud%C3%A9jar" title="Mudéjar">Mudéjar</a> u Španjolskoj. Kraljevi su posjedovali mnoštvo takvih predmeta, ali osim zlatnih pehara malo ih je ostalo sačuvano.<a href="#cite_note-FOOTNOTELightbown1978str._78-352">[321]</a> Razvila se i talijanska manufaktura svile, tako da zapadne crkve i elite nisu više bile ovisne o uvozu svile iz Bizanta i islamskog svijeta. U Francuskoj i Flandriji tkanje složenih <a href="/wiki/Tapiserija" title="Tapiserija">tapiserija</a>, kao npr. <a href="/w/index.php?title=Dama_i_jednorog&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dama i jednorog (stranica ne postoji)">Dama i jednorog</a>, postalo je značajna industrija luksuza.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._257–262-353">[322]</a> Nakon velikih vanjskih kiparskih kompozicija ranih gotičkih crkava naglasak se stavlja na kiparstvo unutar građevine čime grobnice postaju više elaborirane, a i drugi se elementi poput propovjedaonica raskošno ukrašavaju, primjerice propovjedaonica sv. Andrije u Pistoji. Postaju uobičajene <a href="/wiki/Oltarna_pala" title="Oltarna pala">oltarne pale</a> od rezbarenog i oslikanog drva, posebice u crkvama s više bočnih <a href="/wiki/Kapela" title="Kapela">kapela</a>. <a href="/wiki/Rano_nizozemsko_slikarstvo" title="Rano nizozemsko slikarstvo">Rano nizozemsko slikarstvo</a>, čiji su predstavnici <a href="/wiki/Jan_van_Eyck" title="Jan van Eyck">Jan van Eyck</a> (umro 1441.) i <a href="/wiki/Rogier_van_der_Weyden" title="Rogier van der Weyden">Rogier van der Weyden</a> (umro 1464.), doseže razinu talijanskog slikarstva, a za njime ne zaostaju mnogo ni nordijski iluminirani rukopisi. Rukopise su masovno započeli sakupljati pripadnici sekularne elite, koji su sve više naručivali i knjige sa sekularnom tematikom, posebice povijesnom. Od 1450. godine nadalje veliku popularnost dobivaju tiskane knjige, usprkos njihovoj još uvijek visokoj cijeni. Prije 1500. godine već je bilo tiskano više od 30 000 različitih izdanja <a href="/wiki/Inkunabula" title="Inkunabula">inkunabula</a> i drugih djela,<a href="#cite_note-BL-354">[323]</a> a iluminirane rukopise nastavili su naručivati samo kraljevi i rijetki pripadnici aristokracije. Od sredine 15. stoljeća u Sjevernoj Europi cjenovno su postali dostupni <a href="/wiki/Drvorez" title="Drvorez">drvorezi</a> vrlo malih dimenzija, gotovo svi religiozne tematike, čak i seljacima. Bogatije skupine stanovništva dobavljale su skuplja <a href="/wiki/Grafika" title="Grafika">grafička djela</a> s vrlo različitim prikazima.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGriffiths1996str._17–18,_39–46-355">[324]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Hrvatska_u_srednjem_vijeku">Hrvatska u srednjem vijeku</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=33" title="Uredi odlomak: Hrvatska u srednjem vijeku" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=33" title="Uredi kôd odjeljka Hrvatska u srednjem vijeku">uredi kôd</a>]</div> <div style="margin-left:0.3rem"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7016135"><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable"><a href="/wiki/Datoteka:Vista-xmag.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/18px-Vista-xmag.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/27px-Vista-xmag.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Vista-xmag.png/36px-Vista-xmag.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a> Podrobniji članci o temama: <a href="/wiki/Dolazak_Hrvata" title="Dolazak Hrvata">Dolazak Hrvata</a>, <a href="/wiki/Srednjovjekovna_hrvatska_dr%C5%BEava" title="Srednjovjekovna hrvatska država">Srednjovjekovna hrvatska država</a>, <a href="/wiki/Primorska_Hrvatska_(kne%C5%BEevina)" title="Primorska Hrvatska (kneževina)">Primorska Hrvatska (kneževina)</a>, <a href="/wiki/Panonska_Hrvatska_(kne%C5%BEevina)" title="Panonska Hrvatska (kneževina)">Panonska Hrvatska (kneževina)</a>, <a href="/wiki/Hrvatsko_Kraljevstvo" title="Hrvatsko Kraljevstvo">Hrvatsko Kraljevstvo</a>, i <a href="/wiki/Hrvatska_u_personalnoj_uniji_s_Ma%C4%91arskom" title="Hrvatska u personalnoj uniji s Mađarskom">Hrvatska u personalnoj uniji s Mađarskom</a></div></div> U ranom srednjem vijeku se na područje nekadašnje rimske pokrajine <a href="/wiki/Dalmacija" title="Dalmacija">Dalmacije</a> doseljavaju <a href="/wiki/Hrvati" title="Hrvati">Hrvati</a>, koji osnivaju svoju državu. U <a href="/wiki/12._stolje%C4%87e" title="12. stoljeće">12. stoljeću</a> ona potpada pod kraljeve <a href="/wiki/Ugarska" class="mw-redirect" title="Ugarska">Ugarske</a> da bi nakon dugih borbi s <a href="/wiki/Osmansko_Carstvo" title="Osmansko Carstvo">Turcima</a> njen opseg bio sasvim smanjen, a nakon nestanka dinastije, kruna je dana <a href="/wiki/Habsburg" title="Habsburg">Habsburgovcima</a>. U hrvatskoj povijesti srednji vijek se obično dijeli na rani, do <a href="/wiki/1102." title="1102.">1102.</a>, kad je Hrvatska neovisna, i na kasni, kada <a href="/wiki/Hrvatska_u_personalnoj_uniji_s_Ma%C4%91arskom" title="Hrvatska u personalnoj uniji s Mađarskom">Hrvatska ulazi u personalnu uniju s Ugarskom</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Moderna_percepcija">Moderna percepcija</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=34" title="Uredi odlomak: Moderna percepcija" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=34" title="Uredi kôd odjeljka Moderna percepcija">uredi kôd</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Datoteka:Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg/220px-Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg" decoding="async" width="220" height="321" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg/330px-Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg/439px-Gossuin_de_Metz_-_L%27image_du_monde_-_BNF_Fr._574_fo42.jpg 2x" data-file-width="3626" data-file-height="5296" /></a><figcaption>Srednjovjekovna ilustracija sferične Zemlje u kopiji djela L'Image du monde iz 14. stoljeća.</figcaption></figure> Srednjovjekovno razdoblje često je prikazivano kao "vrijeme neznanja i praznovjerja" koje je pretpostavljalo "riječ religijskih autoriteta iznad osobnog iskustva i racionalnog djelovanja".<a href="#cite_note-FOOTNOTELindberg2003str._8-356">[325]</a> Takav je prikaz posljedica razdoblja <a href="/wiki/Renesansa" title="Renesansa">renesanse</a> i <a href="/wiki/Prosvjetiteljstvo" title="Prosvjetiteljstvo">prosvjetiteljstva</a> tijekom kojih su znanstvenici i mislioci suprotstavljali svoju intelektualnu kulturu kulturi srednjovjekovnog svijeta na štetu samoga srednjeg vijeka. Renesansni znanstvenici gledali su na srednji vijek kao na vrijeme propadanja visoke kulture i civilizacije <a href="/wiki/Antika" title="Antika">klasičnog svijeta</a>. Smatrali su i da je razum superioran u odnosu na vjeru, pa su na srednji vijek gledali kao na vrijeme neznanja i praznovjerja.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._291–293-357">[326]</a> Drugi autori objašnjavaju da je razum općenito bio visoko cijenjen u srednjem vijeku. Povjesničar znanosti <a href="/w/index.php?title=Edward_Grant&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward Grant (stranica ne postoji)">Edward Grant</a> piše: "Ako su revolucionarne racionalne misli bile izražene [u 18. stoljeću], one su bile moguće samo zbog duge srednjovjekovne tradicije afirmirane upotrebe razuma kao jedne od osnovnih čovječjih aktivnosti".<a href="#cite_note-FOOTNOTEGrant2001str._9-358">[327]</a> Također, suprotno uvriježenom mišljenju, <a href="/w/index.php?title=David_C._Lindberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="David C. Lindberg (stranica ne postoji)">David Lindberg</a> piše da je "mislilac iz vremena kasnog srednjeg vijeka rijetko iskusio represivnu silu crkve i smatrao je sebe slobodnim (posebice u prirodnim znanostima) slijediti razum i promatranje kamo god ga oni vodili".<a href="#cite_note-FOOTNOTEPeters2005str._8182-359">[328]</a> Karikaturalan prikaz srednjeg vijeka reflektirao se i na specifična pitanja. Jedno od pogrešnih shvaćanja, prošireno od 19. stoljeća nadalje<a href="#cite_note-FOOTNOTERussell1991str._49–58-360">[329]</a> i još uvijek dosta rašireno, jest da su svi ljudi u srednjem vijeku vjerovali da je Zemlja ravna ploča.<a href="#cite_note-FOOTNOTERussell1991str._49–58-360">[329]</a> To je neistina, jer su predavači na srednjovjekovnim sveučilištima obično objašnjavali kako činjenice dokazuju da je Zemlja sferična.<a href="#cite_note-FOOTNOTEGrant1994str._626–630-361">[330]</a> Lindberg i još jedan znanstvenik koji proučava ovo razdoblje <a href="/w/index.php?title=Ronald_Numbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ronald Numbers (stranica ne postoji)">Ronald Numbers</a> tvrdi da "jedva da je postojao kršćanski učenjak u srednjem vijeku koji nije priznavao [Zemljinu] sferičnost i čak znao njezin približni opseg".<a href="#cite_note-FOOTNOTELindbergNumbers1986str._342-362">[331]</a> Druga pogrešna shvaćanja, primjerice da je "Crkva u srednjem vijeku zabranjivala obdukcije i seciranja", da je "pojava kršćanstva uništila antičku znanost" ili da je "srednjovjekovna crkva ugušila razvoj prirodne filozofije" Numbers citira kao primjere popularnih mitova koji se još uvijek navode kao povijesne istine, premda ih povijesna istraživanja ne podupiru.<a href="#cite_note-Numberslect-363">[332]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bilješke">Bilješke</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=35" title="Uredi odlomak: Bilješke" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=35" title="Uredi kôd odjeljka Bilješke">uredi kôd</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6541845">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> U jednoj knjizi tiskanoj 1883. mračno doba izjednačeno je sa srednjim vijekom, ali počevši od <a href="/w/index.php?title=William_Paton_Ker&action=edit&redlink=1" class="new" title="William Paton Ker (stranica ne postoji)">Williama Patona Kera</a> 1904. pojam "mračno doba" obično se odnosi na rano srednjovjekovno razdoblje. Na taj način primjerice mračno doba definira <a href="/wiki/Encyclopaedia_Britannica" class="mw-redirect" title="Encyclopaedia Britannica">Encyclopaedia Britannica</a> u izdanju iz 1911. </li> <li id="cite_note-33"><a href="#cite_ref-33">↑</a> Zapovjednici rimske vojske u tom su području, kako se čini, uzeli hranu i druge potrepštine namijenjene Gotima i potom ih prodavali Gotima. Do pobune je došlo kad je jedan rimski zapovjednik pokušao zarobiti gotske vođe ali ih nije uspio sve pohvatati.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._51-32">[31]</a> </li> <li id="cite_note-43"><a href="#cite_ref-43">↑</a> Ponekad se navodi i 480. godina, kad je umro <a href="/wiki/Julije_Nepot" title="Julije Nepot">Julije Nepot</a>, prethodnih Romula Augustula; Nepot je i nakon svog svrgavanja nastavio tvrditi da je on zakoniti car na zapadu i pritom je pod svojom kontrolom držao dijelove Dalmacije.<a href="#cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._86-42">[40]</a> </li> <li id="cite_note-53"><a href="#cite_ref-53">↑</a> Engleska riječ (slave) (= rob) potječe od <a href="/wiki/Latinski_jezik" title="Latinski jezik">latinske</a> riječi Sclavus, kojom su se označivali <a href="/wiki/Slaveni" title="Slaveni">Slaveni</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECoredon2007str._261-52">[49]</a> </li> <li id="cite_note-57"><a href="#cite_ref-57">↑</a> U njegovu grobu otkrivenom 1653. godine, pronađeno je oružje i velika količina zlata.<a href="#cite_note-FOOTNOTEJames2009str._79‒80-56">[52]</a> </li> <li id="cite_note-73"><a href="#cite_ref-73">↑</a> Takvu pratnju povjesničari su nazvali <a href="/w/index.php?title=Comitatus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Comitatus (stranica ne postoji)">comitatus</a> premda se u to vrijeme taj pojam nije rabio. U uporabu je ušao u 19. stoljeću i stvoren je na temelju pojma koji je rimski povjesničar iz 2. stoljeća <a href="/wiki/Tacit" title="Tacit">Tacit</a> koristio da označi bliske drugove nekog plemića ili vladara.<a href="#cite_note-FOOTNOTECoredon2007str._80-72">[67]</a> </li> <li id="cite_note-102"><a href="#cite_ref-102">↑</a> Muslimanska vojska ranije je <a href="/w/index.php?title=Muslimansko_osvajanje_Pirinejskog_poluotoka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Muslimansko osvajanje Pirinejskog poluotoka (stranica ne postoji)">osvojila kraljevstvo Vizigotâ u Španjolskoj</a>, nakon što je porazila vizigotskog kralja <a href="/w/index.php?title=Ruderik&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ruderik (stranica ne postoji)">Ruderika</a> (umro 711. ili 712) u <a href="/w/index.php?title=Bitka_kod_Gaudaletea&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bitka kod Gaudaletea (stranica ne postoji)">bitci kod Gaudaletea</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._344-101">[95]</a> </li> <li id="cite_note-108"><a href="#cite_ref-108">↑</a> Papinska je država potrajala sve do 1870, kad je <a href="/wiki/Kraljevina_Italija" title="Kraljevina Italija">Kraljevina Italija</a> zauzela njen veći dio.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._824-107">[100]</a> </li> <li id="cite_note-114"><a href="#cite_ref-114">↑</a> <a href="/w/index.php?title=Karolin%C5%A1ka_minuskula&action=edit&redlink=1" class="new" title="Karolinška minuskula (stranica ne postoji)">Karolinška minuskula</a> razvila se iz kasnoantičkog <a href="/wiki/Uncijal" title="Uncijal">uncijala</a>, koji je bio manji i zaobljeniji oblik latinice u odnosu na oblik koji se koristio u antici.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._241-113">[105]</a> </li> <li id="cite_note-120"><a href="#cite_ref-120">↑</a> Do ponovnog ujedinjenja nakratko je došlo 844. godine pod <a href="/wiki/Karlo_III._Debeli" class="mw-redirect" title="Karlo III. Debeli">Karlom III.</a>, poznatim kao "Debeli", premda je i tad svaki dio carstva zadržao posebnu upravu. Karlo je svrgnut 887, a umro je siječnja 888. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._356–358-119">[110]</a> </li> <li id="cite_note-123"><a href="#cite_ref-123">↑</a> Karolinšku je dinastiju još 888. godine svrgnuo kralj <a href="/wiki/Odo,_zapadnofrana%C4%8Dki_kralj" title="Odo, zapadnofranački kralj">Odo</a> (vl. 888. – 898.), do tada <a href="/w/index.php?title=Grof_Pariza&action=edit&redlink=1" class="new" title="Grof Pariza (stranica ne postoji)">grof Pariza</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._358–359-121">[111]</a> Premda su pripadnici karolinške dinastije u zapadnim zemljama nakon Odove smrti bivali kraljevima, za kraljeve su povremeno okrunjeni i članovi Odove obitelji (njegov brat <a href="/wiki/Robert_I.,_kralj_Francuske" title="Robert I., kralj Francuske">Robert I.</a> bio je kralj 922. –933., a Robertov zet <a href="/wiki/Rudolf,_kralj_Frana%C4%8Dke" title="Rudolf, kralj Franačke">Rudolf</a> od 929. do 936. godine) prije no što su Karolinzi ponovo preuzeli prijestolje.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._360–361-122">[112]</a> </li> <li id="cite_note-124"><a href="#cite_ref-124">↑</a> Hugo Kapet bio je unuk Roberta I.<a href="#cite_note-FOOTNOTECollins1999str._360–361-122">[112]</a> </li> <li id="cite_note-128"><a href="#cite_ref-128">↑</a> Ovo područje u kojemu su se naselili Vikinzi s vremenom se proširilo i odatle su kretale osvajačke ekspedicije prema Engleskoj, Siciliji i južnoj Italiji.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._336–339-127">[115]</a> </li> <li id="cite_note-174"><a href="#cite_ref-174">↑</a> Taj način nasljeđivanja naziva se <a href="/wiki/Primogenitura" title="Primogenitura">primogenitura</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTECosman2007str._193-173">[160]</a> </li> <li id="cite_note-176"><a href="#cite_ref-176">↑</a> Teška konjica uvedena je u Europu iz perzijskog <a href="/w/index.php?title=Katafrakt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Katafrakt (stranica ne postoji)">katafrakta</a> iz 5. i 6. stoljeća, ali dodatak <a href="/wiki/Stremen" title="Stremen">stremena</a> u 7. stoljeću omogućio je iskorištavanje pune snage konja i jahača u borbi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._311–315-175">[161]</a> </li> <li id="cite_note-179"><a href="#cite_ref-179">↑</a> U Francuskoj, Njemačkoj i Nizozemskoj postojao je još jedan tip "plemića", <a href="/w/index.php?title=Ministerialis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ministerialis (stranica ne postoji)">ministerialisi</a>, koji su u biti bili neslobodni vitezovi. Vukli su porijeklo od kmetova koji su služili kao ratnici ili vladini dužnosnici, što je podizalo status njihovih potomaka koji su mogli posjedovati feudove i postati vitezovi, iako su još uvijek formalno bili kmetovi.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._8-178">[163]</a> </li> <li id="cite_note-187"><a href="#cite_ref-187">↑</a> Nekolicina židovskih seljaka ostala je na imanjima pod bizantskom vladavinom na Istoku, kao i neki na Kreti pod mletačkom vladavinom, no oni su bili iznimka u Europi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._54-186">[170]</a> </li> <li id="cite_note-192"><a href="#cite_ref-192">↑</a> Te dvije grupe – Nijemci i Talijani – pristupali su svojim trgovačkim dogovorima na različite načine. Većina njemačkih gradova surađivala je sa Hanzom, za razliku od talijanskih gradova-država, koje su ulazile u međusobne sukobe.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._81-191">[174]</a> </li> <li id="cite_note-213"><a href="#cite_ref-213">↑</a> Ta područja često se zajedno nazivaju <a href="/w/index.php?title=An%C5%BEujsko_Carstvo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Anžujsko Carstvo (stranica ne postoji)">Anžujskim Carstvom</a>.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarlow1988str._285–286-212">[194]</a> </li> <li id="cite_note-215"><a href="#cite_ref-215">↑</a> Eleanora je prethodno bila u braku s <a href="/wiki/Luj_VII.,_kralj_Francuske" title="Luj VII., kralj Francuske">Lujem VII.</a> (vl. 1137. – 1180.), ali je njihov brak poništen 1152. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._122-214">[195]</a> </li> <li id="cite_note-220"><a href="#cite_ref-220">↑</a> Luja je <a href="/wiki/Kanonizacija" title="Kanonizacija">kanonizirao</a> papa <a href="/wiki/Bonifacije_VIII." title="Bonifacije VIII.">Bonifacije VIII.</a> 1297. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEHallamEverard2001str._401-219">[199]</a> </li> <li id="cite_note-233"><a href="#cite_ref-233">↑</a> Tada su osnovani i vojno-religijski redovi poput <a href="/wiki/Templari" title="Templari">templara</a> i <a href="/wiki/Ivanovci" title="Ivanovci">ivanovaca</a>, koji su potom imali važnu ulogu u križarskim državama.<a href="#cite_note-FOOTNOTELock2006str._353–356-232">[211]</a> </li> <li id="cite_note-251"><a href="#cite_ref-251">↑</a> Do 1000. pojavio u sjevernoj Europi, a u 12. stoljeću već se koristio u Poljskoj.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._45-250">[228]</a> </li> <li id="cite_note-257"><a href="#cite_ref-257">↑</a> Samostreli se sporo ponovo pune, što ograničava njihovu upotrebu na otvorenim bojnim poljima. U opsadama sporost nije velika mana, budući da se samostrijelci mogu sakriti iza utvrđenja prilikom ponovnog punjenja.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._124-256">[233]</a> </li> <li id="cite_note-286"><a href="#cite_ref-286">↑</a> Posljednjih je godina među povjesničarima postignuta suglasnost da se radilo o obliku <a href="/wiki/Kuga" title="Kuga">bubonske kuge</a>, ali neki povjesničari u posljednje vrijeme dovode u pitanje ovu tezu.<a href="#cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._171–172-285">[261]</a> </li> <li id="cite_note-288"><a href="#cite_ref-288">↑</a> Njemački grad <a href="/wiki/L%C3%BCbeck" title="Lübeck">Lübeck</a> primjerice u vrijeme crne smrti izgubio je 90% stanovništva.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._189-287">[262]</a> </li> <li id="cite_note-297"><a href="#cite_ref-297">↑</a> To se desilo obitelji Bardi i Peruzzi 1340-ih godina nakon što je kralj <a href="/wiki/Eduard_III." title="Eduard III.">Eduard III.</a> odbacio bilo kakva potraživanja prema sebi.<a href="#cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._237–239-296">[270]</a> </li> <li id="cite_note-305"><a href="#cite_ref-305">↑</a> Eduardov nadimak vjerojatno dolazi od njegovog crnog oklopa koji je nosio u bitkama, a prvi ga je upotrijebio John Leland 1530-ih ili 1540-ih godina.<a href="#cite_note-FOOTNOTEBarber1978str._242–243-304">[277]</a> </li> <li id="cite_note-307"><a href="#cite_ref-307">↑</a> Calais je ostao u engleskim rukama do 1558. godine.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._545-306">[278]</a> </li> <li id="cite_note-332"><a href="#cite_ref-332">↑</a> Engleska riječ dunce ("glupan") vuče porijeklo iz imena Dunsa Škota.<a href="#cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._433–434-331">[302]</a> </li> <li id="cite_note-346"><a href="#cite_ref-346">↑</a> Ovaj je kolovrat još uvijek bio jednostavan, nije imao ugrađenu papučicu za uvijanje i povlačenje niti. Ova će inovacija biti izumljena tek u 15. stoljeću.<a href="#cite_note-FOOTNOTESingman1999str._36-345">[315]</a> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Izvori">Izvori</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=36" title="Uredi odlomak: Izvori" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=36" title="Uredi kôd odjeljka Izvori">uredi kôd</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6541845"><div class="reflist reflist-columns references-column-width" style="column-width: 30em;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-FOOTNOTEPower2006str._304-1">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEPower2006str._304_1-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEPower2006str._304_1-1">b</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEPower2006str._304_1-2">c</a> <a href="#CITEREFPower2006">Power 2006</a>, str. 304. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._236–237-2"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMommsen1942str._236–237_2-0">↑</a> <a href="#CITEREFMommsen1942">Mommsen 1942</a>, str. 236–237. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHeather2006str._111-3">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEHeather2006str._111_3-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEHeather2006str._111_3-1">b</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEHeather2006str._111_3-2">c</a> <a href="#CITEREFHeather2006">Heather 2006</a>, str. 111. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._138–139-4">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._138–139_4-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._138–139_4-1">b</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 138–139. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._391–393-5"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECunliffe2008str._391–393_5-0">↑</a> <a href="#CITEREFCunliffe2008">Cunliffe 2008</a>, str. 391–393. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._236‒237-6">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMommsen1942str._236‒237_6-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMommsen1942str._236‒237_6-1">b</a> <a href="#CITEREFMommsen1942">Mommsen 1942</a>, str. 236‒237. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._x-7"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._x_7-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. x. </li> <li id="cite_note-idea-8"><a href="#cite_ref-idea_8-0">↑</a> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7012897">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"»""«"}.mw-parser-output .citation:target{background-color:rgba(0,127,255,0.133)}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style><cite id="CITEREFKnox" class="citation web cs1">Knox, E.L. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120203005134/http://www.boisestate.edu/courses/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">History of the Idea of the Renaissance</a>. Boise State University. Inačica <a rel="nofollow" class="external text" href="http://europeanhistory.boisestate.edu/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">izvorne stranice</a> arhivirana 3. veljače 2012. Pristupljeno 29. prosinca 2016.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=History+of+the+Idea+of+the+Renaissance&rft.pub=Boise+State+University&rft.aulast=Knox&rft.aufirst=E.L.&rft_id=http%3A%2F%2Feuropeanhistory.boisestate.edu%2Flatemiddleages%2Frenaissance%2Fhistoryren.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHankins2001str._xvii-9">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEHankins2001str._xvii_9-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEHankins2001str._xvii_9-1">b</a> <a href="#CITEREFHankins2001">Hankins 2001</a>, str. xvii. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMiglio2006str._112-10"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMiglio2006str._112_10-0">↑</a> <a href="#CITEREFMiglio2006">Miglio 2006</a>, str. 112. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAlbrow1997str._205-11"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAlbrow1997str._205_11-0">↑</a> <a href="#CITEREFAlbrow1997">Albrow 1997</a>, str. 205. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMurray2004str._4-12">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMurray2004str._4_12-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEMurray2004str._4_12-1">b</a> <a href="#CITEREFMurray2004">Murray 2004</a>, str. 4. </li> <li id="cite_note-13"><a href="#cite_ref-13">↑</a> <a href="/wiki/Hrvatski_jezi%C4%8Dni_portal" title="Hrvatski jezični portal">Hrvatski jezični portal</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://hjp.novi-liber.hr/index.php?show=search_by_id&id=e1tiXRI%3D&keyword=medievalan">s.v. medievalan</a>. </li> <li id="cite_note-14"><a href="#cite_ref-14">↑</a> Dictionary.com, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://dictionary.reference.com/browse/Middle%20Ages">S.V. Middle Ages</a>. </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">↑</a> V. naslove John Watts, Making of Polities Europe 1300–1500 ili Steven A. Epstein, Economic History of Later Medieval Europe 1000–1500, kao i datumski završetak srednjega vijeka naveden u George Holmes (ed.), Oxford History of Medieval Europe. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._291‒293-16"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._291‒293_16-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 291‒293. </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">↑</a> V. naslov Nigel Saul, Companion to Medieval England 1066–1485. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKamen2005str._29-18"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKamen2005str._29_18-0">↑</a> <a href="#CITEREFKamen2005">Kamen 2005</a>, str. 29. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMommsen1942str._226-19"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMommsen1942str._226_19-0">↑</a> <a href="#CITEREFMommsen1942">Mommsen 1942</a>, str. 226. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMommsenGardnerDe_la_Croix1986str._242-21"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMommsenGardnerDe_la_Croix1986str._242_21-0">↑</a> <a href="#CITEREFMommsenGardnerDe_la_Croix1986">Mommsen, Gardner i De la Croix 1986</a>, str. 242. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFMommsenGardnerDe_la_Croix1986 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._391‒393-22"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECunliffe2008str._391‒393_22-0">↑</a> <a href="#CITEREFCunliffe2008">Cunliffe 2008</a>, str. 391‒393. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._3‒5-23"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._3‒5_23-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 3‒5. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._24‒25-24">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._24‒25_24-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._24‒25_24-1">b</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 24‒25. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._9-25">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._9_25-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._9_25-1">b</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 9. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._24-26"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._24_26-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 24. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._405–406-27"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECunliffe2008str._405–406_27-0">↑</a> <a href="#CITEREFCunliffe2008">Cunliffe 2008</a>, str. 405–406. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._31‒33-28"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._31‒33_28-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 31‒33. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._34-29"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._34_29-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 34. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._65‒86-30"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._65‒86_30-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 65‒86. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._82‒94-31"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._82‒94_31-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 82‒94. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._51-32"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._51_32-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 51. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._47‒49-34"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._47‒49_34-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 47‒49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._56‒59-35"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._56‒59_35-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 56‒59. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._80‒83-36"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._80‒83_36-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 80‒83. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._59‒60-37"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._59‒60_37-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 59‒60. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._417-38">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECunliffe2008str._417_38-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECunliffe2008str._417_38-1">b</a> <a href="#CITEREFCunliffe2008">Cunliffe 2008</a>, str. 417. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJames2009str._67‒68-39"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._67‒68_39-0">↑</a> <a href="#CITEREFJames2009">James 2009</a>, str. 67‒68. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._117‒118-40"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._117‒118_40-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 117‒118. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._79-41"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._79_41-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 79. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._86-42">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._86_42-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._86_42-1">b</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 86. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._116‒134-44"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._116‒134_44-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 116‒134. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._122‒124-45"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._122‒124_45-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 122‒124. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._95‒98-46"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._95‒98_46-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 95‒98. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._100‒101-47"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._100‒101_47-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 100‒101. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._100-48"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._100_48-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 100. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._96‒97-49">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._96‒97_49-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._96‒97_49-1">b</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 96‒97. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._102‒103-50"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._102‒103_50-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 102‒103. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._86‒91-51"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._86‒91_51-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 86‒91. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECoredon2007str._261-52"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECoredon2007str._261_52-0">↑</a> <a href="#CITEREFCoredon2007">Coredon 2007</a>, str. 261. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJames2009str._82‒85-54"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._82‒85_54-0">↑</a> <a href="#CITEREFJames2009">James 2009</a>, str. 82‒85. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJames2009str._77‒78-55">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._77‒78_55-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._77‒78_55-1">b</a> <a href="#CITEREFJames2009">James 2009</a>, str. 77‒78. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJames2009str._79‒80-56"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._79‒80_56-0">↑</a> <a href="#CITEREFJames2009">James 2009</a>, str. 79‒80. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJames2009str._78‒81-58"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._78‒81_58-0">↑</a> <a href="#CITEREFJames2009">James 2009</a>, str. 78‒81. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._196‒208-59"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._196‒208_59-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 196‒208. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._235‒238-60"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._235‒238_60-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 235‒238. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAdams2001str._158‒159-61"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAdams2001str._158‒159_61-0">↑</a> <a href="#CITEREFAdams2001">Adams 2001</a>, str. 158‒159. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._81–83-62"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._81–83_62-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 81–83. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._200–202-63"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._200–202_63-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 200–202. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._206–213-64">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._206–213_64-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._206–213_64-1">b</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 206–213. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._126,_130-65"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._126,_130_65-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 126, 130. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._8–9-66">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1998str._8–9_66-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1998str._8–9_66-1">b</a> <a href="#CITEREFBrown1998">Brown 1998</a>, str. 8–9. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJames2009str._95–99-67"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJames2009str._95–99_67-0">↑</a> <a href="#CITEREFJames2009">James 2009</a>, str. 95–99. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._140–143-68"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._140–143_68-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 140–143. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._174–175-69"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._174–175_69-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 174–175. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1989str._181-70"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1989str._181_70-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1989">Brown 1989</a>, str. 181. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._45–49-71"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1998str._45–49_71-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1998">Brown 1998</a>, str. 45–49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECoredon2007str._80-72"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECoredon2007str._80_72-0">↑</a> <a href="#CITEREFCoredon2007">Coredon 2007</a>, str. 80. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGeary1988str._56–57-74"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGeary1988str._56–57_74-0">↑</a> <a href="#CITEREFGeary1988">Geary 1988</a>, str. 56–57. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFGeary1988 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._189–193-75"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._189–193_75-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 189–193. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._195–199-76"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._195–199_76-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 195–199. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._204-77"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._204_77-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 204. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._205–210-78"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._205–210_78-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 205–210. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._211–212-79"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._211–212_79-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 211–212. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._215-80"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._215_80-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 215. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGiesGies1973str._3–4-81"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGiesGies1973str._3–4_81-0">↑</a> <a href="#CITEREFGiesGies1973">Gies i Gies 1973</a>, str. 3–4. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELyon1989str._191-82"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELyon1989str._191_82-0">↑</a> <a href="#CITEREFLyon1989">Lyon 1989</a>, str. 191. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFLyon1989 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._143–145-83"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._143–145_83-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 143–145. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._149–151-84"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._149–151_84-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 149–151. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEReilly1993str._52–53-85"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEReilly1993str._52–53_85-0">↑</a> <a href="#CITEREFReilly1993">Reilly 1993</a>, str. 52–53. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._15-86"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1998str._15_86-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1998">Brown 1998</a>, str. 15. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECunliffe2008str._427–428-87"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECunliffe2008str._427–428_87-0">↑</a> <a href="#CITEREFCunliffe2008">Cunliffe 2008</a>, str. 427–428. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._218–219-88"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._218–219_88-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 218–219. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGrierson1989str._97–98-89"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGrierson1989str._97–98_89-0">↑</a> <a href="#CITEREFGrierson1989">Grierson 1989</a>, str. 97–98. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFGrierson1989 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._218–233-90"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._218–233_90-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 218–233. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._328–332-91"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._328–332_91-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 328–332. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._170–172-92"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._170–172_92-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 170–172. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEColish1997str._62–63-93"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEColish1997str._62–63_93-0">↑</a> <a href="#CITEREFColish1997">Colish 1997</a>, str. 62–63. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELawrence2001str._10–13-94"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELawrence2001str._10–13_94-0">↑</a> <a href="#CITEREFLawrence2001">Lawrence 2001</a>, str. 10–13. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELawrence2001str._18–24-95"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELawrence2001str._18–24_95-0">↑</a> <a href="#CITEREFLawrence2001">Lawrence 2001</a>, str. 18–24. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._185–187-96"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._185–187_96-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 185–187. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHamilton2003str._43–44-97"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHamilton2003str._43–44_97-0">↑</a> <a href="#CITEREFHamilton2003">Hamilton 2003</a>, str. 43–44. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEColish1997str._64–65-98"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEColish1997str._64–65_98-0">↑</a> <a href="#CITEREFColish1997">Colish 1997</a>, str. 64–65. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._246–253-99"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._246–253_99-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 246–253. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._347–349-100"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._347–349_100-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 347–349. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._344-101"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._344_101-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 344. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._158–159-103"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._158–159_103-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 158–159. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._164–165-104"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._164–165_104-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 164–165. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._371–378-105"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._371–378_105-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 371–378. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBrown1998str._20-106"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBrown1998str._20_106-0">↑</a> <a href="#CITEREFBrown1998">Brown 1998</a>, str. 20. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._824-107"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._824_107-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 824. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._73-109"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStalley1999str._73_109-0">↑</a> <a href="#CITEREFStalley1999">Stalley 1999</a>, str. 73. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._109-110">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._109_110-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._109_110-1">b</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 109. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._117–120-111"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._117–120_111-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 117–120. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._302-112"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._302_112-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 302. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._241-113"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._241_113-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 241. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEColish1997str._66–70-115"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEColish1997str._66–70_115-0">↑</a> <a href="#CITEREFColish1997">Colish 1997</a>, str. 66–70. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._204-116"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._204_116-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 204. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._427–431-117">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._427–431_117-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._427–431_117-1">b</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 427–431. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._139-118"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._139_118-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 139. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._356–358-119"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._356–358_119-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 356–358. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._358–359-121"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._358–359_121-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 358–359. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._360–361-122">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._360–361_122-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._360–361_122-1">b</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 360–361. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._397-125"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._397_125-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 397. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._141–144-126"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._141–144_126-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 141–144. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._336–339-127"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._336–339_127-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 336–339. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._144–145-129"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._144–145_129-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 144–145. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBauer2010str._147–149-130"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBauer2010str._147–149_130-0">↑</a> <a href="#CITEREFBauer2010">Bauer 2010</a>, str. 147–149. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._378–385-131"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._378–385_131-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 378–385. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._387-132"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._387_132-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 387. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._309-133"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._309_133-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 309. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._394–404-134"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._394–404_134-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 394–404. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._317-135"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._317_135-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 317. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._435–439-136"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._435–439_136-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 435–439. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWhitton1998str._152-137"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWhitton1998str._152_137-0">↑</a> <a href="#CITEREFWhitton1998">Whitton 1998</a>, str. 152. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._439–444-138"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._439–444_138-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 439–444. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECollins1999str._385–389-139"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECollins1999str._385–389_139-0">↑</a> <a href="#CITEREFCollins1999">Collins 1999</a>, str. 385–389. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWickham2009str._500–505-140"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWickham2009str._500–505_140-0">↑</a> <a href="#CITEREFWickham2009">Wickham 2009</a>, str. 500–505. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._318–320-141"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._318–320_141-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 318–320. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._321–326-142"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._321–326_142-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 321–326. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECrampton2005str._12-143"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECrampton2005str._12_143-0">↑</a> <a href="#CITEREFCrampton2005">Crampton 2005</a>, str. 12. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECurta2006str._246–247-144"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECurta2006str._246–247_144-0">↑</a> <a href="#CITEREFCurta2006">Curta 2006</a>, str. 246–247. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENees2002str._145-145"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENees2002str._145_145-0">↑</a> <a href="#CITEREFNees2002">Nees 2002</a>, str. 145. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._29–35-146"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStalley1999str._29–35_146-0">↑</a> <a href="#CITEREFStalley1999">Stalley 1999</a>, str. 29–35. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._43–44-147"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStalley1999str._43–44_147-0">↑</a> <a href="#CITEREFStalley1999">Stalley 1999</a>, str. 43–44. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECosman2007str._247-148"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECosman2007str._247_148-0">↑</a> <a href="#CITEREFCosman2007">Cosman 2007</a>, str. 247. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEStalley1999str._45,_49-149"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEStalley1999str._45,_49_149-0">↑</a> <a href="#CITEREFStalley1999">Stalley 1999</a>, str. 45, 49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKitzinger1955str._36–53,_61–64-150"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKitzinger1955str._36–53,_61–64_150-0">↑</a> <a href="#CITEREFKitzinger1955">Kitzinger 1955</a>, str. 36–53, 61–64. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHenderson1977str._18–21,_63–71-151"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHenderson1977str._18–21,_63–71_151-0">↑</a> <a href="#CITEREFHenderson1977">Henderson 1977</a>, str. 18–21, 63–71. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHenderson1977str._36–42,_49–55,_103,_143,_204–208-152"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHenderson1977str._36–42,_49–55,_103,_143,_204–208_152-0">↑</a> <a href="#CITEREFHenderson1977">Henderson 1977</a>, str. 36–42, 49–55, 103, 143, 204–208. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._41–49-153"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._41–49_153-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 41–49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELasko1972str._16–18-154"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELasko1972str._16–18_154-0">↑</a> <a href="#CITEREFLasko1972">Lasko 1972</a>, str. 16–18. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHenderson1977str._233–238-155"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHenderson1977str._233–238_155-0">↑</a> <a href="#CITEREFHenderson1977">Henderson 1977</a>, str. 233–238. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._28‒29-156"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._28‒29_156-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 28‒29. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._30-157"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._30_157-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 30. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._30‒31-158"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._30‒31_158-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 30‒31. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._34-159"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._34_159-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 34. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._39-160"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._39_160-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 39. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._58‒59-161"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._58‒59_161-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 58‒59. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._76-162"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._76_162-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 76. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._67-163"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._67_163-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 67. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._80-164">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._80_164-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._80_164-1">b</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 80. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._88‒91-165"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._88‒91_165-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 88‒91. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWhitton1998str._134-166"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWhitton1998str._134_166-0">↑</a> <a href="#CITEREFWhitton1998">Whitton 1998</a>, str. 134. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGaintyWard209str._352-167"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGaintyWard209str._352_167-0">↑</a> <a href="#CITEREFGaintyWard209">Gainty i Ward 209</a>, str. 352. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFGaintyWard209 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWhitton2003str._5–12-168"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWhitton2003str._5–12_168-0">↑</a> <a href="#CITEREFWhitton2003">Whitton 2003</a>, str. 5–12. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFWhitton2003 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._156-169">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._156_169-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._156_169-1">b</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._156_169-2">c</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 156. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._164–165-170"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._164–165_170-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 164–165. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._52–53-171"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._52–53_171-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 52–53. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._37–41-172"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._37–41_172-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 37–41. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTECosman2007str._193-173"><a href="#cite_ref-FOOTNOTECosman2007str._193_173-0">↑</a> <a href="#CITEREFCosman2007">Cosman 2007</a>, str. 193. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._311–315-175">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._311–315_175-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._311–315_175-1">b</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 311–315. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._3-177"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._3_177-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 3. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._8-178">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._8_178-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._8_178-1">b</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 8. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHamilton2003str._33-180"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHamilton2003str._33_180-0">↑</a> <a href="#CITEREFHamilton2003">Hamilton 2003</a>, str. 33. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._143-181"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._143_181-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 143. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._33–34-182"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._33–34_182-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 33–34. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._48–49-183"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._48–49_183-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 48–49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._171-184"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._171_184-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 171. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._191-185">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._191_185-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._191_185-1">b</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._191_185-2">c</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 191. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._54-186">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._54_186-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._54_186-1">b</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 54. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._13-188"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._13_188-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 13. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._14-189">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._14_189-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._14_189-1">b</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 14. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._177–178-190"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._177–178_190-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 177–178. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._81-191"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._81_191-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 81. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._82–83-193"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._82–83_193-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 82–83. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._60–67-194"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._60–67_194-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 60–67. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._160-195"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._160_195-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 160. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._74–76-196"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._74–76_196-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 74–76. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._283–284-197"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._283–284_197-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 283–284. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._365–380-198"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._365–380_198-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 365–380. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._296-199"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._296_199-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 296. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._262–279-200"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._262–279_200-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 262–279. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._371–372-201"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._371–372_201-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 371–372. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._181–186-202"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._181–186_202-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 181–186. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJordan2003str._143–147-203"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJordan2003str._143–147_203-0">↑</a> <a href="#CITEREFJordan2003">Jordan 2003</a>, str. 143–147. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJordan2003str._250–252-204"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJordan2003str._250–252_204-0">↑</a> <a href="#CITEREFJordan2003">Jordan 2003</a>, str. 250–252. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDenley1998str._235–238-205"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDenley1998str._235–238_205-0">↑</a> <a href="#CITEREFDenley1998">Denley 1998</a>, str. 235–238. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._364-206"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._364_206-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 364. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._187–189-207"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._187–189_207-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 187–189. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEJordan2003str._59–61-208"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEJordan2003str._59–61_208-0">↑</a> <a href="#CITEREFJordan2003">Jordan 2003</a>, str. 59–61. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._189–196-209"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._189–196_209-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 189–196. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._294-210"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._294_210-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 294. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._263-211"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._263_211-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 263. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarlow1988str._285–286-212"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarlow1988str._285–286_212-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarlow1988">Barlow 1988</a>, str. 285–286. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._122-214">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._122_214-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._122_214-1">b</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 122. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._286–189-216"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._286–189_216-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 286–189. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._289–293-217"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._289–293_217-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 289–293. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._355–357-218"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._355–357_218-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 355–357. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHallamEverard2001str._401-219"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHallamEverard2001str._401_219-0">↑</a> <a href="#CITEREFHallamEverard2001">Hallam i Everard 2001</a>, str. 401. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._345-221">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._345_221-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._345_221-1">b</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 345. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._341-222"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._341_222-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 341. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._350–351-223"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._350–351_223-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 350–351. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._353–355-224"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._353–355_224-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 353–355. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKaufmannKaufmann2001str._268._–_269.-225"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKaufmannKaufmann2001str._268._–_269._225-0">↑</a> <a href="#CITEREFKaufmannKaufmann2001">Kaufmann i Kaufmann 2001</a>, str. 268. – 269.. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._332–333-226"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._332–333_226-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 332–333. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._386–387-227"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._386–387_227-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 386–387. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._106–107-228">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._106–107_228-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._106–107_228-1">b</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._106–107_228-2">c</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 106–107. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELock2006str._397–399-229"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELock2006str._397–399_229-0">↑</a> <a href="#CITEREFLock2006">Lock 2006</a>, str. 397–399. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._145–149-230"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._145–149_230-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 145–149. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPayne2000str._204–205-231"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPayne2000str._204–205_231-0">↑</a> <a href="#CITEREFPayne2000">Payne 2000</a>, str. 204–205. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELock2006str._353–356-232"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELock2006str._353–356_232-0">↑</a> <a href="#CITEREFLock2006">Lock 2006</a>, str. 353–356. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELock2006str._156–161-234"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELock2006str._156–161_234-0">↑</a> <a href="#CITEREFLock2006">Lock 2006</a>, str. 156–161. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._299–300-235"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._299–300_235-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 299–300. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELock2006str._122-236"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELock2006str._122_236-0">↑</a> <a href="#CITEREFLock2006">Lock 2006</a>, str. 122. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELock2006str._205–213-237"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELock2006str._205–213_237-0">↑</a> <a href="#CITEREFLock2006">Lock 2006</a>, str. 205–213. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELock2006str._213–224-238"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELock2006str._213–224_238-0">↑</a> <a href="#CITEREFLock2006">Lock 2006</a>, str. 213–224. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._232–237-239">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._232–237_239-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._232–237_239-1">b</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 232–237. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._293–294-240">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._293–294_240-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._293–294_240-1">b</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 293–294. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEColish1997str._295–301-241"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEColish1997str._295–301_241-0">↑</a> <a href="#CITEREFColish1997">Colish 1997</a>, str. 295–301. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._252–260-242"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._252–260_242-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 252–260. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._349-243">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._349_243-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._349_243-1">b</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 349. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESaul2000str._113–114-244"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESaul2000str._113–114_244-0">↑</a> <a href="#CITEREFSaul2000">Saul 2000</a>, str. 113–114. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._237–241-245"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._237–241_245-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 237–241. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._241–246-246"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._241–246_246-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 241–246. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEIlardi2007str._18–19-247"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEIlardi2007str._18–19_247-0">↑</a> <a href="#CITEREFIlardi2007">Ilardi 2007</a>, str. 18–19. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._246-248"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._246_248-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 246. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEIlardi2007str._4–5,_49-249"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEIlardi2007str._4–5,_49_249-0">↑</a> <a href="#CITEREFIlardi2007">Ilardi 2007</a>, str. 4–5, 49. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._45-250">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._45_250-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._45_250-1">b</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 45. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._156–159-252"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._156–159_252-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 156–159. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._68-253"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._68_253-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 68. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._73-254"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._73_254-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 73. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._125-255"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._125_255-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 125. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._124-256"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._124_256-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 124. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._130-258"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._130_258-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 130. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._296–298-259">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._296–298_259-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._296–298_259-1">b</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 296–298. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._55-260"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._55_260-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 55. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAdams2001str._181–189-261"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAdams2001str._181–189_261-0">↑</a> <a href="#CITEREFAdams2001">Adams 2001</a>, str. 181–189. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._58–60,_65–66,_73–75-262"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._58–60,_65–66,_73–75_262-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 58–60, 65–66, 73–75. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDodwell1993str._37-263"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDodwell1993str._37_263-0">↑</a> <a href="#CITEREFDodwell1993">Dodwell 1993</a>, str. 37. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._295–299-264"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._295–299_264-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 295–299. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELasko1972str._240–250-265"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELasko1972str._240–250_265-0">↑</a> <a href="#CITEREFLasko1972">Lasko 1972</a>, str. 240–250. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._91–92-266"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._91–92_266-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 91–92. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEAdams2001str._195–216-267"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEAdams2001str._195–216_267-0">↑</a> <a href="#CITEREFAdams2001">Adams 2001</a>, str. 195–216. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._185–190,_269–271-268"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._185–190,_269–271_268-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 185–190, 269–271. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._250-269"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._250_269-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 250. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._135–139,_245–247-270"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._135–139,_245–247_270-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 135–139, 245–247. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._264–278-271"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._264–278_271-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 264–278. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._248–250-272"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._248–250_272-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 248–250. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEHamilton2003str._47-273"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEHamilton2003str._47_273-0">↑</a> <a href="#CITEREFHamilton2003">Hamilton 2003</a>, str. 47. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERosenwein1982str._40–41-274">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTERosenwein1982str._40–41_274-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTERosenwein1982str._40–41_274-1">b</a> <a href="#CITEREFRosenwein1982">Rosenwein 1982</a>, str. 40–41. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._143–144-275"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._143–144_275-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 143–144. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._144–149-276"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._144–149_276-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 144–149. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEMorris1998str._199-277"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEMorris1998str._199_277-0">↑</a> <a href="#CITEREFMorris1998">Morris 1998</a>, str. 199. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._155–167-278"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._155–167_278-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 155–167. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1992str._185–192-279"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1992str._185–192_279-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1992">Barber 1992</a>, str. 185–192. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._128-280"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._128_280-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 128. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._373–374-281"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._373–374_281-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 373–374. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._41-282"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._41_282-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 41. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._370-283"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._370_283-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 370. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._269-284">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._269_284-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._269_284-1">b</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 269. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._171–172-285"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._171–172_285-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 171–172. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._189-287"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._189_287-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 189. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBackman2003str._374–380-289"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBackman2003str._374–380_289-0">↑</a> <a href="#CITEREFBackman2003">Backman 2003</a>, str. 374–380. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._412–413-290"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._412–413_290-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 412–413. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._184–185-291"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._184–185_291-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 184–185. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._246–247-292"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._246–247_292-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 246–247. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._234–237-293">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKeen1988str._234–237_293-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKeen1988str._234–237_293-1">b</a> <a href="#CITEREFKeen1988">Keen 1988</a>, str. 234–237. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEVale1998str._346–349-294"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEVale1998str._346–349_294-0">↑</a> <a href="#CITEREFVale1998">Vale 1998</a>, str. 346–349. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._192-295"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._192_295-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 192. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._237–239-296">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKeen1988str._237–239_296-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEKeen1988str._237–239_296-1">b</a> <a href="#CITEREFKeen1988">Keen 1988</a>, str. 237–239. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._201–219-298"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._201–219_298-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 201–219. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._224–233-299"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._224–233_299-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 224–233. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._233–238-300"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._233–238_300-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 233–238. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._166-301"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._166_301-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 166. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._169-302"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._169_302-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 169. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._176-303"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._176_303-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 176. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBarber1978str._242–243-304"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBarber1978str._242–243_304-0">↑</a> <a href="#CITEREFBarber1978">Barber 1978</a>, str. 242–243. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._545-306"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._545_306-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 545. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._180–181-308"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._180–181_308-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 180–181. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._317–322-309"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._317–322_309-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 317–322. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._423-310"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._423_310-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 423. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._186-311"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._186_311-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 186. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._170–171-312"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._170–171_312-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 170–171. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._173–175-313"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._173–175_313-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 173–175. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._173-314"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._173_314-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 173. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._327–332,_340-315"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._327–332,_340_315-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 327–332, 340. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEWatts2009str._340-316"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEWatts2009str._340_316-0">↑</a> <a href="#CITEREFWatts2009">Watts 2009</a>, str. 340. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._425–426-317"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._425–426_317-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 425–426. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._431-318"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._431_318-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 431. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._408–409-319"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._408–409_319-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 408–409. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._385–389-320"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._385–389_320-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 385–389. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._446-321"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._446_321-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 446. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._170–171-322"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEThomson1998str._170–171_322-0">↑</a> <a href="#CITEREFThomson1998">Thomson 1998</a>, str. 170–171. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._45-323"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._45_323-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 45. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._153-324"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._153_324-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 153. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._184–187-325"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEThomson1998str._184–187_325-0">↑</a> <a href="#CITEREFThomson1998">Thomson 1998</a>, str. 184–187. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._197–199-326"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEThomson1998str._197–199_326-0">↑</a> <a href="#CITEREFThomson1998">Thomson 1998</a>, str. 197–199. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._218-327"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEThomson1998str._218_327-0">↑</a> <a href="#CITEREFThomson1998">Thomson 1998</a>, str. 218. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEThomson1998str._213–217-328"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEThomson1998str._213–217_328-0">↑</a> <a href="#CITEREFThomson1998">Thomson 1998</a>, str. 213–217. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELoyn1989str._201–202-329"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELoyn1989str._201–202_329-0">↑</a> <a href="#CITEREFLoyn1989">Loyn 1989</a>, str. 201–202. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._436–437-330"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._436–437_330-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 436–437. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._433–434-331">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._433–434_331-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._433–434_331-1">b</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 433–434. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._438–439-333">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._438–439_333-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._438–439_333-1">b</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._438–439_333-2">c</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 438–439. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEKeen1988str._282–283-334"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEKeen1988str._282–283_334-0">↑</a> <a href="#CITEREFKeen1988">Keen 1988</a>, str. 282–283. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._445-335"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._445_335-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 445. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._224-336"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._224_336-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 224. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._451-337"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._451_337-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 451. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._454–455-338"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._454–455_338-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 454–455. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._511-339"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._511_339-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 511. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._180-340"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._180_340-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 180. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._183-341"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._183_341-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 183. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._188-342"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._188_342-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 188. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTENicolle1999str._185-343"><a href="#cite_ref-FOOTNOTENicolle1999str._185_343-0">↑</a> <a href="#CITEREFNicolle1999">Nicolle 1999</a>, str. 185. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._193–194-344"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._193–194_344-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 193–194. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._36-345"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._36_345-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 36. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTESingman1999str._38-347"><a href="#cite_ref-FOOTNOTESingman1999str._38_347-0">↑</a> <a href="#CITEREFSingman1999">Singman 1999</a>, str. 38. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._200–201-348"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._200–201_348-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 200–201. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._203–204-349"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._203–204_349-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 203–204. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEEpstein2009str._213-350"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEEpstein2009str._213_350-0">↑</a> <a href="#CITEREFEpstein2009">Epstein 2009</a>, str. 213. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._253–256-351"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._253–256_351-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 253–256. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELightbown1978str._78-352"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELightbown1978str._78_352-0">↑</a> <a href="#CITEREFLightbown1978">Lightbown 1978</a>, str. 78. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEBenton2002str._257–262-353"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEBenton2002str._257–262_353-0">↑</a> <a href="#CITEREFBenton2002">Benton 2002</a>, str. 257–262. </li> <li id="cite_note-BL-354"><a href="#cite_ref-BL_354-0">↑</a> British Library Staff "<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">Incunabula Short Title Catalogue</a>  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110312185857/http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">Arhivirana inačica izvorne stranice</a> od 12. ožujka 2011. (<a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>)" British Library. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGriffiths1996str._17–18,_39–46-355"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGriffiths1996str._17–18,_39–46_355-0">↑</a> <a href="#CITEREFGriffiths1996">Griffiths 1996</a>, str. 17–18, 39–46. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELindberg2003str._8-356"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELindberg2003str._8_356-0">↑</a> <a href="#CITEREFLindberg2003">Lindberg 2003</a>, str. 8. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEDavies1996str._291–293-357"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEDavies1996str._291–293_357-0">↑</a> <a href="#CITEREFDavies1996">Davies 1996</a>, str. 291–293. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGrant2001str._9-358"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGrant2001str._9_358-0">↑</a> <a href="#CITEREFGrant2001">Grant 2001</a>, str. 9. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEPeters2005str._8182-359"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEPeters2005str._8182_359-0">↑</a> <a href="#CITEREFPeters2005">Peters 2005</a>, str. 8182. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTERussell1991str._49–58-360">↑ <a href="#cite_ref-FOOTNOTERussell1991str._49–58_360-0">a</a> <a href="#cite_ref-FOOTNOTERussell1991str._49–58_360-1">b</a> <a href="#CITEREFRussell1991">Russell 1991</a>, str. 49–58. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTEGrant1994str._626–630-361"><a href="#cite_ref-FOOTNOTEGrant1994str._626–630_361-0">↑</a> <a href="#CITEREFGrant1994">Grant 1994</a>, str. 626–630. </li> <li id="cite_note-FOOTNOTELindbergNumbers1986str._342-362"><a href="#cite_ref-FOOTNOTELindbergNumbers1986str._342_362-0">↑</a> <a href="#CITEREFLindbergNumbers1986">Lindberg i Numbers 1986</a>, str. 342. Pogreška u predlošku sfn: ne postoji izvor s oznakom: CITEREFLindbergNumbers1986 (<a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_predlo%C5%A1cima_za_bilje%C5%A1ke" title="Kategorija:Pogreške u predlošcima za bilješke">pomoć</a>) </li> <li id="cite_note-Numberslect-363"><a href="#cite_ref-Numberslect_363-0">↑</a> Numbers "<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">Myths and Truths in Science and Religion: A historical perspective</a>  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130120020516/http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">Arhivirana inačica izvorne stranice</a> od 20. siječnja 2013. (<a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>)" Lecture archive </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Literatura">Literatura</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=37" title="Uredi odlomak: Literatura" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=37" title="Uredi kôd odjeljka Literatura">uredi kôd</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r5916283">.mw-parser-output .refbegin{font-size:90%;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul{margin-left:0}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul>li{margin-left:0;padding-left:3.2em;text-indent:-3.2em}.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents ul,.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents ul li{list-style:none}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .refbegin-hanging-indents>ul>li{padding-left:1.6em;text-indent:-1.6em}}.mw-parser-output .refbegin-100{font-size:100%}.mw-parser-output .refbegin-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .refbegin-columns ul{margin-top:0}.mw-parser-output .refbegin-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}</style><div class="refbegin refbegin-columns references-column-width" style="column-width: 60em"> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFAdams2001" class="citation book cs1">Adams, Laurie Schneider. 2001. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/historyofwestern0003adam">A History of Western Art</a>. Third izdanje. McGraw Hill. Boston, MA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-07-231717-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-07-231717-5"><bdi>0-07-231717-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+History+of+Western+Art&rft.place=Boston%2C+MA&rft.edition=Third&rft.pub=McGraw+Hill&rft.date=2001&rft.isbn=0-07-231717-5&rft.aulast=Adams&rft.aufirst=Laurie+Schneider&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhistoryofwestern0003adam&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFAlbrow1997" class="citation book cs1">Albrow, Martin. 1997. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/globalagestateso0000albr_e7v0">The Global Age: State and Society Beyond Modernity</a>. Stanford University Press. Stanford, CA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-8047-2870-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-8047-2870-4"><bdi>0-8047-2870-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Global+Age%3A+State+and+Society+Beyond+Modernity&rft.place=Stanford%2C+CA&rft.pub=Stanford+University+Press&rft.date=1997&rft.isbn=0-8047-2870-4&rft.aulast=Albrow&rft.aufirst=Martin&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fglobalagestateso0000albr_e7v0&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBackman2003" class="citation book cs1">Backman, Clifford R. 2003. The Worlds of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-19-512169-8" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-19-512169-8"><bdi>978-0-19-512169-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Worlds+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2003&rft.isbn=978-0-19-512169-8&rft.aulast=Backman&rft.aufirst=Clifford+R.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBarber1992" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Malcolm_Barber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Malcolm Barber (stranica ne postoji)">Barber, Malcolm</a>. 1992. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/twocitiesmedieva0000barb_u4c2">The Two Cities: Medieval Europe 1050–1320</a>. Routledge. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-415-09682-0" title="Posebno:Traži ISBN/0-415-09682-0"><bdi>0-415-09682-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Two+Cities%3A+Medieval+Europe+1050%E2%80%931320&rft.place=London&rft.pub=Routledge&rft.date=1992&rft.isbn=0-415-09682-0&rft.aulast=Barber&rft.aufirst=Malcolm&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ftwocitiesmedieva0000barb_u4c2&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBarber1978" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Richard_Barber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Richard Barber (stranica ne postoji)">Barber, Richard</a>. 1978. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/edwardprinceofwa00barb">Edward, Prince of Wales and Aquitaine: A Biography of the Black Prince</a>. Scribner. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-684-15864-7" title="Posebno:Traži ISBN/0-684-15864-7"><bdi>0-684-15864-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Edward%2C+Prince+of+Wales+and+Aquitaine%3A+A+Biography+of+the+Black+Prince&rft.place=New+York&rft.pub=Scribner&rft.date=1978&rft.isbn=0-684-15864-7&rft.aulast=Barber&rft.aufirst=Richard&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fedwardprinceofwa00barb&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBarlow1988" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Frank_Barlow_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Frank Barlow (historian) (stranica ne postoji)">Barlow, Frank</a>. 1988. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/feudalkingdomofe0000fran_j3z3">The Feudal Kingdom of England 1042–1216</a>. Fourth izdanje. Longman. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-582-49504-0" title="Posebno:Traži ISBN/0-582-49504-0"><bdi>0-582-49504-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Feudal+Kingdom+of+England+1042%E2%80%931216&rft.place=New+York&rft.edition=Fourth&rft.pub=Longman&rft.date=1988&rft.isbn=0-582-49504-0&rft.aulast=Barlow&rft.aufirst=Frank&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ffeudalkingdomofe0000fran_j3z3&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBauer2010" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Susan_Wise_Bauer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Susan Wise Bauer (stranica ne postoji)">Bauer, Susan Wise</a>. 2010. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/historyofmedieva0000baue">The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade</a>. W. W. Norton. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-393-05975-5" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-393-05975-5"><bdi>978-0-393-05975-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+History+of+the+Medieval+World%3A+From+the+Conversion+of+Constantine+to+the+First+Crusade&rft.place=New+York&rft.pub=W.+W.+Norton&rft.date=2010&rft.isbn=978-0-393-05975-5&rft.aulast=Bauer&rft.aufirst=Susan+Wise&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhistoryofmedieva0000baue&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBenton2002" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Janetta_Rebold_Benton&action=edit&redlink=1" class="new" title="Janetta Rebold Benton (stranica ne postoji)">Benton, Janetta Rebold</a>. 2002. Art of the Middle Ages. World of Art. Thames & Hudson. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-500-20350-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-500-20350-4"><bdi>0-500-20350-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Art+of+the+Middle+Ages&rft.place=London&rft.series=World+of+Art&rft.pub=Thames+%26+Hudson&rft.date=2002&rft.isbn=0-500-20350-4&rft.aulast=Benton&rft.aufirst=Janetta+Rebold&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBritish_Library_Staff2008" class="citation web cs1">British Library Staff. 8. siječnja 2008. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110312185857/http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">Incunabula Short Title Catalogue</a>. <a href="/wiki/British_Library" class="mw-redirect" title="British Library">British Library</a>. Inačica <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html">izvorne stranice</a> arhivirana 12. ožujka 2011. Pristupljeno 8. travnja 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Incunabula+Short+Title+Catalogue&rft.pub=British+Library&rft.date=2008-01-08&rft.au=British+Library+Staff&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bl.uk%2Fcatalogues%2Fistc%2Findex.html&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBrown1989" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Peter_Brown_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Brown (historian) (stranica ne postoji)">Brown, Peter</a>. 1989. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/worldoflateantiq0000brow">The World of Late Antiquity AD 150–750</a>. Library of World Civilization. W. W. Norton & Company. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-393-95803-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-393-95803-5"><bdi>0-393-95803-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+World+of+Late+Antiquity+AD+150%E2%80%93750&rft.place=New+York&rft.series=Library+of+World+Civilization&rft.pub=W.+W.+Norton+%26+Company&rft.date=1989&rft.isbn=0-393-95803-5&rft.aulast=Brown&rft.aufirst=Peter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fworldoflateantiq0000brow&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBrown1998" class="citation encyclopaedia cs1">Brown, Thomas. 1998. The Transformation of the Roman Mediterranean, 400–900. Holmes, George (ur.). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. str. 1–62. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-285220-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Transformation+of+the+Roman+Mediterranean%2C+400%E2%80%93900&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=1-62&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.aulast=Brown&rft.aufirst=Thomas&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFBruni2001" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Leonardo_Bruni&action=edit&redlink=1" class="new" title="Leonardo Bruni (stranica ne postoji)">Bruni, Leonardo</a>. 2001. Hankins, James (ur.). History of the Florentine People. 1. Harvard University Press. Cambridge, MA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-674-00506-8" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-674-00506-8"><bdi>978-0-674-00506-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=History+of+the+Florentine+People&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.pub=Harvard+University+Press&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-674-00506-8&rft.aulast=Bruni&rft.aufirst=Leonardo&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFColish1997" class="citation book cs1">Colish, Marcia L. 1997. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalfoundati0000coli">Medieval Foundations of the Western Intellectual Tradition 400–1400</a>. Yale University Press. New Haven, CT. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-300-07852-8" title="Posebno:Traži ISBN/0-300-07852-8"><bdi>0-300-07852-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Foundations+of+the+Western+Intellectual+Tradition+400%E2%80%931400&rft.place=New+Haven%2C+CT&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=1997&rft.isbn=0-300-07852-8&rft.aulast=Colish&rft.aufirst=Marcia+L.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalfoundati0000coli&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCollins1999" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Roger_Collins&action=edit&redlink=1" class="new" title="Roger Collins (stranica ne postoji)">Collins, Roger</a>. 1999. Early Medieval Europe: 300–1000. Second izdanje. St. Martin's Press. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-312-21886-9" title="Posebno:Traži ISBN/0-312-21886-9"><bdi>0-312-21886-9</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Europe%3A+300%E2%80%931000&rft.place=New+York&rft.edition=Second&rft.pub=St.+Martin%27s+Press&rft.date=1999&rft.isbn=0-312-21886-9&rft.aulast=Collins&rft.aufirst=Roger&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCoredon2007" class="citation book cs1">Coredon, Christopher. 2007. A Dictionary of Medieval Terms & Phrases. Reprint izdanje. D. S. Brewer. Woodbridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-1-84384-138-8" title="Posebno:Traži ISBN/978-1-84384-138-8"><bdi>978-1-84384-138-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Dictionary+of+Medieval+Terms+%26+Phrases&rft.place=Woodbridge%2C+UK&rft.edition=Reprint&rft.pub=D.+S.+Brewer&rft.date=2007&rft.isbn=978-1-84384-138-8&rft.aulast=Coredon&rft.aufirst=Christopher&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCosman2007" class="citation book cs1">Cosman, Madeleine Pelner. 2007. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalwordbook0000cosm">Medieval Wordbook: More the 4,000 Terms and Expressions from Medieval Culture</a>. Barnes & Noble. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-7607-8725-0" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-7607-8725-0"><bdi>978-0-7607-8725-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Wordbook%3A+More+the+4%2C000+Terms+and+Expressions+from+Medieval+Culture&rft.place=New+York&rft.pub=Barnes+%26+Noble&rft.date=2007&rft.isbn=978-0-7607-8725-0&rft.aulast=Cosman&rft.aufirst=Madeleine+Pelner&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalwordbook0000cosm&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCrampton2005" class="citation book cs1">Crampton, R. J. 2005. A Concise History of Bulgaria. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-521-61637-9" title="Posebno:Traži ISBN/0-521-61637-9"><bdi>0-521-61637-9</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Concise+History+of+Bulgaria&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2005&rft.isbn=0-521-61637-9&rft.aulast=Crampton&rft.aufirst=R.+J.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCunliffe2008" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Barry_Cunliffe&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barry Cunliffe (stranica ne postoji)">Cunliffe, Barry</a>. 2008. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europebetweenoce0000cunl">Europe Between the Oceans: Themes and Variations 9000 BC-AD 1000</a>. Yale University Press. New Haven, CT. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-300-11923-7" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-300-11923-7"><bdi>978-0-300-11923-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe+Between+the+Oceans%3A+Themes+and+Variations+9000+BC-AD+1000&rft.place=New+Haven%2C+CT&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=2008&rft.isbn=978-0-300-11923-7&rft.aulast=Cunliffe&rft.aufirst=Barry&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropebetweenoce0000cunl&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCurta2006" class="citation book cs1">Curta, Florin. 2006. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/southeasterneuro0000curt">Southeastern Europe in the Middle Ages 500-1250</a>. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-521-89452-2" title="Posebno:Traži ISBN/0-521-89452-2"><bdi>0-521-89452-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Southeastern+Europe+in+the+Middle+Ages+500-1250&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.series=Cambridge+Medieval+Textbooks&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2006&rft.isbn=0-521-89452-2&rft.aulast=Curta&rft.aufirst=Florin&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsoutheasterneuro0000curt&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFDavies1996" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Norman_Davies&action=edit&redlink=1" class="new" title="Norman Davies (stranica ne postoji)">Davies, Norman</a>. 1996. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europehistory00davi_0">Europe: A History</a>. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-520912-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-520912-5"><bdi>0-19-520912-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe%3A+A+History&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1996&rft.isbn=0-19-520912-5&rft.aulast=Davies&rft.aufirst=Norman&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropehistory00davi_0&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFDenley1998" class="citation encyclopaedia cs1">Denley, Peter. 1998. The Mediterranean in the Age of the Renaissance, 1200–1500. Holmes, George (ur.). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. str. 235–296. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-285220-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Mediterranean+in+the+Age+of+the+Renaissance%2C+1200%E2%80%931500&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=235-296&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.aulast=Denley&rft.aufirst=Peter&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFDodwell1993" class="citation book cs1">Dodwell, C. R. 1993. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/pictorialartsofw00dodw">The Pictorial Arts of the West: 800–1200</a>. Pellican History of Art. Yale University Press. New Haven, CT. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-300-06493-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-300-06493-4"><bdi>0-300-06493-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Pictorial+Arts+of+the+West%3A+800%E2%80%931200&rft.place=New+Haven%2C+CT&rft.series=Pellican+History+of+Art&rft.pub=Yale+University+Press&rft.date=1993&rft.isbn=0-300-06493-4&rft.aulast=Dodwell&rft.aufirst=C.+R.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fpictorialartsofw00dodw&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFEastwood2007" class="citation book cs1">Eastwood, Bruce. 2007. Ordering the Heavens: Roman Astronomy and Cosmology in the Carolingian Renaissance. History of Science and Medicine Library. Brill. Boston, MA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-90-04-16186-3" title="Posebno:Traži ISBN/978-90-04-16186-3"><bdi>978-90-04-16186-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ordering+the+Heavens%3A+Roman+Astronomy+and+Cosmology+in+the+Carolingian+Renaissance&rft.place=Boston%2C+MA&rft.series=History+of+Science+and+Medicine+Library&rft.pub=Brill&rft.date=2007&rft.isbn=978-90-04-16186-3&rft.aulast=Eastwood&rft.aufirst=Bruce&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFEpstein2009" class="citation book cs1">Epstein, Steven A. 2009. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/economicsocialhi0000epst">An Economic and Social History of Later Medieval Europe, 1000–1500</a>. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-521-70653-7" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-521-70653-7"><bdi>978-0-521-70653-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=An+Economic+and+Social+History+of+Later+Medieval+Europe%2C+1000%E2%80%931500&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-521-70653-7&rft.aulast=Epstein&rft.aufirst=Steven+A.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feconomicsocialhi0000epst&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFFlexner" class="citation book cs1">Flexner, Stuart Berg (ed.). The Random House Dictionary of the English Language: Unabridged. Second izdanje. Random House. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-394-50050-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-394-50050-4"><bdi>0-394-50050-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Random+House+Dictionary+of+the+English+Language%3A+Unabridged&rft.place=New+York&rft.edition=Second&rft.pub=Random+House&rft.isbn=0-394-50050-4&rft.aulast=Flexner&rft.aufirst=Stuart+Berg+%28ed.%29&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_dodatni_tekst:_authors_list" title="Kategorija:CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list">link</a>) CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGaintyWard2009" class="citation book cs1">Gainty, Denis; Ward, Walter D. 2009. Sources of World Societies: Volume 2: Since 1500. Bedford/St. Martin's. Boston, MA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-312-68858-X" title="Posebno:Traži ISBN/0-312-68858-X"><bdi>0-312-68858-X</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sources+of+World+Societies%3A+Volume+2%3A+Since+1500&rft.place=Boston%2C+MA&rft.pub=Bedford%2FSt.+Martin%27s&rft.date=2009&rft.isbn=0-312-68858-X&rft.aulast=Gainty&rft.aufirst=Denis&rft.au=Ward%2C+Walter+D.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGeary,_Patrick_J.1988" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Patrick_J._Geary&action=edit&redlink=1" class="new" title="Patrick J. Geary (stranica ne postoji)">Geary, Patrick J.</a> 1988. Before France and Germany: The Creation and Transformation of the Merovingian World. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-504458-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-504458-4"><bdi>0-19-504458-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Before+France+and+Germany%3A+The+Creation+and+Transformation+of+the+Merovingian+World&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1988&rft.isbn=0-19-504458-4&rft.au=Geary%2C+Patrick+J.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGiesGies1973" class="citation book cs1">Gies, Joseph; Gies, Frances. 1973. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/lifeinmedievalci0000gies_l4y2">Life in a Medieval City</a>. Thomas Y. Crowell. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-8152-0345-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-8152-0345-4"><bdi>0-8152-0345-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Life+in+a+Medieval+City&rft.place=New+York&rft.pub=Thomas+Y.+Crowell&rft.date=1973&rft.isbn=0-8152-0345-4&rft.aulast=Gies&rft.aufirst=Joseph&rft.au=Gies%2C+Frances&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Flifeinmedievalci0000gies_l4y2&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGrant2001" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Edward_Grant&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward Grant (stranica ne postoji)">Grant, Edward</a>. 2001. God and Reason in the Middle Ages. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-521-80279-6" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-521-80279-6"><bdi>978-0-521-80279-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=God+and+Reason+in+the+Middle+Ages&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-521-80279-6&rft.aulast=Grant&rft.aufirst=Edward&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGrant1994" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Edward_Grant&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward Grant (stranica ne postoji)">Grant, E.</a> 1994. Planets, Stars, & Orbs: The Medieval Cosmos, 1200–1687. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-521-43344-0" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-521-43344-0"><bdi>978-0-521-43344-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Planets%2C+Stars%2C+%26+Orbs%3A+The+Medieval+Cosmos%2C+1200%E2%80%931687&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1994&rft.isbn=978-0-521-43344-0&rft.aulast=Grant&rft.aufirst=E.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGriffiths1996" class="citation book cs1">Griffiths, Antony. 1996. Prints and Printmaking. British Museum Press. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-7141-2608-X" title="Posebno:Traži ISBN/0-7141-2608-X"><bdi>0-7141-2608-X</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Prints+and+Printmaking&rft.place=London&rft.pub=British+Museum+Press&rft.date=1996&rft.isbn=0-7141-2608-X&rft.aulast=Griffiths&rft.aufirst=Antony&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFHallamEverard2001" class="citation book cs1">Hallam, Elizabeth M.; Everard, Judith. 2001. Capetian France 987–1328. Second izdanje. Longman. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-582-40428-2" title="Posebno:Traži ISBN/0-582-40428-2"><bdi>0-582-40428-2</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Capetian+France+987%E2%80%931328&rft.place=New+York&rft.edition=Second&rft.pub=Longman&rft.date=2001&rft.isbn=0-582-40428-2&rft.aulast=Hallam&rft.aufirst=Elizabeth+M.&rft.au=Everard%2C+Judith&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFHankins2001" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=James_Hankins&action=edit&redlink=1" class="new" title="James Hankins (stranica ne postoji)">Hankins, James</a>. 2001. Introduction. Hankins, James (ur.). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/historyofflorent00brun">Leonardo Bruni: History of the Florentine People</a>. The I Tatti Renaissance Library. Harvard University Press. str. ix–xviii. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-674-00506-8" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-674-00506-8"><bdi>978-0-674-00506-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Introduction&rft.btitle=Leonardo+Bruni%3A+History+of+the+Florentine+People&rft.series=The+I+Tatti+Renaissance+Library&rft.pages=ix-xviii&rft.pub=Harvard+University+Press&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-674-00506-8&rft.aulast=Hankins&rft.aufirst=James&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhistoryofflorent00brun&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFHamilton2003" class="citation book cs1">Hamilton, Bernard. 2003. Religion in the Medieval West. Second izdanje. Arnold. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-340-80839-X" title="Posebno:Traži ISBN/0-340-80839-X"><bdi>0-340-80839-X</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Religion+in+the+Medieval+West&rft.place=London&rft.edition=Second&rft.pub=Arnold&rft.date=2003&rft.isbn=0-340-80839-X&rft.aulast=Hamilton&rft.aufirst=Bernard&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFHeather2006" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Peter_Heather&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Heather (stranica ne postoji)">Heather, Peter</a>. 2006. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/fallofromanempir0000heat">The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians</a>. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-19-532541-6" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-19-532541-6"><bdi>978-0-19-532541-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Fall+of+the+Roman+Empire%3A+A+New+History+of+Rome+and+the+Barbarians&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2006&rft.isbn=978-0-19-532541-6&rft.aulast=Heather&rft.aufirst=Peter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ffallofromanempir0000heat&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFHenderson1977" class="citation book cs1">Henderson, George. 1977. Early Medieval. Revised izdanje. Penguin. New York. <a href="/wiki/OCLC" class="mw-redirect" title="OCLC">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/641757789">641757789</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval&rft.place=New+York&rft.edition=Revised&rft.pub=Penguin&rft.date=1977&rft_id=info%3Aoclcnum%2F641757789&rft.aulast=Henderson&rft.aufirst=George&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFHolmes1988" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=George_Holmes_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="George Holmes (historian) (stranica ne postoji)">Holmes</a>, ur. 1988. The Oxford History of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-285272-8" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-285272-8"><bdi>0-19-285272-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Oxford+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1988&rft.isbn=0-19-285272-8&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"> <code class="cs1-code">|first=</code> nedostaje <code class="cs1-code">|last=</code> (<a href="/wiki/Pomo%C4%87:CS1_gre%C5%A1ke#first_missing_last" title="Pomoć:CS1 greške">pomoć</a>)CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_dodatni_tekst:_authors_list" title="Kategorija:CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list">link</a>) CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFIlardi2007" class="citation book cs1">Ilardi, Vincent. 2007. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/bub_gb_peIL7hVQUmwC">Renaissance Vision from Spectacles to Telescopes</a>. American Philosophical Society. Philadelphia. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-87169-259-7" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-87169-259-7"><bdi>978-0-87169-259-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Renaissance+Vision+from+Spectacles+to+Telescopes&rft.place=Philadelphia&rft.pub=American+Philosophical+Society&rft.date=2007&rft.isbn=978-0-87169-259-7&rft.aulast=Ilardi&rft.aufirst=Vincent&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbub_gb_peIL7hVQUmwC&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFJames2009" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Edward_James_(historian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Edward James (historian) (stranica ne postoji)">James, Edward</a>. 2009. Europe's Barbarians: AD 200–600. The Medieval World. Pearson Longman. Harlow, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-582-77296-0" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-582-77296-0"><bdi>978-0-582-77296-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe%27s+Barbarians%3A+AD+200%E2%80%93600&rft.place=Harlow%2C+UK&rft.series=The+Medieval+World&rft.pub=Pearson+Longman&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-582-77296-0&rft.aulast=James&rft.aufirst=Edward&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFJordan2003" class="citation book cs1">Jordan, William C. 2003. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europeinhighmidd00jord">Europe in the High Middle Ages</a>. Penguin History of Europe. Viking. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-670-03202-0" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-670-03202-0"><bdi>978-0-670-03202-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe+in+the+High+Middle+Ages&rft.place=New+York&rft.series=Penguin+History+of+Europe&rft.pub=Viking&rft.date=2003&rft.isbn=978-0-670-03202-0&rft.aulast=Jordan&rft.aufirst=William+C.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropeinhighmidd00jord&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFKamen2005" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Henry_Kamen&action=edit&redlink=1" class="new" title="Henry Kamen (stranica ne postoji)">Kamen, Henry</a>. 2005. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/spain14691714soc00kame">Spain 1469–1714</a>. Third izdanje. Pearson/Longman. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-582-78464-6" title="Posebno:Traži ISBN/0-582-78464-6"><bdi>0-582-78464-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Spain+1469%E2%80%931714&rft.place=New+York&rft.edition=Third&rft.pub=Pearson%2FLongman&rft.date=2005&rft.isbn=0-582-78464-6&rft.aulast=Kamen&rft.aufirst=Henry&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fspain14691714soc00kame&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFKaufmannKaufmann2001" class="citation book cs1">Kaufmann, J. E.; Kaufmann, H. W. 2001. The Medieval Fortress: Castles, Forts and Walled Cities of the Middle Ages. 2004 izdanje. De Capo Press. Cambridge, MA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-306-81358-0" title="Posebno:Traži ISBN/0-306-81358-0"><bdi>0-306-81358-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Medieval+Fortress%3A+Castles%2C+Forts+and+Walled+Cities+of+the+Middle+Ages&rft.place=Cambridge%2C+MA&rft.edition=2004&rft.pub=De+Capo+Press&rft.date=2001&rft.isbn=0-306-81358-0&rft.aulast=Kaufmann&rft.aufirst=J.+E.&rft.au=Kaufmann%2C+H.+W.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFKeen1988" class="citation book cs1">Keen, Maurice. 1988. [1968] The Pelican History of Medieval Europe. Penguin Books. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-14-021085-7" title="Posebno:Traži ISBN/0-14-021085-7"><bdi>0-14-021085-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Pelican+History+of+Medieval+Europe&rft.place=London&rft.pub=Penguin+Books&rft.date=1988&rft.isbn=0-14-021085-7&rft.aulast=Keen&rft.aufirst=Maurice&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"> CS1 održavanje: nepreporučeni parametar - origyear (<a href="/wiki/Pomo%C4%87:CS1_gre%C5%A1ke#discouraged" title="Pomoć:CS1 greške">pomoć</a>)CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFKitzinger1955" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Ernst_Kitzinger&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ernst Kitzinger (stranica ne postoji)">Kitzinger, Ernst</a>. 1955. Early Medieval Art at the British Museum. Second izdanje. British Museum. London. <a href="/wiki/OCLC" class="mw-redirect" title="OCLC">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/510455">510455</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Art+at+the+British+Museum&rft.place=London&rft.edition=Second&rft.pub=British+Museum&rft.date=1955&rft_id=info%3Aoclcnum%2F510455&rft.aulast=Kitzinger&rft.aufirst=Ernst&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFKnox" class="citation web cs1">Knox, E.L. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120203005134/http://www.boisestate.edu/courses/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">History of the Idea of the Renaissance</a>. Europe in the Late Middle Ages. Boise State University. Inačica <a rel="nofollow" class="external text" href="http://europeanhistory.boisestate.edu/latemiddleages/renaissance/historyren.shtml">izvorne stranice</a> arhivirana 3. veljače 2012. Pristupljeno 29. prosinca 2016.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Europe+in+the+Late+Middle+Ages&rft.atitle=History+of+the+Idea+of+the+Renaissance&rft.aulast=Knox&rft.aufirst=E.L.&rft_id=http%3A%2F%2Feuropeanhistory.boisestate.edu%2Flatemiddleages%2Frenaissance%2Fhistoryren.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLasko1972" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Peter_Lasko&action=edit&redlink=1" class="new" title="Peter Lasko (stranica ne postoji)">Lasko, Peter</a>. 1972. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/arssacra800120000unse">Ars Sacra, 800–1200</a>. Penguin History of Art (now Yale). Penguin. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-14-056036-X" title="Posebno:Traži ISBN/0-14-056036-X"><bdi>0-14-056036-X</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ars+Sacra%2C+800%E2%80%931200&rft.place=New+York&rft.series=Penguin+History+of+Art+%28now+Yale%29&rft.pub=Penguin&rft.date=1972&rft.isbn=0-14-056036-X&rft.aulast=Lasko&rft.aufirst=Peter&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Farssacra800120000unse&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLawrence2001" class="citation book cs1">Lawrence, C.H. 2001. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalmonastic0000lawr_n3c1">Medieval Monasticism: Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages</a>. Third izdanje. Longman. Harlow, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-582-40427-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-582-40427-4"><bdi>0-582-40427-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Monasticism%3A+Forms+of+Religious+Life+in+Western+Europe+in+the+Middle+Ages&rft.place=Harlow%2C+UK&rft.edition=Third&rft.pub=Longman&rft.date=2001&rft.isbn=0-582-40427-4&rft.aulast=Lawrence&rft.aufirst=C.H&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalmonastic0000lawr_n3c1&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLightbown1978" class="citation book cs1">Lightbown, Ronald W. 1978. Secular Goldsmiths' Work in Medieval France: A History. Reports of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London. Thames and Hudson. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-500-99027-1" title="Posebno:Traži ISBN/0-500-99027-1"><bdi>0-500-99027-1</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Secular+Goldsmiths%27+Work+in+Medieval+France%3A+A+History&rft.place=London&rft.series=Reports+of+the+Research+Committee+of+the+Society+of+Antiquaries+of+London&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1978&rft.isbn=0-500-99027-1&rft.aulast=Lightbown&rft.aufirst=Ronald+W.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLindbergNumbers,_Ronald_L.1986" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=David_C._Lindberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="David C. Lindberg (stranica ne postoji)">Lindberg, David C.</a>; <a href="/w/index.php?title=Ronald_Numbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ronald Numbers (stranica ne postoji)">Numbers, Ronald L.</a> 1986. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_church-history_1986-09_55_3/page/338">Beyond War and Peace: A Reappraisal of the Encounter between Christianity and Science</a>. Church History. 55 (3): 338–354. <a href="/wiki/DOI" class="mw-redirect" title="DOI">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F3166822">10.2307/3166822</a>. <a href="/wiki/ISSN" class="mw-redirect" title="ISSN">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0009-6407">0009-6407</a>. <a href="/w/index.php?title=JSTOR_(identifikator)&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (identifikator) (stranica ne postoji)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/3166822">3166822</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Church+History&rft.atitle=Beyond+War+and+Peace%3A+A+Reappraisal+of+the+Encounter+between+Christianity+and+Science&rft.volume=55&rft.issue=3&rft.pages=338-354&rft.date=1986&rft.issn=0009-6407&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F3166822%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F3166822&rft.aulast=Lindberg&rft.aufirst=David+C.&rft.au=Numbers%2C+Ronald+L.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_church-history_1986-09_55_3%2Fpage%2F338&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"> CS1 održavanje: nepreporučeni parametar - authorlink2 (<a href="/wiki/Pomo%C4%87:CS1_gre%C5%A1ke#discouraged" title="Pomoć:CS1 greške">pomoć</a>)CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLindberg2003" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=David_C._Lindberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="David C. Lindberg (stranica ne postoji)">Lindberg, David C.</a> 2003. The Medieval Church Encounters the Classical Tradition: Saint Augustine, Roger Bacon, and the Handmaiden Metaphor. Lindberg, David C. and Numbers, Ronald L. (ur.). When Science & Christianity Meet. University of Chicago Press. Chicago, IL. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-226-48214-6" title="Posebno:Traži ISBN/0-226-48214-6"><bdi>0-226-48214-6</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Medieval+Church+Encounters+the+Classical+Tradition%3A+Saint+Augustine%2C+Roger+Bacon%2C+and+the+Handmaiden+Metaphor&rft.btitle=When+Science+%26+Christianity+Meet&rft.place=Chicago%2C+IL&rft.pub=University+of+Chicago+Press&rft.date=2003&rft.isbn=0-226-48214-6&rft.aulast=Lindberg&rft.aufirst=David+C.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: više imena: editors list (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_vi%C5%A1e_imena:_editors_list" title="Kategorija:CS1 održavanje: više imena: editors list">link</a>) CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLock2006" class="citation book cs1">Lock, Peter. 2006. Routledge Companion to the Crusades. Routledge. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-415-39312-4" title="Posebno:Traži ISBN/0-415-39312-4"><bdi>0-415-39312-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Routledge+Companion+to+the+Crusades&rft.place=New+York&rft.pub=Routledge&rft.date=2006&rft.isbn=0-415-39312-4&rft.aulast=Lock&rft.aufirst=Peter&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFLoyn1989" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=H._R._Loyn&action=edit&redlink=1" class="new" title="H. R. Loyn (stranica ne postoji)">Loyn, H. R. (ed.)</a>. 1989. Loyn, H. R. (ur.). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. Thames and Hudson. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-500-27645-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-500-27645-5"><bdi>0-500-27645-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Middle+Ages%3A+A+Concise+Encyclopedia&rft.place=London&rft.pub=Thames+and+Hudson&rft.date=1989&rft.isbn=0-500-27645-5&rft.aulast=Loyn&rft.aufirst=H.+R.+%28ed.%29&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_dodatni_tekst:_authors_list" title="Kategorija:CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list">link</a>) CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dictionary.reference.com/browse/Middle%20Ages">Middle Ages</a>. Dictionary.com. 2004. Pristupljeno 7. travnja 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Middle+Ages&rft.pub=Dictionary.com&rft.date=2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdictionary.reference.com%2Fbrowse%2FMiddle%2520Ages&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFMiglio2006" class="citation encyclopaedia cs1">Miglio, Massimo. 2006. Curial Humanism seen through the Prism of the Papal Library. Mazzocco, Angelo (ur.). Interpretations of Renaissance Humanism. Brill's Studies in Intellectual History. Brill. Leiden. str. 97–112. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-90-04-15244-1" title="Posebno:Traži ISBN/978-90-04-15244-1"><bdi>978-90-04-15244-1</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Curial+Humanism+seen+through+the+Prism+of+the+Papal+Library&rft.btitle=Interpretations+of+Renaissance+Humanism&rft.place=Leiden&rft.series=Brill%27s+Studies+in+Intellectual+History&rft.pages=97-112&rft.pub=Brill&rft.date=2006&rft.isbn=978-90-04-15244-1&rft.aulast=Miglio&rft.aufirst=Massimo&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFMommsen1942" class="citation journal cs1"><a href="/wiki/Theodor_Mommsen" title="Theodor Mommsen">Mommsen, Theodore</a>. Travanj 1942. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_speculum_1942-04_17_2/page/226">Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'</a>. <a href="/w/index.php?title=Speculum_(journal)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Speculum (journal) (stranica ne postoji)">Speculum</a>. 17 (2): 226–242. <a href="/wiki/DOI" class="mw-redirect" title="DOI">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F2856364">10.2307/2856364</a>. <a href="/w/index.php?title=JSTOR_(identifikator)&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (identifikator) (stranica ne postoji)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2856364">2856364</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Speculum&rft.atitle=Petrarch%27s+Conception+of+the+%27Dark+Ages%27&rft.volume=17&rft.issue=2&rft.pages=226-242&rft.date=1942-04&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F2856364&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2856364%23id-name%3DJSTOR&rft.aulast=Mommsen&rft.aufirst=Theodore&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_speculum_1942-04_17_2%2Fpage%2F226&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFMorris1998" class="citation encyclopaedia cs1">Morris, Rosemary. 1998. Northern Europe invades the Mediterranean, 900–1200. Holmes, George (ur.). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. str. 175–234. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-285220-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Northern+Europe+invades+the+Mediterranean%2C+900%E2%80%931200&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=175-234&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.aulast=Morris&rft.aufirst=Rosemary&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFMurray2004" class="citation journal cs1">Murray, Alexander. 2004. Should the Middle Ages Be Abolished?. Essays in Medieval Studies. 21: 1–22. <a href="/wiki/DOI" class="mw-redirect" title="DOI">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1353%2Fems.2005.0010">10.1353/ems.2005.0010</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Essays+in+Medieval+Studies&rft.atitle=Should+the+Middle+Ages+Be+Abolished%3F&rft.volume=21&rft.pages=1-22&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1353%2Fems.2005.0010&rft.aulast=Murray&rft.aufirst=Alexander&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFNees2002" class="citation book cs1">Nees, Lawrence. 2002. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/earlymedievalart0000nees">Early Medieval Art</a>. Oxford History of Art. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-19-284243-5" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-19-284243-5"><bdi>978-0-19-284243-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Art&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.series=Oxford+History+of+Art&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2002&rft.isbn=978-0-19-284243-5&rft.aulast=Nees&rft.aufirst=Lawrence&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fearlymedievalart0000nees&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFNicolle1999" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=David_Nicolle&action=edit&redlink=1" class="new" title="David Nicolle (stranica ne postoji)">Nicolle, David</a>. 1999. Medieval Warfare Source Book: Warfare In Western Christendom. Brockhampton Press. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/1-86019-889-9" title="Posebno:Traži ISBN/1-86019-889-9"><bdi>1-86019-889-9</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Medieval+Warfare+Source+Book%3A+Warfare+In+Western+Christendom&rft.place=London&rft.pub=Brockhampton+Press&rft.date=1999&rft.isbn=1-86019-889-9&rft.aulast=Nicolle&rft.aufirst=David&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFNumbers2006" class="citation web cs1"><a href="/w/index.php?title=Ronald_Numbers&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ronald Numbers (stranica ne postoji)">Numbers, Ronald</a>. 11. svibnja 2006. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130120020516/http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">Myths and Truths in Science and Religion: A historical perspective</a> (PDF). Lecture archive. The Faraday Institute for Science and Religion. Inačica <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.st-edmunds.cam.ac.uk/faraday/CIS/Numbers/Numbers_Lecture.pdf">izvorne stranice</a> (PDF) arhivirana 20. siječnja 2013. Pristupljeno 25. siječnja 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Lecture+archive&rft.atitle=Myths+and+Truths+in+Science+and+Religion%3A+A+historical+perspective&rft.date=2006-05-11&rft.aulast=Numbers&rft.aufirst=Ronald&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.st-edmunds.cam.ac.uk%2Ffaraday%2FCIS%2FNumbers%2FNumbers_Lecture.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFPayne2000" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Robert_Payne_(author)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Robert Payne (author) (stranica ne postoji)">Payne, Robert</a>. 2000. The Dream and the Tomb: A History of the Crusades. First paperback izdanje. Cooper Square Press. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-8154-1086-7" title="Posebno:Traži ISBN/0-8154-1086-7"><bdi>0-8154-1086-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Dream+and+the+Tomb%3A+A+History+of+the+Crusades&rft.place=New+York&rft.edition=First+paperback&rft.pub=Cooper+Square+Press&rft.date=2000&rft.isbn=0-8154-1086-7&rft.aulast=Payne&rft.aufirst=Robert&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFPeters2005" class="citation encyclopaedia cs1"><a href="/w/index.php?title=Ted_Peters_(theologian)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ted Peters (theologian) (stranica ne postoji)">Peters, Ted</a>. 2005. Science and Religion. Jones, Lindsay (ur.). Encyclopedia of Religion. 12. Second izdanje. MacMillan Reference. Detroit, MI. str. 8182. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-02-865980-0" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-02-865980-0"><bdi>978-0-02-865980-0</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Science+and+Religion&rft.btitle=Encyclopedia+of+Religion&rft.place=Detroit%2C+MI&rft.pages=8182&rft.edition=Second&rft.pub=MacMillan+Reference&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-02-865980-0&rft.aulast=Peters&rft.aufirst=Ted&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFPower2006" class="citation book cs1">Power, Daniel. 2006. The Central Middle Ages: Europe 950–1320. The Short Oxford History of Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-19-925312-8" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-19-925312-8"><bdi>978-0-19-925312-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Central+Middle+Ages%3A+Europe+950%E2%80%931320&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.series=The+Short+Oxford+History+of+Europe&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2006&rft.isbn=978-0-19-925312-8&rft.aulast=Power&rft.aufirst=Daniel&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFReilly1993" class="citation book cs1">Reilly, Bernard F. 1993. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/medievalspains0000reil">The Medieval Spains</a>. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-521-39741-3" title="Posebno:Traži ISBN/0-521-39741-3"><bdi>0-521-39741-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Medieval+Spains&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.series=Cambridge+Medieval+Textbooks&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1993&rft.isbn=0-521-39741-3&rft.aulast=Reilly&rft.aufirst=Bernard+F.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmedievalspains0000reil&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFRosenwein1982" class="citation book cs1">Rosenwein, Barbara H. 1982. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/rhinocerosboundc0000rose">Rhinoceros Bound: Cluny in the Tenth Century</a>. University of Pennsylvania Press. Philadelphia, PA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-8122-7830-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-8122-7830-5"><bdi>0-8122-7830-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Rhinoceros+Bound%3A+Cluny+in+the+Tenth+Century&rft.place=Philadelphia%2C+PA&rft.pub=University+of+Pennsylvania+Press&rft.date=1982&rft.isbn=0-8122-7830-5&rft.aulast=Rosenwein&rft.aufirst=Barbara+H.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Frhinocerosboundc0000rose&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFRussell1991" class="citation book cs1">Russell, Jeffey Burton. 1991. Inventing the Flat Earth-Columbus and Modern Historians. Praeger. Westport, CT. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-275-95904-X" title="Posebno:Traži ISBN/0-275-95904-X"><bdi>0-275-95904-X</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Inventing+the+Flat+Earth-Columbus+and+Modern+Historians&rft.place=Westport%2C+CT&rft.pub=Praeger&rft.date=1991&rft.isbn=0-275-95904-X&rft.aulast=Russell&rft.aufirst=Jeffey+Burton&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFSaul2000" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Nigel_Saul&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nigel Saul (stranica ne postoji)">Saul, Nigel</a>. 2000. A Companion to Medieval England 1066–1485. Tempus. Stroud, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-7524-2969-8" title="Posebno:Traži ISBN/0-7524-2969-8"><bdi>0-7524-2969-8</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Companion+to+Medieval+England+1066%E2%80%931485&rft.place=Stroud%2C+UK&rft.pub=Tempus&rft.date=2000&rft.isbn=0-7524-2969-8&rft.aulast=Saul&rft.aufirst=Nigel&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFSingman1999" class="citation book cs1">Singman, Jeffrey L. 1999. Daily Life in Medieval Europe. Daily Life Through History. Greenwood Press. Westport, CT. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-313-30273-1" title="Posebno:Traži ISBN/0-313-30273-1"><bdi>0-313-30273-1</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Daily+Life+in+Medieval+Europe&rft.place=Westport%2C+CT&rft.series=Daily+Life+Through+History&rft.pub=Greenwood+Press&rft.date=1999&rft.isbn=0-313-30273-1&rft.aulast=Singman&rft.aufirst=Jeffrey+L.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFStalley1999" class="citation book cs1">Stalley, Roger. 1999. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/earlymedievalarc0000stal">Early Medieval Architecture</a>. Oxford History of Art. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-19-284223-7" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-19-284223-7"><bdi>978-0-19-284223-7</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Early+Medieval+Architecture&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.series=Oxford+History+of+Art&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1999&rft.isbn=978-0-19-284223-7&rft.aulast=Stalley&rft.aufirst=Roger&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fearlymedievalarc0000stal&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFTanseyGardnerDe_la_Croix1986" class="citation book cs1">Tansey, Richard G.; Gardner, Helen Louise; De la Croix, Horst. 1986. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/artthroughages01hors">Gardner's Art Through the Ages</a>. Eighth izdanje. Harcourt Brace Jovanovich. San Diego, CA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-15-503763-3" title="Posebno:Traži ISBN/0-15-503763-3"><bdi>0-15-503763-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Gardner%27s+Art+Through+the+Ages&rft.place=San+Diego%2C+CA&rft.edition=Eighth&rft.pub=Harcourt+Brace+Jovanovich&rft.date=1986&rft.isbn=0-15-503763-3&rft.aulast=Tansey&rft.aufirst=Richard+G.&rft.au=Gardner%2C+Helen+Louise&rft.au=De+la+Croix%2C+Horst&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fartthroughages01hors&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFThomson1998" class="citation book cs1">Thomson, John A. F. 1998. The Western Church in the Middle Ages. Arnold. London. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-340-60118-3" title="Posebno:Traži ISBN/0-340-60118-3"><bdi>0-340-60118-3</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Western+Church+in+the+Middle+Ages&rft.place=London&rft.pub=Arnold&rft.date=1998&rft.isbn=0-340-60118-3&rft.aulast=Thomson&rft.aufirst=John+A.+F.&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFVale1998" class="citation encyclopaedia cs1">Vale, Malcolm. 1998. The Civilization of Courts and Cities in the North, 1200–1500. Holmes, George (ur.). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. str. 297–351. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-285220-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Civilization+of+Courts+and+Cities+in+the+North%2C+1200%E2%80%931500&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=297-351&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.aulast=Vale&rft.aufirst=Malcolm&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFWatts2009" class="citation book cs1">Watts, John. 2009. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/makingofpolities0000watt">The Making of Polities: Europe, 1300–1500</a>. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. Cambridge, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-521-79664-4" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-521-79664-4"><bdi>978-0-521-79664-4</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Making+of+Polities%3A+Europe%2C+1300%E2%80%931500&rft.place=Cambridge%2C+UK&rft.series=Cambridge+Medieval+Textbooks&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-521-79664-4&rft.aulast=Watts&rft.aufirst=John&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmakingofpolities0000watt&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFWhitton1998" class="citation encyclopaedia cs1">Whitton, David. 1998. The Society of Northern Europe in the High Middle Ages, 900–1200. Holmes, George (ur.). The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford University Press. Oxford, UK. str. 115–174. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0-19-285220-5" title="Posebno:Traži ISBN/0-19-285220-5"><bdi>0-19-285220-5</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Society+of+Northern+Europe+in+the+High+Middle+Ages%2C+900%E2%80%931200&rft.btitle=The+Oxford+Illustrated+History+of+Medieval+Europe&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pages=115-174&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1998&rft.isbn=0-19-285220-5&rft.aulast=Whitton&rft.aufirst=David&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFWickham2009" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Christopher_Wickham&action=edit&redlink=1" class="new" title="Christopher Wickham (stranica ne postoji)">Wickham, Chris</a>. 2009. The Inheritance of Rome: Illuminating the Dark Ages 400–1000. Penguin Books. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/978-0-14-311742-1" title="Posebno:Traži ISBN/978-0-14-311742-1"><bdi>978-0-14-311742-1</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Inheritance+of+Rome%3A+Illuminating+the+Dark+Ages+400%E2%80%931000&rft.place=New+York&rft.pub=Penguin+Books&rft.date=2009&rft.isbn=978-0-14-311742-1&rft.aulast=Wickham&rft.aufirst=Chris&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: ref=harv (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">link</a>)</li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dodatna_literatura">Dodatna literatura</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=38" title="Uredi odlomak: Dodatna literatura" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=38" title="Uredi kôd odjeljka Dodatna literatura">uredi kôd</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r5916283"><div class="refbegin refbegin-columns references-column-width" style="column-width: 40em"> <ul><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFAmes,_Christine_Caldwell2005" class="citation journal cs1">Ames, Christine Caldwell. Veljača 2005. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_american-historical-review_2005-02_110_1/page/11">Does Inquisition Belong to Religious History?</a>. American Historical Review. 110 (1): 11–37. <a href="/wiki/DOI" class="mw-redirect" title="DOI">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F531119">10.1086/531119</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Historical+Review&rft.atitle=Does+Inquisition+Belong+to+Religious+History%3F&rft.volume=110&rft.issue=1&rft.pages=11-37&rft.date=2005-02&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F531119&rft.au=Ames%2C+Christine+Caldwell&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_american-historical-review_2005-02_110_1%2Fpage%2F11&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFCantor,_Norman_F.1991" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Norman_Cantor&action=edit&redlink=1" class="new" title="Norman Cantor (stranica ne postoji)">Cantor, Norman F.</a> 1991. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/inventingmiddlea0000cant">Inventing the Middle Ages: The Lives, Works, and Ideas of the Great Medievalists of the Twentieth Century</a>. W. Morrow. New York. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/9780688094065" title="Posebno:Traži ISBN/9780688094065"><bdi>9780688094065</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Inventing+the+Middle+Ages%3A+The+Lives%2C+Works%2C+and+Ideas+of+the+Great+Medievalists+of+the+Twentieth+Century&rft.place=New+York&rft.pub=W.+Morrow&rft.date=1991&rft.isbn=9780688094065&rft.au=Cantor%2C+Norman+F.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Finventingmiddlea0000cant&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFDavis,_R._H._C.1981" class="citation book cs1">Davis, R. H. C., ur. 1981. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/writingofhistory0000unse_i7z8">The Writing of History in the Middle Ages: Essays Presented to Richard William Southern</a>. Oxford University Press. 0198225563. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/0198225563" title="Posebno:Traži ISBN/0198225563"><bdi>0198225563</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Writing+of+History+in+the+Middle+Ages%3A+Essays+Presented+to+Richard+William+Southern&rft.place=0198225563&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=1981&rft.isbn=0198225563&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fwritingofhistory0000unse_i7z8&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988">CS1 održavanje: lokacija (<a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_lokacija" title="Kategorija:CS1 održavanje: lokacija">link</a>)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFFleischman,_Suzanne1983" class="citation journal cs1">Fleischman, Suzanne. Listopad 1983. On the Representation of History and Fiction in the Middle Ages. History and Theory. 23 (3): 278–310. <a href="/w/index.php?title=JSTOR_(identifikator)&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (identifikator) (stranica ne postoji)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2504985">2504985</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=History+and+Theory&rft.atitle=On+the+Representation+of+History+and+Fiction+in+the+Middle+Ages&rft.volume=23&rft.issue=3&rft.pages=278-310&rft.date=1983-10&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2504985%23id-name%3DJSTOR&rft.au=Fleischman%2C+Suzanne&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFGurevich,_Aron1992" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Aron_Gurevich&action=edit&redlink=1" class="new" title="Aron Gurevich (stranica ne postoji)">Gurevich, Aron</a>. 1992. Howlett, Janet (translator) (ur.). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/historicalanthro0000gure">Historical Anthropology of the Middle Ages</a>. University of Chicago Press. Chicago. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/9780226310831" title="Posebno:Traži ISBN/9780226310831"><bdi>9780226310831</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Historical+Anthropology+of+the+Middle+Ages&rft.place=Chicago&rft.pub=University+of+Chicago+Press&rft.date=1992&rft.isbn=9780226310831&rft.au=Gurevich%2C+Aron&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhistoricalanthro0000gure&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFSpiegel,_Gabrielle_M.1990" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Gabrielle_M._Spiegel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gabrielle M. Spiegel (stranica ne postoji)">Spiegel, Gabrielle M.</a> Siječanj 1990. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_speculum_1990-01_65_1/page/59">History, Historicism, and the Social Logic of the Text in the Middle Ages</a>. Speculum. 65 (1): 59–86. <a href="/w/index.php?title=JSTOR_(identifikator)&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (identifikator) (stranica ne postoji)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2864472">2864472</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Speculum&rft.atitle=History%2C+Historicism%2C+and+the+Social+Logic+of+the+Text+in+the+Middle+Ages&rft.volume=65&rft.issue=1&rft.pages=59-86&rft.date=1990-01&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2864472%23id-name%3DJSTOR&rft.au=Spiegel%2C+Gabrielle+M.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_speculum_1990-01_65_1%2Fpage%2F59&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFSmith,_Julia2005" class="citation book cs1">Smith, Julia. 2005. Europe After Rome: A New Cultural History, 500-1000. Oxford University Press. Oxford, UK. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/9780199244270" title="Posebno:Traži ISBN/9780199244270"><bdi>9780199244270</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Europe+After+Rome%3A+A+New+Cultural+History%2C+500-1000&rft.place=Oxford%2C+UK&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2005&rft.isbn=9780199244270&rft.au=Smith%2C+Julia&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFStuard,_Susan_Mosher1987" class="citation book cs1">Stuard, Susan Mosher. 1987. Women in Medieval History and Historiography. University of Pennsylvania Press. Philadelphia, PA. <a href="/wiki/ISBN" class="mw-redirect" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/Posebno:Tra%C5%BEi_ISBN/9780812212907" title="Posebno:Traži ISBN/9780812212907"><bdi>9780812212907</bdi></a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Women+in+Medieval+History+and+Historiography&rft.place=Philadelphia%2C+PA&rft.pub=University+of+Pennsylvania+Press&rft.date=1987&rft.isbn=9780812212907&rft.au=Stuard%2C+Susan+Mosher&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFSullivan,_Richard_E.1989" class="citation journal cs1">Sullivan, Richard E. Travanj 1989. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_speculum_1989-04_64_2/page/267">The Carolingian Age: Reflections on its Place in the History of the Middle Ages</a>. Speculum. 64 (2): 267–306. <a href="/w/index.php?title=JSTOR_(identifikator)&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (identifikator) (stranica ne postoji)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/2851941">2851941</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Speculum&rft.atitle=The+Carolingian+Age%3A+Reflections+on+its+Place+in+the+History+of+the+Middle+Ages&rft.volume=64&rft.issue=2&rft.pages=267-306&rft.date=1989-04&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F2851941%23id-name%3DJSTOR&rft.au=Sullivan%2C+Richard+E.&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_speculum_1989-04_64_2%2Fpage%2F267&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7012897"><cite id="CITEREFVan_Engen,_John1986" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=John_Van_Engen&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Van Engen (stranica ne postoji)">Van Engen, John</a>. Lipanj 1986. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_american-historical-review_1986-06_91_3/page/519">The Christian Middle Ages as an Historiographical Problem</a>. American Historical Review. 91 (3): 519–552. <a href="/w/index.php?title=JSTOR_(identifikator)&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (identifikator) (stranica ne postoji)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/1869130">1869130</a></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Historical+Review&rft.atitle=The+Christian+Middle+Ages+as+an+Historiographical+Problem&rft.volume=91&rft.issue=3&rft.pages=519-552&rft.date=1986-06&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F1869130%23id-name%3DJSTOR&rft.au=Van+Engen%2C+John&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_american-historical-review_1986-06_91_3%2Fpage%2F519&rfr_id=info%3Asid%2Fhr.wikipedia.org%3ASrednji+vijek" class="Z3988"></li></ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Vanjske_poveznice">Vanjske poveznice</h2>[<a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&veaction=edit&section=39" title="Uredi odlomak: Vanjske poveznice" class="mw-editsection-visualeditor">uredi</a> | <a href="/w/index.php?title=Srednji_vijek&action=edit&section=39" title="Uredi kôd odjeljka Vanjske poveznice">uredi kôd</a>]</div> <table border="0" class="noprint" style="clear: right; border: solid var(--border-color-base, #a2a9b1) 1px; margin: 0 0 1em 1em; font-size: 90%; background: var(--background-color-neutral-subtle, #f8f9fa); color: inherit; width: 250px; padding: 4px; spacing: 0px; text-align: left; float: right;"> <tbody><tr> <td><figure class="mw-halign-none" typeof="mw:File"><img alt="Logotip Zajedničkog poslužitelja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/60px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /><figcaption>Logotip Zajedničkog poslužitelja</figcaption></figure> </td> <td><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Glavna_stranica?uselang=hr">Zajednički poslužitelj</a> ima još gradiva o temi <a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Middle_Ages?uselang=hr">Srednji vijek</a> </td></tr></tbody></table> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://hr.radiovaticana.va/news/2014/09/03/o_zna%C4%8Denju_sintagme_srednji_vijek_-_pripremio_i_govori_marito/cro-823225">O značenju sintagme 'srednji vijek' - pripremio i govori Marito Mihovil Letica </a>, <a href="/wiki/Radio_Vatikan" title="Radio Vatikan">Radio Vatikan</a> na hrvatskom jeziku, 3. rujna 2014.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.the-orb.net/encyclo.html">The Orb</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fordham.edu/halsall/sbook.html">Internet Medieval Sourcebook</a>  <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20001011143617/http://www.fordham.edu/halsall/sbook.html">Arhivirana inačica izvorne stranice</a> od 11. listopada 2000. (<a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/23169214/ATLAS_ARHITEKTURE_-_II._svezak_od_romanike_do_sada%C5%A1njosti">Atlas arhitekture II</a></li></ul> <table class="navbox" cellspacing="0" style=";"><tbody><tr><td style="padding:2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse" style="width:100%;background:transparent;color:inherit;;"><tbody><tr><th style=";background:#eeeeee" colspan="2" class="navbox-naslov"><div style="float:left; width:6em;text-align:left;"><div class="noprint plainlinksneverexpand navbar" style="background-color:transparent; padding:0; white-space:nowrap; font-weight:normal; font-variant:small-caps; ;background:#eeeeee;border:none;;"><a href="/wiki/Predlo%C5%BEak:Ljudska_povijest" title="Predložak:Ljudska povijest">v</a> • <a href="/wiki/Razgovor_o_predlo%C5%A1ku:Ljudska_povijest" title="Razgovor o predlošku:Ljudska povijest">r</a> • <a class="external text" href="https://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Predlo%C5%BEak:Ljudska_povijest&action=edit">u</a></div></div>Periodizacija ljudske povijesti</th></tr><tr style="height:2px;"><td></td></tr><tr><td colspan="2" style="width:100%;padding:0px;;;" class="navbox-popis navbox-neparni"><div style="padding:0em 0.25em"><div> <a href="/wiki/Prapovijest" title="Prapovijest">prapovijest</a> • <a href="/wiki/Stari_vijek" title="Stari vijek">stari vijek</a> • <a class="mw-selflink selflink">srednji vijek</a> • <a href="/wiki/Novi_vijek" title="Novi vijek">novi vijek</a> • <a href="/wiki/Suvremena_povijest" title="Suvremena povijest">suvremeno doba</a> </div></div></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Dobavljeno iz "<a dir="ltr" href="https://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Srednji_vijek&oldid=7041323">https://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Srednji_vijek&oldid=7041323</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Posebno:Kategorije" title="Posebno:Kategorije">Kategorije</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategorija:%C4%8Clanak_tjedna" title="Kategorija:Članak tjedna">Članak tjedna</a></li><li><a href="/w/index.php?title=Kategorija:Articles_with_hatnote_templates_targeting_a_nonexistent_page&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kategorija:Articles with hatnote templates targeting a nonexistent page (stranica ne postoji)">Articles with hatnote templates targeting a nonexistent page</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:Srednji_vijek" title="Kategorija:Srednji vijek">Srednji vijek</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Skrivene kategorije: <ul><li><a href="/wiki/Kategorija:Stranice_u_kojima_se_ponavljaju_argumenti_u_predlo%C5%A1cima" title="Kategorija:Stranice u kojima se ponavljaju argumenti u predlošcima">Stranice u kojima se ponavljaju argumenti u predlošcima</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:Pogre%C5%A1ke_u_bilje%C5%A1kama_-_nema_odredi%C5%A1ta" title="Kategorija:Pogreške u bilješkama - nema odredišta">Pogreške u bilješkama - nema odredišta</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_ref%3Dharv" title="Kategorija:CS1 održavanje: ref=harv">CS1 održavanje: ref=harv</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_dodatni_tekst:_authors_list" title="Kategorija:CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list">CS1 održavanje: dodatni tekst: authors list</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:CS1_gre%C5%A1ke:_nedostaje_ime" title="Kategorija:CS1 greške: nedostaje ime">CS1 greške: nedostaje ime</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_nepreporu%C4%8Deni_parametar" title="Kategorija:CS1 održavanje: nepreporučeni parametar">CS1 održavanje: nepreporučeni parametar</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_vi%C5%A1e_imena:_editors_list" title="Kategorija:CS1 održavanje: više imena: editors list">CS1 održavanje: više imena: editors list</a></li><li><a href="/wiki/Kategorija:CS1_odr%C5%BEavanje:_lokacija" title="Kategorija:CS1 održavanje: lokacija">CS1 održavanje: lokacija</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Ova stranica posljednji je put uređivana 19. listopada 2024. u 10:51.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst je dostupan pod licencijom <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.hr">Creative Commons: Imenuj autora/Dijeli pod istim uvjetima</a>; mogu se primjenjivati i dodatni uvjeti. Pogledajte <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Uvjete upotrebe</a> za detalje.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Zaštita privatnosti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Impresum">Impresum</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedija:Op%C4%87e_odricanje_od_odgovornosti">Odricanje od odgovornosti</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Kodeks ponašanja</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Razvojni programeri</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/hr.wikipedia.org">Statistika</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Izjava o kolačićima</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//hr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Srednji_vijek&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Prikaz za mobilne uređaje</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-r5q8s","wgBackendResponseTime":228,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.847","walltime":"2.028","ppvisitednodes":{"value":13553,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":213543,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":2691,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":15,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":56,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":370433,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1560.955 1 -total"," 43.74% 682.806 370 Predložak:Sfn"," 17.72% 276.575 64 Predložak:Cite_book"," 12.34% 192.651 1 Predložak:Izvori"," 7.50% 117.037 5 Predložak:Cite_web"," 6.22% 97.121 19 Predložak:Glavni"," 2.99% 46.705 9 Predložak:Cite_encyclopedia"," 2.89% 45.178 8 Predložak:Cite_journal"," 2.25% 35.197 1 Predložak:Reflist"," 1.54% 24.008 1 Predložak:Multiple_image"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"1.068","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5919109,"limit":52428800},"limitreport-logs":"anchor_id_list = table#1 {\n [\"CITEREFAdams2001\"] = 1,\n [\"CITEREFAlbrow1997\"] = 1,\n [\"CITEREFAmes,_Christine_Caldwell2005\"] = 1,\n [\"CITEREFBackman2003\"] = 1,\n [\"CITEREFBarber1978\"] = 1,\n [\"CITEREFBarber1992\"] = 1,\n [\"CITEREFBarlow1988\"] = 1,\n [\"CITEREFBauer2010\"] = 1,\n [\"CITEREFBenton2002\"] = 1,\n [\"CITEREFBritish_Library_Staff2008\"] = 1,\n [\"CITEREFBrown1989\"] = 1,\n [\"CITEREFBrown1998\"] = 1,\n [\"CITEREFBruni2001\"] = 1,\n [\"CITEREFCantor,_Norman_F.1991\"] = 1,\n [\"CITEREFColish1997\"] = 1,\n [\"CITEREFCollins1999\"] = 1,\n [\"CITEREFCoredon2007\"] = 1,\n [\"CITEREFCosman2007\"] = 1,\n [\"CITEREFCrampton2005\"] = 1,\n [\"CITEREFCunliffe2008\"] = 1,\n [\"CITEREFCurta2006\"] = 1,\n [\"CITEREFDavies1996\"] = 1,\n [\"CITEREFDavis,_R._H._C.1981\"] = 1,\n [\"CITEREFDenley1998\"] = 1,\n [\"CITEREFDodwell1993\"] = 1,\n [\"CITEREFEastwood2007\"] = 1,\n [\"CITEREFEpstein2009\"] = 1,\n [\"CITEREFFleischman,_Suzanne1983\"] = 1,\n [\"CITEREFFlexner\"] = 1,\n [\"CITEREFGaintyWard2009\"] = 1,\n [\"CITEREFGeary,_Patrick_J.1988\"] = 1,\n [\"CITEREFGiesGies1973\"] = 1,\n [\"CITEREFGrant1994\"] = 1,\n [\"CITEREFGrant2001\"] = 1,\n [\"CITEREFGriffiths1996\"] = 1,\n [\"CITEREFGurevich,_Aron1992\"] = 1,\n [\"CITEREFHallamEverard2001\"] = 1,\n [\"CITEREFHamilton2003\"] = 1,\n [\"CITEREFHankins2001\"] = 1,\n [\"CITEREFHeather2006\"] = 1,\n [\"CITEREFHenderson1977\"] = 1,\n [\"CITEREFHolmes1988\"] = 1,\n [\"CITEREFIlardi2007\"] = 1,\n [\"CITEREFJames2009\"] = 1,\n [\"CITEREFJordan2003\"] = 1,\n [\"CITEREFKamen2005\"] = 1,\n [\"CITEREFKaufmannKaufmann2001\"] = 1,\n [\"CITEREFKeen1988\"] = 1,\n [\"CITEREFKitzinger1955\"] = 1,\n [\"CITEREFKnox\"] = 2,\n [\"CITEREFLasko1972\"] = 1,\n [\"CITEREFLawrence2001\"] = 1,\n [\"CITEREFLightbown1978\"] = 1,\n [\"CITEREFLindberg2003\"] = 1,\n [\"CITEREFLindbergNumbers,_Ronald_L.1986\"] = 1,\n [\"CITEREFLock2006\"] = 1,\n [\"CITEREFLoyn1989\"] = 1,\n [\"CITEREFMiglio2006\"] = 1,\n [\"CITEREFMommsen1942\"] = 1,\n [\"CITEREFMorris1998\"] = 1,\n [\"CITEREFMurray2004\"] = 1,\n [\"CITEREFNees2002\"] = 1,\n [\"CITEREFNicolle1999\"] = 1,\n [\"CITEREFNumbers2006\"] = 1,\n [\"CITEREFPayne2000\"] = 1,\n [\"CITEREFPeters2005\"] = 1,\n [\"CITEREFPower2006\"] = 1,\n [\"CITEREFReilly1993\"] = 1,\n [\"CITEREFRosenwein1982\"] = 1,\n [\"CITEREFRussell1991\"] = 1,\n [\"CITEREFSaul2000\"] = 1,\n [\"CITEREFSingman1999\"] = 1,\n [\"CITEREFSmith,_Julia2005\"] = 1,\n [\"CITEREFSpiegel,_Gabrielle_M.1990\"] = 1,\n [\"CITEREFStalley1999\"] = 1,\n [\"CITEREFStuard,_Susan_Mosher1987\"] = 1,\n [\"CITEREFSullivan,_Richard_E.1989\"] = 1,\n [\"CITEREFTanseyGardnerDe_la_Croix1986\"] = 1,\n [\"CITEREFThomson1998\"] = 1,\n [\"CITEREFVale1998\"] = 1,\n [\"CITEREFVan_Engen,_John1986\"] = 1,\n [\"CITEREFWatts2009\"] = 1,\n [\"CITEREFWhitton1998\"] = 1,\n [\"CITEREFWickham2009\"] = 1,\n}\ntemplate_list = table#1 {\n [\"Cite book\"] = 64,\n [\"Cite encyclopedia\"] = 9,\n [\"Cite journal\"] = 8,\n [\"Cite web\"] = 5,\n [\"Commonscat\"] = 1,\n [\"Glavni\"] = 19,\n [\"Izvori\"] = 1,\n [\"Ljudska povijest\"] = 1,\n [\"Multiple image\"] = 1,\n [\"Refbegin\"] = 2,\n [\"Refend\"] = 2,\n [\"Reflist\"] = 1,\n [\"Sfn\"] = 370,\n [\"Webarchive\"] = 3,\n [\"Članak tjedna (ikona)\"] = 1,\n}\narticle_whitelist = table#1 {\n}\nm\t12\nm\t2\nm\t4\nm\t1\nm\t3\nm\t12\nm\t4\nm\t4\nm\t1\nm\t5\nm\t2\nm\t10\nm\t1\nm\t4\nm\t6\n","limitreport-profile":[["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::callParserFunction","340","33.3"],["?","100","9.8"],["recursiveClone \u003CmwInit.lua:45\u003E","100","9.8"],["\u003Cmw.lua:694\u003E","60","5.9"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::find","60","5.9"],["dataWrapper \u003Cmw.lua:672\u003E","60","5.9"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getExpensiveData","60","5.9"],["citation0 \u003CModul:Citation/CS1:2400\u003E","40","3.9"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::gsub","40","3.9"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::match","40","3.9"],["[others]","120","11.8"]]},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-7c479b968-47rqb","timestamp":"20241115123538","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Srednji vijek","url":"https:\/\/hr.wikipedia.org\/wiki\/Srednji_vijek","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q12554","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q12554","author":{"@type":"Organization","name":"Doprinositelji projektima Wikimedije"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2004-10-28T04:44:02Z","dateModified":"2024-10-19T09:51:49Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/0a\/JuengeresMathildenkreuz.jpg"}</script> </body> </html>