CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available" lang="eu" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Lankide:Mago Setas-en iturria ikusi - Wikipedia, entziklopedia askea.</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )euwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":true,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","urtarrila","otsaila","martxoa","apirila","maiatza","ekaina","uztaila","abuztua","iraila","urria","azaroa","abendua"],"wgRequestId":"59ea49aa-fca9-4c35-b853-c11c537775ba","wgCanonicalNamespace":"User","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":2,"wgPageName":"Lankide:Mago_Setas","wgTitle":"Mago Setas","wgCurRevisionId":8301186,"wgRevisionId":0,"wgArticleId":981729,"wgIsArticle":false,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"edit","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[],"wgPageViewLanguage":"eu","wgPageContentLanguage":"eu","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Lankide:Mago_Setas","wgRelevantArticleId":981729,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgRelevantUserName":"Mago Setas","wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0, "wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"eu","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"eu"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":40000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading", "skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.charinsert.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.edit.collapsibleFooter","site","mediawiki.page.ready","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.charinsert","ext.gadget.ErrefAurrebista","ext.gadget.UkensKonkurranse","ext.gadget.TxikipediaTab","ext.gadget.ArtikuluenKalitatea","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eu&modules=ext.charinsert.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=eu&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=eu&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="noindex,nofollow,max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Lankide:Mago Setas-en iturria ikusi - Wikipedia, entziklopedia askea."> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//eu.m.wikipedia.org/wiki/Lankide:Mago_Setas"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Aldatu" href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (eu)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//eu.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Mago_Setas"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.eu"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom Jarioa" href="/w/index.php?title=Berezi:AzkenAldaketak&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-2 ns-subject mw-editable page-Lankide_Mago_Setas rootpage-Lankide_Mago_Setas skin-vector-2022 action-edit"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Edukira joan</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Gunea"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu nagusia" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu nagusia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu nagusia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">mugitu alboko barrara</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ezkutatu</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nabigazioa </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Azala" title="Azala bisitatu [z]" accesskey="z"><span>Azala</span></a></li><li id="n-Txikipedia" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Txikipedia:Azala"><span>Txikipedia</span></a></li><li id="n-Ikusgela" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Atari:Hezkuntza/Ikusgela"><span>Ikusgela</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Txokoa" title="Proiektuaren inguruan, zer egin dezakezu, non aurkitu nahi duzuna"><span>Txokoa</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:AzkenAldaketak" title="Wikiko azken aldaketen zerrenda. [r]" accesskey="r"><span>Aldaketa berriak</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:Ausazkoa" title="Ausazko orrialde bat kargatu [x]" accesskey="x"><span>Ausazko orria</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Laguntza:Sarrera" title="Aurkitzeko lekua."><span>Laguntza</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Azala" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Entziklopedia askea" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-eu.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Berezi:Bilatu" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Wikipedia(e)n bilatu [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Bilatu</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Wikipedia wikian bilatu" aria-label="Wikipedia wikian bilatu" autocapitalize="sentences" title="Wikipedia(e)n bilatu [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Berezi:Bilatu"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Bilatu</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Tresna pertsonalak"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Itxura"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Itxura" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Itxura</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eu.wikipedia.org&uselang=eu" class=""><span>Dohaintza egin</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Berezi:KontuaSortu&returnto=Lankide%3AMago+Setas&returntoquery=action%3Dedit" title="Kontu bat sortu eta horrekin saioa hastea eskatu nahi genizuke; ez da ezinbestekoa, ordea." class=""><span>Sortu kontua</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Berezi:SaioaHasi&returnto=Lankide%3AMago+Setas&returntoquery=action%3Dedit" title="Izen ematera gonbidatzen zaitugu. [o]" accesskey="o" class=""><span>Hasi saioa</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Aukera gehiago" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Tresna pertsonalak" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Tresna pertsonalak</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_eu.wikipedia.org&uselang=eu"><span>Dohaintza egin</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:KontuaSortu&returnto=Lankide%3AMago+Setas&returntoquery=action%3Dedit" title="Kontu bat sortu eta horrekin saioa hastea eskatu nahi genizuke; ez da ezinbestekoa, ordea."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Sortu kontua</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:SaioaHasi&returnto=Lankide%3AMago+Setas&returntoquery=action%3Dedit" title="Izen ematera gonbidatzen zaitugu. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Hasi saioa</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Izena eman gabeko erabiltzaileentzako orrialdeak <a href="/wiki/Laguntza:Sarrera" aria-label="Artikuluak aldatzeari buruz gehiago ikasi"><span>gehiago ikasi</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:NireEkarpenak" title="IP helbide honetatik egindako aldaketen zerrenda [y]" accesskey="y"><span>Ekarpenak</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:NireEztabaida" title="Zure IParen eztabaida [n]" accesskey="n"><span>Eztabaida</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Gunea"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Lankide:Mago Setas-en iturria ikusi</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Artikulua soilik hizkuntza honetan existitzen da. Gehitu artikulua beste hizkuntza batean" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hizkuntzak gehitu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Izen-tarteak"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-user" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Lankide:Mago_Setas" title="Lankide orrialdea ikusi [c]" accesskey="c"><span>Lankide orrialdea</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Lankide_eztabaida:Mago_Setas" rel="discussion" title="Artikuluari buruzko eztabaida [t]" accesskey="t"><span>Eztabaida</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Aldatu hizkuntza aldaera" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">euskara</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Ikusketak"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Lankide:Mago_Setas"><span>Irakurri</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&veaction=edit" title="Orri hau aldatu [v]" accesskey="v"><span>Aldatu</span></a></li><li id="ca-edit" class="selected collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=edit" title="Idatzi orri honen iturburu kodea"><span>Aldatu iturburu kodea</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=history" title="Artikulu honen aurreko bertsioak. [h]" accesskey="h"><span>Ikusi historia</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Tresnak" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Tresnak</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Tresnak</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">mugitu alboko barrara</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ezkutatu</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> Ekintzak </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Lankide:Mago_Setas"><span>Irakurri</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&veaction=edit" title="Orri hau aldatu [v]" accesskey="v"><span>Aldatu</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="selected collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=edit" title="Idatzi orri honen iturburu kodea [e]" accesskey="e"><span>Aldatu iturburu kodea</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=history"><span>Ikusi historia</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Orokorra </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:ZerkLotzenDuHona/Lankide:Mago_Setas" title="Orri honetaranzko esteka duten wiki orri guztien zerrenda [j]" accesskey="j"><span>Honanzko esteka duten orriak</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:RecentChangesLinked/Lankide:Mago_Setas" rel="nofollow" title="Orri honetatik esteka duten orrietako azken aldaketak [k]" accesskey="k"><span>Lotutako orrietako aldaketak</span></a></li><li id="t-contributions" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:Ekarpenak/Mago_Setas" title="Lankide honen ekarpen zerrenda ikusi"><span>Lankidearen ekarpenak</span></a></li><li id="t-log" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:Log/Mago_Setas"><span>Erregistroak</span></a></li><li id="t-userrights" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:UserRights/Mago_Setas"><span>Erabiltzailearen taldeak ikusi</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=eu" title="Irudiak edo media fitxategiak igo [u]" accesskey="u"><span>Fitxategia igo</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Berezi:OrrialdeBereziak" title="Orri berezi guztien zerrenda [q]" accesskey="q"><span>Orri bereziak</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=info" title="Orrialde honi buruzko informazio gehiago"><span>Orri honen datuak</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Feu.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DLankide%3AMago_Setas%26action%3Dedit"><span>URL laburra lortu</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Berezi:QrCode&url=https%3A%2F%2Feu.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DLankide%3AMago_Setas%26action%3Dedit"><span>QR kodea jaitsi</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects emptyPortlet" > <div class="vector-menu-heading"> Beste proiektuetan </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Itxura"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Itxura</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">mugitu alboko barrara</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ezkutatu</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">← <a href="/wiki/Lankide:Mago_Setas" title="Lankide:Mago Setas">Lankide:Mago Setas</a></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><p>Ezin duzu orri hau aldatu, ondorengo arrazoi hau dela eta: </p> <div class="permissions-errors"><div class="mw-permissionerror-globalblocking-blockedtext-range"><b>Your IP address is in a range that has been <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Global_blocks" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Global blocks">blocked on all Wikimedia Foundation wikis</a>.</b> <p>The block was made by <a href="/wiki/Lankide:Jon_Kolbert" title="Lankide:Jon Kolbert">‪Jon Kolbert‬</a>. The reason given is <i><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/NOP" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/NOP">Open proxy/Webhost</a>: See the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/WM:OP/H" class="extiw" title="m:WM:OP/H">help page</a> if you are affected </i>. </p> <ul><li>Start of block: 16:12, 27 abuztua 2023</li> <li>Expiry of block: 16:12, 27 abuztua 2028</li></ul> <p>Your current IP address is 8.222.208.146. The blocked range is 8.222.128.0/17. </p><p>Mesedez, sartu goiko xehetasun guztiak egiten dituzun kontsultetan. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/No_open_proxies" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/No open proxies">No open proxies</a> global policy. </p> Otherwise, to discuss the block please <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Global" class="extiw" title="m:Steward requests/Global">post a request for review on Meta-Wiki</a>. You could also send an email to the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Stewards" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Stewards">stewards</a> <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/VRT" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/VRT">VRT</a> queue at <kbd>stewards@wikimedia.org</kbd> including all above details.</div></div><hr /> <p>Orrialde honen testua ikusi eta kopiatu dezakezu: </p><textarea readonly="" accesskey="," id="wpTextbox1" cols="80" rows="25" style="" class="mw-editfont-monospace" lang="eu" dir="ltr" name="wpTextbox1">Gas nobleak propietate antzekoak dituzten [[elementu kimiko]]<nowiki/>en multzo bat dira, egoera normalean gas monoatomiko usaingabe eta kolorgeak direnak eta erreaktibitate kimiko oso baxua dutenak. [[Taula periodikoa|Taula periodiko]]<nowiki/>ko 18<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Atkins, Peter William, 1940-|izenburua=Principios de química : los caminos del descubrimiento|argitaletxea=Médica Panamericana|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/78773725|edizioa=3a. ed|isbn=950-06-0080-3|pmc=78773725|sartze-data=2020-11-28}}</ref>. taldekoak dira. Zazpi gas noble naturalak hauek dira: [[Helio|Helioa]] (He), [[Neon|neona]] (Ne), [[Argon|argona]] (Ar), [[Kripton|kriptona]] (Kr), [[Xenon|xenona]] (Xe) eta [[Radon|radona]] (Rn)<ref name=":0" />. Bestalde, [[oganeson]] (Og) gas noble sintetikoa dago. [[Fitxategi:Edelgase in Entladungsroehren.jpg|thumb|246x246px|Gas noblez betetako deskarga-hodiak. Elektronikoki kitzikatuz argia emititzen dute.]] Gas nobleen propietateak egitura atomikoaren teoria modernoen bidez azaldu daitezke. Gas horien azken elektroi-geruza balentzia-elektroiez erabat beteta dago<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hurtado Melo, Sergio.|izenburua=Operaciones básicas del proceso, mezclas y disoluciones (UF0227).|argitaletxea=IC Editorial|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/923013784|isbn=978-84-16207-04-6|pmc=923013784|sartze-data=2020-11-28}}</ref>. Ondorioz, egonkortasun altua dute eta erreakzio kimikoetan parte hartzeko propabilitate txikia. Horren ondorioz, 2008tik oso gas noble gutxi prestatu ahal izan dira. Xenonak [[fluor]]<nowiki/>rarekin oso espontaneoki erreakzionarazten du, fluorrak duen [[Elektronegatibitate|elektronegatibotasun]] altua dela eta. Kriptona erabiliz, zenbait konposatu sintetizatu dira. Gas noble guztien [[Fusio tenperatura|fusio-]] eta [[Irakite tenperatura|irakite-tenperatura]]<nowiki/>k antzekoak dira, 10°C baino gutxiagoko aldearekin, eta likidoak izan daitezke tenperatura-tarte txiki jakin batzuetan. Neona, argona, kriptona eta xenona, airetik lortzen dira<ref>{{Erreferentzia|abizena=González Pérez, Rogelio.|izenburua=Criogenia : cálculo de equipos, recipientes a presión|url=https://www.worldcat.org/oclc/905856818|isbn=978-84-9969-875-5|pmc=905856818|sartze-data=2020-11-28}}</ref>, destilazio zatikatu eta likuefakzio metodoak erabiliz<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sharpe, A. G.|izenburua=Química inorgánica|argitaletxea=Reverté|data=D.L. 1988|url=https://www.worldcat.org/oclc/435377718|edizioa=[Ed. en español]|isbn=84-291-7501-6|pmc=435377718|sartze-data=2020-11-28}}</ref>. Helioa gas naturaletik erauzten da, eta radona [[Radio|radioa]]<nowiki/>ren konposatu disolbatuetatik isolatuz. Gas nobleek hainbat aplikazio garrantzitsu dituzte industrian, adibidez, argiztapena, soldadura eta unibetsoaren ikerketa. Helio-oxigeno-nitrogeno (trimix) nahastea urpekaritzan erabili ohi da, [[Nitrogeno|nitrogenoa]]<nowiki/>k eragin ditzakeen efektu estupefazienteak ekiditeko. [[Hidrogeno|Hidrogenoa]]<nowiki/>k suaren presentzian erreakzionatzeko duen erraztasuna ikusirik, globo aeroestatikoetan, adibidez, helioarekin ordezkatu zen. == Historia == Gas noble hitza Edelgas hitz Alemaniarretik dator, 1898. urtean erabili zuen lehen aldiz Hugo Erdmann<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Renouf|izenburua=Lehrbuch der anorganischen Chemie|orrialdeak=268–270|hizkuntza=en|data=1901-02-15|url=https://www.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/science.13.320.268|aldizkaria=Science|alea=320|zenbakia=13|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.13.320.268|sartze-data=2020-11-28}}</ref> zientzialariak elementu horien erreaktibitate baxua adierazteko. Izenak metal noble terminoarekiko analogia egiten du. Behinola, ''gas arraro'' edo ''gas inerte'' ere zeritzen, baina elementu hauen ikerketan sakondu ostean, bi izen horiek baztertu egin dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Minoru|abizena=Ozima|izenburua=Geohistory|data=1987|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-71254-8|doi=10.1007/978-3-642-71254-8|sartze-data=2020-11-28}}</ref>. ''Gas arraro'' hitza baztertzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Minoru|abizena=Ozima|izenburua=Geohistory|data=1987|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-71254-8|doi=10.1007/978-3-642-71254-8|sartze-data=2020-11-28}}</ref> arrazoietako bat da atmosferan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopaedia Britannica|url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004337862_lgbo_com_050367|aldizkaria=Lexikon des gesamten Buchwesens Online|sartze-data=2020-11-28}}</ref> dagoen argon kantitatea nahiko handia dela: % 0,94 bolumenarekiko, % 1,3 masarekiko. [[Fitxategi:Helium spectrum.jpg|erdian|thumb|395x395px|Helioa eguzkian detektatu zen lehen aldiz haren espektro-lerro bereziengatik]] [[Pierre Janssen]] eta [[Joseph Norman Lockyer]] izan ziren gas noble bat aurkitzen lehenak, 1868ko abuztuaren 18an [[Eguzkia]]<nowiki/>ren [[kromosfera]] aztertzen zeudenean. Helio izena jarri zioten, ἥλιος (helios)<ref>Oxford English Dictionary (1989), s.v. "helium". Retrieved December 16, 2006, from Oxford English Dictionary Online. También, citado allí: Thomson, W. (1872). Rep. Brit. Assoc. xcix: "</ref> hitz grekotik abiatuta. Aurretik, 1784. urtean, [[Henry Cavendish|Henry Cavemdish]] kimikari-fisikariak aireak substantzia bat proportzio txikian zuela aurkitu zuen, nitrogenoa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ojima, Minoru.|izenburua=Noble gas geochemistry|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/56320112|edizioa=2nd ed|isbn=0-511-04160-8|pmc=56320112|sartze-data=2020-11-30}}</ref> baino erreaktibitate txikiagoa zuena. Mende bat beranduago, 1895. urtean, [[Lord Rayleigh]] konturatu zen airetik hartutako nitrogeno-laginen [[Dentsitate (fisika)|dentsitatea]] eta erreakzio kimikoengatik sortutako nitrogenoaren dentsitateak desberdinak zirela. Londreseko Unibersity College-eko [[William Ramsay]] zientzialariarekin batera, Lord Rayleigh-ek airetik erauzitako nitrogenoa beste gas batekin nahasturik zegoela postulatu zuen. Haren hipotesia frogatzeko, esperimentu bat egin zuen, eta elementu berri bat isolatzea lortu zuen: argona. Izena ἀργός (argós) hitz grekotik dator, eta "inaktiboa" esan nahi du. Ikerketa horretatik aurrera, taula periodikoan gasez osatutako talde bat falta zela konturatu ziren. Argonaren ikerkuntzan zehar, Ramsay-k helioa lehen aldiz isolatzea lortu zuen, [[cleveita]] minerala berotuz. 1902. urtean, helio eta argon elementuak existitzen zirela onartuta, [[Dmitri Mendeleiev|Dmitri Mendeleyev]]-ek 0 talde bezala txertatu zituen. Denbora aurrera joan ahala, berriz, gaur egun ezagutzen dugun taula periodikoaren<ref>{{Erreferentzia|izena=Dmitrii Ivanovich|abizena=Mendeleev|izenburua=The principles of chemistry|argitaletxea=New York, Collier|data=1901|url=http://archive.org/details/principlesofchem00menduoft|sartze-data=2020-11-30}}</ref> egitura hartu zuen. Ramsay-ek gas horiek ikertzen jarraitu zuen destilazio zatikatuaren bidezko metodoa erabiliz aire likidoa konposatu ezberdinetan banatzeko. 1898. urtean, kriptona, neona eta xenona aurkitu zituen, eta grekarazko κρυπτός (kryptós, ezkututa), νέος (néos, berria), eta ξένος (xénos, arraroa) izenak jarri zizkien. Bestalde, radona 1898. urtean identifikatu zuen lehen aldiz [[Friedrich Ernest Dorn]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. R.|abizena=Partington|izenburua=Discovery of Radon|orrialdeak=912–912|hizkuntza=en|data=1957-05|url=http://www.nature.com/articles/179912a0|aldizkaria=Nature|alea=4566|zenbakia=179|issn=0028-0836|doi=10.1038/179912a0|sartze-data=2020-11-30}}</ref>-ek, eta “radioaren imantazioa” deitu zuen, baina ez zen gas nobletzat<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=noble gas {{!}} Definition, Elements, Properties, Characteristics, & Facts|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/science/noble-gas|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2020-11-30}}</ref> hartu 1904. urtera arte. Urte horretan Rayleigh-ek eta Ramsay-ek, fisika eta kimikako [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten, gas nobleen aurkikuntzengatik<ref>Cederblom, J. E. (1904). «The Nobel Prize in Physics 1904 Presentation Speech».</ref><ref>Cederblom, J. E. (1904). «The Nobel Prize in Chemistry 1904 Presentation Speech».</ref>. Gas nobleen aurkikuntzak egitura atomikoa ulertzen lagundu zuen. 1895. urtean, [[Henri Moissan|Heri Moissan]] kimikari frantziarrak fluorraren eta argonaren arteko alferrikako erreakzioa egiten saiatu zen, ikaragarrizko inertzia kimikoa duten gasak isolatzeko asmoz. Zientzialariek ezin izan zuten<ref>Ramsay, pp. 258.</ref><ref>Moissan, pp. 185.</ref> argonezko konposaturik sortu XX. mende bukaerara arte, baina haien saiakuntzek [[Teoria atomiko|egitura atomikoaren teoria]] berriak sortzeko aukerak eman zituzten. Esperimentu horietan oinarrituta, Danimarkako fisikaria zen [[Niels Bohr]]-ek elektroiak nukleoaren inguruan eta geruzatan antolatuta zeudela proposatu zuen 1913. urtean, eta gas nobleek, helioak izan ezik, balentzia-geruzan 8 elektroi zituztela ere proposatu zuen. 1916. urtean, [[Gilbert N. Lewis]]-ek [[Zortzikotearen arau|zortzikotearen araua]] plazaratu zuen. Arau horrek dio edozein atomotarako [[konfigurazio elektroniko]] egonkorrena geruzarik kanpokoenean zortzi elektroi dituena dela. Konfigurazio hori duten elementuek ez dute erreakzionatzen kanpoko geruza beteta dutelako eta<ref>{{Erreferentzia|izena=R. J.|abizena=Gillespie|izenburua=Gilbert N. Lewis and the chemical bond: The electron pair and the octet rule from 1916 to the present day|orrialdeak=87–97|hizkuntza=en|abizena2=Robinson|izena2=E. A.|data=2007-01-15|url=http://doi.wiley.com/10.1002/jcc.20545|aldizkaria=Journal of Computational Chemistry|alea=1|zenbakia=28|doi=10.1002/jcc.20545|sartze-data=2020-11-30}}</ref>, beraz, ez dutelako elektroirik behar. 1962. urtean [[Neil Bartlett]]-ek gas noble baten lehen konposatu kimikoa aurkitu zuen, xenon hexafluoroplatinatoa<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Proceedings of the Chemical Society. June 1962|orrialdeak=197|hizkuntza=en|data=1962|url=http://xlink.rsc.org/?DOI=ps9620000197|aldizkaria=Proceedings of the Chemical Society|alea=June|issn=0369-8718|doi=10.1039/ps9620000197|sartze-data=2020-11-30}}</ref> hain zuzen ere. Denborak aurrera egin ahala, gainerako gas nobleen konposatuak aurkitu edo sintetizatu ziren pixkanaka: 1962. urtean radon fluoruroa<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul R.|abizena=Fields|izenburua=Radon Fluoride|orrialdeak=4164–4165|hizkuntza=en|abizena2=Stein|abizena3=Zirin|izena2=Lawrence.|izena3=Moshe H.|data=1962-11|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja00880a048|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=21|zenbakia=84|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja00880a048|sartze-data=2020-11-30}}</ref>; 1963. urtean kripton difluoruroa (KrF<sub>2</sub>)<ref>{{Erreferentzia|izena=A. V.|abizena=Grosse|izenburua=Krypton Tetrafluoride: Preparation and Some Properties|orrialdeak=1047–1048|hizkuntza=en|abizena2=Kirshenbaum|abizena3=Streng|abizena4=Streng|izena2=A. D.|izena3=A. G.|izena4=L. V.|data=1963-03-15|url=https://www.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/science.139.3559.1047|aldizkaria=Science|alea=3559|zenbakia=139|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.139.3559.1047|sartze-data=2020-11-30}}</ref>; argonaren lehen konposatu egonkorra 2000. urtean sintetizatu zen, argon fluorohidruroa (HArF) 40K-ean (-233,2°C)<ref>{{Erreferentzia|izena=Leonid|abizena=Khriachtchev|izenburua=A stable argon compound|orrialdeak=874–876|hizkuntza=en|abizena2=Pettersson|abizena3=Runeberg|abizena4=Lundell|abizena5=Räsänen|izena2=Mika|izena3=Nino|izena4=Jan|izena5=Markku|data=2000-08|url=http://www.nature.com/articles/35022551|aldizkaria=Nature|alea=6798|zenbakia=406|issn=0028-0836|doi=10.1038/35022551|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. 1998ko abenduan ikerketa nuklearrean zebiltzaten Joint Institute-ko zientialariek Dubnan (Errusia) [[Plutonio|plutonioa]] (Pu) [[Kaltzio|kaltzioa]]<nowiki/>rekin (Ca) bonbardatu zuten, eta 114<ref>{{Erreferentzia|izena=Yu. Ts.|abizena=Oganessian|izenburua=Synthesis of Superheavy Nuclei in the 48 C a + 244 Pu Reaction|orrialdeak=3154–3157|hizkuntza=en|abizena2=Utyonkov|abizena3=Lobanov|abizena4=Abdullin|abizena5=Polyakov|abizena6=Shirokovsky|abizena7=Tsyganov|abizena8=Gulbekian|abizena9=Bogomolov|izena2=V. K.|izena3=Yu. V.|izena4=F. Sh.|izena5=A. N.|izena6=I. V.|izena7=Yu. S.|izena8=G. G.|izena9=S. L.|data=1999-10-18|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.83.3154|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=16|zenbakia=83|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.83.3154|sartze-data=2020-11-30}}</ref> elementuko atomo bat lortu zuten, [[Flerovio|flerobio]] (Fl)<ref>Woods, Michael (6 de mayo de 2003). «Chemical element No. 110 finally gets a name—darmstadtium». ''Pittsburgh Post-Gazette''. </ref> deritzona. Aurretiko esperimentuek erakusten dute elementu hori lehen elementu transuranikoa izan litekeela gas nobleen antzeko ezaugarriak dituelako. Hala ere, 14. taldeko elementua da<ref>«Gas Phase Chemistry of Superheavy Elements» (PDF). Texas A&M University. Archivado desde el original el 28 de mayo de 2008. </ref>. 2006ko urrian Join Institute-ko ikerketa nuklearreko eta Lawrence Livermore National Laboratory-ko zientzialariek oganesona (Og) sintetizatu zuten (18. taldeko<ref>Barber, Robert C.; Paul J. Karol, Hiromichi Nakahara, Emanuele Vardaci y Erich W. Vogt (2011). «Discovery of the elements with atomic numbers greater than or equal to 113 (IUPAC Technical Report)*». ''Pure Appl. Chem.'' '''83''' (7).</ref> zazpigarren elementua), [[Kalifornio|kalifornioa]] (Cf) kaltzioarekin (Ca)<ref>{{Erreferentzia|izena=Yu. Ts.|abizena=Oganessian|izenburua=Synthesis of the isotopes of elements 118 and 116 in the Cf 249 and Cm 245 + Ca 48 fusion reactions|orrialdeak=044602|hizkuntza=en|abizena2=Utyonkov|abizena3=Lobanov|abizena4=Abdullin|abizena5=Polyakov|abizena6=Sagaidak|abizena7=Shirokovsky|abizena8=Tsyganov|abizena9=Voinov|izena2=V. K.|izena3=Yu. V.|izena4=F. Sh.|izena5=A. N.|izena6=R. N.|izena7=I. V.|izena8=Yu. S.|izena9=A. A.|data=2006-10-09|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevC.74.044602|aldizkaria=Physical Review C|alea=4|zenbakia=74|issn=0556-2813|doi=10.1103/PhysRevC.74.044602|sartze-data=2020-11-30}}</ref> bonbardatuz. == Propietate fisiko eta atomikoak == {| class="wikitable" |+ !Propietatea ! colspan="6" |Gas noblea ! |- |Atomo-zenbakia |2 |10 |18 |36 |54 |86 |118 |- |Elementua |Helioa |Neona |Argona |Kriptona |Xenona |Radona |Oganesona |- |Dentsitatea (kg/m<sup>3</sup>) |0,1785 |0,9002 |1,7818 |3,708 |5,851 |9,970 |13,65 |- |Atomo-erradioa (nm) |0,050 |0,070 |0,094 |0,109 |0,130 |0,152 | |- |Irakite-tenperatura (ºC) | -268,83 | -245,92 | -185,81 | -151,70 | -106,60 | -62 |380 |- |Fusio-tenperatura (ºC) | -270 | -248,52 | -189,6 | -157 | -111,5 | -71 | |} Gas nobleek indar intramolekular oso ahulak dituzte, hau da, molekula barreneko indarrak ahulak dira. Beraz, fusio- eta irakite-tenperatura oso baxuak dauzkate. Denak gas monoatomikoak dira [[baldintza estandar]]<nowiki/>retan, baita normalean egoera solidoan aurkitzen diren eta masa atomiko handiak dituzten elementuetan ere. Helioak berezi egiten duten zenbait propietate ditu: fusio- eta irakite-tenperaturak ezagutzen diren baxuenak dira; [[Superjariakortasun|superjariakortasuna]] erakusten duen elementu bakarra da; ezin da solidotu hoztuz baldintza estandarretan, 25 atmosferako presioa (2500 kPa; 370 psi) eta 0,95 K-ko (−272,20 °C; −457.960 °F)<ref>«Solid Helium». University of Alberta. Archivado desde el original el 31 de mayo de 2008. </ref> tenperaturak aplikatu behar zaizkio solidotzeko. Xenonera arteko 18. taldeko elementuek zenbait [[isotopo]] egonkor dituzte. Radonak ez du isotopo egonkorrik, iraunkorrenak 3,8 eguneko [[Semidesintegrazio-periodo|erdibizitza]] du. Desintegratzen denean helioa eta polonioa<ref name=":1" /> sortzen dira. [[Fitxategi:Ionizazio Energia.png|thumb|348x348px|Ionizazio-energia zenbaki atomikoarekiko irudikatuta]] Atomoen [[Erradio atomiko|erradio]]<nowiki/>a handituz doa elektroi-kopuruarekin batera. Atomoa zenbat eta handiagoa izan, [[balentzia-elektroi]]<nowiki/>ak nukleotik urrunago egoten dira eta [[Ionizazio-potentzial|ionizazio-potentziala]] jaitsi egiten da. Periodo bakoitzeko ionizazio-potentzial altuena gas nobleek dute, beraien elektroi-konfigurazio egonkorra dela eta. Horrek erreaktibitate kimiko murritza edukitzea eragiten du<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=Greenwood, N. N. (Norman Neill),|izenburua=Chemistry of the elements|url=https://www.worldcat.org/oclc/48138330|edizioa=2nd ed|isbn=0-585-37339-6|pmc=48138330|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Halere, 18. taldeko elementu pisutsuenak bestelako elementuen parekoak dira lehenengo horien ionizazio-potentzial baxuak direla medio. Neil Bartlett kimikariak gas noble baten konposatua sortu nahian zebilenean, xenonaren ionizazio-potentziala eta [[O2|O<sub>2</sub>]]-rena oso antzekoak zirela ohartu zen<ref name=":2" />. Bitxikeria horretaz jakitun izanik, xenona oxidatzen saiatu zen platino hexafluoruroa erabiliz. Gas nobleek elektroiak gal baditzakete ere, ez dute elektroirik onartzen, [[anioi]] egonkorrik eratzeko aukerarik ez baitaukate. Horrek esan nahi du [[afinitate elektroniko|elektroi-afinitate]] negatiboa dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Josef|abizena=Kalcher|izenburua=Gas Phase Stabilities of Small Anions: Theory and Experiment in Cooperation|orrialdeak=2291–2318|hizkuntza=en|abizena2=Sax|izena2=Alexander F.|data=1994-12|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/cr00032a004|aldizkaria=Chemical Reviews|alea=8|zenbakia=94|issn=0009-2665|doi=10.1021/cr00032a004|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Propietate fisiko makroskopikoak atomoen arteko [[Van der Waalsen indar|Van der Waals elkarrekintza]] ahuletan oinarrituta daude. Erakarpen-indarrak atomoaren tamainarekin batera igotzen dira polarizagarritasunaren igoeraren eta ionizazio-potentzialaren jaitsieraren ondorioz. Horrek talde-joera sistematikoa dakar. Hala nola, taula periodikoko taldean behera joan ahala, erradio-atomikoa eta atomoen arteko indarrak igotzen doaz. Modu berean, fusio- eta irakite-tenperatura lurruntze-[[entalpia]] eta disolbagarritasunarekin batera aldatzen dira. Dentsitatearen handipena, berriz, masa atomikoaren jaitsierarekin lotuta dago<ref name=":3" />. Gas nobleek [[gas ideal]]<nowiki/>en portaera dute presio- eta tenperatura-baldintza normaletan egonik, baina baldintza ez-normalek gas idealen legea ikertzeko aukera ematen dute, elkarrekintzak eta molekula arteko indarrak aztertzeko egokiak baitira. Lennard-Jones potentziala askotan erabiltzen da indar molekulen barruko indarrak modelatzeko. 1924. urtean John Lennard-Jones-ek [[mekanika kuantiko]]<nowiki/>aren lehenengo printzipioan<ref>{{Erreferentzia|izena=Nevill Francis|abizena=Mott|izenburua=John Edward Lennard-Jones, 1894-1954|orrialdeak=174–184|data=1955-11-01|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1955.0013|aldizkaria=Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society|zenbakia=1|doi=10.1098/rsbm.1955.0013|sartze-data=2020-11-30}}</ref> oinarrituta, indar molekularrak azaltzeko beharrezkoak diren tresnak sortu zituen argonaren datu esperimentaletatik abiatuta. Indar horien analisi teorikoa bideragarri bilakatu zen gas nobleak monoatomikoak direlako. == Propietate kimikoak == {| class="wikitable" |+ !Z !Elementua !Konfigurazio elektroniko osoa !Konfigurazio elektroniko laburtua |- |2 |Helioa |1s<sup>2</sup> |1s<sup>2</sup> |- |10 |Neona |1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup> |[He]2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup> |- |18 |Argona |1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup> |[Ne]3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup> |- |36 |Kriptona |1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup> |[Ar]4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup> |- |54 |Xenona |1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup>5s<sup>2</sup>4d<sup>10</sup>5p<sup>6</sup> |[Kr]5s<sup>2</sup>4d<sup>10</sup>5p<sup>6</sup> |- |86 |Radona |1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup>5s<sup>2</sup>4d<sup>10</sup>5p<sup>6</sup>6s<sup>2</sup>4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6p<sup>6</sup> |[Xe]6s<sup>2</sup>4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6p<sup>6</sup> |- |118 |Oganesona |1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup>5s<sup>2</sup>4d<sup>10</sup>5p<sup>6</sup>6s<sup>2</sup>4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6p<sup>6</sup>7s<sup>2</sup>5f<sup>14</sup>6d<sup>10</sup>7p<sup>6</sup> |[Ra]7s<sup>2</sup>5f<sup>14</sup>6d<sup>10</sup>7p<sup>6</sup> |} Gas nobleek 18. taldea osatzen dute. Molekula horien elektroi-geruza guztiak beteta daudenez, 0 [[balentzia]]<nowiki/>koak zirela uste zen. Hori dela eta, 0. taldea izena jarri zitzaien. Gerora, [[Lotura kimiko|lotura kimikoak]] era ditzaketela ikusi zenean, taldearen izena aldatu zen. Lehenengo sei periodoetako gas nobleak oso egonkorrak dira azken elektroi-geruza beteta dutelako. Seigarren periodotik aurrera dauden 18. taldeko elementuetan, aldiz, ez da egonkortasun bera antzeman efektu errelatibistak direla eta. Oganesona, esaterako, ez da hain egonkorra<ref>Clinton S. Nash. «Atomic and Molecular Properties of Elements 112, 114, and 118». ''J. Phys. Chem. A, vol. 109, 15, pp. 3493-3500'' (en inglés).</ref>, eta flerovioak gas noble izaera handiagoa du<ref>Conferencia de Heinz W. Gäggeler. «Gas Phase Chemistry of Superheavy Elements» (en inglés). Archivado desde el original el 20 de febrero de 2012. Consultado el 7 de enero de 2010.</ref>, nahiz eta 14. taldean egon. Kolorgeak, usaingabeak, zaporegabeak eta ez-sukoiak dira baldintza estandarretan. Taldeko elementuen artean ezezagunena azkena da: oganesona. Hortaz, elementu horren ezaugarri kimikoei buruzko informazio gutxi dago oraindik. Azken elektroi-geruza balentzia-elektroiez beteta dute. Balentzia-elektroiak dira elementuaren nukleotik urrunen dagoen geruzan kokaturiko elektroiak, eta lotura kimikoak eratzeaz arduratzen dira. Geruza hori osorik edukitzeak atomoa egonkortzen du<ref name=":1" />, eta ondorioz, gas nobleek ez dute loturak eratzeko beharrik egonkortasuna lortzeko<ref>{{Erreferentzia|abizena=Ojima, Minoru.|izenburua=Noble gas geochemistry|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/56320112|edizioa=2nd ed|isbn=0-511-04160-8|pmc=56320112|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Gainera, ez dute elektroiak irabazteko edo galtzeko joerarik. Hala ere, zenbat eta pisutsuagoak izan, nukleoaren eta elektroien arteko indar elektromagnetikoa ahulagoa da eta ez da hain zaila balentzia-elektroi bat kentzea, hala nola, radonaren kasuan. Azken geruzaren berezitasuna dela eta, bestelako elementuen [[Konfigurazio elektroniko|elektroi-konfigurazioa]] idazteko oso erabiliak dira. Aztergai den elementuaren aurretik dagoen lehen gas noblearen [[Ikur kimiko|ikur kimikoa]] kortxete artean jartzen da eta ondotik azken geruza osatzen duten orbital atomikoak; horrek adierazten du gas noblearen konfigurazio osoa. Adibidez, [[Zilar|zilarraren]] konfigurazioa 1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup>5s<sup>1</sup>4d<sup>10</sup> da, baina [Kr]5s<sup>1</sup>4d<sup>10</sup> idazten da laburtzeko<ref>CliffsNotes 2007, p. 15.</ref>. [[Fitxategi:Xenon-tetrafluoride-3D-vdW.png|thumb|189x189px|Xenon tetrafluoruroaren eredu tridimentsionala]] === Konposatuak === Erreaktibitatea arras baxua izan arren, gas nobleen konposatuak eratzea lortu da. Helioarekin eta neonarekin ez da konposatu neutrorik lortu eta xenonaren, kriptonaren eta argonaren erreaktibitatea baxua<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Wojciech|abizena=Grochala|izenburua=Atypical compounds of gases, which have been called ‘noble’|orrialdeak=1632–1655|hizkuntza=en|data=2007-08-24|url=https://pubs.rsc.org/en/content/articlelanding/2007/cs/b702109g|aldizkaria=Chemical Society Reviews|alea=10|zenbakia=36|issn=1460-4744|doi=10.1039/B702109G|sartze-data=2020-11-30}}</ref> dela ikusi da. Ondorioz, gas nobleen erreaktibitatea ordena honetan aldatzen da: Ne < He < Ar < Kr < Xe < Rn. 1933an Linus Pauling-ek esan zuen gas noble pisutsuenek konposatuak era ditzaketela fluorrarekin eta oxigenoarekin. Horri kripton hexafluoruroa (KrF<sub>6</sub>), xenon hexafluoruroa (XeF<sub>6</sub>) eta xenon oktafluoruroaren (XeF8) existentzia egiaztatu zuela gehitu behar zaio, nahiz eta azken konposatua espekulazioa den. XeF<sub>8</sub> konposatu ez-egonkor eran aurki daitekeela postulatu zuen, azido xenikoaren (H<sub>2</sub>XeO<sub>4</sub>) [[Gatz (kimika)|gatz]]<nowiki/>en antzera<ref>{{Erreferentzia|izena=Linus|abizena=Pauling|izenburua=The Formulas of Antimonic Acid and the Antimonates|orrialdeak=1895–1900|data=1933-05-01|url=https://doi.org/10.1021/ja01332a016|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=5|zenbakia=55|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja01332a016|sartze-data=2020-11-30}}</ref><ref>Holloway 1968</ref>. Xenonaren konposatuak ugarienak dira, beste gas nobleekin ez baita horrenbeste molekula eratzea lortu<ref>Moody G. J. «A Decade of Xenon Chemistry». ''Journal of Chemical Education, vol. 51, 10, pp. 628-630'' (en inglés).</ref>. Xe atomoak +2, +4, +6 eta +8 [[oxidazio-egoera]]<nowiki/>k har ditzakeela erakusten dute eratu diren molekulek. Beti ere atomo oso elektronegatibo bati lotzen zaio, hala nola, oxigenoari edo fluorrari. Molekula horien [[Erredukzio|erreduzitzeko]] joera dela eta, sintesi kimikoetan [[oxidatzaile]] eran erabiltzen dira<ref>Zupan, Marko; Iskra, Jernej; Stavber, Stojan. «Fluorination with XeF2. 44. Effect of Geometry and Heteroatom on the Regioselectivity of Fluorine Introduction into an Aromatic Ring». ''J. Org. Chem'', vol. 63, 3, pp. 878-880.</ref>. 2007. urterako askoz ere molekula gehiago identifikatu ziren, horietako asko karbonoari, nitrogenoari, [[kloro]]<nowiki/>ari, [[urre]]<nowiki/>ari edo [[Merkurio (elementua)|merkurio]]<nowiki/>ari lotuta. Tenperatura baxuetan eta gas noblezko ingurune batean, [[boro]]<nowiki/>ari, [[hidrogeno]]<nowiki/>ari, [[bromo]]<nowiki/>ari, [[iodo]]<nowiki/>ari, [[berilio]]<nowiki/>ari, [[sufre]]<nowiki/>ari, [[titanio]]<nowiki/>ari, kobreari eta zilarrari ere lotzen ahal zaiela ikusi da<ref name=":4" />. Teorian radona xenona baino erreaktiboagoa da. Hortaz, lotura kimikoak errazago eratuko dituela pentsa daiteke, baina ez da hala. Radonaren isotopoak oso erradioaktiboak dira eta bizitza-erdi laburra dute. Oxigenoari eta fluorrari lotutako konposatu gutxi batzuk sintetizatzea lortu da<ref>Avrorin, V. V.; Krasikova, R. N.; Nefedov, V. D.; Toropova, M. A. «The Chemistry of Radon». ''Russian Chemical Review'', vol. 51, 1, pp. 12-20.</ref>. Kriptonaren kasuan, xenonak baino erreaktibitate baxuagoa erakutsi arren, +2 oxidazio-egoera duten hainbat konposatu era ditzakeela frogatu da<ref name=":4" />. Guztietan esanguratsuena kripton difluoruroa da. -60ºC-an eta -90ºC-an nitrogenoarekin eta oxigenoarekin<ref>Moody, G. J. «10.1016/S0010-8545(02)00202-3» (en inglés).</ref>, hurrenez hurren, lotura bakarra eratzea lortu da laborategietan. Era berean, tenperatura baxuetan<ref name=":4" /> lan eginez, hidrogenoari, kloroari, karbonoari, urreari, kobreari eta zilarrari ere lotu zaie. Aurreko baldintzak aplikatuz, 2000. urtean argonarekin lehenengo konposatuak eratzea lortu zen, argon fluorohidrogenoa (HArF) horietako bat<ref name=":4" />. Helioaren eta neonaren kasuan ez da molekula neutro eta egonkorrik eratzea lortu<ref name=":4" />. Gas nobleak, He-a barne, gai dira ioi molekularrak eratzeko gas-fasean. Guztietan errazena hidrohelioa (HeH<sup>+</sup>) da, 1925ean<ref>Hogness, T. R.; Lunn, E. G.. «The Ionization of Hydrogen by Electron Impact as Interpreted by Positive Ray Analysis». ''Physical Review'', vol. 26, pp. 44-55.</ref> aurkitu zena. Unibertsoan ugarienak diren bi elementuez osatuta dagoenez, uste da izar arteko ingurunean era naturalean aurki daitekeela<ref>Fernandez, J.; Martin, F.. «Photoionization of the HeH<sup>2+</sup> molecular ion». ''J. Phys. B: At. Mol. Opt. Phys'', vol. 40, pp. 2471-2480.</ref>. [[Ioi]]<nowiki/>ak osatzeaz gain, hainbat eszimero neutro ezagutzen dira, hots, kitzikatutako dimeroak. ArF eta KrF molekulen antzera, bertze anitz ere egonkorrak dira egoera kitzikatuetan bakarrik. Hori dela eta, [[laser]]<nowiki/>retan erabiltzen dira. Gas nobleek parte hartzen duten lotura kobalentedun konposatuez gain, kobalenteak ez diren konposatuak ere eratzen dituzte. Klatratoak adibidez, 1949. urtean<ref>Powell, H. M. y M. Guter. «An Inert Gas Compound». ''Nature'', vol. 164, pp. 240-241.</ref> deskribatu ziren eta hainbat substantzia organiko eta ez-organikoren egitura kristalinoetako hutsuneetan harrapatuta geratzen diren gas noblearen atomoak dira. Horiek eratzeko oinarrizko baldintza da gas noblearen atomoak egoki ahokatzeko tamaina izatea. Argonak, kriptonak eta xenonak, adibidez, hidrokinonarekin eratzen dituzte klaratoak. Helioak eta neonak ez, ordea, txikiegiak baitira eta ez baitute polarizakortasun nahikorik atxikita gelditzeko<ref>Greenwood 1997, p. 893.</ref>. Gas nobleen konposatuak, xenon difluorura esaterako, hiperbalenteak dira [[zortzikotearen araua]] betetzen ez dutelako. Lotura mota hori, hiru erdigune eta lau elektroien eredua erabiliz azal daiteke<ref>Greenwood 1997, p. 897.</ref><ref>Weinhold 2005, pp. 275-306.</ref>. Eredu hori 1951. urtean proposatu zen lehen aldiz eta hiru atomoren lotura kolineala dela postulatu da. XeF<sub>2</sub> molekularen loturak, adibidez, ''p'' orbital atomikoekin eratorritako hiru orbital molekularren bidez deskribatzen dira. Betetako orbital altuena bi atomoetan kokatzen da eta karga lokalizatu bat izatea ahalbidetzen du fluorraren elektronegatibotasun altuaren eraginez<ref>Pimentel, G. C. «The Bonding of Trihalide and Bifluoride Ions by the Molecular Orbital Method». ''The Journal of Chemical Physics'', vol. 19, 4, pp. 446-448.</ref>. Gas noble astunenen (kriptona eta xenona) kimika zehaztuta dago. Arinenak (helioa eta argona) ordea, oraindik ere ikertzen ari dira eta neonaren kasuan oraindik ez da konposaturik identifikatu. == Ugaritasuna eta ekoizpena == Gas nobleen ugaritasuna unibertsoan murriztu egiten da haien atomo-zenbakia handitu ahala. Helioa unibertsoan hidrogenoaren ondorengo elementurik ugariena da, % 24 inguruko masa proportzioarekin. Unibertsoko helio gehiena [[Izarren nukleosintesi|nukleo-sintesi]] primordialean sortu zen, baina hori etengabe handitzen ari da izarren nukleo-sintesiaren ondorioz, hau da, izarretan jatorria duen eta grabitate-kolapso bidezko supernoba baten aurrekoa den erreakzio nuklearren bidez gertatutako prozesua<ref>Weiss, Achim. «Elements of the past: Big Bang Nucleosynthesis and observation». Max Planck Institute for Gravitational Physics. Archivado desde el original el 8 de febrero de 2007. Consultado el 23 de junio de 2008.</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alain|abizena=Coc|izenburua=Updated Big Bang Nucleosynthesis Compared with Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations and the Abundance of Light Elements|orrialdeak=544–552|hizkuntza=en|abizena2=Vangioni‐Flam|abizena3=Descouvemont|abizena4=Adahchour|abizena5=Angulo|izena2=Elisabeth|izena3=Pierre|izena4=Abderrahim|izena5=Carmen|data=2004-01-10|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1086/380121|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=600|issn=0004-637X|doi=10.1086/380121|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Lurrean duten ugaritasunak hainbat joera erakusten ditu; adibidez, helioa atmosferako hirugarren gas noble ugariena da. Arrazoia da atmosferan helio primordialik ez dagoela, atomo horren masa txikia dela eta lurraren grabitate-eremuak ezin baitu atxiki<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Morrison|izenburua=RADIOGENIC ORIGIN OF THE HELIUM ISOTOPES IN ROCK|orrialdeak=71–92|hizkuntza=en|abizena2=Pine|izena2=J.|data=1955-09|url=http://doi.wiley.com/10.1111/j.1749-6632.1955.tb35366.x|aldizkaria=Annals of the New York Academy of Sciences|alea=3 Radiogenic Or|zenbakia=62|issn=0077-8923|doi=10.1111/j.1749-6632.1955.tb35366.x|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Lurreko helioa [[Uranio|uranioa]] eta [[Torio|torioa]] bezalako elementu astunen alfa desintegraziotik dator, eta gas naturaleko aztarnategietan metatzeko joera du<ref name=":5" />. Bestalde, argonaren ugaritasuna hazi egiten da potasio-40aren [[Alfa desintegrazio|alfa desintegrazioa]]<nowiki/>ren ondorioz, zeina lurrazalean ere aurkitzen den, lurreko argon isotopo ugariena sortzeko, argon-40. Prozesu hori potasio-argon<ref>Scherer, Alexandra (16 de enero de 2007). «<sup>40</sup>Ar/<sup>39</sup>Ar dating and errors». Technische Universität Bergakademie Freiberg. Archivado desde el original el 14 de octubre de 2007. Consultado el 26 de junio de 2008.</ref> bidezko datazio-metodoaren oinarria da. Xenonak ugaritasun erlatiboki baxua du atmosferan; "Desagertutako xenonaren arazoa" esaten zaio prozesu horri; teoria bat da falta den xenona lurrazaleko mineraletan harrapatuta egon daitekeela<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Sanloup|izenburua=Retention of Xenon in Quartz and Earth's Missing Xenon|orrialdeak=1174–1177|hizkuntza=en|data=2005-11-18|url=https://www.sciencemag.org/lookup/doi/10.1126/science.1119070|aldizkaria=Science|alea=5751|zenbakia=310|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1119070|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Radona [[litosfera]]<nowiki/>n sortzen da erradioaren alfa desintegrazioaren ondorioz. Eraikinetan iragaz daiteke zimenduetan zehar, eta gaizki aireztatutako eremuetan metatu. Haren erradioaktibitate handiaren ondorioz, radonak osasunerako arrisku nabarmena dakar, soilik Estatu Batuetan, urtero biriketako minbiziak eragindako 21.000 heriotzarekin lotuta dago<ref>«A Citizen's Guide to Radon». U.S. Environmental Protection Agency. 26 de noviembre de 2007. Consultado el 26 de junio de 2008.</ref>. {| class="wikitable" |+ !Ugaritasuna !Helioa !Neona !Argona !Kriptona !Xenona !Radona |- |Eguzki-sistema (silizio atomo bakoitzeko) |2,343 |2,148 |0,1025 |5,515 x10<sup>-5</sup> |5,391 x10<sup>-6</sup> | |- |Lurreko atmosfera (bolumen-proportzioa ppm-tan) |5,20 |18,20 |9.340,00 |1,10 |0,09 |(0,0618) x10<sup>-1964</sup> |- |Arroka igneoak (masa-proportzioa ppm-tan) |3 x10<sup>-3</sup> |7 x10<sup>-5</sup> |4 x10<sup>-2</sup> | | |1,7 x10<sup>-10</sup> |} Neona, argona, kriptona eta xenona airetik lortzen dira, gasen likuefakzio-metodoak erabiliz, elementuak likido-egoerara eraldatzeko, eta destilazio zatikatua erabiliz, nahasketak euren osagaietan bereizteko. Helioa, eskuarki, gas naturaletik bereiziz sortzen da, eta radona, radio-konposatuen desintegrazio erradioaktibotik isolatzen da<ref name=":1" />. Gas nobleen prezioa euren ugaritasun naturalak eragiten du argona merkeena eta xenona garestiena izanik. Eskuineko taulak erakusten du 2004ko gas bakoitzaren laborategiko prezioak dolar amerikarretan. {| class="wikitable" |+ !Gasa !Prezioa 2004an (USD/m<sup>3</sup>) |- |Helioa (industria mailan) |4,20-4,90 |- |Helioa (laborategi mailan) |22,30-44,90 |- |Argona |2,70-8,50 |- |Neona |60-120 |- |Kriptona |400-500 |- |Xenona |4000-5000 |} == Erabilerak == [[Fitxategi:Modern 3T MRI.JPG|thumb|254x254px|Gaur egun helio likidoa iman supereroaleak hozteko erabiltzen da erresonantzia magnetikoko eskanerretan]] Gas nobleek irakite- eta fusio-tenperatura oso baxuak dituzte, eta ondorioz, hozgarri kriogeniko gisa erabiltzen dira, bereziki helio likidoa<ref>"Neón". Encarta. (2008).</ref>. 4,2 K-ean irakiten du eta [[Erresonantzia magnetiko bidezko irudigintza|erresonantzia magnetiko]] eta [[erresonantzia magnetiko nuklear]]<nowiki/>reko iman supereroaleetarako erabiltzen da adibidez<ref>Zhang, C. J.; Zhou, X. T.; Yang, L. «Demountable coaxial gas-cooled current leads for MRI superconducting magnets». ''Magnetics, IEEE Transactions'', vol. 28, 1, pp. 957-959.</ref>. Neon likidoa helio likidoa bezain tenperatura baxuetara iristen ez den arren, kriogenian ere baditu aplikazioak, helio likidoa baino 40 aldiz gehiago eta hidrogeno likidoa baino hiru aldiz gehiago hozteko ahalmena baitu<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Häussinger|izenburua=Noble Gases|argitaletxea=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA|orrialdeak=a17_485|hizkuntza=en|abizena2=Glatthaar|abizena3=Rhode|abizena4=Kick|abizena5=Benkmann|abizena6=Weber|abizena7=Wunschel|abizena8=Stenke|abizena9=Leicht|izena2=Reinhard|izena3=Wilhelm|izena4=Helmut|izena5=Christian|izena6=Josef|izena7=Hans-Jörg|izena8=Viktor|izena9=Edith|data=2001-03-15|url=http://doi.wiley.com/10.1002/14356007.a17_485|aldizkaria=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|editore-abizena=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA|isbn=978-3-527-30673-2|doi=10.1002/14356007.a17_485|sartze-data=2020-11-30}}</ref>. Helioa arnas daitezkeen gasen osagai gisa erabiltzen da nitrogenoa ordezkatzeko, fluidoetan duen disolbagarritasun urriari esker, bereziki [[lipido]]<nowiki/>etan. Gasak odolak eta gorputzeko ehunek xurgatzen dituzte presioa dagoenean, urpekaritzan, adibidez, eta horrek "sakontasun gaitza" deritzon efektu anestesikoa eragiten du. Disolbagarritasun txikia duenez, helio gutxi sartzen da zelula-mintzetan, eta arnas daitekeen gasaren zati bat ordezkatzeko helioa erabiltzen denean, trimixean edo helioxean kasu, gasaren efektu narkotikoa sakonera handietan murriztea lortzen da. Helioaren disolbagarritasun txikiak abantaila gehiago eskaintzen dizkio deskonpresioagatiko gaixotasun deritzon nahasmenduari. Gorputzean disolbatutako gas kantitatea zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta gas-burbuila gutxiago sortzen dira presioa igotzen denean. Beste gas noble bat, argona, urpekaritzan, jantzi lehorraren inflazio-gas mudura erabiltzen da da. 1937ko Hindenburgeko hondamendiaz geroztik,<ref name=":7">"Disaster Ascribed to Gas by Experts", ''The New York Times'' (07-05-1937), p. 1.</ref> helioak hidrogenoa ordezkatu du eroangarri eta globoetan eusteko gas gisa,<ref name=":7" /> haren arintasun eta erreakzionatzeko ezintasunari esker, flotagarritasuna % 8,6 murriztu arren. Aplikazio askotan, gas nobleak atmosfera geldoa eratzeko erabiltzen dira. Argona airearekiko sentikorrak diren eta aldi berean nitrogenoarekiko sentikorrak diren konposatuen sintesian erabiltzen da. Argon solidoa konposatu oso ezegonkorrak aztertzeko ere erabiltzen da, bitarteko erreaktibo gisa, matrize bizigabe batean harrapatuz tenperatura oso baxuetan<ref>Dunkin, I. R. «The matrix isolation technique and its application to organic chemistry». ''Chem. Soc. Rev.'', vol. 9, pp. 1-23.</ref>. Helioa bitarteko eramaile bezala erabiltzen da gas-kromatografian, gas betegarri bezala termometroetan, eta erradiazioa neurtzeko tresnetan, Geiger kontagailuan eta burbuila-ganberan adibidez. Helioa zein argona, normalean, soldadura-arkuak eta atmosferaren inguruko oinarrizko metala babesteko erabiltzen dira [[soldadura]] eta ablazioan, baita beste prozesu metalurgiko batzuetan eta erdieroaleen industriarako [[silizio]]<nowiki/>aren ekoizpenean ere.<ref name=":6" /> Gas nobleak, normalean, argiztapenerako erabiltzen dira, euren erreaktibitate kimiko faltagatik. Argona, nitrogenoarekin nahastuta, bonbilla gorien<ref name=":6" /> gas betegarri bezala erabiltzen da. Kriptona errendimendu handiko bonbilletan erabiltzen da, zeinek kolore, tenperatura eta eraginkortasun handiagoa duten, filamentuaren lurruntze-abiadura argonak baino gehiago murrizten baitu. Lanpara halogenoek, bereziki, iodo edo bromo<ref name=":6" /> konposatu kantitate txikiekin nahastutako kriptona erabiltzen dute. Gas nobleek kolore bereizgarriak dituzte deskarga-lanparetan erabiltzen direnean; adibidez, neoizko faroetan kolore laranja-gorria sortzen dute. Xenona itsasargietan erabiltzen da, haren espektro ia jarraituagatik, zeinak egun argiaren antza duen. Film-proiektoreetan eta auto-argi bezala erabiltzen da.<ref name=":6" /> Gas nobleak eszimeroko laserretan erabiltzen dira, eszimero esaten zaien elektronikoki kitzikatutako bizitza laburreko molekuletan oinarritzen diren laserrak direnak. Laserretan erabiltzen diren eszimeroak Ar<sub>2</sub>, Kr<sub>2</sub> edo Xe<sub>2</sub> bezalako gas nobleen dimeroak izan daitezke, edo ohikoagoa dena, gas noble bat halogeno batekin konbinatuta: ArF, KrF, XeF edo XeCl. Laser horiek [[Ultramore|argi ultramore]]<nowiki/>a sortzen dute, haien uhin-luzera laburraren ondorioz (193 nm ArF-etik eta 248 nm KrF-rentzat), eta zehaztasun handiko irudiak ahalbidetzen dituzte. Eszimeroen laserrek erabilera industrial, mediko eta zientifiko asko dituzte. Mikrolitografian eta mikrofabrikazioan erabiltzen dira, zirkuitu integratuen manufakturarako eta laser-kirurgiarako funtsezkoak direnak, laser-angioplastia eta begi-kirurgia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Excimer laser technology|argitaletxea=Springer/Praxis|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/262680603|isbn=978-3-540-26667-9|pmc=262680603|sartze-data=2020-11-30}}</ref> barne. Batzuetan helioa erabiltzen da asma<ref name=":6" /> duten gaixoen arnasketa-erraztasuna hobetzeko. Xenona anestesiko bezala erabiltzen da lipidoetan duen disolbagarritasun handiagatik. Hori dela eta, nitrogeno oxidoa baino indartsuagoa da, eta gorputzak erraz ezabatzen duenez, azkarrago berrezartzea ahalbidetzen du<ref>Sanders, Robert D.; Ma, Daqing; Maze, Mervyn. «Xenon: elemental anaesthesia in clinical practice». ''British Medical Bulletin'', vol. 71, 1, pp. 115-135. Consultado el 2 de octubre de 2007.</ref>. Erresonantzia magnetiko nuklearraren bidez egindako irudien atzemateak xenona erabiltzen du beste gas batzuekin batera. Radona oso erradioaktiboa da. == Erreferentziak == <references /> === Bibliografia === * Bennett, Peter B.; Elliott, David H. (1998). The Physiology and Medicine of Diving. SPCK Publishing. <nowiki>ISBN 0702024104</nowiki>. * Bobrow Test Preparation Services (5 de diciembre de 2007). CliffsAP Chemistry. CliffsNotes. <nowiki>ISBN 047013500X</nowiki>. * Greenwood, N. N.; Earnshaw, A. (1997). Chemistry of the Elements (2da edición). Oxford: Butterworth-Heinemann. <nowiki>ISBN 0-7506-3365-4</nowiki>. * Harding, Charlie J.; Janes, Rob (2002). Elements of the P Block. Royal Society of Chemistry. <nowiki>ISBN 0854046909</nowiki>. * Holloway, John H. (1968). Noble-Gas Chemistry. Londres: Methuen Publishing. <nowiki>ISBN 0412211009</nowiki>. * Mendeléyev, D. (1902-1903). Osnovy Khimii (The Principles of Chemistry) (en ruso) (7ma edición). * Ozima, Minoru; Podosek, Frank A. (2002). Noble Gas Geochemistry. Cambridge University Press. <nowiki>ISBN 0521803667</nowiki>. * Weinhold, F.; Landis, C. (2005). Valency and bonding. Cambridge University Press. <nowiki>ISBN 0521831288</nowiki>. </textarea><div class="templatesUsed"><div class="mw-templatesUsedExplanation"><p>Orri honetan erabilitako txantiloiak: </p></div><ul> <li><a href="/wiki/Txantiloi:En" title="Txantiloi:En">Txantiloi:En</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:En&action=edit" title="Txantiloi:En">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia" title="Txantiloi:Erreferentzia">Txantiloi:Erreferentzia</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia/loturak" title="Txantiloi:Erreferentzia/loturak">Txantiloi:Erreferentzia/loturak</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia/loturak&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia/loturak">aldatu</a>) </li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Erreferentzia/oinarria" title="Txantiloi:Erreferentzia/oinarria">Txantiloi:Erreferentzia/oinarria</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Erreferentzia/oinarria&action=edit" title="Txantiloi:Erreferentzia/oinarria">jatorria ikusi</a>) (erdi-babestua)</li><li><a href="/wiki/Txantiloi:Hizkuntza_azalpena" title="Txantiloi:Hizkuntza azalpena">Txantiloi:Hizkuntza azalpena</a> (<a href="/w/index.php?title=Txantiloi:Hizkuntza_azalpena&action=edit" title="Txantiloi:Hizkuntza azalpena">aldatu</a>) </li></ul></div><p id="mw-returnto"><a href="/wiki/Lankide:Mago_Setas" title="Lankide:Mago Setas">Lankide:Mago Setas</a>(e)ra itzuli.</p> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.log.warn("Gadget \"ErrefAurrebista\" was not loaded. Please migrate it to use ResourceLoader. See \u003Chttps://eu.wikipedia.org/wiki/Berezi:Gadgetak\u003E.");});</script><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Mago_Setas">https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Mago_Setas</a>"(e)tik eskuratuta</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks catlinks-allhidden" data-mw="interface"></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Pribazitate politika</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Laguntza:Wikipediari_buruz">Wikipediari buruz</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Erantzukizunen_mugaketa_orokorra">Lege oharra</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Garatzaileak</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/eu.wikipedia.org">Estatistikak</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie adierazpena</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//eu.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Mago_Setas&action=edit&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mugikorreko bista</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6df7948d6c-s6pt6","wgBackendResponseTime":174,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.005","walltime":"0.006","ppvisitednodes":{"value":17,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":716,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":0,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":2,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":0,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 0.000 1 -total"]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-6df7948d6c-s6pt6","timestamp":"20241127143818","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> </body> </html>