CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="az" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Xəzərlər — Vikipediya</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )azwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","yanvar","fevral","mart","aprel","may","iyun","iyul","avqust","sentyabr","oktyabr","noyabr","dekabr"],"wgRequestId":"d7f9fb71-616a-4359-ab37-c24accd4389d","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Xəzərlər","wgTitle":"Xəzərlər","wgCurRevisionId":8006527,"wgRevisionId":8006527,"wgArticleId":99036,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Xəzərlər","Qədim türk tayfaları","Qafqaz Albaniyası","Azərbaycan tayfaları","Türk xalqları"],"wgPageViewLanguage":"az","wgPageContentLanguage":"az","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Xəzərlər","wgRelevantArticleId":99036,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"az","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"az"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":30000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q173282","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.21"}; RLSTATE={"ext.gadget.common-site":"ready","ext.gadget.darkModeFixes":"ready","ext.gadget.logo":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.referenceTooltips","ext.gadget.sidebarRelated","ext.gadget.metaBox","ext.gadget.adminsStats","ext.gadget.EditToolbar","ext.gadget.EditToolbar-menu-page_elements","ext.gadget.EditToolbar_infobox_person","ext.gadget.EditToolbar_discussion","ext.gadget.EditToolbar_references","ext.gadget.markadmins","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=az&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.gadget.common-site%2CdarkModeFixes%2Clogo&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.22"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Xəzərlər — Vikipediya"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//az.m.wikipedia.org/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redaktə" href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipediya (az)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//az.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://az.wikipedia.org/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipediya — Atom-lent" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="auth.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Xəzərlər rootpage-Xəzərlər skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Məzmuna keç</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sayt"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Əsas menyu" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Əsas menyu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Əsas menyu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Əsas menyu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">gizlə</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Naviqasiya </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifəni ziyarət edin [z]" accesskey="z"><span>Ana səhifə</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1" title="Layihə haqqında, nələr edəbilərsiniz, axtardıqlarınızı harda tapmaq olar"><span>Kənd meydanı</span></a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0cma_portal%C4%B1" title="Gündəlik xəbərlər ilə əlaqəli məlumatlar"><span>İcma portalı</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r" title="Vikidəki son dəyişikliklər siyahısı [r]" accesskey="r"><span>Son dəyişikliklər</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C9%99sad%C3%BCfi" title="Təsadüfi məqaləyə keç [x]" accesskey="x"><span>Təsadüfi məqalə</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:X%C3%BCsusiS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r"><span>Xüsusi səhifələr</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Layihələr" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Layihələr" > <div class="vector-menu-heading"> Layihələr </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Seçilmiş-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r"><span>Seçilmiş məqalələr</span></a></li><li id="n-Seçilmiş-siyahılar" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_siyah%C4%B1lar"><span>Seçilmiş siyahılar</span></a></li><li id="n-Yaxşı-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r"><span>Yaxşı məqalələr</span></a></li><li id="n-Məqalə-namizədləri" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99qal%C9%99_namiz%C9%99dl%C9%99ri"><span>Məqalə namizədləri</span></a></li><li id="n-Mövzulu-ay" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay"><span>Mövzulu ay</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Xüsusi" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Xüsusi" > <div class="vector-menu-heading"> Xüsusi </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Biziml%C9%99_%C9%99laq%C9%99"><span>Bizimlə əlaqə</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:M%C3%BCnd%C9%99ricat" title="Yardım almaq üçün."><span>Kömək</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Vikipediya" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-az.svg" style="width: 7.5em; height: 1.1875em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-az.svg" width="120" height="14" style="width: 7.5em; height: 0.875em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Axtar" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Axtar</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar" aria-label="Vikipediyada axtar" autocapitalize="sentences" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Axtar</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Şəxsi alətlər"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Görünüş"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Səhifənin şrift ölçüsünün, eninin və rənginin görünüşünü dəyişdirin" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Görünüş" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Görünüş</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=az.wikipedia.org&uselang=az" class=""><span>İanə et</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil" class=""><span>Hesab yarat</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o" class=""><span>Daxil ol</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Daha çox seçim" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Şəxsi alətlər" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Şəxsi alətlər</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="İstifadəçi menyusu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=az.wikipedia.org&uselang=az"><span>İanə et</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Hesab yarat</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Daxil ol</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Çıxış etmiş redaktorlar üçün səhifələr <a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:Giri%C5%9F" aria-label="Redaktə haqqında ətraflı məlumat əldə edin"><span>daha ətraflı</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C3%B6hf%C9%99l%C9%99rim" title="Bu IP ünvanından edilən redaktələrin siyahısı [y]" accesskey="y"><span>Töhfələr</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BCzakir%C9%99S%C9%99hif%C9%99m" title="Bu IP ünvanından edilmiş müzakirələr [n]" accesskey="n"><span>Müzakirə</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Ebağla\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"az\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Cdiv class=\"plainlinks\" style=\"border: 1px solid #ddd; margin: 0 0 3px;\"\u003E\n\u003Cdiv class=\"nomobile\" style=\"float:right\"\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_CEE_Spring_2025\" title=\"m:Wikimedia CEE Spring 2025\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Logo_original-t.png/171px-Logo_original-t.png\" decoding=\"async\" width=\"171\" height=\"95\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Logo_original-t.png/258px-Logo_original-t.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Logo_original-t.png/342px-Logo_original-t.png 2x\" data-file-width=\"1800\" data-file-height=\"1000\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C/div\u003E\n\u003Cdiv style=\"color: grey; max-width:1280px; margin: 12px auto; font-family: Tahoma, \u0026#39;DejaVu Sans Condensed\u0026#39;, sans-serif; text-align: center; font-size: 16pt; position: relative;\"\u003EMartın 21-dən mayın 31-dək Mərkəzi və Şərqi Avropa icmalarına qoşulun və \u003Ca href=\"/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay/VikiBahar_2025\" title=\"Vikipediya:Mövzulu ay/VikiBahar 2025\"\u003EVikiBahar 2025\u003C/a\u003E məqalə müsabiqəsində iştirak edin.\u003Cbr /\u003EMəqalələr yazın və hədiyyələr qazanın!\u003C/div\u003E\n\u003Cdiv style=\"clear: both;\"\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sayt"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Mündəricat" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Mündəricat</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">gizlə</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Giriş</div> </a> </li> <li id="toc-Tarixi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Tarixi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Tarixi</span> </div> </a> <ul id="toc-Tarixi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Xəzərlər_və_Azərbaycan_türkləri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Xəzərlər_və_Azərbaycan_türkləri"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Xəzərlər və Azərbaycan türkləri</span> </div> </a> <ul id="toc-Xəzərlər_və_Azərbaycan_türkləri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İstinadlar" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#İstinadlar"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>İstinadlar</span> </div> </a> <ul id="toc-İstinadlar-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ədəbiyyat" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ədəbiyyat"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Ədəbiyyat</span> </div> </a> <ul id="toc-Ədəbiyyat-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Mündəricat" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Mündəricat" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mündəricatı göstər/gizlət" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Mündəricatı göstər/gizlət</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Xəzərlər</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Başqa dildəki məqaləyə keçin. 86 dildə mövcuddur." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-86" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">86 dildə</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Chasare" title="Chasare – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Chasare" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Chasaren" title="Chasaren – İsveçrə almancası" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Chasaren" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="İsveçrə almancası" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%8A%BB%E1%8B%9B%E1%88%AD_%E1%88%98%E1%8A%95%E1%8C%8D%E1%88%A5%E1%89%B5" title="የኻዛር መንግሥት – amhar" lang="am" hreflang="am" data-title="የኻዛር መንግሥት" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amhar" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Gazaros" title="Gazaros – araqon" lang="an" hreflang="an" data-title="Gazaros" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="araqon" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1" title="خزر – ərəb" lang="ar" hreflang="ar" data-title="خزر" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="ərəb" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1" title="خزر – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="خزر" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/J%C3%A1zaros" title="Jázaros – asturiya" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Jázaros" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturiya" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB" title="Хазарал – avar" lang="av" hreflang="av" data-title="Хазарал" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="avar" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1%D9%84%D8%B1" title="خزرلر – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="خزرلر" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80" title="Хазарҙар – başqırd" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Хазарҙар" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="başqırd" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Хазары – belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Хазары" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="belarus" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Хазары – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Хазары" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8" title="Хазари – bolqar" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Хазари" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bolqar" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A0zars" title="Khàzars – katalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Khàzars" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="katalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%80%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B9" title="ГӀазарой – çeçen" lang="ce" hreflang="ce" data-title="ГӀазарой" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="çeçen" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%DB%95%D8%B2%DB%95%D8%B1%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86" title="خەزەرەکان – Mərkəzi kürdcə" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="خەزەرەکان" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Mərkəzi kürdcə" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%81%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BC" title="Хасарсем – çuvaş" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Хасарсем" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="çuvaş" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Khazariaid" title="Khazariaid – uels" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Khazariaid" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="uels" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Khazarere" title="Khazarere – danimarka" lang="da" hreflang="da" data-title="Khazarere" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danimarka" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="yaxşı məqalə"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Chasaren" title="Chasaren – alman" lang="de" hreflang="de" data-title="Chasaren" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="alman" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%AC%CE%B6%CE%B1%CF%81%CE%BF%CE%B9" title="Χάζαροι – yunan" lang="el" hreflang="el" data-title="Χάζαροι" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="yunan" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Khazars" title="Khazars – ingilis" lang="en" hreflang="en" data-title="Khazars" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ingilis" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/%C4%A4azaroj" title="Ĥazaroj – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Ĥazaroj" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/J%C3%A1zaros" title="Jázaros – ispan" lang="es" hreflang="es" data-title="Jázaros" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="ispan" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Kasaarid" title="Kasaarid – eston" lang="et" hreflang="et" data-title="Kasaarid" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="eston" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Khazariar" title="Khazariar – bask" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Khazariar" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="bask" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1%D9%87%D8%A7" title="خزرها – fars" lang="fa" hreflang="fa" data-title="خزرها" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="fars" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Kasaarit" title="Kasaarit – fin" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Kasaarit" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fin" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Khazars" title="Khazars – fransız" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Khazars" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="fransız" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/X%C3%A1zaro" title="Xázaro – qalisiya" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Xázaro" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="qalisiya" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%9E%D7%9C%D7%9B%D7%AA_%D7%94%D7%9B%D7%95%D7%96%D7%A8%D7%99%D7%9D" title="ממלכת הכוזרים – ivrit" lang="he" hreflang="he" data-title="ממלכת הכוזרים" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="ivrit" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%BC%E0%A4%9C%E0%A4%BC%E0%A4%B0_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%97" title="ख़ज़र लोग – hind" lang="hi" hreflang="hi" data-title="ख़ज़र लोग" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hind" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Hazari" title="Hazari – xorvat" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Hazari" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="xorvat" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Kaz%C3%A1rok" title="Kazárok – macar" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Kazárok" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="macar" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BD%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80" title="Խազարներ – erməni" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Խազարներ" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="erməni" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Orang_Khazar" title="Orang Khazar – indoneziya" lang="id" hreflang="id" data-title="Orang Khazar" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indoneziya" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Hazari" title="Hazari – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Hazari" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Kasarar" title="Kasarar – island" lang="is" hreflang="is" data-title="Kasarar" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="island" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Cazari" title="Cazari – italyan" lang="it" hreflang="it" data-title="Cazari" data-language-autonym="İtaliano" data-language-local-name="italyan" class="interlanguage-link-target"><span>İtaliano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%8F%E3%82%B6%E3%83%BC%E3%83%AB" title="ハザール – yapon" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ハザール" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="yapon" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%96%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98" title="ხაზარები – gürcü" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ხაზარები" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gürcü" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Хазарлар – qazax" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Хазарлар" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="qazax" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%96%E0%B2%BE%E0%B2%9C%E0%B2%BC%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B3%8D" title="ಖಾಜ಼ಾರ್ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಖಾಜ಼ಾರ್" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%95%98%EC%9E%90%EB%A5%B4" title="하자르 – koreya" lang="ko" hreflang="ko" data-title="하자르" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreya" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Emperatoriya_Xezer" title="Împeratoriya Xezer – kürd" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Împeratoriya Xezer" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kürd" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Хазарлар – qırğız" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Хазарлар" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="qırğız" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Chazari" title="Chazari – latın" lang="la" hreflang="la" data-title="Chazari" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latın" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80" title="Хазар – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="Хазар" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target"><span>Лакку</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%80" title="Хазарар – ləzgi" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Хазарар" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="ləzgi" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Hazares" title="Hazares – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Hazares" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Chazarai" title="Chazarai – litva" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Chazarai" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litva" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Haz%C4%81ri" title="Hazāri – latış" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Hazāri" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="latış" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Kazara_(vahoaka)" title="Kazara (vahoaka) – malaqas" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Kazara (vahoaka)" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malaqas" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Bangso_Khazar" title="Bangso Khazar – minanqkaban" lang="min" hreflang="min" data-title="Bangso Khazar" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="minanqkaban" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8" title="Хазари – makedon" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Хазари" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="makedon" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Khazar" title="Khazar – malay" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Khazar" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malay" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1%D9%88%D9%86" title="خزرون – mazandaran" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="خزرون" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazandaran" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Chazaren" title="Chazaren – holland" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Chazaren" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="holland" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Khazarar" title="Khazarar – nünorsk norveç" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Khazarar" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="nünorsk norveç" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Khazarer" title="Khazarer – bokmal norveç" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Khazarer" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="bokmal norveç" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Cazars" title="Cazars – oksitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Cazars" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%B0" title="ਖ਼ਜ਼ਰ – pəncab" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਖ਼ਜ਼ਰ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pəncab" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Chazarowie" title="Chazarowie – polyak" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Chazarowie" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polyak" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1_%D8%B3%D9%84%D8%B7%D9%86%D8%AA" title="خزر سلطنت – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="خزر سلطنت" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Cazares" title="Cazares – portuqal" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Cazares" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portuqal" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Khazari" title="Khazari – rumın" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Khazari" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumın" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Хазары – rus" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Хазары" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rus" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Хазардар – saxa" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Хазардар" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="saxa" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Hazari" title="Hazari – serb-xorvat" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Hazari" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serb-xorvat" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Khazars" title="Khazars – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Khazars" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Chazari" title="Chazari – slovak" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Chazari" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovak" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Hazari" title="Hazari – sloven" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Hazari" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="sloven" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8" title="Хазари – serb" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Хазари" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serb" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Khazarer" title="Khazarer – isveç" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Khazarer" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="isveç" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Wakhazari" title="Wakhazari – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Wakhazari" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Hazarlar" title="Hazarlar – türk" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Hazarlar" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="türk" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/X%C3%A4z%C3%A4rl%C3%A4r" title="Xäzärlär – tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Xäzärlär" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatar" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B8" title="Хозари – ukrayna" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Хозари" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrayna" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B2%D8%B1" title="خزر – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="خزر" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Xazarlar" title="Xazarlar – özbək" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Xazarlar" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="özbək" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Khazar" title="Khazar – vyetnam" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Khazar" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vyetnam" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%AF%E8%90%A8%E4%BA%BA" title="可萨人 – vu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="可萨人" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="vu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%96%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%98" title="ხაზარეფი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ხაზარეფი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9B%D7%95%D7%96%D7%A8%D7%99%D7%9D" title="כוזרים – idiş" lang="yi" hreflang="yi" data-title="כוזרים" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="idiş" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%AF%E8%90%A8%E4%BA%BA" title="可萨人 – çin" lang="zh" hreflang="zh" data-title="可萨人" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="çin" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%8F%AF%E8%96%A9%E6%B1%97%E5%9C%8B" title="可薩汗國 – kanton" lang="yue" hreflang="yue" data-title="可薩汗國" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kanton" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q173282#sitelinks-wikipedia" title="Dillərarası keçidləri redaktə et" class="wbc-editpage">Keçidləri redaktə et</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Ad fəzaları"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Məqalənin məzmununu göstər [c]" accesskey="c"><span>Məqalə</span></a></li><li id="ca-talk" class="new vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=M%C3%BCzakir%C9%99:X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit&redlink=1" rel="discussion" class="new" title="Səhifə barədə müzakirə (səhifə mövcud deyil) [t]" accesskey="t"><span>Müzakirə</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Dil variantını dəyişdirin" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">azərbaycanca</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Görünüş"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r"><span>Oxu</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v"><span>Redaktə</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit" title="Səhifənin vikimətnini redaktə et [e]" accesskey="e"><span>Vikimətni redaktə et</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=history" title="Bu səhifənin keçmiş nüsxələri. [h]" accesskey="h"><span>Tarixçəyə bax</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Səhifə alətləri"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Alətlər" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Alətlər</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Alətlər</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">gizlə</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Daha çox seçim" > <div class="vector-menu-heading"> Fəaliyyətlər </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r"><span>Oxu</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v"><span>Redaktə</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit" title="Səhifənin vikimətnini redaktə et [e]" accesskey="e"><span>Vikimətni redaktə et</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=history"><span>Tarixçəyə bax</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ümumi </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:S%C9%99hif%C9%99y%C9%99Ke%C3%A7idl%C9%99r/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Vikidə bu məqaləyə bağlantılar [j]" accesskey="j"><span>Səhifəyə keçidlər</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:%C6%8Flaq%C9%99liD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" rel="nofollow" title="Bu məqaləyə aid başqa səhifələrdə yeni dəyişikliklər [k]" accesskey="k"><span>Əlaqəli redaktələr</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//az.wikipedia.org/wiki/Vikipediya:Yükləmə_sehrbazı" title="Yeni şəkil və ya multimedia faylı yüklə [u]" accesskey="u"><span>Fayl yüklə</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&oldid=8006527" title="Bu səhifənin bu versiyasına daimi keçid"><span>Daimi keçid</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=info" title="Bu səhifə haqqında ətraflı məlumat"><span>Səhifə məlumatları</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:CiteThisPage&page=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&id=8006527&wpFormIdentifier=titleform" title="Bu səhifəyə necə istinad etmək barədə məlumat"><span>Bu səhifəyə istinad et</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:UrlQ%C4%B1sald%C4%B1c%C4%B1s%C4%B1&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FX%25C9%2599z%25C9%2599rl%25C9%2599r"><span>Qısaldılmış URL əldə et</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:QrKodu&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FX%25C9%2599z%25C9%2599rl%25C9%2599r"><span>QR-kodu endir</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Çap et/ixrac </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:Book&bookcmd=book_creator&referer=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r"><span>Kitab yarat</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:PdfOlaraqY%C3%BCkl%C9%99&page=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=show-download-screen"><span>PDF kimi yüklə</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&printable=yes" title="Səhifənin çap versiyası [p]" accesskey="p"><span>Çap versiyası</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Digər layihələrdə </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Khazars" hreflang="en"><span>Vikianbar</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q173282" title="Bağlanan məlumatların saxlanması elementinə keçid [g]" accesskey="g"><span>Vikidata elementi</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Səhifə alətləri"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Görünüş"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Görünüş</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">gizlə</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Vikipediya, azad ensiklopediya</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="az" dir="ltr"><p><b>Xəzərlər</b> (<a href="/wiki/%C4%B0vrit_dili" title="İvrit dili">ivr.</a> ‏<span lang="he" dir="rtl" style="font-size: 110%; font-style: normal; line-height: 1em;">כוזרים</span>‏‎ (<i>kuzarim</i>), <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99b_dili" title="Ərəb dili"><i>ərəb.</i></a> <span lang="ar" style="font-size: 110%; font-style: normal; line-height: 1em;">خزر</span>‎ (<i>xazar</i>), <a href="/wiki/Yunan_dili" title="Yunan dili"><i>yun.</i></a> <span lang="el"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">Χαζαροι</span></span> (<i>xazaroy</i>), <a href="/wiki/Q%C9%99dim_rus_dili" title="Qədim rus dili">q.rus</a> <span lang="orv"><span title="Slavonic" class="script-slavonic" style="font-family: 'Ponomar Unicode', 'Ponomar Unicode TT', 'Acathist', 'Triodion Unicode', 'Menaion Unicode', 'Menaion Unicode TT', 'Shafarik', 'Fedorovsk Unicode', 'Fedorovsk Unicode TT', 'Monomakh Unicode', 'Monomakh Unicode TT', 'Vilnius', BukyVede, 'Kliment Std', 'RomanCyrillic Std', 'Monomachus', 'Old Standard', 'Old Standard TT', Dilyana, Menaion, 'Menaion Medieval', Lazov, Code2000, 'DejaVu Sans', 'DejaVu Serif', Code2001, 'FreeSerif', 'TITUS Cyberbit Basic', 'Charis SIL', 'Doulos SIL', 'Chrysanthi Unicode', 'Bitstream Cyberbit', 'Bitstream CyberBase', Thryomanes, 'Lucida Grande', 'FreeSans', 'Arial Unicode MS', 'Microsoft Sans Serif', 'Lucida Sans Unicode';">Козаре</span></span>, <a href="/wiki/Lat%C4%B1n_dili" title="Latın dili"><i>lat.</i></a> <span lang="la" style="font-style: italic">Gazari, Cosri</span>) – əsasən <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Qafqaz" title="Şimali Qafqaz">Şimali Qafqazda</a> və Volqaboyu ərazidə yayılmış, bir çox türk mənşəli xalqların etnogenezinin formalaşmasında iştirak etmiş qədim türk tayfalarından biri.<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tarixi">Tarixi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&veaction=edit&section=1" title="Tarixi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit&section=1" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tarixi"><span>vikimətni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Müxtəlif tarixlərdə xatırlanan xəzər boyları haqqındakı məlumatlar min ildən artıq bir dövrü əhatə edir və belə böyük zaman kəsiyində onların yayıldığı ərazilərin zaman-zaman dəyişdiyini nəzərə almayan bəzi Orta əsr salnaməçiləri və son iki əsrdə xəzər məsələsi ilə məşğul olan bəzi alimlər müəyyən yanlış fikirlər söyləmişlər. Hətta, vaxtilə ayrı-ayrı alimlər xəzər boylarını <a href="/wiki/Abxazlar" title="Abxazlar">abxaz</a>, <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCl%C9%99r" title="Gürcülər">gürcü</a>, <a href="/wiki/Erm%C9%99nil%C9%99r" title="Ermənilər">erməni</a> (hay), <a href="/wiki/Osetinl%C9%99r" title="Osetinlər">osetin</a>, <a href="/wiki/Finl%C9%99r" title="Finlər">fin</a>, <a href="/wiki/Ruslar" title="Ruslar">rus</a> və başqa xalqlara aid etmişlər, ancaq xəzər problemi dərindən öyrənildikcə tarixi gerçəklikdən uzaq olan belə fikirlər gündəlikdən çıxmışdır, lakin xəzərlərin türk olması artıq şübhə doğurmasa da, onların hansı türk dialektində danışması və ilkin yurdu barədə mübahisələr hələ də davam edir. </p><p><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" class="mw-redirect" title="Xəzər dövləti">Xəzər dövləti</a> güclü olduğu dönəmlərdə onun hüdudları indiki adları ilə desək, qərbdə <a href="/wiki/Azov" title="Azov">Azov</a> dənizi, <a href="/wiki/Kr%C4%B1m" title="Krım">Krım</a> və <a href="/wiki/Dnepr_%C3%A7ay%C4%B1" title="Dnepr çayı">Dnepr çayı</a>, şimalda <a href="/wiki/Kiyev" title="Kiyev">Kiyev</a>, <a href="/wiki/Kazan" title="Kazan">Kazan</a> şəhəri, şərqdə <a href="/wiki/Volqa" title="Volqa">Volqa</a> çayının şərq sahilləri, cənubda <a href="/wiki/Da%C4%9F%C4%B1stan" title="Dağıstan">Dağıstan</a> və <a href="/wiki/Qafqaz_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Qafqaz dağları">Qafqaz dağları</a> idi. Bəzi dövrlərdə isə cənubda Azərbaycanın bir çox bölgəsi də Xəzər dövlətinə tabe olmuşdur. Başqa-başqa etnik tərkibli əhalidən ibarət olan belə böyük əraziləri əsrlərlə nəzarət altında saxlamaq olduqca çətin idi, lakin xəzərlərin hərbi manevr bacarığı o qədər qüvvətli idi ki, tabeliyində olmayan xalqlardan da xərac alırdı. Hətta <a href="/wiki/Bizans" class="mw-redirect" title="Bizans">Bizans</a> və <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r" class="mw-redirect" title="Sasanilər">Sasanilər</a> kimi imperiyalar da Xəzər xaqanlığına vaxtaşırı xərac verirdi. Təsadüfi deyil ki, Xəzər tarixini tədqiq edən S. S. Boquş hələ keçən əsrin əvvəlində bu sözləri deyirdi: <i>"Xəzərlərin hökmranlığı bir neçə əsr Kaspi və Qara Dənizdən Baltik dənizinə qədər duyulmuşdur"</i> <sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Əsrlərlə davam edən Sasani-Bizans müharibələri əsas tranzit yolların Xəzər dövləti ərazisindən keçməsinə səbəb olduğundan <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İran</a>, <a href="/wiki/Hindistan" title="Hindistan">Hind</a> və <a href="/wiki/%C3%87in" title="Çin">Çindən</a> <a href="/wiki/Avropa" title="Avropa">Avropaya</a> gedən yollara xəzərlər nəzarət edir, İpək yolundan əldə etdikləri çoxlu vergi rüsumundan muzdlu əskərlərdən ibarət böyük ordu saxlaya bilirdilər. Ölkədə çoxlu yaşayış məskəni və şəhərlər salınırdı. Tarixçilər bunların sırasında İtil, Səməndər, Biləncər, <a href="/wiki/Sarkel" title="Sarkel">Sarkel</a>, <a href="/wiki/Ker%C3%A7" title="Kerç">Kerç</a>, Suvar, Bulqar, Baqandı və başqa şəhərlərin adını çəkir. Bəzi şəhərlərin adı yazanın dilindən asılı olaraq, fərqli verilir. Məsələn, <i>Tamatarxa</i> (yunan) – <i>Tmutarakan</i> (rus). Bəzən də şəhərin adı yazılan dilə kalka şəklində tərcümə edilir; VIII əsrdən <i>Xanbalık</i> adlanan əvvəlki <i>Saraşen</i> (ağ qala) şəhəri ərəbdilli mənbələrdə <i>al-Bayda</i> (ağ şəhər) kimi verilmişdir. </p><p><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Xəzər xaqanlığı">Xəzər xaqanlığının</a> <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> quzey-batı yaxasında formalaşması da təsadüfi deyildi. Xəzər dənizi (gölü) tarix boyu türk boylarının əhatəsində olduğundan <a href="/wiki/O%C4%9Fuz_xan" title="Oğuz xan">Oğuz xandan</a> tutmuş, <a href="/wiki/Skifl%C9%99r" title="Skiflər">saqa</a>-<a href="/wiki/Kimmerl%C9%99r" title="Kimmerlər">qamər</a>, <a href="/wiki/Mannalar" class="mw-redirect" title="Mannalar">manna</a> və <a href="/wiki/Qafqaz_albanlar%C4%B1" title="Qafqaz albanları">alban</a> elbəylərinin, göy-türk və xəzər xaqanlarının, <a href="/wiki/%C3%87ingiz_xan" title="Çingiz xan">Çingiz</a> və <a href="/wiki/%C6%8Fmir_Teymur" title="Əmir Teymur">Əmir Teymurun</a> da qurduğu imperiyaların ortasında yerləşirdi. Başqa xalqlardan fərqli olaraq, türk tayfaları min illər boyu bu dənizin başına dönə-dönə fırlanmış, onun hüdudsuz dəniz deyil, böyük göl olduğunu görmüşlər. Bu dəniz-göl əsasən sahilində yaşadığı boyun adı ilə tanınmışdır: </p> <dl><dd>Kaspi (<a href="/wiki/Kaspil%C9%99r" title="Kaspilər">kaspi</a> boyu)</dd> <dd>Xəzər (xəzər boyu)</dd> <dd>Alban (<a href="/wiki/Qafqaz_albanlar%C4%B1" title="Qafqaz albanları">alban</a> boyu)</dd> <dd>Kimak (kimak boyu)</dd> <dd>Quzğun (<a href="/wiki/O%C4%9Fuzlar" class="mw-redirect" title="Oğuzlar">quz</a> boyu)</dd> <dd>Bahril-Uz (<a href="/wiki/O%C4%9Fuzlar" class="mw-redirect" title="Oğuzlar">uz</a> boyu)</dd> <dd>Qurqan (qurqan boyu) və s.</dd></dl> <p>Xəzərlərin özü isə bu dənizi Xəzər deyil, Qurqan adlandırmışdır.<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Tarixi mənbələrə görə, gürcü hökmdarı Mirvan (e.ə.167-123) xəzər hücumlarından qorunmaq üçün Dəryal (Dar-yol) keçidində istehkam qurmuşdur. Erməni tarixçisi M. Xorenli (V əsr) yazır ki, II əsrin sonu və III əsrin əvvəllərində (193 və 213-cü illərdə) xəzər və barsil boyları birlikdə <a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Alban ölkəsindən</a> keçib, Ərmən (Ərməniyə) torpaqlarına girdilər. Sasani-Bizans müharibələrində əvvəllər Artsak hökmdarlarına kömək edən xəzərlər III-IV əsrlərdə əsasən Ərmən ərazisində gedən belə savaşlarda daha çox Bizans əsgərlərinə yardım edirdilər və təbii ki, yolları Azərbaycandan keçirdi. </p><p><a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Hun_imperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Qərbi Hun imperiyası">Qərbi Hun imperiyasının</a> tabeliyində olan xəzər boyları <a href="/wiki/Attila" title="Attila">Attilanın</a> ölümündən (454) sonra toparlanıb, müstəqil siyasət yeritmək fürsəti əldə etdilər, hətta 457-də yollarındakı sasani qarnizonlarını dağıdıb, İran torpaqlarına endilər və oraları yağmalayaraq, Azərbaycana qayıtdılar. Həmin dönəmdə Kür-Araz bölgələrində möhkəmlənib, <a href="/wiki/%C4%B0beriya" class="mw-redirect" title="İberiya">İberiya</a> və <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərməniyyə</a> tərəfə basqınlar etdilər. </p><p>Bu olaylardan vahiməyə düşən sasanilər hətta Bizansdan yardım istəmək məcburiyətində qalmışdı. Bu dönəmdə Avropanın göbəyində yaranan <a href="/wiki/Avar_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Avar xaqanlığı">Avar türk dövləti</a> xəzərləri də öz tabeliyinə almışdı. Xəzərlərin V əsrdə bir müddət Avar dövlətinin tərkibində olması fürsətindən yararlanan sasani şahı Qubad (488-531) onlara qarşı çoxlu istehkamlar inşa etdi. Bəzi mənbələrə görə, guya <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbəndə</a> qədər belə istehkamlar quruldu. </p><p><a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" class="mw-redirect" title="Xəzər dövləti">Xəzər dövlətini</a> quran bəylər Göytürk xaqanları sülaləsindən, aşina soyundan idilər, lakin bütövlükdə xəzərlər Miladdan öncə <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmu gölü</a> hövzəsindən çıxan <a href="/wiki/Barsill%C9%99r" title="Barsillər">barsil</a> – <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rl%C9%99r&action=edit&redlink=1" class="new" title="Azərlər (səhifə mövcud deyil)">azər</a> boylarından olub, Xəzərin quzeyində məskən salan <a href="/wiki/T%C3%BCrkl%C9%99r" title="Türklər">türklər</a> idi. Xəzərlər müstəqil dövlət qurana qədər <a href="/wiki/Skifl%C9%99r" title="Skiflər">Saqat</a> (skit), <a href="/wiki/Hunlar" title="Hunlar">Hun</a> və <a href="/wiki/Avarlar" title="Avarlar">Avar</a> türk hökmdarlarına tabe olan boylardan olmuş, zaman-zaman onlarla birlikdə, bəzən də ayrılıqda <a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Alban</a>, <a href="/wiki/%C4%B0beriya" class="mw-redirect" title="İberiya">İber</a> və <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ermən</a> ərazilərinə yürüşlərdə bulunmuşlar. </p><p>Attiladan sonra Hun imperiyası ayrı-ayrı hissələrə parçalanır. Bunlardan biri də az müddətdə Avar dövlətinin vassalına çevrilən xəzər toplumu idi. Bu dönəmlərdə Xəzər dənizinin quzey yaxalarındakı xəzər yurdları şərqdə qüdrətli imperiyaya çevrilmiş <a href="/wiki/G%C3%B6yt%C3%BCrk_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Göytürk xaqanlığı">Göytürk xaqanlığının</a> batı sınırlarını təşkil edirdi və bu səbəbdən xəzər bəyləri ilk çağlarda həmin türk dövlətinin Batıdakı təmsilçisi sifətilə türk-xəzər əlaqələrinin genişlənməsinə, onların dövlətçilik gələnəyindən bəhrələnməyə çalışırdılar. Xəzər toplumunu yönətən bəylərin istəyi yalnız 558-ci ildən sonrakı illərdə gerçəkləşməyə başladı. Nüvəsini xəzər toplumunun təşkil etdiyi mərkəzləşmə ilə başlanan bölgə bəylərinin birləşməsi nəticəsində dövlət qurumları tədricən ərsəyə gəldi, <a href="/wiki/630" title="630">630</a>-cu ildə Göytürk imperiyasının süqutundan sonra bugünkü güney Rusiya çöllərində yeni qüdrətli bir <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_xaqanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Xəzər xaqanlığı">Xəzər xaqanlığı</a> doğuldu. </p><p>Xəzərlərin ətrafında birləşən türk boylarının bir qismi Xəzərin güney və batı yaxaları ilə yuxarı qalxanlar, bir qismi də <a href="/wiki/Skifl%C9%99r" title="Skiflər">saqat</a>, hun və avarlardan qalan tayfalar idi: qamər, kabar, kedar, gögər, aqaçəri, hun, ağ hun, qara hun, haylanturk, saraqur, utiqur, kutriqur, bulqar, savir və s. <a href="/wiki/Y%C9%99hudi_dini" class="mw-redirect" title="Yəhudi dini">Yəhudi dinini</a> qəbul etmiş Xəzər xaqanı İosif isə yazdığı məktubda xəzərlərə daha yaxın qohum soy saydığı yalnız on boyun adını çəkir, məktubda bunlardan ikisinin adı tam oxunmur: </p><p><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7684518">.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote{padding:0.25em 1em;border:thin solid var(--border-color-muted,#eaecf0);background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-source{margin:1em 0 0 5%}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq{margin:0 -1em -0.25em}body.skin-minerva .mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq{margin-left:0}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq .ts-oq-header.ts-oq-header,.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq .ts-oq-content{padding-left:1.052632em;padding-right:1.052632em}</style> </p> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> <p><i><a href="/wiki/Uy%C4%9Furlar" title="Uyğurlar">Uqur</a>, Turis, <a href="/wiki/Avarlar" title="Avarlar">Avar</a>, Uquz, Biz.l, T.r.na, Xazar, Yanur, <a href="/wiki/Bulqarlar" title="Bulqarlar">Bulqar</a>, <a href="/wiki/Sabirl%C9%99r" title="Sabirlər">Savir</a></i> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6334847">.mw-parser-output .ts-Sitatın_sonu-source{margin:0.357143em 2em 0 0;text-align:right}</style></p><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 7.</cite></div></blockquote> <p>Orduda muzdlu əskərlərdən də istifadə edən xəzərlər mahir döyüşçülər idi. Savaşlarda Böyük Xaqan heç vaxt iştirak etməzdi, döyüşə gedən qoşunun başında şad titulu olan xaqanın oğlu ya da yabgu, eltəbər, tudun kimi yüksək dövlət məmuru, bölgə bəyləri, hakim sülalədən olanlar dururdu. Böyük müharibələr vaxtı isə komandan Xaqan bəy olurdu. Tarixi mənbələrdə deyilir ki, savaşda məğlub olub qayıdanları, xüsusilə Xaqan bəyi böyük cəza gözləyirdi, Böyük Xaqan onun var-dövlətini yağmaladır, özünü də ailəsi ilə birlikdə ictimaiyyət qarşısında rüsvay edir, bəzən ölümünə də fitva verirdi. </p><p>Sasani-Xəzər münasibətlərində xəzər ordusu zaman-zaman dəyişən mövqe tutmuşdur. Xəzərlərə qarşı <a href="/wiki/Farslar" title="Farslar">farslar</a> davamlı olaraq digər <a href="/wiki/Qafqaz_xalqlar%C4%B1" title="Qafqaz xalqları">Qafqaz xalqlarından</a> bacarıqla istifadə edirdilər. Ərsaq sülaləsi dövründə daha çox Bizansa qarşı birgə vuruşan xəzərlər, sasani sülaləsi vaxtında əksər hallarda Bizansın müttəfiqi kimi çıxış edirdi. Bu siyasət xəzərlərin Güney və Quzey Azərbaycandakı maraqlarına uyğun qurulur, Azərbaycanda nüfuz dairəsini artırmaq istəyənlərə qarşı olurdu. Məhz, Bizans-Xəzər ittifaqı sasani dövlətini çökdürüb, 627-ci ildə birdəfəlik məhv etdi, bundan sonra özünə gələ bilməyən sasanilər bir neçə il sonra isə islam ordularının tapdağı altına düşdülər. </p><p>Xəzər-ərəb qarşıdurması 652-ci ildən başalndı. Xilafətlə eyni dönəmdə qüdrətli dövlətə çevrilən Xəzərin əsas maraq dairələri Avropaya yönəlsə də, hələ bir neçə əsr Azərbaycanda ərəb-xəzər savaşları səngimədi, gah ərəb əskərləri <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbəndə</a>, <a href="/wiki/B%C9%99l%C9%99nc%C9%99r" title="Bələncər">Biləncəriyə</a> qədər qalxdı, gah da xəzər döyüşçüləri <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbilə</a>, <a href="/wiki/Mosul" title="Mosul">Mosula</a>, <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərmənə</a> qədər endi. Tarixi mənbələrdə deyilir ki, xəzər xaqanının oğlu Barcil 730-cu ildə <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbili</a> tutur, Azərbaycan – Ərməniyyə hakimi Cərrahı və müsəlman əskərləri öldürür. Bundan sonra <a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Albaniya</a> bölgələrində müxtəlif dəstələrə ayrıldıqlarından ərəblərin əks-hücumu başarılı olur, hətta Barcil <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan" title="Muğan">Muğanda</a> əsir düşmək təhlükəsi qarşısında qalır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Barcilin bu yürüş marşrutunu şərh edən bəzi xəzərşünaslar <a href="/wiki/G%C3%BCney_Az%C9%99rbaycan" class="mw-redirect" title="Güney Azərbaycan">Güney Azərbaycanı</a> deyil, yalnız Quzey Azərbaycanı göstərirlər. Məsələn, xəzərlərə aid br neçə kitab yazmış arxeoloq-tarixçi S. A. Pletneva İosif xaqanın <a href="/w/index.php?title=Y%C9%99hudi_%C9%99lifbas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Yəhudi əlifbası (səhifə mövcud deyil)">yəhudi əlifbası</a> ilə yazılmış məktubundakı <b>D.ralan</b> və <b>Ar.d.vil</b> şəklində verilən yer adlarından birinin Dəryal keçidi, digərinin isə guya <a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Qafqaz Albaniyası</a> ərazisində yerləşən <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ardebil</a> olduğunu yazır <sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Xəzərlər quzeydə qurduqları imperiyanın sınırları içinə çəkiləndən sonra da <a href="/wiki/G%C3%BCney_Az%C9%99rbaycan" class="mw-redirect" title="Güney Azərbaycan">Güney Azərbaycan</a> əhalisi bir müddət ərəblərə qarşu vuruşdu. Yalnız <a href="/wiki/Bab%C9%99k" title="Babək">Babək</a> öləndən sonra Azərbaycanda ərəb ekspansiyası başa çatdı. </p><p>Xəzər dövləti X əsrin ortalarından artıq son illərini yaşayırdı. <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> o biri başındakı türk toplumu içində yaranmaqda olan yeni <a href="/wiki/S%C9%99lcuqlular" class="mw-redirect" title="Səlcuqlular">Səlcuq</a> hegemonluğu Xəzərin bu başındakı türk dövlətinin mövcud uluslararası hərbi-diplomatik rolunun əhəmiyətini azaldırdı. Yuxarıda rus knyazları güclənib, Xəzər bölgələrinə vaxtaşırı hücumlar edir, doğudan axınla gələn kuman-qıpçaq boylarının təzyiqi güclənir, hakimiyətdə bir-birinə qarşı, əhalidə isə hakimiyətə qarşı artan narazılıqlar da öz nəticəsini verirdi. </p><p>Xəzərlər artıq yeni minilliyə dövlətsiz keçdilər. Xəzər imperiyasından geniş ərazilərdə qalan türk boylarından bəziləri yeni gələn kuman-kəngər-qıpçaq soydaşlarına qarışdı, dillərinə yeni qıpçaq elementləri daxil oldu. Eyni boydan bəziləri aralı düşüb uzaqda, bəziləri də bir-birinə yaxın bölgələrdə qaldı. Xəzər toplumundakı xristian <a href="/wiki/Qaqauzlar" title="Qaqauzlar">qaqauz</a> boyu <a href="/wiki/Moldova" title="Moldova">Moldova</a> və <a href="/wiki/Pol%C5%9Fa" title="Polşa">Polşada</a>, müsəlman <a href="/w/index.php?title=Kumuklar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kumuklar (səhifə mövcud deyil)">kumuk</a>, qaraçay-balkar boyları <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" class="mw-redirect" title="Xəzər dövləti">Xəzər dövlətinin</a> tərkibindəki qafqazdilli (<a href="/wiki/%C3%87e%C3%A7enl%C9%99r" title="Çeçenlər">çeçen</a>-<a href="/wiki/%C4%B0nqu%C5%9Flar" title="İnquşlar">inquş</a>, <a href="/wiki/Abxazlar" title="Abxazlar">abxaz</a>, <a href="/wiki/Avarlar" title="Avarlar">avar</a>, <a href="/wiki/Laklar" title="Laklar">lak</a>, <a href="/wiki/Darginl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Darginlər">dargin</a>, <a href="/wiki/Kabardinl%C9%99r" class="mw-redirect" title="Kabardinlər">kabardin</a>, <a href="/wiki/Ad%C4%B1geyl%C9%99r" title="Adıgeylər">adıq</a>, <a href="/wiki/%C3%87%C9%99rk%C9%99zl%C9%99r" title="Çərkəzlər">çərkəz</a> və s.) və irandilli (<a href="/wiki/Osetinl%C9%99r" title="Osetinlər">osetin</a>) qonşuları ilə yanaşı <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r" class="mw-redirect" title="Xəzər">Xəzər</a>-<a href="/wiki/Azov" title="Azov">Azaq</a>-<a href="/wiki/Qara_d%C9%99niz" title="Qara dəniz">Qara dəniz</a> arasında, Şimali Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayır. Yəhudi xəzərlərin bir qismi <a href="/wiki/Kr%C4%B1m" title="Krım">Krımda</a> qaldı və bura XI-XVI əsrlər boyu <a href="/wiki/%C4%B0taliya" title="İtaliya">İtaliyada</a> Xazariya//Qazariya kimi tanındı. Onların bir qismi də indi karay (karaim) adı ilə <a href="/wiki/Pol%C5%9Fa" title="Polşa">Polşa</a> və <a href="/wiki/Litva" title="Litva">Litvada</a> yaşayır. Yəhudi xəzərlərin bir hissəsi Azərbaycanın quzey bölgələrinə qayıtdı. Aral ətrafı bölgələrdə oturan və xəzər <a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99nl%C9%99r" title="Türkmənlər">türkmənləri</a> kimi tanına boyun başçısı Yabğunun soyundan törəyənlər də <a href="/wiki/S%C9%99lcuq_imperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Səlcuq imperiyası">Səlcuq imperiyasını</a> qurdular. Xəzər toponimi Azərbaycandan <a href="/wiki/Anadolu" class="mw-redirect" title="Anadolu">Anadoluya</a> qədər yayılmışdır. <a href="/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99" title="Türkiyə">Türkiyədə</a> bunların çoxu yeni adlarla əvəz olunsa da, bəziləri hələ də qalır: </p> <dl><dd>Vanda – Xazara (Qaraboyun), Xazar (Kırkcalı)</dd> <dd>Trabzonda – Xəzərqrad (İki dərə)</dd> <dd>Qarsda – Kiçik Xəzriyan (Kiçik Sütlücə)</dd> <dd>Kayseri və Bingöldə – Xəzər-şah,</dd> <dd>Elazığda – Xazar (Plyajköy), Xazar gölü <sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></dd></dl> <p>Xəzərlərin ilkin vətənin hara olması da elmdə mübahisəli olaraq qalmaqdadır. VI əsrdə <a href="/w/index.php?title=Efesli_%C4%B0ohann&action=edit&redlink=1" class="new" title="Efesli İohann (səhifə mövcud deyil)">Efesli İohann</a> bu yurdun Skitiya olduğunu, yəni Xəzər dövlətinin ərazisini göstərir. Bizans tarixçisi <a href="/w/index.php?title=Feofan_Nikifor&action=edit&redlink=1" class="new" title="Feofan Nikifor (səhifə mövcud deyil)">Feofan Nikifor</a> isə xəzərlərin böyük xalq olduğunu və onların <b>Berziliya</b> ölkəsindən çıxdığını deyir. </p><p>Nikiforun dediyi Berziliyanın <a href="/wiki/Da%C4%9F%C4%B1stan" title="Dağıstan">Dağıstandan</a> yuxarıda olması mümkündür, çünki oralarda xəzərlərə ən yaxın barsil türk tayfaları yaşamışdır, lakin bura hər iki boyun ilkin ata yurdu yox, ikinci ata yurdu ola bilər. Doğrudur, bəzi tarixi qaynaqlar barsilləri hun və bulqar boyları içində verir, lakin Moisey Xorenli xəzər – barsil birləşməsindən danışır. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xəzərlər_və_Azərbaycan_türkləri"><span id="X.C9.99z.C9.99rl.C9.99r_v.C9.99_Az.C9.99rbaycan_t.C3.BCrkl.C9.99ri"></span>Xəzərlər və Azərbaycan türkləri</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&veaction=edit&section=2" title="Xəzərlər və Azərbaycan türkləri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit&section=2" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Xəzərlər və Azərbaycan türkləri"><span>vikimətni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Xəzərlərin <a href="/wiki/%C5%9Eimali_Qafqaz" title="Şimali Qafqaz">Şimali Qafqaza</a> nə vaxt gəlmələri haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. İlk dəfə tarixçi <a href="/wiki/Movses_Xorenli" title="Movses Xorenli">Movses Xorenlinin</a> "Ermənistan tarixi" əsərində 3-cü əsrin 1-ci yarısında <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a> keçidindən keçərək Qafqaz Albaniyasına hücumları, habelə alban tarixçisi Movses Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində Sasani hökmdarı II Şapurun dövründə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar adları çəkilir. Xəzərlər dəfələrlə <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r" class="mw-redirect" title="Sasanilər">Sasanilərin</a> və <a href="/wiki/Bizans" class="mw-redirect" title="Bizans">Bizansın</a> tabeliyində olan <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz" title="Cənubi Qafqaz">Cənubi Qafqaz</a> torpaqlarına hərbi yürüyüşlər etmiş, onların müəyyən bir hissəsi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışdır. Mənbələrin məlumatına görə, Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirəvan 10 min xəzər ailəsini Azərbaycana köçürtmüşdü. 6-cı əsrin son rübündən Xəzərlər Türk xaqanlığının tərkibinə daxil oldular. 7-ci əsrin 20-ci illərinin sonunda İran-Bizans müharibələrində Bizansın müttəfiqi kimi Cənubi Qafqaza yürüş etmiş türk qoşununun əsas hərbi qüvvəsini Xəzərlər təşkil edirdi<sup id="cite_ref-istinad_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-istinad-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>7-ci əsrin ortalarında Qərbi Türk xaqanlığının süqutundan sonra Aşina türk nəslinin başçılıq etdiyi xəzər tayfa birliyi Cənub-Şərqi Avropa çöllərində erkən feodal dövləti olan müstəqil Xəzər xaqanlığının əsasını qoydu. Bu dövrdən <a href="/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz" title="Cənubi Qafqaz">Cənubi Qafqaz</a>, xüsusilə Azərbaycan uğrunda təqribən yüz ildən çox davam edən xəzər-ərəb müharibələri başlandı. Azərbaycan torpaqları dəfələrlə əldən-ələ keçdi. Ərəb canişinləri əsir alınmış Xəzərləri ailələri ilə birlikdə Azərbaycanda yerləşdirirdilər. 965-ci ildə Kiyev knyazı Svyatoslavın Xəzərin paytaxtı <a href="/wiki/%C4%B0til" class="mw-redirect" title="İtil">İtili</a> dağıtması və oğuzların hücumu Xəzər xaqanlığını zəiflətdi və onun süqutuna səbəb oldu. Xəzərlərin əsas məşğuliyyətləri köçəri maldarlıq idi. 8-ci əsrdən əhalinin bir hissəsi oturaq həyata keçərək, əkinçilik və bağçılıqla məşğul oldu. Xəzər xaqanlığı dağıldıqdan sonra Xəzərlər müxtəlif türk xalqları ilə qaynayıb-qarışdılar. Xəzər dənizinin adı Xəzərlərlə əlaqədardır. <a href="/wiki/Ordubad_rayonu" title="Ordubad rayonu">Ordubad rayonundakı</a> Xəzəryurd dağ adından görünür ki, Xəzər ailələri bu bölgədə də yaşamışlar<sup id="cite_ref-istinad_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-istinad-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_t%C3%BCrkl%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Azərbaycan türkləri">Azərbaycan türklərinin</a> etnogenezində və Azərbaycan dilinin (<a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_t%C3%BCrkc%C9%99si" class="mw-redirect" title="Azərbaycan türkcəsi">Azərbaycan türkcəsinin</a>) formalaşmasında xəzərlərin böyük rolu olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, dilçi <a href="/wiki/Elbrus_%C6%8Fzizov" title="Elbrus Əzizov">Elbrus Əzizov</a> müasir Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərinin yaranmasını xəzərlərlə bağlamışdır. Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq xəzərlər Şimali Qafqazdan mütəmadi olaraq <a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Qafqaz Albaniyası</a> ərazisinə yürüşlər edirlər. VIII-IX əsrlərdə <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r-%C9%99r%C9%99b_m%C3%BCharib%C9%99l%C9%99ri" title="Xəzər-ərəb müharibələri">Xəzər-ərəb müharibələrinin</a> əksəriyyəti də məhz Azərbaycan ərazisində baş vermişdi. Bunların nəticəsində xəzərlərin bir hissəsi tədricən Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışdır. Azərbaycanda <a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rda%C4%9F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xəzərdağ (səhifə mövcud deyil)">Xəzərdağ</a> (<a href="/wiki/F%C3%BCzuli_rayonu" title="Füzuli rayonu">Füzuli rayonu</a>), <a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99ryurd&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xəzəryurd (səhifə mövcud deyil)">Xəzəryurd</a> (<a href="/wiki/Ordubad_rayonu" title="Ordubad rayonu">Ordubad rayonu</a>), Xəzər-yaylaq (<a href="/wiki/Lerik_rayonu" title="Lerik rayonu">Lerik rayonu</a>) toponimləri xəzər etnonimini saxlamışdır. <a href="/w/index.php?title=Qiyas%C9%99ddin_Qeybulayev&action=edit&redlink=1" class="new" title="Qiyasəddin Qeybulayev (səhifə mövcud deyil)">Qiyasəddin Qeybulayev</a> qeyd edir ki, Azərbaycandakı <a href="/w/index.php?title=T%C9%99rn%C9%99vit&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tərnəvit (səhifə mövcud deyil)">Tərnəvit</a>, Ulaşlı, Kəbirli, Qaraçorlu və b. toponimlər xəzərlərin tərnə, kulas, kəbər və karaçor tayfalarının məskunlaşdığı yerlərdir. </p><p>XX əsrin ortalarında xəzərlər haqqında <a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99ri" title="Təbəri">Təbərinin</a> məlumatını şərh edən akademik B. Dorn yazır: <i>"<a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslamdan</a> öncə </i>Xəzər Dərbəndi<i> ifadəsi <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Azərbaycan (tarixi ərazi)">Azərbaycanın</a> güneyində <a href="/wiki/Rey" title="Rey">Rey</a> ilə <a href="/wiki/%C4%B0rak" class="mw-redirect" title="İrak">İrak</a> arasındakı şəhəri bildirir"</i> <sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Təbəriyə görə, xəzərlərlə vuruşan <a href="/wiki/Xosrov_%C6%8Fnu%C5%9Fir%C9%99van" class="mw-redirect" title="Xosrov Ənuşirəvan">Xosrov Ənuşirəvan</a> onlardan 10 minini <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycanda</a> yerləşdirdi. VI əsrin ikinci yarısındakı olaylardan bəhs edən əl-<a href="/wiki/B%C9%99lazuri" title="Bəlazuri">Bəlazuri</a> hələ Ənuşirəvanın (531-579) vaxtında <i>"xəzər axınının <a href="/wiki/Dinav%C9%99r" title="Dinavər">Dineverə</a> qədər uzandığını, <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan" title="Gürcüstan">Cürzan</a> və <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Erranın</a> bu dönəmdə xəzərlərin əlində olduğunu"</i> söyləyir və məhz bu sasani şahının xəzərlərlə qohumluq əlaqəsi qurmağa cəhd etdiyini deyir <sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Xilafət orduları ilə VII əsrin ortalarında qarşılaşan xəzərlərin xeyli hissəsi əvvəl Kürdən yuxarı, sonralar isə Dərbənddən yuxarı çəkilməli oldu. Lakin <a href="/wiki/%C4%B0slam" title="İslam">İslam</a> dövründə də onlar Azərbaycanı tam tərk etmədilər. Xəzər-ərəb qarşıdurması başlayanda Arazdan yuxarı bir sıra bölgələr və Gürcüstanın bir hissəsi xəzərlərə tabe idi. Əl-<a href="/wiki/B%C9%99lazuri" title="Bəlazuri">Bəlazuri</a> qeyd edir ki, Böyük Boğa vaxtında <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99mkir" title="Şəmkir">Şamxor</a> şəhəri yenidən quruldu və buraya xəzər əhalisi yerləşdi <sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/Q%C9%99b%C9%99l%C9%99" title="Qəbələ">Qəbələni</a> Xəzər adlandıran həmin tarixçi qeyd edir ki, 737-ci ildə də Mirvan 40 min xəzəri Samur-Şabran arasında yerləşdirdi. Bəzi türk boylarının xəzərləri sabir adlandırması (əl-<a href="/wiki/M%C9%99sudi" title="Məsudi">Məsudi</a>) faktını da nəzərə aldıqda və o dönəmdə Aran-Şirvan bölgəsində 100 min sabir ailəsinin (yarım milyon xəzər) yaşadığını xatırladıqda <sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, onda bugünkü Azərbaycan türklərinin formalaşmasında xəzər faktorunun önəmin aydın olur. </p><p>Xəzər tarixində qədimə endikcə onların Azərbaycanla bağlılığı artır. Xəzərlərin Azərbaycandan şimala getməsini arxeoloji dəlilər də təsdiqləyir. Arxeoloqların <a href="/wiki/Da%C4%9F%C4%B1stan" title="Dağıstan">Dağıstanda</a> apardıqları tədqiqatlar göstərir ki, əvvəllər burada olmayan yeni tipli maddi mədəniyyət növü Miladdan öncəki minillikdə, əsasən VII – IV əsrlərdəki bəzi silah növləri, lüləyli su dolçası, atçılıqla bağlı fərqli nəsnələr nümunəsi Cənubi Qafqazdan gətirilmişdir <sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Xəzər arxeoloji mədəniyyətinin tədqiqatçısı S. A. Pletneva yazır ki, Aktaş çayının qolu Yarıksu kənarında salınmış <i>Azar (Xazar)-qala</i> m.ö II – m.s IX əsrlər boyu fasiləsiz mədəniyyət qatları ilə seçilir <sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99bl%C9%99r" title="Ərəblər">Ərəblərin</a> Azərbaycana ayaq açdığı ilk çağlarda <i>"<a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz</a> qırağındakı Beyləqanda bir kəndlinin <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_dili" title="Xəzər dili">xəzər dilində</a> səlis danışması"</i> (əl-Kufi) faktı xəzərlərin danışdığı dilin o dövrdə xalq arasında geniş yayıldığını göstərir. "Kartli tarixi" abidəsi həmin çağda <a href="/wiki/Tiflis" class="mw-redirect" title="Tiflis">Tiflisdə</a> danışılan dillər sırasında xəzərlərin dilini (xazaruli) də qeyd edir <sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Bu deyilənlər <i>"Azərbaycan və tabeliyindəki bölgələr xəzər məmləkətidir"</i> (<a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99ri" title="Təbəri">Təbəri</a>) fikrinə haqq qazandırır və xəzərlərin ilkin ata yurdunu məhz <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycanda</a> axtarmağa istiqamət verir. Maraqlıdır ki, İosif xaqan Xəzər dənizinin adını Xəzər deyil, bu dənizin güney sahilində yaşayan boyların adı ilə Qurqan adlandırır. Bu da göstərir ki, xəzərlər quzeyə saqa boyları ilə və onlardan bir neçə əsr sonra <a href="/wiki/G%C3%BCney_Az%C9%99rbaycan" class="mw-redirect" title="Güney Azərbaycan">Güney Azərbaycandan</a> getmişlər. Burada xəzər adının azər şəklində işlənən variantı da köməyə gəlir. </p><p>Qədim azər boyları içində yaranan bu iki dialekt fərqi hər hansı bir etnonimlə də fərqləndirilə bilərdi. Görünür, <a href="/w/index.php?title=%C4%B0bn_Xaldun&action=edit&redlink=1" class="new" title="İbn Xaldun (səhifə mövcud deyil)">İbn Xaldunun</a> <i>"xəzərlər türkməndir"</i> <sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> deməsi məhz bu fərqi bildirir. Bu gün <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_dili" title="Azərbaycan dili">Azərbaycan dili</a> ilə <a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99n_dili" title="Türkmən dili">türkmən dili</a> arasında olan həmin fərq aydın görünür. Hətta, <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a> sözünün bu dillərdə tələffüz forması da qədim dialekt fərqini ortaya qoyur. Hələ neçə əsr əvvəl türkmən şairi <a href="/w/index.php?title=%C6%8Fndal%C4%B1p&action=edit&redlink=1" class="new" title="Əndalıp (səhifə mövcud deyil)">Əndalıp</a> "<a href="/wiki/O%C4%9Fuznam%C9%99" title="Oğuznamə">Oğuznamə</a>" əsərində deyirdi: </p> <div class="poem"> <p>Ki andan sonq Irak, <a href="/wiki/%C5%9Eirvan" class="mw-disambig" title="Şirvan">Şirvan</a>-<a href="/wiki/%C5%9Eamax%C4%B1" title="Şamaxı">Şamakqa</a>,<br /> Taki Xəzərbeçan, Arzılum yakqa...<br />  <br /> Ki andan sonq barıp <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Eyranı</a> aldı,<br /> Irak, <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Xəzərbeçan</a>, Teyrannı aldı. </p> </div> <p>"<a href="/wiki/Koro%C4%9Flu" title="Koroğlu">Koroğlu</a>" dastanının türkmən variantında Qöroqlı (Koroğlu) bir boyda özünü xəzirbeycanlı ("azərbaycanlı") kimi təqdim edir. Həmin boyda belə cümlələr vardır: </p><p>"-Menin, aslı kərim xəzirbeycanlı" <sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>"-Ay, xəzirbeycanlı sövdaqər, sen yaqşı qeldin . . ." <sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Azərbaycan əhalisinin azər dilində danışdığını qeyd edən ərəb-fars mənbələrinə və <b>Azari</b> bölgəsini m.ö. VIII əsrdə <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmu gölü</a> ilə <a href="/wiki/K%C9%99rk%C3%BCk" title="Kərkük">Kərkük</a> arasında göstərən asur qaynağına <sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> əsaslanıb, xəzərlərin ilkin Ata yurdunun Azari ilə bitişik olan qədim <b>Bars</b> bölgəsi olduğu qeyd edilir.<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> <a href="/wiki/Assur" class="mw-redirect" title="Assur">Assur</a>, <a href="/wiki/Urartu" title="Urartu">Urartu</a> yazılarında Parsua // Barşua şəklində verilən həmin bölgə <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a> çarlığının tərkibində idi<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> və burdan çıxıb, Quzey Azərbaycana, oradan da Quzey Qafqaza gedən barsil – xazar boyları burada ikinci Barsil – Xəzər ata yurdunu salmış, bu yeni yurdda min il sonra digər soydaşlarını toparlayıb, qüdrətli Xəzər imperiyasını qurmuşlar.<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İstinadlar"><span id=".C4.B0stinadlar"></span>İstinadlar</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&veaction=edit&section=3" title="İstinadlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit&section=3" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İstinadlar"><span>vikimətni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6982878">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316553/Khazar">"Encyclopedia Britannica – Khazar"</a>. <small>2015-05-04 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150504201720/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316553/Khazar">arxivləşdirilib</a></small><span class="reference-accessdate">. <small>İstifadə tarixi: <span class="nowrap">2011-02-24</span></small></span>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Encyclopedia+Britannica+%E2%80%93+Khazar&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2FEBchecked%2Ftopic%2F316553%2FKhazar&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AX%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" class="Z3988"></span><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r8062477">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">С.С.Богушь. История царства Херсонеса Tаврийского. С.Пет. 1806, səh 278</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text">F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 38 – 42</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 8</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">Ş.Kuzgun. Hazar ve Karay türkleri. Ankara, 1993, səh 175.</span> </li> <li id="cite_note-istinad-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-istinad_6-0"><sup><i>1</i></sup></a> <a href="#cite_ref-istinad_6-1"><sup><i>2</i></sup></a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">Naxçıvan ensiklopediyası. Bakı. 2002. səh. 202.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Nax%C3%A7%C4%B1van+ensiklopediyas%C4%B1&rft.place=Bak%C4%B1&rft.pages=202&rft.date=2002&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AX%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" class="Z3988"></span><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r8062477" /></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">Б.Дорн. Известия о хазарах восточного историка Tабари. "Журн.Mин.Н.П.", ч.XLIII, №78, səh 13</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Ş.Kuzgun. Hazar ve Karay türkleri. Ankara, 1993, səh 53</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text">В.В.Бартольд, Сочинения, V т. M., 1968, səh 599</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">A.Z.Velidi Toğan. Umumi Türk Tarihine giriş.(3 baskı), İstanbul, 1981, səh 171</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">История Дагестана. I т. M. 1967, səh 86-89, 94-95</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text">С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 29</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text">Картлис Цховреба. I т. Tбилиси, 1955, səh 16</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text">А.П.Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. M. 1990, səh 79</span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983, səh 165</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983, səh 166</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">Ciovanni B. Lanfranchi and Simo Parola. The Correspondence of Sarqon II, Part II. (State Archives of Assyria. v. V, Helsinki Un.Press, 1990, səh 166</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, 2006, II nəşri, səh 38</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1993</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text">F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, 2006, II nəşri, səh 36 – 38</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ədəbiyyat"><span id=".C6.8Fd.C9.99biyyat"></span>Ədəbiyyat</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&veaction=edit&section=4" title="Ədəbiyyat bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor"><span>redaktə</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&action=edit&section=4" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Ədəbiyyat"><span>vikimətni redaktə et</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>Q.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994</li> <li>E.İ.Əzizov-Azərbaycan dialektlərinin etnik tərkibinə dair,Bakı,1983</li> <li>Q.Qeybullayev-Azərbaycan toponimikası,Bakı,1986</li></ul>    </div><noscript><img src="https://auth.wikimedia.org/loginwiki/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Mənbə — "<a dir="ltr" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xəzərlər&oldid=8006527">https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xəzərlər&oldid=8006527</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Kateqoriyalar" title="Xüsusi:Kateqoriyalar">Kateqoriyalar</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Kateqoriya:Xəzərlər">Xəzərlər</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Q%C9%99dim_t%C3%BCrk_tayfalar%C4%B1" title="Kateqoriya:Qədim türk tayfaları">Qədim türk tayfaları</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası">Qafqaz Albaniyası</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycan_tayfalar%C4%B1" title="Kateqoriya:Azərbaycan tayfaları">Azərbaycan tayfaları</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:T%C3%BCrk_xalqlar%C4%B1" title="Kateqoriya:Türk xalqları">Türk xalqları</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Bu səhifə sonuncu dəfə 17:50, 10 fevral 2025 tarixində redaktə edilib.</li> <li id="footer-info-copyright">Mətn <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az">Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası</a> altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">istifadə şərtlərinə</a> baxın.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Gizlilik siyasəti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipediya:Haqq%C4%B1nda">Vikipediya haqqında</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99suliyy%C9%99td%C9%99n_imtina">Məsuliyyətdən imtina</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Davranış Kodeksi</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Tərtibatçılar</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/az.wikipedia.org">Statistikalar</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Kuki məlumatı</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//az.m.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobil versiya</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://www.wikimedia.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Axtar</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Axtar</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Mündəricat" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mündəricatı göstər/gizlət" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Mündəricatı göstər/gizlət</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Xəzərlər</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>86 dildə</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Mövzu əlavə et</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-684955989f-g856d","wgBackendResponseTime":146,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.122","walltime":"0.168","ppvisitednodes":{"value":754,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":7412,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":1299,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":9,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":14821,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 129.939 1 -total"," 67.65% 87.900 1 Şablon:İstinad_siyahısı"," 44.63% 57.986 1 Şablon:Cite_web"," 12.78% 16.609 1 Şablon:Kitab3"," 11.10% 14.422 1 Şablon:Cite_book"," 7.57% 9.838 1 Şablon:Sitatın_əvvəli"," 5.87% 7.628 1 Şablon:İf_empty"," 4.60% 5.982 1 Şablon:Dil-el"," 3.92% 5.098 1 Şablon:Sitatın_sonu"," 3.69% 4.789 2 Şablon:Dil"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.039","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1649766,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-86c59b8c7c-7bggh","timestamp":"20250308181754","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"X\u0259z\u0259rl\u0259r","url":"https:\/\/az.wikipedia.org\/wiki\/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q173282","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q173282","author":{"@type":"Organization","name":"Vikimedia layih\u0259l\u0259rin\u0259 t\u00f6hf\u0259 ver\u0259nl\u0259r"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2010-01-05T21:16:08Z","dateModified":"2025-02-10T17:50:35Z","headline":"bir \u00e7ox t\u00fcrk m\u0259n\u015f\u0259li xalqlar\u0131n etnogenezinin formala\u015fmas\u0131nda i\u015ftirak etmi\u015f q\u0259dim t\u00fcrk tayfalar\u0131ndan bir"}</script> </body> </html>