CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="vi" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Người – Wikipedia tiếng Việt</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )viwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"vi normal","wgMonthNames":["","tháng 1","tháng 2","tháng 3","tháng 4","tháng 5","tháng 6","tháng 7","tháng 8","tháng 9","tháng 10","tháng 11","tháng 12"],"wgRequestId":"ff2321fe-55a6-4b27-b2fd-57ae03a1d877","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Người","wgTitle":"Người","wgCurRevisionId":71712661,"wgRevisionId":71712661,"wgArticleId":46840,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Nguồn CS1 tiếng Anh (en)","Bài cơ bản","Articles with 'species' microformats","Bài viết có văn bản tiếng Latinh","Bản mẫu cổng thông tin có liên kết đỏ đến cổng thông tin","Taxonbars desynced from Wikidata","Thẻ đơn vị phân loại trên trang có thể không là đơn vị phân loại","Bài viết chứa nhận dạng BNF","Bài viết chứa nhận dạng GND", "Bài viết chứa nhận dạng NARA","Bài viết chứa nhận dạng NKC","Bài viết chứa nhận dạng NLI","Bài viết Wikipedia chứa nhận dạng NLK sai","Bài viết chứa nhận dạng TDVİA","Động vật được mô tả năm 1758","Con người","Chi Người","Nhân loại học","Loài động vật có vú xâm hại","Động vật ăn tạp","Nhóm loài do Carl Linnaeus đặt tên","Tông Người"],"wgPageViewLanguage":"vi","wgPageContentLanguage":"vi","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Người","wgRelevantArticleId":46840,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"vi","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"vi"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true, "watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q5","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.charinsert-styles":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.math.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready", "skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.did_you_mean","ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.AVIM","ext.gadget.AVIM_portlet","ext.gadget.charinsert","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.purgetab","ext.gadget.switcher","ext.gadget.AdvancedSiteNotices","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming", "ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=ext.cite.styles%7Cext.math.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=vi&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=ext.gadget.charinsert-styles&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=vi&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/68/Akha_cropped_hires.JPG"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="2008"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/68/Akha_cropped_hires.JPG"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1339"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="1071"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Người – Wikipedia tiếng Việt"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//vi.m.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Sửa đổi" href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (vi)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//vi.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.vi"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Nguồn cấp Atom của Wikipedia" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Người rootpage-Người skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Bước tới nội dung</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Trang Web"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Trình đơn chính" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Trình đơn chính </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Trình đơn chính</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ẩn</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Điều hướng </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Trang_Ch%C3%ADnh" title="Xem trang chính [z]" accesskey="z">Trang Chính</a></li><li id="n-wikipedia-featuredcontent" class="mw-list-item"><a href="/wiki/C%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin:N%E1%BB%99i_dung_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc">Nội dung chọn lọc</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ng%E1%BA%ABu_nhi%C3%AAn" title="Xem trang ngẫu nhiên [x]" accesskey="x">Bài viết ngẫu nhiên</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y" title="Danh sách thay đổi gần đây trong wiki [r]" accesskey="r">Thay đổi gần đây</a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:B%C3%A1o_l%E1%BB%97i_b%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt">Báo lỗi nội dung</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikipedia-interaction" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikipedia-interaction" > <div class="vector-menu-heading"> Tương tác </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-wikipedia-helppage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:S%C3%A1ch_h%C6%B0%E1%BB%9Bng_d%E1%BA%ABn">Hướng dẫn</a></li><li id="n-aboutsite" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u">Giới thiệu Wikipedia</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng" title="Giới thiệu dự án, cách sử dụng và tìm kiếm thông tin ở đây">Cộng đồng</a></li><li id="n-wikipedia-villagepump" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn">Thảo luận chung</a></li><li id="n-wikipedia-helpdesk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%C3%BAp_s%E1%BB%AD_d%E1%BB%A5ng_Wikipedia">Giúp sử dụng</a></li><li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="//vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Liên_lạc">Liên lạc</a></li><li id="n-upload" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tr%C3%ACnh_t%E1%BA%A3i_l%C3%AAn_t%E1%BA%ADp_tin">Tải lên tập tin</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Trang_Ch%C3%ADnh" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Bách khoa toàn thư mở" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-vi.svg" width="120" height="10" style="width: 7.5em; height: 0.625em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:T%C3%ACm_ki%E1%BA%BFm" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Tìm kiếm Wikipedia [f]" accesskey="f"> Tìm kiếm </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Tìm kiếm trên Wikipedia" aria-label="Tìm kiếm trên Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Tìm kiếm Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Đặc_biệt:Tìm_kiếm"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Tìm kiếm</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Công cụ cá nhân"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Giao diện"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Giao diện" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Giao diện </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_vi.wikipedia.org&uselang=vi" class="">Quyên góp</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:M%E1%BB%9F_t%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n&returnto=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Bạn được khuyến khích mở tài khoản và đăng nhập; tuy nhiên, không bắt buộc phải có tài khoản" class="">Tạo tài khoản</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C4%83ng_nh%E1%BA%ADp&returnto=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Đăng nhập sẽ có lợi hơn, tuy nhiên không bắt buộc. [o]" accesskey="o" class="">Đăng nhập</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Thêm tùy chọn" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Công cụ cá nhân" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Công cụ cá nhân </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Bảng chọn thành viên" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_vi.wikipedia.org&uselang=vi">Quyên góp</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:M%E1%BB%9F_t%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n&returnto=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Bạn được khuyến khích mở tài khoản và đăng nhập; tuy nhiên, không bắt buộc phải có tài khoản"> Tạo tài khoản</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C4%83ng_nh%E1%BA%ADp&returnto=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Đăng nhập sẽ có lợi hơn, tuy nhiên không bắt buộc. [o]" accesskey="o"> Đăng nhập</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Trang dành cho người dùng chưa đăng nhập <a href="/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u" aria-label="Tìm hiểu thêm về sửa đổi">tìm hiểu thêm</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:%C4%90%C3%B3ng_g%C3%B3p_c%E1%BB%A7a_t%C3%B4i" title="Danh sách các sửa đổi được thực hiện qua địa chỉ IP này [y]" accesskey="y">Đóng góp</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_t%C3%B4i" title="Thảo luận với địa chỉ IP này [n]" accesskey="n">Thảo luận cho địa chỉ IP này</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Trang Web"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Nội dung" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Nội dung</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ẩn</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Đầu</div> </a> </li> <li id="toc-Định_nghĩa_và_từ_nguyên" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Định_nghĩa_và_từ_nguyên"> <div class="vector-toc-text"> 1 Định nghĩa và từ nguyên </div> </a> <ul id="toc-Định_nghĩa_và_từ_nguyên-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tiến_hóa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Tiến_hóa"> <div class="vector-toc-text"> 2 Tiến hóa </div> </a> <ul id="toc-Tiến_hóa-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Lược_sử" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Lược_sử"> <div class="vector-toc-text"> 3 Lược sử </div> </a> <ul id="toc-Lược_sử-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Môi_trường_sống_và_dân_số" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Môi_trường_sống_và_dân_số"> <div class="vector-toc-text"> 4 Môi trường sống và dân số </div> </a> <ul id="toc-Môi_trường_sống_và_dân_số-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sinh_học" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Sinh_học"> <div class="vector-toc-text"> 5 Sinh học </div> </a> <button aria-controls="toc-Sinh_học-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Sinh học </button> <ul id="toc-Sinh_học-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Giải_phẫu_và_sinh_lý" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Giải_phẫu_và_sinh_lý"> <div class="vector-toc-text"> 5.1 Giải phẫu và sinh lý </div> </a> <ul id="toc-Giải_phẫu_và_sinh_lý-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Di_truyền" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Di_truyền"> <div class="vector-toc-text"> 5.2 Di truyền </div> </a> <ul id="toc-Di_truyền-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vòng_đời" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vòng_đời"> <div class="vector-toc-text"> 5.3 Vòng đời </div> </a> <ul id="toc-Vòng_đời-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Chế_độ_ăn" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Chế_độ_ăn"> <div class="vector-toc-text"> 5.4 Chế độ ăn </div> </a> <ul id="toc-Chế_độ_ăn-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Biến_thiên_sinh_học" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Biến_thiên_sinh_học"> <div class="vector-toc-text"> 5.5 Biến thiên sinh học </div> </a> <ul id="toc-Biến_thiên_sinh_học-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Tâm_lý" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Tâm_lý"> <div class="vector-toc-text"> 6 Tâm lý </div> </a> <button aria-controls="toc-Tâm_lý-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Tâm lý </button> <ul id="toc-Tâm_lý-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ngủ_và_mơ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ngủ_và_mơ"> <div class="vector-toc-text"> 6.1 Ngủ và mơ </div> </a> <ul id="toc-Ngủ_và_mơ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ý_thức_và_tư_duy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ý_thức_và_tư_duy"> <div class="vector-toc-text"> 6.2 Ý thức và tư duy </div> </a> <ul id="toc-Ý_thức_và_tư_duy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Văn_hóa" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Văn_hóa"> <div class="vector-toc-text"> 7 Văn hóa </div> </a> <button aria-controls="toc-Văn_hóa-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Hiện/ẩn mục Văn hóa </button> <ul id="toc-Văn_hóa-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ngôn_ngữ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ngôn_ngữ"> <div class="vector-toc-text"> 7.1 Ngôn ngữ </div> </a> <ul id="toc-Ngôn_ngữ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Nghệ_thuật" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Nghệ_thuật"> <div class="vector-toc-text"> 7.2 Nghệ thuật </div> </a> <ul id="toc-Nghệ_thuật-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Công_cụ_và_công_nghệ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Công_cụ_và_công_nghệ"> <div class="vector-toc-text"> 7.3 Công cụ và công nghệ </div> </a> <ul id="toc-Công_cụ_và_công_nghệ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tôn_giáo_và_tâm_linh" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tôn_giáo_và_tâm_linh"> <div class="vector-toc-text"> 7.4 Tôn giáo và tâm linh </div> </a> <ul id="toc-Tôn_giáo_và_tâm_linh-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Khoa_học_và_triết_học" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Khoa_học_và_triết_học"> <div class="vector-toc-text"> 7.5 Khoa học và triết học </div> </a> <ul id="toc-Khoa_học_và_triết_học-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Xã_hội" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Xã_hội"> <div class="vector-toc-text"> 8 Xã hội </div> </a> <ul id="toc-Xã_hội-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Xem_thêm" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Xem_thêm"> <div class="vector-toc-text"> 9 Xem thêm </div> </a> <ul id="toc-Xem_thêm-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Chú_giải" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Chú_giải"> <div class="vector-toc-text"> 10 Chú giải </div> </a> <ul id="toc-Chú_giải-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tham_khảo" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Tham_khảo"> <div class="vector-toc-text"> 11 Tham khảo </div> </a> <ul id="toc-Tham_khảo-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liên_kết_ngoài" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Liên_kết_ngoài"> <div class="vector-toc-text"> 12 Liên kết ngoài </div> </a> <ul id="toc-Liên_kết_ngoài-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Nội dung" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Đóng mở mục lục" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Đóng mở mục lục </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Người</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Xem bài viết trong ngôn ngữ khác. Bài có sẵn trong 221 ngôn ngữ" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-221" aria-hidden="true" > 221 ngôn ngữ </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Mens" title="Mens – Tiếng Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Mens" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Tiếng Afrikaans" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Mensch" title="Mensch – Tiếng Đức (Thụy Sĩ)" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Mensch" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Tiếng Đức (Thụy Sĩ)" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%8B%A8%E1%88%B0%E1%8B%8D_%E1%88%8D%E1%8C%85" title="የሰው ልጅ – Tiếng Amharic" lang="am" hreflang="am" data-title="የሰው ልጅ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Tiếng Amharic" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मनुष्य – Tiếng Angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="मनुष्य" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="Tiếng Angika" class="interlanguage-link-target">अंगिका</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="إنسان – Tiếng Ả Rập" lang="ar" hreflang="ar" data-title="إنسان" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Tiếng Ả Rập" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Hum%C3%A1n" title="Humán – Tiếng Aragon" lang="an" hreflang="an" data-title="Humán" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Tiếng Aragon" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%92%DC%AA_%DC%90%DC%A2%DC%AB%DC%90" title="ܒܪ ܐܢܫܐ – Tiếng Aramaic" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܒܪ ܐܢܫܐ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="Tiếng Aramaic" class="interlanguage-link-target">ܐܪܡܝܐ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Omu" title="Omu – Tiếng Aromania" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Omu" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="Tiếng Aromania" class="interlanguage-link-target">Armãneashti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%81%E0%A6%B9" title="মানুহ – Tiếng Assam" lang="as" hreflang="as" data-title="মানুহ" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="Tiếng Assam" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Humanu" title="Humanu – Tiếng Asturias" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Humanu" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Tiếng Asturias" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-atj mw-list-item"><a href="https://atj.wikipedia.org/wiki/Iriniw" title="Iriniw – Tiếng Atikamekw" lang="atj" hreflang="atj" data-title="Iriniw" data-language-autonym="Atikamekw" data-language-local-name="Tiếng Atikamekw" class="interlanguage-link-target">Atikamekw</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%88" title="मनई – Tiếng Awadhi" lang="awa" hreflang="awa" data-title="मनई" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="Tiếng Awadhi" class="interlanguage-link-target">अवधी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Yvyp%C3%B3ra" title="Yvypóra – Tiếng Guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Yvypóra" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Tiếng Guarani" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%80%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BD" title="ГӀадан – Tiếng Avaric" lang="av" hreflang="av" data-title="ГӀадан" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="Tiếng Avaric" class="interlanguage-link-target">Авар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ay mw-list-item"><a href="https://ay.wikipedia.org/wiki/Jaqi" title="Jaqi – Tiếng Aymara" lang="ay" hreflang="ay" data-title="Jaqi" data-language-autonym="Aymar aru" data-language-local-name="Tiếng Aymara" class="interlanguage-link-target">Aymar aru</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan" title="İnsan – Tiếng Azerbaijan" lang="az" hreflang="az" data-title="İnsan" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Tiếng Azerbaijan" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="اینسان – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="اینسان" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia – Tiếng Indonesia" lang="id" hreflang="id" data-title="Manusia" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Tiếng Indonesia" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia – Tiếng Mã Lai" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Manusia" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Tiếng Mã Lai" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Manusa" title="Manusa – Tiếng Bali" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Manusa" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="Tiếng Bali" class="interlanguage-link-target">Basa Bali</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%81%E0%A6%B7" title="মানুষ – Tiếng Bangla" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মানুষ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Tiếng Bangla" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"><a href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia – Tiếng Banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" data-title="Manusia" data-language-autonym="Banjar" data-language-local-name="Tiếng Banjar" class="interlanguage-link-target">Banjar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2ng" title="Lâng – Tiếng Mân Nam" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Lâng" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Tiếng Mân Nam" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-map-bms mw-list-item"><a href="https://map-bms.wikipedia.org/wiki/Menungsa" title="Menungsa – Banyumasan" lang="jv-x-bms" hreflang="jv-x-bms" data-title="Menungsa" data-language-autonym="Basa Banyumasan" data-language-local-name="Banyumasan" class="interlanguage-link-target">Basa Banyumasan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%88%D0%B5" title="Кеше – Tiếng Bashkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Кеше" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Tiếng Bashkir" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Чалавек – Tiếng Belarus" lang="be" hreflang="be" data-title="Чалавек" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Tiếng Belarus" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Чалавек – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Чалавек" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8" title="मानुस – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मानुस" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target">भोजपुरी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Tawo" title="Tawo – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Tawo" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Mensch" title="Mensch – Tiếng Bavaria" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Mensch" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Tiếng Bavaria" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%82%E0%BE%B2%E0%BD%BC%E0%BC%8B%E0%BD%96%E0%BC%8B%E0%BD%98%E0%BD%B2%E0%BC%8D" title="འགྲོ་བ་མི། – Tiếng Tây Tạng" lang="bo" hreflang="bo" data-title="འགྲོ་བ་མི།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="Tiếng Tây Tạng" class="interlanguage-link-target">བོད་ཡིག</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek" title="Čovjek – Tiếng Bosnia" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Čovjek" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Tiếng Bosnia" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Den" title="Den – Tiếng Breton" lang="br" hreflang="br" data-title="Den" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Tiếng Breton" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Човек – Tiếng Bulgaria" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Човек" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Tiếng Bulgaria" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0_%D1%85%D2%AF%D0%BD" title="Ухаанта хүн – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Ухаанта хүн" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target">Буряад</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/%C3%89sser_hum%C3%A0" title="Ésser humà – Tiếng Catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Ésser humà" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Tiếng Catalan" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Tawo" title="Tawo – Tiếng Cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Tawo" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="Tiếng Cebuano" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%D1%8B%D0%BD" title="Çын – Tiếng Chuvash" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çын" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="Tiếng Chuvash" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/%C4%8Clov%C4%9Bk_moudr%C3%BD" title="Člověk moudrý – Tiếng Séc" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Člověk moudrý" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tiếng Séc" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Munhu" title="Munhu – Tiếng Shona" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Munhu" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="Tiếng Shona" class="interlanguage-link-target">ChiShona</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tum mw-list-item"><a href="https://tum.wikipedia.org/wiki/Munthu" title="Munthu – Tiếng Tumbuka" lang="tum" hreflang="tum" data-title="Munthu" data-language-autonym="ChiTumbuka" data-language-local-name="Tiếng Tumbuka" class="interlanguage-link-target">ChiTumbuka</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Omu" title="Omu – Tiếng Corsica" lang="co" hreflang="co" data-title="Omu" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="Tiếng Corsica" class="interlanguage-link-target">Corsu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Bod_dynol" title="Bod dynol – Tiếng Wales" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Bod dynol" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Tiếng Wales" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/Ninsala" title="Ninsala – Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="Ninsala" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target">Dagbanli</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Menneske" title="Menneske – Tiếng Đan Mạch" lang="da" hreflang="da" data-title="Menneske" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Tiếng Đan Mạch" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%AF%D9%85" title="بنادم – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="بنادم" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Olmmo%C5%A1" title="Olmmoš – Tiếng Sami Miền Bắc" lang="se" hreflang="se" data-title="Olmmoš" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="Tiếng Sami Miền Bắc" class="interlanguage-link-target">Davvisámegiella</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Mensch" title="Mensch – Tiếng Đức" lang="de" hreflang="de" data-title="Mensch" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Tiếng Đức" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%81" title="मान्सु – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="मान्सु" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target">डोटेली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Inimene" title="Inimene – Tiếng Estonia" lang="et" hreflang="et" data-title="Inimene" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Tiếng Estonia" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CF%82" title="Άνθρωπος – Tiếng Hy Lạp" lang="el" hreflang="el" data-title="Άνθρωπος" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Tiếng Hy Lạp" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Human" title="Human – Tiếng Anh" lang="en" hreflang="en" data-title="Human" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Tiếng Anh" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%8C" title="Ломань – Tiếng Erzya" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Ломань" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="Tiếng Erzya" class="interlanguage-link-target">Эрзянь</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Humano" title="Humano – Tiếng Tây Ban Nha" lang="es" hreflang="es" data-title="Humano" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Tiếng Tây Ban Nha" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Homo" title="Homo – Tiếng Quốc Tế Ngữ" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Homo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Tiếng Quốc Tế Ngữ" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Gizaki" title="Gizaki – Tiếng Basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Gizaki" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Tiếng Basque" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان – Tiếng Ba Tư" lang="fa" hreflang="fa" data-title="انسان" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Tiếng Ba Tư" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Insaan" title="Insaan – Tiếng Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Insaan" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Tiếng Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Menniskja" title="Menniskja – Tiếng Faroe" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Menniskja" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Tiếng Faroe" class="interlanguage-link-target">Føroyskt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_moderne" title="Homme moderne – Tiếng Pháp" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Homme moderne" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Tiếng Pháp" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Minske" title="Minske – Tiếng Frisia" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Minske" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Tiếng Frisia" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Uman" title="Uman – Tiếng Friulian" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Uman" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="Tiếng Friulian" class="interlanguage-link-target">Furlan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Duine" title="Duine – Tiếng Ireland" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Duine" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Tiếng Ireland" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Mac_an_duine" title="Mac an duine – Tiếng Gael Scotland" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Mac an duine" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Tiếng Gael Scotland" class="interlanguage-link-target">Gàidhlig</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Ser_humano" title="Ser humano – Tiếng Galician" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Ser humano" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Tiếng Galician" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%B3" title="Саг – Tiếng Ingush" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Саг" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="Tiếng Ingush" class="interlanguage-link-target">ГӀалгӀай</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 – Tiếng Cám" lang="gan" hreflang="gan" data-title="人" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Tiếng Cám" class="interlanguage-link-target">贛語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آدم – Tiếng Gilaki" lang="glk" hreflang="glk" data-title="آدم" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="Tiếng Gilaki" class="interlanguage-link-target">گیلکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AA%A8%E0%AB%81%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%AF" title="મનુષ્ય – Tiếng Gujarati" lang="gu" hreflang="gu" data-title="મનુષ્ય" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="Tiếng Gujarati" class="interlanguage-link-target">ગુજરાતી</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%ACn" title="Ngìn – Tiếng Khách Gia" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Ngìn" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Tiếng Khách Gia" class="interlanguage-link-target">客家語 / Hak-kâ-ngî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%82%AC%EB%9E%8C" title="사람 – Tiếng Hàn" lang="ko" hreflang="ko" data-title="사람" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Tiếng Hàn" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/%C6%8Aan_Adam" title="Ɗan Adam – Tiếng Hausa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Ɗan Adam" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="Tiếng Hausa" class="interlanguage-link-target">Hausa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%A4_%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6" title="Մարդ բանական – Tiếng Armenia" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարդ բանական" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Tiếng Armenia" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="मनुष्य – Tiếng Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मनुष्य" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Tiếng Hindi" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek" title="Čovjek – Tiếng Croatia" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Čovjek" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Tiếng Croatia" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Homo" title="Homo – Tiếng Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Homo" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Tiếng Ido" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Mad%E1%BB%A5%CC%80" title="Madụ̀ – Tiếng Igbo" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Madụ̀" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="Tiếng Igbo" class="interlanguage-link-target">Igbo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Tao_(sebbangan)" title="Tao (sebbangan) – Tiếng Iloko" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Tao (sebbangan)" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="Tiếng Iloko" class="interlanguage-link-target">Ilokano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Esser_human" title="Esser human – Tiếng Khoa Học Quốc Tế" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Esser human" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Tiếng Khoa Học Quốc Tế" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iu mw-list-item"><a href="https://iu.wikipedia.org/wiki/%E1%90%84%E1%92%83" title="ᐄᒃ – Tiếng Inuktitut" lang="iu" hreflang="iu" data-title="ᐄᒃ" data-language-autonym="ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut" data-language-local-name="Tiếng Inuktitut" class="interlanguage-link-target">ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%C3%A6%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B3" title="Адæймаг – Tiếng Ossetic" lang="os" hreflang="os" data-title="Адæймаг" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="Tiếng Ossetic" class="interlanguage-link-target">Ирон</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Abantu" title="Abantu – Tiếng Xhosa" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Abantu" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="Tiếng Xhosa" class="interlanguage-link-target">IsiXhosa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Umuntu" title="Umuntu – Tiếng Zulu" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Umuntu" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="Tiếng Zulu" class="interlanguage-link-target">IsiZulu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Ma%C3%B0ur" title="Maður – Tiếng Iceland" lang="is" hreflang="is" data-title="Maður" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="Tiếng Iceland" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%90%D7%93%D7%9D" title="אדם – Tiếng Do Thái" lang="he" hreflang="he" data-title="אדם" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Tiếng Do Thái" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Manungsa" title="Manungsa – Tiếng Java" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Manungsa" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Tiếng Java" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%A8%E0%B2%B5" title="ಮಾನವ – Tiếng Kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಾನವ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="Tiếng Kannada" class="interlanguage-link-target">ಕನ್ನಡ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Tau" title="Tau – Tiếng Pampanga" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Tau" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="Tiếng Pampanga" class="interlanguage-link-target">Kapampangan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98" title="ადამიანი – Tiếng Georgia" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ადამიანი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Tiếng Georgia" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%90%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="اِنسان – Tiếng Kashmir" lang="ks" hreflang="ks" data-title="اِنسان" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="Tiếng Kashmir" class="interlanguage-link-target">कॉशुर / کٲشُر</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC" title="Адам – Tiếng Kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Адам" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Tiếng Kazakh" class="interlanguage-link-target">Қазақша</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Tus" title="Tus – Tiếng Cornwall" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Tus" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="Tiếng Cornwall" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D1%88%D0%B8" title="Киши – Tiếng Kyrgyz" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Киши" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="Tiếng Kyrgyz" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Binadamu" title="Binadamu – Tiếng Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Binadamu" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Tiếng Swahili" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kv mw-list-item"><a href="https://kv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%80%D1%82" title="Морт – Tiếng Komi" lang="kv" hreflang="kv" data-title="Морт" data-language-autonym="Коми" data-language-local-name="Tiếng Komi" class="interlanguage-link-target">Коми</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kg mw-list-item"><a href="https://kg.wikipedia.org/wiki/Muntu" title="Muntu – Tiếng Kongo" lang="kg" hreflang="kg" data-title="Muntu" data-language-autonym="Kongo" data-language-local-name="Tiếng Kongo" class="interlanguage-link-target">Kongo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Moun" title="Moun – Tiếng Haiti" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Moun" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="Tiếng Haiti" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Mounit%C3%A9" title="Mounité – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Mounité" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Mirov" title="Mirov – Tiếng Kurd" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Mirov" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Tiếng Kurd" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Porsona" title="Porsona – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Porsona" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%B0%D0%BD" title="Инсан – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="Инсан" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target">Лакку</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BA%A1%E0%BA%B0%E0%BA%99%E0%BA%B8%E0%BA%94" title="ມະນຸດ – Tiếng Lào" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ມະນຸດ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="Tiếng Lào" class="interlanguage-link-target">ລາວ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Gens_humana" title="Gens humana – Tiếng La-tinh" lang="la" hreflang="la" data-title="Gens humana" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Tiếng La-tinh" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ltg mw-list-item"><a href="https://ltg.wikipedia.org/wiki/Cylv%C4%81ks" title="Cylvāks – Latgalian" lang="ltg" hreflang="ltg" data-title="Cylvāks" data-language-autonym="Latgaļu" data-language-local-name="Latgalian" class="interlanguage-link-target">Latgaļu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Cilv%C4%93ks" title="Cilvēks – Tiếng Latvia" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Cilvēks" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Tiếng Latvia" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%81" title="Кас – Tiếng Lezghian" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Кас" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="Tiếng Lezghian" class="interlanguage-link-target">Лезги</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/%C5%BDmogus" title="Žmogus – Tiếng Litva" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Žmogus" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Tiếng Litva" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/%C3%8Bse_uman" title="Ëse uman – Ligurian" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Ëse uman" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurian" class="interlanguage-link-target">Ligure</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Mins" title="Mins – Tiếng Limburg" lang="li" hreflang="li" data-title="Mins" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Tiếng Limburg" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Moto" title="Moto – Tiếng Lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Moto" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="Tiếng Lingala" class="interlanguage-link-target">Lingála</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Umana" title="Umana – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Umana" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/remna" title="remna – Tiếng Lojban" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="remna" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="Tiếng Lojban" class="interlanguage-link-target">La .lojban.</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lg mw-list-item"><a href="https://lg.wikipedia.org/wiki/Omuntu" title="Omuntu – Tiếng Ganda" lang="lg" hreflang="lg" data-title="Omuntu" data-language-autonym="Luganda" data-language-local-name="Tiếng Ganda" class="interlanguage-link-target">Luganda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Ember" title="Ember – Tiếng Hungary" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Ember" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Tiếng Hungary" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95" title="लोक – Tiếng Maithili" lang="mai" hreflang="mai" data-title="लोक" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="Tiếng Maithili" class="interlanguage-link-target">मैथिली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Човек – Tiếng Macedonia" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Човек" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Tiếng Macedonia" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Olombelona" title="Olombelona – Tiếng Malagasy" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Olombelona" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Tiếng Malagasy" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%A8%E0%B5%81%E0%B4%B7%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B5%BB" title="മനുഷ്യൻ – Tiếng Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മനുഷ്യൻ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Tiếng Malayalam" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Bniedem" title="Bniedem – Tiếng Malta" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Bniedem" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="Tiếng Malta" class="interlanguage-link-target">Malti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5" title="मानव – Tiếng Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मानव" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Tiếng Marathi" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98" title="ადამიერი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ადამიერი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان – Tiếng Ả Rập Ai Cập" lang="arz" hreflang="arz" data-title="انسان" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Tiếng Ả Rập Ai Cập" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%AF%D9%85" title="آدم – Tiếng Mazanderani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="آدم" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="Tiếng Mazanderani" class="interlanguage-link-target">مازِرونی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%83%EA%AF%A4%EA%AF%91%EA%AF%A3%EA%AF%8F%EA%AF%95" title="ꯃꯤꯑꯣꯏꯕ – Tiếng Manipuri" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯃꯤꯑꯣꯏꯕ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="Tiếng Manipuri" class="interlanguage-link-target">ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia – Tiếng Minangkabau" lang="min" hreflang="min" data-title="Manusia" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="Tiếng Minangkabau" class="interlanguage-link-target">Minangkabau</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/N%C3%A8%CC%A4ng" title="Nè̤ng – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Nè̤ng" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target">閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Houmano" title="Houmano – Tiếng Miranda" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Houmano" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="Tiếng Miranda" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8C" title="Ломанць – Tiếng Moksha" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Ломанць" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="Tiếng Moksha" class="interlanguage-link-target">Мокшень</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D2%AF%D0%BD" title="Хүн – Tiếng Mông Cổ" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Хүн" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Tiếng Mông Cổ" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9C%E1%80%B0%E1%80%9E%E1%80%AC%E1%80%B8" title="လူသား – Tiếng Miến Điện" lang="my" hreflang="my" data-title="လူသား" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="Tiếng Miến Điện" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Tlacatl" title="Tlacatl – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Tlacatl" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target">Nāhuatl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Mens" title="Mens – Tiếng Hà Lan" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Mens" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="Tiếng Hà Lan" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Mense" title="Mense – Tiếng Hạ Saxon" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Mense" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Tiếng Hạ Saxon" class="interlanguage-link-target">Nedersaksies</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B8" title="मानिस – Tiếng Nepal" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मानिस" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="Tiếng Nepal" class="interlanguage-link-target">नेपाली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%82" title="मनू – Tiếng Newari" lang="new" hreflang="new" data-title="मनू" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="Tiếng Newari" class="interlanguage-link-target">नेपाल भाषा</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%92%E3%83%88" title="ヒト – Tiếng Nhật" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ヒト" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Tiếng Nhật" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC" title="Адам – Tiếng Chechen" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Адам" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="Tiếng Chechen" class="interlanguage-link-target">Нохчийн</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Minsk" title="Minsk – Tiếng Frisia Miền Bắc" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Minsk" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="Tiếng Frisia Miền Bắc" class="interlanguage-link-target">Nordfriisk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pih mw-list-item"><a href="https://pih.wikipedia.org/wiki/Salan" title="Salan – Norfuk / Pitkern" lang="pih" hreflang="pih" data-title="Salan" data-language-autonym="Norfuk / Pitkern" data-language-local-name="Norfuk / Pitkern" class="interlanguage-link-target">Norfuk / Pitkern</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Menneske" title="Menneske – Tiếng Na Uy (Bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Menneske" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Tiếng Na Uy (Bokmål)" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Menneske" title="Menneske – Tiếng Na Uy (Nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Menneske" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Tiếng Na Uy (Nynorsk)" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc badge-Q70894304 mw-list-item" title=""><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/%C3%88sser_uman" title="Èsser uman – Tiếng Occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Èsser uman" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Tiếng Occitan" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B5" title="Айдеме – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Айдеме" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target">Олык марий</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AE%E0%AC%A3%E0%AC%BF%E0%AC%B7" title="ମଣିଷ – Tiếng Odia" lang="or" hreflang="or" data-title="ମଣିଷ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="Tiếng Odia" class="interlanguage-link-target">ଓଡ଼ିଆ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Nama" title="Nama – Tiếng Oromo" lang="om" hreflang="om" data-title="Nama" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="Tiếng Oromo" class="interlanguage-link-target">Oromoo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Odam" title="Odam – Tiếng Uzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Odam" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Tiếng Uzbek" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%A8%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96" title="ਮਨੁੱਖ – Tiếng Punjab" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮਨੁੱਖ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Tiếng Punjab" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pi mw-list-item"><a href="https://pi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8B" title="मनुस्सो – Tiếng Pali" lang="pi" hreflang="pi" data-title="मनुस्सो" data-language-autonym="पालि" data-language-local-name="Tiếng Pali" class="interlanguage-link-target">पालि</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="انسان" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Hende" title="Hende – Tiếng Papiamento" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Hende" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="Tiếng Papiamento" class="interlanguage-link-target">Papiamentu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان – Tiếng Pashto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="انسان" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Tiếng Pashto" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Yuuman" title="Yuuman – Tiếng Anh Jamaica Creole" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Yuuman" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Tiếng Anh Jamaica Creole" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-koi mw-list-item"><a href="https://koi.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%80%D1%82" title="Морт – Tiếng Komi-Permyak" lang="koi" hreflang="koi" data-title="Морт" data-language-autonym="Перем коми" data-language-local-name="Tiếng Komi-Permyak" class="interlanguage-link-target">Перем коми</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%98%E1%9E%93%E1%9E%BB%E1%9E%9F%E1%9F%92%E1%9E%9F" title="មនុស្ស – Tiếng Khmer" lang="km" hreflang="km" data-title="មនុស្ស" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="Tiếng Khmer" class="interlanguage-link-target">ភាសាខ្មែរ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/%C3%92m" title="Òm – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Òm" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Minsch" title="Minsch – Tiếng Hạ Giéc-man" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Minsch" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Tiếng Hạ Giéc-man" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C5%82owiek_rozumny" title="Człowiek rozumny – Tiếng Ba Lan" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Człowiek rozumny" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Tiếng Ba Lan" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bài viết tốt"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Humano" title="Humano – Tiếng Bồ Đào Nha" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Humano" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Tiếng Bồ Đào Nha" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Insan" title="Insan – Tiếng Kara-Kalpak" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Insan" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="Tiếng Kara-Kalpak" class="interlanguage-link-target">Qaraqalpaqsha</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ksh mw-list-item"><a href="https://ksh.wikipedia.org/wiki/Minsh" title="Minsh – Tiếng Cologne" lang="ksh" hreflang="ksh" data-title="Minsh" data-language-autonym="Ripoarisch" data-language-local-name="Tiếng Cologne" class="interlanguage-link-target">Ripoarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Om" title="Om – Tiếng Romania" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Om" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Tiếng Romania" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Manush" title="Manush – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Manush" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target">Romani čhib</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Uman" title="Uman – Tiếng Romansh" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Uman" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Tiếng Romansh" class="interlanguage-link-target">Rumantsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Runa" title="Runa – Tiếng Quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Runa" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="Tiếng Quechua" class="interlanguage-link-target">Runa Simi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Человек – Tiếng Nga" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Человек" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Tiếng Nga" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8h%D0%B8" title="Киhи – Tiếng Sakha" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Киhи" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="Tiếng Sakha" class="interlanguage-link-target">Саха тыла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/tademaw" title="tademaw – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="tademaw" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target">Sakizaya</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="huy hiệu bài viết chọn lọc"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="मनुष्यः – Tiếng Phạn" lang="sa" hreflang="sa" data-title="मनुष्यः" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="Tiếng Phạn" class="interlanguage-link-target">संस्कृतम्</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9F%E1%B1%B9%E1%B1%B1%E1%B1%A2%E1%B1%A4" title="ᱢᱟᱹᱱᱢᱤ – Tiếng Santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱟᱹᱱᱢᱤ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="Tiếng Santali" class="interlanguage-link-target">ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Bodie" title="Bodie – Tiếng Scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Bodie" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Tiếng Scots" class="interlanguage-link-target">Scots</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Njeriu" title="Njeriu – Tiếng Albania" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Njeriu" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Tiếng Albania" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Umanu" title="Umanu – Tiếng Sicilia" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Umanu" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Tiếng Sicilia" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%92%E0%B6%B1%E0%B7%92%E0%B7%83%E0%B7%8F" title="මිනිසා – Tiếng Sinhala" lang="si" hreflang="si" data-title="මිනිසා" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="Tiếng Sinhala" class="interlanguage-link-target">සිංහල</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Human" title="Human – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Human" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان – Tiếng Sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="انسان" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="Tiếng Sindhi" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/%C4%8Clovek_rozumn%C3%BD" title="Človek rozumný – Tiếng Slovak" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Človek rozumný" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Tiếng Slovak" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/%C4%8Clovek" title="Človek – Tiếng Slovenia" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Človek" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Tiếng Slovenia" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Czowjek" title="Czowjek – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Czowjek" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target">Ślůnski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Dadyow" title="Dadyow – Tiếng Somali" lang="so" hreflang="so" data-title="Dadyow" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="Tiếng Somali" class="interlanguage-link-target">Soomaaliga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%DB%86%DA%A4" title="مرۆڤ – Tiếng Kurd Miền Trung" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مرۆڤ" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Tiếng Kurd Miền Trung" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA" title="Човек – Tiếng Serbia" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Човек" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Tiếng Serbia" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/%C4%8Covjek" title="Čovjek – Tiếng Serbo-Croatia" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Čovjek" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Tiếng Serbo-Croatia" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Manusa" title="Manusa – Tiếng Sunda" lang="su" hreflang="su" data-title="Manusa" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="Tiếng Sunda" class="interlanguage-link-target">Sunda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Ihminen" title="Ihminen – Tiếng Phần Lan" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Ihminen" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Tiếng Phần Lan" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/M%C3%A4nniska" title="Människa – Tiếng Thụy Điển" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Människa" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Tiếng Thụy Điển" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Afgan" title="Afgan – Tiếng Tachelhit" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Afgan" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="Tiếng Tachelhit" class="interlanguage-link-target">Taclḥit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Tao" title="Tao – Tiếng Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Tao" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tiếng Tagalog" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%A9%E0%AE%BF%E0%AE%A4%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="மனிதர் – Tiếng Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மனிதர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tiếng Tamil" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Afgan" title="Afgan – Tiếng Kabyle" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Afgan" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="Tiếng Kabyle" class="interlanguage-link-target">Taqbaylit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BA%D1%8B%D0%BB%D0%BB%D1%8B_%D0%BA%D0%B5%D1%88%D0%B5" title="Акыллы кеше – Tiếng Tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Акыллы кеше" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tiếng Tatar" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tay mw-list-item"><a href="https://tay.wikipedia.org/wiki/squliq" title="squliq – Tayal" lang="tay" hreflang="tay" data-title="squliq" data-language-autonym="Tayal" data-language-local-name="Tayal" class="interlanguage-link-target">Tayal</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%A8%E0%B0%B5%E0%B1%81%E0%B0%A1%E0%B1%81" title="మానవుడు – Tiếng Telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="మానవుడు" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="Tiếng Telugu" class="interlanguage-link-target">తెలుగు</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%99%E0%B8%B8%E0%B8%A9%E0%B8%A2%E0%B9%8C" title="มนุษย์ – Tiếng Thái" lang="th" hreflang="th" data-title="มนุษย์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Tiếng Thái" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BD" title="Инсон – Tiếng Tajik" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Инсон" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="Tiếng Tajik" class="interlanguage-link-target">Тоҷикӣ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan" title="İnsan – Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ" lang="tr" hreflang="tr" data-title="İnsan" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Adam" title="Adam – Tiếng Turkmen" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Adam" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="Tiếng Turkmen" class="interlanguage-link-target">Türkmençe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tw mw-list-item"><a href="https://tw.wikipedia.org/wiki/Nnipa" title="Nnipa – Tiếng Twi" lang="tw" hreflang="tw" data-title="Nnipa" data-language-autonym="Twi" data-language-local-name="Tiếng Twi" class="interlanguage-link-target">Twi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/A%CC%B1tyubishyi" title="A̱tyubishyi – Tiếng Tyap" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="A̱tyubishyi" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="Tiếng Tyap" class="interlanguage-link-target">Tyap</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0" title="Людина – Tiếng Ukraina" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Людина" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Tiếng Ukraina" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86" title="انسان – Tiếng Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="انسان" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Tiếng Urdu" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A6%D8%A7%D8%AF%DB%95%D9%85" title="ئادەم – Tiếng Uyghur" lang="ug" hreflang="ug" data-title="ئادەم" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="Tiếng Uyghur" class="interlanguage-link-target">ئۇيغۇرچە / Uyghurche</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Vunz" title="Vunz – Tiếng Choang" lang="za" hreflang="za" data-title="Vunz" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="Tiếng Choang" class="interlanguage-link-target">Vahcuengh</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Ristit" title="Ristit – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Ristit" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target">Vepsän kel’</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Inemine" title="Inemine – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Inemine" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target">Võro</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Djin_(biyolodjeye)" title="Djin (biyolodjeye) – Tiếng Walloon" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Djin (biyolodjeye)" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="Tiếng Walloon" class="interlanguage-link-target">Walon</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="人" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Mens" title="Mens – West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Mens" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target">West-Vlams</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Tawo" title="Tawo – Tiếng Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Tawo" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Tiếng Waray" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 – Tiếng Ngô" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="人" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Tiếng Ngô" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Vanhu" title="Vanhu – Tiếng Tsonga" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Vanhu" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="Tiếng Tsonga" class="interlanguage-link-target">Xitsonga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A2%D7%A0%D7%98%D7%A9" title="מענטש – Tiếng Yiddish" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מענטש" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Tiếng Yiddish" class="interlanguage-link-target">ייִדיש</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%8Cm%E1%BB%8Dn%C3%ACy%C3%A0n" title="Ọmọnìyàn – Tiếng Yoruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Ọmọnìyàn" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="Tiếng Yoruba" class="interlanguage-link-target">Yorùbá</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 – Tiếng Quảng Đông" lang="yue" hreflang="yue" data-title="人" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Tiếng Quảng Đông" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Merd%C4%B1m" title="Merdım – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Merdım" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target">Zazaki</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/%C5%BDmuogos" title="Žmuogos – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Žmuogos" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target">Žemaitėška</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA" title="人 – Tiếng Trung" lang="zh" hreflang="zh" data-title="人" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Tiếng Trung" class="interlanguage-link-target">中文</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia – Tiếng Betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Manusia" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="Tiếng Betawi" class="interlanguage-link-target">Betawi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Alak" title="Alak – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Alak" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target">Batak Mandailing</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Mensia" title="Mensia – Tiếng Iban" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Mensia" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="Tiếng Iban" class="interlanguage-link-target">Jaku Iban</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Manusia" title="Manusia – Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Manusia" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target">Kumoring</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Inson" title="Inson – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Inson" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target">Tolışi</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5#sitelinks-wikipedia" title="Sửa liên kết giữa ngôn ngữ" class="wbc-editpage">Sửa liên kết</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Không gian tên"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Xem bài viết [c]" accesskey="c">Bài viết</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" rel="discussion" title="Thảo luận về trang này [t]" accesskey="t">Thảo luận</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Thay đổi biến thể ngôn ngữ" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Tiếng Việt </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Giao diện"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di">Đọc</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit" title="Sửa đổi trang này [v]" accesskey="v">Sửa đổi</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit" title="Sửa đổi mã nguồn của trang này [e]" accesskey="e">Sửa mã nguồn</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=history" title="Các phiên bản cũ của trang này [h]" accesskey="h">Xem lịch sử</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Công cụ trang"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Công cụ" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Công cụ </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Công cụ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ẩn</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Thêm tùy chọn" > <div class="vector-menu-heading"> Tác vụ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di">Đọc</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit" title="Sửa đổi trang này [v]" accesskey="v">Sửa đổi</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit" title="Sửa đổi mã nguồn của trang này [e]" accesskey="e">Sửa mã nguồn</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=history">Xem lịch sử</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Chung </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BA%BFn_%C4%91%C3%A2y/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Các trang liên kết đến đây [j]" accesskey="j">Các liên kết đến đây</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Thay_%C4%91%E1%BB%95i_li%C3%AAn_quan/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" rel="nofollow" title="Thay đổi gần đây của các trang liên kết đến đây [k]" accesskey="k">Thay đổi liên quan</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Trang_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t" title="Một danh sách chứa tất cả trang đặc biệt [q]" accesskey="q">Trang đặc biệt</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&oldid=71712661" title="Liên kết thường trực đến phiên bản này của trang">Liên kết thường trực</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=info" title="Thêm chi tiết về trang này">Thông tin trang</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Tr%C3%ADch_d%E1%BA%ABn&page=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&id=71712661&wpFormIdentifier=titleform" title="Hướng dẫn cách trích dẫn trang này">Trích dẫn trang này</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fvi.wikipedia.org%2Fwiki%2FNg%25C6%25B0%25E1%25BB%259Di">Lấy URL ngắn gọn</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:QrCode&url=https%3A%2F%2Fvi.wikipedia.org%2Fwiki%2FNg%25C6%25B0%25E1%25BB%259Di">Tải mã QR</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> In và xuất </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:S%C3%A1ch&bookcmd=book_creator&referer=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di">Tạo một quyển sách</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:DownloadAsPdf&page=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=show-download-screen">Tải dưới dạng PDF</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&printable=yes" title="Bản để in ra của trang [p]" accesskey="p">Bản để in ra</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Tại dự án khác </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Homo_sapiens" hreflang="en">Wikimedia Commons</a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-species mw-list-item"><a href="https://species.wikimedia.org/wiki/Homo_sapiens" hreflang="en">Wikispecies</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q5" title="Liên kết đến khoản mục kết nối trong kho dữ liệu [g]" accesskey="g">Khoản mục Wikidata</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Công cụ trang"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Giao diện"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Giao diện</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">chuyển sang thanh bên</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ẩn</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-1000BCB" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><a href="/wiki/Wikipedia:Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_n%C3%AAn_c%C3%B3" title="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/20px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png" decoding="async" width="20" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/30px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/40px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png 2x" data-file-width="103" data-file-height="94" /></a></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="vi" dir="ltr"> <table class="infobox taxobox" style="text-align: left; width: 17.5em; font-size: 0.9em;"> <tbody><tr> <th colspan="2" style="padding: 12px; line-height: 1.1em; font-size: 135%; font-weight: bold; color: black; text-align: center; background-color: rgb(235,235,210)">Loài người </th></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align: center">Khoảng thời gian tồn tại: 0.300–0 <a href="/wiki/Megaannum" class="mw-redirect" title="Megaannum">triệu năm</a> trước đây <div id="Timeline-row" style="margin:6px auto 0; clear:both; width:220px; padding:0px; height:18px; overflow:visible; border:1px #666; border-style:solid none; position:relative; z-index:0; font-size:97%;"> <div style="position:absolute; height:100%; left:0px; width:208.07692307692px; text-align:left; background-color:rgb(254,214,123); background-image: linear-gradient(to right, rgba(255,255,255,1), rgba(254,217,106,1) 15%, rgba(254,217,106,1));"><a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Ti%E1%BB%81n_Cambri" title="Thời kỳ Tiền Cambri">TiềnЄ</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(129,170,114); left:36.892307692308px; width:18.818461538462px;"><a href="/wiki/Cambrian" class="mw-redirect" title="Cambrian">Є</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(0,169,138); left:55.710769230769px; width:14.08px;"><a href="/wiki/Ordovician" class="mw-redirect" title="Ordovician">O</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(166,223,197); left:69.790769230769px; width:8.3261538461539px;"><a href="/wiki/Silurian" class="mw-redirect" title="Silurian">S</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(221,150,81); left:78.116923076923px; width:20.409230769231px;"><a href="/wiki/Devonian" class="mw-redirect" title="Devonian">D</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(63,174,173); left:98.526153846154px; width:20.307692307692px;"><a href="/wiki/Carboniferous" class="mw-redirect" title="Carboniferous">C</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(247,88,60); left:118.83384615385px; width:15.907015384615px;"><a href="/wiki/Permian" class="mw-redirect" title="Permian">P</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(153,78,150); left:134.74086153846px; width:17.126830769231px;"><a href="/wiki/Triassic" class="mw-redirect" title="Triassic">T</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(0,187,231); left:151.86769230769px; width:19.055384615385px;"><a href="/wiki/Jurassic" class="mw-redirect" title="Jurassic">J</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(111,180,107); left:170.92307692308px; width:26.738461538462px;"><a href="/wiki/Cretaceous" class="mw-redirect" title="Cretaceous">K</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(254,161,99); left:197.66153846154px; width:14.543692307692px;"><a href="/wiki/Paleogene" class="mw-redirect" title="Paleogene">Pg</a></div> <div style="position:absolute; height:100%; text-align:center; background-color:rgb(254,221,45); left:212.20523076923px; width:6.9188307692308px;"><a href="/wiki/Neogene" class="mw-redirect" title="Neogene">N</a></div> <div style="margin:0 auto; line-height:0; clear:both; width:220px; padding:0px; height:8px; overflow:visible; background-color:transparent; position:relative; top:-4px; z-index:100;"> <div style="position:absolute; left:219.89846153846px; font-size:50%"><div style="position:relative; left:-0.42em">↓</div></div> </div> </div> <a href="/wiki/T%E1%BA%A7ng_Chibania" title="Tầng Chibania">Tầng Chibania</a> – <a href="/wiki/Th%E1%BA%BF_To%C3%A0n_T%C3%A2n" class="mw-redirect" title="Thế Toàn Tân">Hiện nay</a> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align: center"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Akha_cropped_hires.JPG" class="mw-file-description"><img alt="220px" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Akha_cropped_hires.JPG/220px-Akha_cropped_hires.JPG" decoding="async" width="220" height="368" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/Akha_cropped_hires.JPG/330px-Akha_cropped_hires.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/68/Akha_cropped_hires.JPG 2x" data-file-width="331" data-file-height="554" /></a> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align: center;">Một người <a href="/wiki/%C4%90%C3%A0n_%C3%B4ng" class="mw-redirect" title="Đàn ông">nam giới</a> trưởng thành (trái) và <a href="/wiki/%C4%90%C3%A0n_b%C3%A0" class="mw-redirect" title="Đàn bà">nữ giới</a> trưởng thành (phải) (<a href="/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a>, 2007) </td></tr> <tr> <th colspan="2" style="padding: 2px; text-align: center; background-color: rgb(235,235,210)"><a href="/wiki/Ph%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_(sinh_h%E1%BB%8Dc)" class="mw-redirect" title="Phân loại học (sinh học)">Phân loại khoa học</a> <a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Taxonomy/Homo" title="edit"><img alt="edit" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/Red_Pencil_Icon.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a> </th></tr> <tr> <td>Vực: </td> <td><a href="/wiki/Sinh_v%E1%BA%ADt_nh%C3%A2n_th%E1%BB%B1c" title="Sinh vật nhân thực">Eukaryota</a> </td></tr> <tr> <td>Giới: </td> <td><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt" title="Động vật">Animalia</a> </td></tr> <tr> <td>Ngành: </td> <td><a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_c%C3%B3_d%C3%A2y_s%E1%BB%91ng" title="Động vật có dây sống">Chordata</a> </td></tr> <tr> <td>nhánh: </td> <td><a href="/wiki/Mammaliaformes" title="Mammaliaformes">Mammaliaformes</a> </td></tr> <tr> <td>Lớp: </td> <td><a href="/wiki/L%E1%BB%9Bp_Th%C3%BA" title="Lớp Thú">Mammalia</a> </td></tr> <tr> <td>Bộ: </td> <td><a href="/wiki/Primates" class="mw-redirect" title="Primates">Primates</a> </td></tr> <tr> <td>Phân bộ: </td> <td><a href="/wiki/Haplorhini" class="mw-redirect" title="Haplorhini">Haplorhini</a> </td></tr> <tr> <td>Thứ bộ: </td> <td><a href="/wiki/Simian" class="mw-redirect" title="Simian">Simiiformes</a> </td></tr> <tr> <td>Họ: </td> <td><a href="/wiki/Hominidae" class="mw-redirect" title="Hominidae">Hominidae</a> </td></tr> <tr> <td>Phân họ: </td> <td><a href="/wiki/Homininae" class="mw-redirect" title="Homininae">Homininae</a> </td></tr> <tr> <td>Tông: </td> <td><a href="/wiki/Hominini" class="mw-redirect" title="Hominini">Hominini</a> </td></tr> <tr> <td>Chi: </td> <td><a href="/wiki/Homo" class="mw-redirect" title="Homo">Homo</a> </td></tr> <tr> <td>Loài: </td> <td><div style="display:inline" class="loài">H. sapiens</div> </td></tr> <tr> <th colspan="2" style="padding: 2px; text-align: center; background-color: rgb(235,235,210)"><a href="/wiki/Danh_ph%C3%A1p_hai_ph%E1%BA%A7n" title="Danh pháp hai phần">Danh pháp hai phần</a> </th></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align: center">Homo sapiens <a href="/wiki/Carl_Linnaeus" title="Carl Linnaeus">Linnaeus</a>, 1758 </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align: center"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:World_human_population_density_map.png" class="mw-file-description"><img alt="220px" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/World_human_population_density_map.png/220px-World_human_population_density_map.png" decoding="async" width="220" height="87" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/World_human_population_density_map.png/330px-World_human_population_density_map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/World_human_population_density_map.png/440px-World_human_population_density_map.png 2x" data-file-width="8639" data-file-height="3431" /></a> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align: center;">Mật độ dân số của Homo sapiens (2005) </td></tr> </tbody></table> Người, con người, loài người hay nhân loại (<a href="/wiki/Danh_ph%C3%A1p_khoa_h%E1%BB%8Dc" class="mw-redirect" title="Danh pháp khoa học">danh pháp khoa học</a>: Homo sapiens hay Homo sapiens sapiens, nghĩa đen: người tinh khôn) là <a href="/wiki/Lo%C3%A0i" title="Loài">loài</a> <a href="/wiki/Linh_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" class="mw-redirect" title="Linh trưởng">linh trưởng</a> đông đảo và lan rộng nhất. Người có hai đặc trưng cơ bản là <a href="/wiki/%C4%90i_%C4%91%E1%BB%A9ng_b%E1%BA%B1ng_hai_ch%C3%A2n" title="Đi đứng bằng hai chân">đi đứng bằng hai chân</a> và <a href="/wiki/B%E1%BB%99_n%C3%A3o" class="mw-redirect" title="Bộ não">bộ não</a> lớn phức tạp; những đặc điểm cho phép họ phát triển <a href="/wiki/C%C3%B4ng_c%E1%BB%A5" class="mw-redirect" title="Công cụ">công cụ</a>, <a href="/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a" title="Văn hóa">văn hóa</a> và <a href="/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF" title="Ngôn ngữ">ngôn ngữ</a> tiên tiến. Người là động vật có tính xã hội cao, có xu hướng sống trong các <a href="/wiki/C%C6%A1_c%E1%BA%A5u_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Cơ cấu xã hội">cơ cấu xã hội</a> phức tạp theo quan hệ hợp tác hoặc cạnh tranh; chẳng hạn như <a href="/wiki/Gia_%C4%91%C3%ACnh" title="Gia đình">gia đình</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A2n_t%E1%BB%99c" title="Thân tộc">thân tộc</a>, <a href="/wiki/Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Nhà nước">nhà nước</a> hoặc <a href="/wiki/D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_(c%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng)" title="Dân tộc (cộng đồng)">dân tộc</a>. <a href="/wiki/T%C6%B0%C6%A1ng_t%C3%A1c_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" class="mw-redirect" title="Tương tác xã hội">Tương tác xã hội</a> giữa người với người đã thiết lập các khái niệm như <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_%C4%91%E1%BB%A9c" title="Đạo đức">đạo đức</a>, <a href="/wiki/Chu%E1%BA%A9n_m%E1%BB%B1c_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Chuẩn mực xã hội">chuẩn mực xã hội</a> và <a href="/wiki/Nghi_l%E1%BB%85" class="mw-redirect" title="Nghi lễ">nghi lễ</a>; những giá trị đã góp phần kiến thiết và củng cố xã hội của họ. Trí tò mò muốn thấu hiểu và lý giải các <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87n_t%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Hiện tượng">hiện tượng</a> tự nhiên, cùng với khát khao muốn ảnh hưởng và chế ngự các hiện tượng đó, đã thúc đẩy con người phát triển <a href="/wiki/Khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Khoa học">khoa học</a>, <a href="/wiki/Tri%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Dc" title="Triết học">triết học</a>, <a href="/wiki/Th%E1%BA%A7n_tho%E1%BA%A1i" title="Thần thoại">thần thoại</a>, <a href="/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a> và nhiều lĩnh vực khác. Mặc dù nhiều nhà khoa học sử dụng danh từ con người để chỉ toàn bộ các loài thuộc chi <a href="/wiki/Homo" class="mw-redirect" title="Homo">Homo</a>; song trong lời nói thường nhật, người ta dùng từ con người đơn thuần để chỉ Homo sapiens, thành viên Homo duy nhất còn sót lại. <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_v%E1%BB%81_m%E1%BA%B7t_gi%E1%BA%A3i_ph%E1%BA%ABu" class="mw-redirect" title="Người hiện đại về mặt giải phẫu">Người hiện đại về mặt giải phẫu</a> (anatomically modern humans) bắt nguồn từ châu Phi cách đây khoảng 300.000 năm, tiến hóa từ tổ tiên <a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a> hoặc từ một loài tương tự nào đó, rồi <a href="/wiki/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_ch%C3%A2u_Phi_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Nguồn gốc châu Phi gần đây của người hiện đại">di cư ra khỏi Châu Phi</a> và dần thay thế các quần thể <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_c%E1%BB%95_x%C6%B0a" title="Người cổ xưa">người cổ xưa</a> trên khắp thế giới. Suốt phần lớn lịch sử nhân loại, con người hầu như chỉ sống theo lối <a href="/wiki/Du_m%E1%BB%A5c" title="Du mục">du mục</a> và <a href="/wiki/S%C4%83n_b%E1%BA%AFn_h%C3%A1i_l%C6%B0%E1%BB%A3m" class="mw-redirect" title="Săn bắn hái lượm">săn bắn hái lượm</a>. Mầm mống <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_h%C3%A0nh_vi" title="Hiện đại hành vi">hành vi hiện đại</a> ở người xuất hiện cách đây khoảng 160.000-60.000 năm. <a href="/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_%C4%90%C3%A1_m%E1%BB%9Bi" title="Cách mạng Đá mới">Cách mạng Đá mới</a> nở rộ ở <a href="/wiki/T%C3%A2y_Nam_%C3%81" class="mw-redirect" title="Tây Nam Á">Tây Nam Á</a> khoảng 13.000 năm trước (rồi nối tiếp ở các nơi khác) đã chứng kiến sự khai sinh của nền <a href="/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>, kèm theo các khu định cư đồ sộ do con người xây dựng. Vì dân số ngày một tăng và lương thực ngày một dư thừa, nhà nước đã ra đời trong lòng và giữa các cộng đồng người, kiến tạo nền móng của các nền <a href="/wiki/V%C4%83n_minh" title="Văn minh">văn minh</a>, trỗi dậy và suy vong theo thời gian. Hiện nay, loài người vẫn đang tiếp tục sinh sôi nảy nở và dân số của họ đã cán mốc 8 tỉ vào năm 2022. Các yếu tố <a href="/wiki/Di_truy%E1%BB%81n" title="Di truyền">di truyền</a> hoặc môi trường có thể gây nên biến thiên sinh học ở ngoại hình, sinh lý, độ nhạy cảm với bệnh tật, khả năng tâm thần, kích thước cơ thể và tuổi thọ của con người. Mặc dù các tộc người thường có vẻ ngoài khá khác biệt, song nếu ta so sánh gen của hai cá nhân bất kỳ thì sẽ thấy họ giống nhau về mặt di truyền đến 99%. Loài người bộc lộ <a href="/wiki/D%E1%BB%8B_h%C3%ACnh_gi%E1%BB%9Bi_t%C3%ADnh" title="Dị hình giới tính">dị hình giới tính</a> tương đối rõ rệt: nhìn chung nam giới có sức mạnh cơ thể lớn hơn, còn <a href="/wiki/N%E1%BB%AF_gi%E1%BB%9Bi" class="mw-redirect" title="Nữ giới">nữ giới</a> có tỉ lệ mỡ cơ thể cao hơn. Đến tuổi <a href="/wiki/D%E1%BA%ADy_th%C3%AC" title="Dậy thì">dậy thì</a>, con người bắt đầu phát triển các <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_%C4%91i%E1%BB%83m_gi%E1%BB%9Bi_t%C3%ADnh_th%E1%BB%A9_c%E1%BA%A5p" title="Đặc điểm giới tính thứ cấp">đặc điểm giới tính thứ cấp</a>. <a href="/wiki/Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF" title="Phụ nữ">Phụ nữ</a> (tức con người giống cái đã trưởng thành) có khả năng mang thai, rồi <a href="/wiki/M%C3%A3n_kinh" title="Mãn kinh">mãn kinh</a> và <a href="/wiki/V%C3%B4_sinh" title="Vô sinh">vô sinh</a> vào khoảng 50 tuổi. Con người là loài <a href="/wiki/%C4%82n_t%E1%BA%A1p" class="mw-redirect" title="Ăn tạp">ăn tạp</a>, có thể tiêu thụ nhiều loại động thực vật. Họ biết sử dụng <a href="/wiki/L%E1%BB%ADa" title="Lửa">lửa</a> hoặc khai thác các dạng nhiệt năng để chế biến và nấu chín thức ăn; kỹ thuật được kế thừa từ thời <a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">H. erectus</a>. Trung bình con người có thể nhịn đói đến 8 tuần nhưng chỉ có thể nhịn uống khoảng 3-4 ngày. Con người là <a href="/wiki/Sinh_v%E1%BA%ADt_ban_ng%C3%A0y" title="Sinh vật ban ngày">sinh vật ban ngày</a>, ngủ trung bình 7-9 tiếng mỗi ngày. Việc <a href="/wiki/Sinh_n%E1%BB%9F" class="mw-redirect" title="Sinh nở">sinh nở</a> ở người tương đối nguy hiểm, tiềm tàng nguy cơ biến chứng hoặc thậm chí tử vong. Thông thường, cả người mẹ lẫn người cha đều tham gia vào việc nuôi dưỡng con trẻ. <a href="/w/index.php?title=V%E1%BB%8F_n%C3%A3o_tr%C6%B0%E1%BB%9Bc_tr%C3%A1n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vỏ não trước trán (trang không tồn tại)">Vỏ não trước trán</a> của con người, tức phân khu não bộ đảm nhận chức năng <a href="/wiki/Nh%E1%BA%ADn_th%E1%BB%A9c" title="Nhận thức">nhận thức</a> bậc cao, rất lớn và phát triển. Họ rất thông minh, có khả năng <a href="/w/index.php?title=Tr%C3%AD_nh%E1%BB%9B_t%E1%BB%ABng_h%E1%BB%93i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trí nhớ từng hồi (trang không tồn tại)">ghi nhớ từng hồi</a> (episodic memory), có nét mặt biểu cảm linh hoạt, có sự <a href="/wiki/T%E1%BB%B1_nh%E1%BA%ADn_th%E1%BB%A9c" title="Tự nhận thức">tự nhận thức</a> và <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C3%A2m_tr%C3%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý thuyết tâm trí (trang không tồn tại)">lý thuyết tâm trí</a> (theory of mind). Trí óc con người có khả năng <a href="/w/index.php?title=N%E1%BB%99i_quan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nội quan (trang không tồn tại)">nội quan</a>, suy tư, <a href="/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_t%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Tưởng tượng">tưởng tượng</a>, tự ý chí hành động và hình thành thế giới quan về <a href="/wiki/T%E1%BB%93n_t%E1%BA%A1i" title="Tồn tại">tồn tại</a>. Những ưu điểm kể trên đã cho phép con người đạt được những thành tựu công nghệ phức tạp thông qua lý tính và sự truyền tải kiến thức cho các thế hệ tương lai. Ngôn ngữ, nghệ thuật và thương nghiệp là những thứ tạo nên căn tính con người. Các tuyến thương mại đường dài có lẽ đã góp phần tạo nên <a href="/wiki/Hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_h%C3%A0nh_vi" title="Hiện đại hành vi">sự bùng nổ văn hóa</a> và sự phân phối tài nguyên có lợi cho con người; một ưu thế vô cùng lớn khi so với những sinh vật khác. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Định_nghĩa_và_từ_nguyên">Định nghĩa và từ nguyên</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=1" title="Sửa đổi phần “Định nghĩa và từ nguyên”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=1" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Định nghĩa và từ nguyên">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Xem thêm: <a href="/w/index.php?title=Danh_ph%C3%A1p_c%C3%A1c_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danh pháp các loài người (trang không tồn tại)">Danh pháp các loài người</a> và <a href="/w/index.php?title=Danh_ph%C3%A1p_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danh pháp loài người (trang không tồn tại)">Danh pháp loài người</a></div> Tất cả con người hiện đại đều thuộc <a href="/wiki/Lo%C3%A0i" title="Loài">loài</a> Homo sapiens, danh pháp khoa học mà được <a href="/wiki/Carl_Linnaeus" title="Carl Linnaeus">Carl Linnaeus</a> đặt ra trong tác phẩm <a href="/wiki/Systema_Naturae" title="Systema Naturae">Systema Naturae</a> thế kỷ thứ 18.<a href="#cite_note-1">[1]</a> Danh từ chung "Homo" là một từ mượn học được (learned borrowing) thế kỷ 18 từ homō của <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latinh" title="Tiếng Latinh">tiếng Latinh</a>, dùng để chỉ con người bất kể giới tính.<a href="#cite_note-2">[2]</a> Danh từ con người có thể dùng để chỉ tất cả các loài thuộc chi Homo,<a href="#cite_note-auto-3">[3]</a> song người ta thường dùng từ này để đề cập đến riêng Homo sapiens, loài Homo duy nhất còn tồn tại.<a href="#cite_note-4">[4]</a> Cái tên "Homo sapiens" có nghĩa là 'người tinh khôn' hoặc 'người thông minh'.<a href="#cite_note-5">[5]</a> Hiện có ý kiến cho rằng một số giống người cổ, đơn cử như <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Neanderthal" title="Người Neanderthal">người Neanderthal</a>, chính là những <a href="/wiki/Ph%C3%A2n_lo%C3%A0i" title="Phân loài">phân loài</a> của H. sapiens.<a href="#cite_note-auto-3">[3]</a> Trong tiếng Việt, từ người <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_nguy%C3%AAn_(ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_h%E1%BB%8Dc)" title="Đồng nguyên (ngôn ngữ học)">đồng nguyên</a> với nhiều từ chỉ người trong các <a href="/wiki/Ng%E1%BB%AF_h%E1%BB%87_Nam_%C3%81" title="Ngữ hệ Nam Á">ngôn ngữ Nam Á</a> khác, chẳng hạn như ngài <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Tiếng Mường">tiếng Mường</a>, bơngai <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Bahnar" class="mw-redirect" title="Tiếng Bahnar">tiếng Bahnar</a> và ngai <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Pacoh" class="mw-redirect" title="Tiếng Pacoh">tiếng Pacoh</a>. Năm 2006, nhà ngôn ngữ học Harry Shorto phục nguyên từ chỉ người ở <a href="/wiki/Ng%E1%BB%AF_h%E1%BB%87_Nam_%C3%81" title="Ngữ hệ Nam Á">dạng Môn-Khmer nguyên thủy</a> là *[m]ŋaaj.<a href="#cite_note-6">[6]</a> Trong tiếng Anh, human là một từ <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh_trung_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Tiếng Anh trung đại">tiếng Anh trung đại</a> được mượn từ humain của <a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p_c%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiếng Pháp cổ (trang không tồn tại)">tiếng Pháp cổ</a>, rốt cuộc bắt nguồn từ dạng tính từ của homō là hūmānus <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latinh" title="Tiếng Latinh">tiếng Latinh</a>.<a href="#cite_note-7">[7]</a> Từ bản xứ chỉ người trong tiếng Anh là man. Ngoài ra người ta còn dùng từ này để chỉ hai giới, song trong tiếng Anh hiện đại thì nó chỉ riêng đàn ông.<a href="#cite_note-8">[8]</a> Từ man bắt nguồn từ dạng *mann của <a href="/wiki/Chi_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_German_ph%C3%ADa_T%C3%A2y" class="mw-redirect" title="Chi ngôn ngữ German phía Tây">tiếng Tây-Germanic nguyên thủy</a>, truy gốc xa hơn nữa thì từ căn tố *mon- hoặc *men- của <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A4n-%C3%82u_nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7y" title="Tiếng Ấn-Âu nguyên thủy">tiếng Ấn-Âu nguyên thủy</a>. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tiến_hóa">Tiến hóa</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=2" title="Sửa đổi phần “Tiến hóa”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=2" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tiến hóa">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tiến hóa loài người">Tiến hóa loài người</a></div> Con người là một loài vượn lớn thuộc <a href="/wiki/H%E1%BB%8D_(sinh_h%E1%BB%8Dc)" title="Họ (sinh học)">liên họ</a> <a href="/wiki/Hominoidea" class="mw-redirect" title="Hominoidea">Hominoidea</a>.<a href="#cite_note-9">[9]</a> Dòng dõi vượn phái sinh con người lần lượt tách khỏi dòng dõi vượn nhỏ (họ <a href="/wiki/Hylobatidae" class="mw-redirect" title="Hylobatidae">Hylobatidae</a>), dòng dõi <a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i" title="Đười ươi">đười ươi</a> (chi Pongo), dòng dõi <a href="/wiki/Kh%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%99t" title="Khỉ đột">khỉ đột</a> (chi Gorilla), rồi cuối cùng tách khỏi dòng dõi <a href="/wiki/Tinh_tinh" title="Tinh tinh">tinh tinh</a> (chi Pan). <a href="/wiki/T%E1%BB%95_ti%C3%AAn_chung_cu%E1%BB%91i_c%C3%B9ng_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_v%C3%A0_tinh_tinh" title="Tổ tiên chung cuối cùng của người và tinh tinh">Lần phân tách cuối cùng giữa dòng dõi người và tinh tinh</a> diễn ra vào khoảng 8–4 triệu năm trước vào cuối <a href="/wiki/Th%E1%BA%BF_Miocen" title="Thế Miocen">thế Miocen</a>.<a href="#cite_note-10">[10]</a><a href="#cite_note-11">[11]</a><a href="#cite_note-Ruvolo1997-12">[12]</a><a href="#cite_note-13">[13]</a> Tại lần phân tách đó, hai nhiễm sắc thể đã kết hợp với nhau để tạo thành <a href="/wiki/Nhi%E1%BB%85m_s%E1%BA%AFc_th%E1%BB%83_s%E1%BB%91_2" title="Nhiễm sắc thể số 2">nhiễm sắc thể số 2</a>, điều mà giúp lý giải số lượng 23 cặp nhiễm sắc thể ở người chứ không phải 24 như ở các loài vượn khác.<a href="#cite_note-fusion-14">[14]</a> Sau đó, <a href="/wiki/T%C3%B4ng_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tông Người">tông Người</a> tiếp tục đa dạng hóa thành nhiều loài khác nhau và tách thành ít nhất hai chi riêng biệt. Tuy vậy, tất cả những nhánh đó đều đã bị tuyệt diệt, khiến H. sapiens là chủng người duy nhất còn sót lại.<a href="#cite_note-15">[15]</a> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68144032">.mw-parser-output table.clade{border-spacing:0;margin:0;font-size:100%;line-height:100%;border-collapse:separate;width:auto}.mw-parser-output table.clade table.clade{width:100%}.mw-parser-output table.clade td.clade-label{width:0.7em;padding:0 0.15em;vertical-align:bottom;text-align:center;border-left:1px solid;border-bottom:1px solid;white-space:nowrap}.mw-parser-output table.clade td.clade-fixed-width{overflow:hidden;text-overflow:ellipsis}.mw-parser-output table.clade td.clade-fixed-width:hover{overflow:visible}.mw-parser-output table.clade td.clade-label.first{border-left:none;border-right:none}.mw-parser-output table.clade td.clade-label.reverse{border-left:none;border-right:1px solid}.mw-parser-output table.clade td.clade-slabel{padding:0 0.15em;vertical-align:top;text-align:center;border-left:1px solid;white-space:nowrap}.mw-parser-output table.clade td.clade-slabel:hover{overflow:visible}.mw-parser-output table.clade td.clade-slabel.last{border-left:none;border-right:none}.mw-parser-output table.clade td.clade-slabel.reverse{border-left:none;border-right:1px solid}.mw-parser-output table.clade td.clade-bar{vertical-align:middle;text-align:left;padding:0 0.5em;position:relative}.mw-parser-output table.clade td.clade-bar.reverse{text-align:right;position:relative}.mw-parser-output table.clade td.clade-leaf{border:0;padding:0;text-align:left}.mw-parser-output table.clade td.clade-leafR{border:0;padding:0;text-align:right}.mw-parser-output table.clade td.clade-leaf.reverse{text-align:right}.mw-parser-output table.clade:hover span.linkA{background-color:yellow}.mw-parser-output table.clade:hover span.linkB{background-color:green}</style> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first" style="font-size:80%; line-height:80%"><a href="/wiki/Hominoidea" class="mw-redirect" title="Hominoidea">Hominoidea</a> (liên họ Người, <a href="/wiki/V%C6%B0%E1%BB%A3n" class="mw-redirect" title="Vượn">vượn</a>) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf" style="font-size:80%; line-height:80%"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> Hylobatidae (<a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%E1%BB%A3n_nh%E1%BB%8F&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vượn nhỏ (trang không tồn tại)">vượn nhỏ</a>) </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label">Hominidae (họ Người, <a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%E1%BB%A3n_l%E1%BB%9Bn&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vượn lớn (trang không tồn tại)">vượn lớn</a>) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first"><a href="/wiki/Ponginae" title="Ponginae">Ponginae</a> </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">Pongo (<a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i" title="Đười ươi">đười ươi</a>) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Pongo_abelii" class="mw-redirect" title="Pongo abelii">Pongo abelii</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Pongo_tapanuliensis" title="Pongo tapanuliensis">Pongo tapanuliensis</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Pongo_pygmaeus" class="mw-redirect" title="Pongo pygmaeus">Pongo pygmaeus</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label"><a href="/wiki/Homininae" class="mw-redirect" title="Homininae">Homininae</a> (phân họ Người) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first"><a href="/wiki/Gorillini" class="mw-redirect" title="Gorillini">Gorillini</a> </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">Gorilla (<a href="/wiki/Kh%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%99t" title="Khỉ đột">khỉ đột</a>) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Gorilla_gorilla" class="mw-redirect" title="Gorilla gorilla">Gorilla gorilla</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Gorilla_beringei" class="mw-redirect" title="Gorilla beringei">Gorilla beringei</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label"><a href="/wiki/Hominini" class="mw-redirect" title="Hominini">Hominini</a> (tông Người) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first"><a href="/w/index.php?title=Panina&action=edit&redlink=1" class="new" title="Panina (trang không tồn tại)">Panina</a> </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">Pan (<a href="/wiki/Tinh_tinh" title="Tinh tinh">tinh tinh</a>) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Pan_troglodytes" class="mw-redirect" title="Pan troglodytes">Pan troglodytes</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <a href="/wiki/Pan_paniscus" class="mw-redirect" title="Pan paniscus">Pan paniscus</a> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel">  </td></tr> <tr> <td class="clade-label">  </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144032"> <table class="clade"> <tbody><tr> <td class="clade-label first"><a href="/wiki/Hominina" class="mw-redirect" title="Hominina">Hominina</a> (phân tông Người) </td> <td rowspan="2" class="clade-leaf"> Homo sapiens (con người) </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last">  </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr> <td class="clade-slabel last" style="font-size:80%; line-height:80%">  </td></tr></tbody></table> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Lucy_Skeleton.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Lucy_Skeleton.jpg/170px-Lucy_Skeleton.jpg" decoding="async" width="170" height="256" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Lucy_Skeleton.jpg/255px-Lucy_Skeleton.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Lucy_Skeleton.jpg/340px-Lucy_Skeleton.jpg 2x" data-file-width="1362" data-file-height="2048" /></a><figcaption>Phục dựng khung xương mẫu vật <a href="/wiki/Lucy_(Australopithecus)" title="Lucy (Australopithecus)">Lucy</a>, hài cốt <a href="/wiki/Australopithecus_afarensis" title="Australopithecus afarensis">Australopithecus afarensis</a> đầu tiên được phát hiện và khai quật</figcaption></figure> Chi Homo tiến hóa từ chi <a href="/wiki/Australopithecus" class="mw-redirect" title="Australopithecus">Australopithecus</a>.<a href="#cite_note-16">[16]</a><a href="#cite_note-17">[17]</a> Mặc dù các hóa thạch giai đoạn chuyển tiếp còn khá hiếm, những thành viên sơ kỳ của Homo chia sẻ rõ ràng một số điểm chung với Australopithecus.<a href="#cite_note-18">[18]</a><a href="#cite_note-Villmoare2015-19">[19]</a> Hóa thạch cổ nhất của chi Homo là một hài cốt được khai quật từ <a href="/wiki/Ethiopia" title="Ethiopia">Ethiopia</a> mang mẫu hiệu <a href="/w/index.php?title=LD_350-1&action=edit&redlink=1" class="new" title="LD 350-1 (trang không tồn tại)">LD 350-1</a> 2,8 triệu năm tuổi. Các loài Homo cổ nhất hiện được công nhận là <a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">H. habilis</a> và <a href="/wiki/Homo_rudolfensis" title="Homo rudolfensis">H. rudolfensis</a>, tiến hóa cách đây 2,3 triệu năm.<a href="#cite_note-Villmoare2015-19">[19]</a> <a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">H. erectus</a> (biến thể châu Phi của loài này đôi khi được gọi là <a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">H. ergaster</a>) tiến hóa cách đây 2 triệu năm, là loài <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_c%E1%BB%95_x%C6%B0a" title="Người cổ xưa">người cổ xưa</a> đầu tiên rời khỏi châu Phi và phân tán khắp Á-Âu.<a href="#cite_note-20">[20]</a> Cấu trúc cơ thể của người hiện đại đã manh nha phát triển ở H. erectus. H. sapiens phái sinh trực tiếp từ <a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">H. heidelbergensis</a> hoặc <a href="/wiki/Homo_rhodesiensis" title="Homo rhodesiensis">H. rhodesiensis</a> vào khoảng 300.000 năm trước, hai chủng người mà chính là hậu duệ của quần thể H. erectus còn sót lại ở châu Phi.<a href="#cite_note-21">[21]</a> Sau đó H. sapiens dời khỏi quê nhà, thiên di khắp thế giới và thay thế các chủng người cổ khác.<a href="#cite_note-22">[22]</a><a href="#cite_note-23">[23]</a><a href="#cite_note-24">[24]</a> Hành vi hiện đại ở người xuất hiện vào khoảng 160.000-70.000 năm trước,<a href="#cite_note-Marean_et_al_2007-25">[25]</a> hoặc có lẽ thậm chí sớm hơn thế.<a href="#cite_note-Brooks-26">[26]</a> Hiện các <a href="/wiki/Nh%C3%A0_khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Nhà khoa học">nhà khoa học</a> xác định ít nhất hai đợt di cư độc lập "ra khỏi châu Phi": đợt đầu tiên diễn ra cách đây khoảng 130.000-100.000 năm và đợt thứ hai (<a href="/wiki/Ph%C3%A1t_t%C3%A1n_v%E1%BB%81_ph%C6%B0%C6%A1ng_nam" title="Phát tán về phương nam">phát tán về phương nam</a>) diễn ra cách đây khoảng 70.000-50.000 năm.<a href="#cite_note-Posth-27">[27]</a><a href="#cite_note-28">[28]</a> H. sapiens bành trướng tới mọi lục địa và đảo lớn, đặt chân đến Á-Âu khoảng 60.000 năm trước,<a href="#cite_note-sciencenews.org-29">[29]</a><a href="#cite_note-bbc.co.uk-30">[30]</a> đặt chân đến Úc khoảng 65.000 năm trước,<a href="#cite_note-sciencenews.org-29">[29]</a><a href="#cite_note-bbc.co.uk-30">[30]</a> sang được châu Mỹ khoảng 15.000 năm trước, rồi chinh phục quần đảo <a href="/wiki/Hawaii" title="Hawaii">Hawaii</a>, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Ph%E1%BB%A5c_Sinh" title="Đảo Phục Sinh">Đảo Phục Sinh</a>, <a href="/wiki/Madagascar" title="Madagascar">Madagascar</a> và <a href="/wiki/New_Zealand" title="New Zealand">New Zealand</a> giữa những năm 300-1280 Công Nguyên.<a href="#cite_note-Lowe-31">[31]</a><a href="#cite_note-32">[32]</a> Bức tranh tiến hóa loài người không đơn thuần là sự diễn tiến <a href="/wiki/Tuy%E1%BA%BFn_t%C3%ADnh" title="Tuyến tính">tuyến tính</a> hoặc phân tách, mà còn bao gồm cả sự giao phối qua lại giữa các chủng người khác nhau rất phức tạp.<a href="#cite_note-pmid21179161-33">[33]</a><a href="#cite_note-34">[34]</a><a href="#cite_note-35">[35]</a> Nghiên cứu gen đã chứng tỏ sự lai tạp giữa các chủng người rất phổ biến trong quá trình tiến hóa lịch sử.<a href="#cite_note-Ackermann_2015-36">[36]</a> Bằng chứng <a href="/wiki/ADN" class="mw-redirect" title="ADN">ADN</a> chỉ ra rằng gen của người hiện đại ngoài châu Phi đều trộn lẫn một phần gen của <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Neanderthal" title="Người Neanderthal">người Neanderthal</a>. Hơn nữa, các nhà di truyền học đã phát hiện người Neanderthal và các hominin khác, chẳng hạn như <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Denisova" title="Người Denisova">người Denisova</a>, có lẽ đã đóng góp tới 6% bộ gen của họ vào bộ gen của người hiện nay.<a href="#cite_note-pmid21179161-33">[33]</a><a href="#cite_note-pmid20439435-37">[37]</a><a href="#cite_note-10.1126/science.1209202-38">[38]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Lược_sử">Lược sử</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=3" title="Sửa đổi phần “Lược sử”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=3" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Lược sử">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" class="mw-redirect" title="Lịch sử nhân loại">Lịch sử nhân loại</a></div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Early_migrations_mercator.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Early_migrations_mercator.svg/350px-Early_migrations_mercator.svg.png" decoding="async" width="350" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Early_migrations_mercator.svg/525px-Early_migrations_mercator.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Early_migrations_mercator.svg/700px-Early_migrations_mercator.svg.png 2x" data-file-width="1173" data-file-height="569" /></a><figcaption>Tổng quan quá trình thiên di của loài người sơ khai vào khoảng <a href="/wiki/Paleolithic_mu%E1%BB%99n" class="mw-redirect" title="Paleolithic muộn">hậu kỳ đá cũ</a>, tiếp nối đợt <a href="/wiki/Ph%C3%A1t_t%C3%A1n_v%E1%BB%81_ph%C6%B0%C6%A1ng_nam" title="Phát tán về phương nam">phát tán về phương nam</a>.</figcaption></figure> Suốt chiều dài lịch sử tồn tại cho đến khoảng 12.000 năm trước, con người hầu như chỉ gắn bó với lối sống <a href="/wiki/S%C4%83n_b%E1%BA%AFt_h%C3%A1i_l%C6%B0%E1%BB%A3m" class="mw-redirect" title="Săn bắt hái lượm">săn bắt hái lượm</a>.<a href="#cite_note-39">[39]</a> Bước đột phá khổng lồ của nhân loại 12.000 năm trước, được giới khảo cổ gọi là <a href="/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_%C4%90%C3%A1_m%E1%BB%9Bi" title="Cách mạng Đá mới">Cách mạng Đá mới</a> cùng phát minh <a href="/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>, diễn ra lần đầu tiên tại Tây Nam Á và lan rộng khắp <a href="/wiki/C%E1%BB%B1u_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" class="mw-redirect" title="Cựu thế giới">Cựu thế giới</a> trong các thiên niên kỷ tiếp theo.<a href="#cite_note-40">[40]</a> Nhiều cuộc cách mạng nông nghiệp độc lập cũng diễn ra ở nhiều nơi trên thế giới sau đó: <a href="/wiki/Trung_B%E1%BB%99_ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Trung Bộ châu Mỹ">Trung Bộ châu Mỹ</a> (khoảng 6.000 năm trước),<a href="#cite_note-41">[41]</a> <a href="/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>,<a href="#cite_note-He2017-42">[42]</a><a href="#cite_note-Lu-43">[43]</a> <a href="/wiki/Papua_New_Guinea" title="Papua New Guinea">Papua New Guinea</a>,<a href="#cite_note-44">[44]</a> và khu vực <a href="/wiki/Sahel" title="Sahel">Sahel</a>-<a href="/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%8F_Sudan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trảng cỏ Sudan (trang không tồn tại)">Tây Savanna</a> thuộc Châu Phi.<a href="#cite_note-45">[45]</a><a href="#cite_note-46">[46]</a><a href="#cite_note-47">[47]</a> Nguồn lương thực dư thừa đã dẫn đến sự hình thành các khu định cư vĩnh viễn, tạo điều kiện cho con người <a href="/wiki/Thu%E1%BA%A7n_h%C3%B3a" title="Thuần hóa">thuần hóa</a> động vật và áp dụng kim khí vào quá trình lao động sản xuất. Lối sống nông nghiệp định cư đã tạo lập phần móng để các nền <a href="/wiki/V%C4%83n_minh" title="Văn minh">văn minh</a> của con người có chỗ phát triển.<a href="#cite_note-48">[48]</a><a href="#cite_note-49">[49]</a><a href="#cite_note-50">[50]</a> Cuộc <a href="/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cách mạng đô thị (trang không tồn tại)">cách mạng đô thị</a> vào thiên niên kỷ thứ 4 TCN đã chứng kiến sự phát triển của các <a href="/wiki/Th%E1%BB%8B_qu%E1%BB%91c" class="mw-redirect" title="Thị quốc">thị quốc</a>, tiểu biểu như những thành bang <a href="/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_H%C3%A0" title="Lưỡng Hà">Lưỡng Hà</a> kiến thiết bởi <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Sumer" class="mw-redirect" title="Người Sumer">người Sumer</a>.<a href="#cite_note-51">[51]</a> Chính tại những thành phố này vào khoảng năm 3000 TCN, con người đã sáng tạo ra dạng thức sớm nhất được biết của <a href="/wiki/Ch%E1%BB%AF_vi%E1%BA%BFt" title="Chữ viết">chữ viết</a> gọi là <a href="/wiki/Ch%E1%BB%AF_h%C3%ACnh_n%C3%AAm" title="Chữ hình nêm">chữ hình nêm</a>.<a href="#cite_note-52">[52]</a> Hai nền văn minh phồn vinh tồn tại đồng thời với Lưỡng Hà là <a href="/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Ai Cập cổ đại">Ai Cập cổ đại</a> và <a href="/wiki/V%C4%83n_minh_thung_l%C5%A9ng_s%C3%B4ng_%E1%BA%A4n" class="mw-redirect" title="Văn minh thung lũng sông Ấn">văn minh thung lũng sông Ấn</a>.<a href="#cite_note-53">[53]</a> Những nền văn minh đó tiếp xúc nhau thông qua giao thương và phát minh những loại hình công nghệ cơ bản như <a href="/wiki/B%C3%A1nh_xe" title="Bánh xe">bánh xe</a>, công cụ cày và các mái buồm.<a href="#cite_note-54">[54]</a><a href="#cite_note-:14-55">[55]</a><a href="#cite_note-56">[56]</a><a href="#cite_note-Carter-57">[57]</a> <a href="/wiki/Thi%C3%AAn_v%C4%83n_h%E1%BB%8Dc" title="Thiên văn học">Thiên văn học</a> và <a href="/wiki/To%C3%A1n_h%E1%BB%8Dc" title="Toán học">toán học</a> được khai sinh; <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_kim_t%E1%BB%B1_th%C3%A1p_Giza" class="mw-redirect" title="Đại kim tự tháp Giza">Đại kim tự tháp Giza</a> được người Ai Cập xây dựng.<a href="#cite_note-58">[58]</a><a href="#cite_note-59">[59]</a><a href="#cite_note-60">[60]</a> Bằng chứng khảo cổ học chỉ tới <a href="/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_4.2-ky&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sự kiện 4.2-ky (trang không tồn tại)">một đợt hạn hán nghiêm trọng</a> kéo dài khoảng 1 thế kỷ là nguyên nhân suy tàn của các nền văn minh đó,<a href="#cite_note-61">[61]</a> song nhân loại vẫn tiếp tục tạo dựng những nền văn minh mới. <a href="/wiki/Babylon" title="Babylon">Người Babylon</a> nối gót người Sumer thống trị Lưỡng Hà,<a href="#cite_note-62">[62]</a> và những nền văn minh như <a href="/wiki/Poverty_Point" title="Poverty Point">văn hóa Porverty Point</a>, <a href="/wiki/V%C4%83n_minh_Minos" title="Văn minh Minos">văn minh Minos</a> và <a href="/wiki/Nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" title="Nhà Thương">nhà Thương</a> nổi lên ở các khu vực mới.<a href="#cite_note-63">[63]</a><a href="#cite_note-64">[64]</a><a href="#cite_note-65">[65]</a> Vào khoảng năm 1200 TCN, nhiều nền văn minh đồ đồng ở <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a> đột ngột sụp đổ và đơn cử tại Hy Lạp được tiếp nối bởi <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Homeros" title="Thời kỳ Homeros">thời kỳ Đen tối</a>.<a href="#cite_note-66">[66]</a><a href="#cite_note-67">[67]</a> Giai đoạn chuyển tiếp hậu kỳ đồ đồng này đã mở ra <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_s%E1%BA%AFt" class="mw-redirect" title="Thời kỳ đồ sắt">thời kỳ đồ sắt</a> trong lịch sử nhân loại.<a href="#cite_note-68">[68]</a> Kể từ thế kỷ thứ 5 TCN, lịch sử bắt đầu được <a href="/wiki/Thu%E1%BA%ADt_ch%C3%A9p_s%E1%BB%AD" title="Thuật chép sử">ghi chép thành văn</a>, cung cấp cho hậu thế những cái nhìn rõ hơn về quá khứ.<a href="#cite_note-69">[69]</a> Giữa thế kỷ 8 và 6 TCN, châu Âu bước vào thời kỳ <a href="/wiki/C%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_Hy-La" title="Cổ đại Hy-La">cổ đại Hy-La</a> đặc trưng bởi hai nền văn minh Hy Lạp và La Mã cổ đại.<a href="#cite_note-70">[70]</a><a href="#cite_note-71">[71]</a> Ở châu Mỹ, <a href="/wiki/V%C4%83n_minh_Maya" title="Văn minh Maya">người Maya</a> bắt đầu xây dựng các đô thị và phát minh <a href="/wiki/L%E1%BB%8Bch_Maya" title="Lịch Maya">các hệ lịch phức tạp</a>;<a href="#cite_note-72">[72]</a><a href="#cite_note-73">[73]</a> ở Châu Phi, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Aksum" title="Vương quốc Aksum">vương quốc Aksum</a> thôn tính <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Kush" title="Vương quốc Kush">vương quốc Kush</a> trên đà sa sút rồi thiết lập thương mại giữa Ấn Độ và Địa Trung Hải;<a href="#cite_note-74">[74]</a> ở Tây Á, mô hình nhà nước tập trung của <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ba_T%C6%B0" title="Đế quốc Ba Tư">Đế quốc Ba Tư</a> sẽ có ảnh hưởng rất lớn tới các nhà nước trong tương lai;<a href="#cite_note-75">[75]</a> ở châu Á, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Gupta" title="Đế quốc Gupta">đế quốc Gupta</a> thống trị Ấn Độ và <a href="/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">nhà Hán</a> của Trung Hoa phát triển rực rỡ.<a href="#cite_note-76">[76]</a><a href="#cite_note-77">[77]</a> Sau sự sụp đổ của <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Tây La Mã">đế quốc Tây La Mã</a> vào năm 476, châu Âu bước vào thời kỳ <a href="/wiki/Trung_c%E1%BB%95" class="mw-redirect" title="Trung cổ">Trung cổ</a>.<a href="#cite_note-78">[78]</a> Trong thời kỳ này, Giáo hội Cơ Đốc đóng vai trò là trung tâm quyền lực của xã hội phong kiến châu Âu.<a href="#cite_note-Oxford_University_Press-79">[79]</a> Ở Trung Đông, <a href="/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> trở thành tôn giáo lớn nhất và được truyền bá sang <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Phi" title="Bắc Phi">Bắc Phi</a>. Giai đoạn này là cột mốc vàng son của thế giới Hồi giáo với những thành tựu kiến trúc nổi bật, những mặc khải trong khoa học kỹ thuật, và sự hình thành bản sắc xã hội rất riêng biệt.<a href="#cite_note-:15-80">[80]</a><a href="#cite_note-81">[81]</a> Thế giới Cơ đốc giáo và Hồi giáo rốt cuộc va chạm với nhau: <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Vương quốc Anh">Vương quốc Anh</a>, <a href="/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%C3%A1p" title="Vương quốc Pháp">Vương quốc Pháp</a> và <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" class="mw-redirect" title="Đế quốc La Mã thần thánh">Đế quốc La Mã thần thánh</a> phát động hàng loạt cuộc <a href="/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh" title="Thập tự chinh">thập tự chinh</a> nhằm giành lại <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A5t_Th%C3%A1nh" title="Đất Thánh">Đất Thánh</a> từ tay người Hồi giáo.<a href="#cite_note-82">[82]</a> Ở châu Mỹ, các <a href="/w/index.php?title=V%C4%83n_minh_Mississippi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Văn minh Mississippi (trang không tồn tại)">xã hội Mississippi</a> phức tạp nở rộ vào khoảng năm 800 CN,<a href="#cite_note-83">[83]</a> trong khi xa hơn về phía nam, người <a href="/wiki/Aztec" title="Aztec">Aztec</a> và người <a href="/wiki/Inca" class="mw-redirect" title="Inca">Inca</a> vươn lên kiến tạo những đế quốc đồ sộ.<a href="#cite_note-84">[84]</a> Tại Á-Âu vào thế kỷ 13-14, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">đế quốc Mông Cổ</a> đã chinh phục được phần lớn thế giới.<a href="#cite_note-85">[85]</a> Cùng thời đó, <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Mali" title="Đế quốc Mali">Đế quốc Mali</a> mở rộng cương vực đến mức cực đại ở Châu Phi, trải dài từ <a href="/wiki/Senegambia" title="Senegambia">Senegambia</a> đến <a href="/wiki/B%E1%BB%9D_Bi%E1%BB%83n_Ng%C3%A0" title="Bờ Biển Ngà">Bờ Biển Ngà</a>.<a href="#cite_note-86">[86]</a> Tại <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_%C4%90%E1%BA%A1i_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Châu Đại Dương">châu Đại Dương</a>, <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Tu%CA%BBi_Tonga&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đế quốc Tuʻi Tonga (trang không tồn tại)">đế quốc Tuʻi Tonga</a> bành trướng và thiết lập bá quyền khắp Nam Thái Bình Dương.<a href="#cite_note-87">[87]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Môi_trường_sống_và_dân_số">Môi trường sống và dân số</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=4" title="Sửa đổi phần “Môi trường sống và dân số”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=4" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Môi trường sống và dân số">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_h%E1%BB%8Dc" title="Nhân khẩu học">Nhân khẩu học</a></div> <table class="infobox" style="width:22em"><caption>Thống kê dân số<a href="#cite_note-90">[n 1]</a></caption><tbody><tr><td colspan="2" style="text-align:center"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:World_Population.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/World_Population.svg/300px-World_Population.svg.png" decoding="async" width="300" height="152" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/World_Population.svg/450px-World_Population.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/World_Population.svg/600px-World_Population.svg.png 2x" data-file-width="2754" data-file-height="1398" /></a><div style="padding:5px"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70958518">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><div class="hlist"><ul><li><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r68144386">.mw-parser-output .legend{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .legend-color{display:inline-block;min-width:1.25em;height:1.25em;line-height:1.25;margin:1px 0;text-align:center;border:1px solid black;background-color:transparent;color:black}.mw-parser-output .legend-text{}</style>  1.000+ triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  200–1.000 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  100–200 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  75–100 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  50–75 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  25–50 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  10–25 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  5–10 triệu</li><li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r68144386">  <5 triệu</li></ul></div></div> </td></tr><tr><th scope="row"><a href="/wiki/D%C3%A2n_s%E1%BB%91_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Dân số thế giới">Dân số thế giới</a></th><td>8.2 tỷ</td></tr><tr><th scope="row"><a href="/wiki/M%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91#Mật_độ_dân_số_loài_người" title="Mật độ dân số">Mật độ dân số</a></th><td>16/km2 (41/sq mi) trên tổng diện tích 55/km2 (142/sq mi) trên diện tích mặt đất</td></tr><tr><th scope="row"><a href="/wiki/Danh_s%C3%A1ch_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_theo_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách thành phố theo dân số">Các thành phố lớn nhất</a><a href="#cite_note-92">[n 2]</a></th><td><a href="/wiki/Tokyo" title="Tokyo">Tokyo</a>, <a href="/wiki/Delhi" title="Delhi">Delhi</a>, <a href="/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_H%E1%BA%A3i" title="Thượng Hải">Thượng Hải</a>, <a href="/wiki/S%C3%A3o_Paulo" title="São Paulo">São Paulo</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Mexico" class="mw-redirect" title="Thành phố Mexico">Thành phố Mexico</a>, <a href="/wiki/Cairo" title="Cairo">Cairo</a>, <a href="/wiki/Mumbai" title="Mumbai">Mumbai</a>, <a href="/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>, <a href="/wiki/Dhaka" title="Dhaka">Dhaka</a>, <a href="/wiki/Osaka" class="mw-redirect" title="Osaka">Osaka</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a>-<a href="/wiki/Newark,_New_Jersey" title="Newark, New Jersey">Newark</a>, <a href="/wiki/Karachi" title="Karachi">Karachi</a>, <a href="/wiki/Buenos_Aires" title="Buenos Aires">Buenos Aires</a>, <a href="/wiki/Tr%C3%B9ng_Kh%C3%A1nh" title="Trùng Khánh">Trùng Khánh</a>, <a href="/wiki/Istanbul" title="Istanbul">Istanbul</a>, <a href="/wiki/Kolkata" title="Kolkata">Kolkata</a>, <a href="/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a>, <a href="/wiki/Lagos" title="Lagos">Lagos</a>, <a href="/wiki/Rio_de_Janeiro" title="Rio de Janeiro">Rio de Janeiro</a>, <a href="/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Thiên Tân">Thiên Tân</a>, <a href="/wiki/Kinshasa" title="Kinshasa">Kinshasa</a>, <a href="/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ch%C3%A2u" title="Quảng Châu">Quảng Châu</a>, <a href="/wiki/Los_Angeles" title="Los Angeles">Los Angeles</a>-<a href="/w/index.php?title=Long_Beach&action=edit&redlink=1" class="new" title="Long Beach (trang không tồn tại)">Long Beach</a>-<a href="/wiki/Santa_Ana,_California" title="Santa Ana, California">Santa Ana</a>, <a href="/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A2m_Quy%E1%BA%BFn" title="Thâm Quyến">Thâm Quyến</a>, <a href="/wiki/Lahore" title="Lahore">Lahore</a>, <a href="/wiki/Bangalore" class="mw-redirect" title="Bangalore">Bangalore</a>, <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>, <a href="/wiki/Jakarta" title="Jakarta">Jakarta</a>, <a href="/wiki/Chennai" title="Chennai">Chennai</a>, <a href="/wiki/Lima" title="Lima">Lima</a>, <a href="/wiki/Bogot%C3%A1" title="Bogotá">Bogota</a>, <a href="/wiki/Bangkok" class="mw-redirect" title="Bangkok">Bangkok</a></td></tr></tbody></table> Các khu định cư sơ khai của con người thường lệ thuộc rất nhiều vào khoảng cách đến nguồn nước và các nguồn <a href="/wiki/T%C3%A0i_nguy%C3%AAn_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn" title="Tài nguyên thiên nhiên">tài nguyên thiên nhiên</a> cần thiết để duy trì sư sống, chẳng hạn như quần thể động vật mồi hoặc đất canh tác để trồng trọt và chăn thả gia súc.<a href="#cite_note-93">[91]</a> Con người hiện nay có khả năng thay đổi <a href="/wiki/M%C3%B4i_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BB%91ng" class="mw-redirect" title="Môi trường sống">môi trường sống</a> bằng nhiều phương pháp như công nghệ, <a href="/wiki/Th%E1%BB%A7y_l%E1%BB%A3i" title="Thủy lợi">thủy lợi</a>, <a href="/wiki/Quy_ho%E1%BA%A1ch_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Quy hoạch đô thị">quy hoạch đô thị</a>, xây dựng, <a href="/wiki/Ph%C3%A1_r%E1%BB%ABng" title="Phá rừng">phá rừng</a> và <a href="/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c_h%C3%B3a" class="mw-redirect" title="Sa mạc hóa">sa mạc hóa</a>.<a href="#cite_note-94">[92]</a> Song các khu định cư của họ vẫn dễ bị tổn hại trước <a href="/wiki/Thi%C3%AAn_tai" title="Thiên tai">thiên tai</a>, nhất là những khu định cư có chất lượng cơ sở hạ tầng kém và tọa lạc tại vị trí địa lý nguy hiểm.<a href="#cite_note-95">[93]</a> Sự quần cư và thay đổi môi trường sống của con người thường được thực hiện với mục đích nhằm bảo hộ, tích lũy tiện nghi hoặc của cải vật chất, mở rộng nguồn thức ăn sẵn có, cải thiện thẩm mỹ, nâng cao kiến thức hoặc tăng cường trao đổi tài nguyên.<a href="#cite_note-96">[94]</a> Con người là động vật dễ <a href="/wiki/Th%C3%ADch_nghi" title="Thích nghi">thích nghi</a> mặc dù khả năng chịu đựng của họ đối với các môi trường khắc nghiệt trên <a href="/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Trái Đất">Trái Đất</a> không hề cao.<a href="#cite_note-:10-97">[95]</a> Nhờ các công cụ tiên tiến, con người đã có thể tăng cường khả năng thích ứng với các mức nhiệt độ, độ ẩm và độ cao.<a href="#cite_note-:10-97">[95]</a> Sở dĩ bởi vậy, con người đã trở thành loài <a href="/wiki/Ph%C3%A2n_b%E1%BB%91_to%C3%A0n_c%E1%BA%A7u" title="Phân bố toàn cầu">toàn cầu</a> có thể sống ở đủ kiểu môi trường như <a href="/wiki/R%E1%BB%ABng_m%C6%B0a_nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%9Bi" title="Rừng mưa nhiệt đới">rừng mưa nhiệt đới</a>, <a href="/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c" title="Sa mạc">sa mạc</a> khô cằn, vùng cực lạnh giá và các thành phố ô nhiễm nặng; trái lại, hầu hết sinh vật chỉ sống được trong một số khu vực địa lý nhất định bởi khả năng thích nghi hạn chế của chúng.<a href="#cite_note-adapt1-98">[96]</a> Tuy nhiên, dân số loài người phân bố bất đồng đều trên bề mặt Trái Đất, biến động từ vùng này sang vùng khác, và vẫn tồn tại những khu vực rộng lớn gần như không có bóng người ở, ví dụ như <a href="/wiki/Nam_C%E1%BB%B1c" title="Nam Cực">Nam Cực</a> và các vùng đại dương.<a href="#cite_note-:10-97">[95]</a><a href="#cite_note-99">[97]</a> Phần lớn dân số loài người (61%) phân bố ở Châu Á; phần còn lại phân bố giảm dần lần lượt ở Châu Mỹ (14%), Châu Phi (14%), Châu Âu (11%) và Châu Đại Dương (0,5%).<a href="#cite_note-100">[98]</a> Trong vòng vài thế kỷ trở lại đây, con người đã khám phá những môi trường đầy thủ thách như Nam Cực, <a href="/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83n_s%C3%A2u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Biển sâu (trang không tồn tại)">biển sâu</a> và <a href="/w/index.php?title=Kh%C3%B4ng_gian_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" class="new" title="Không gian vũ trụ (trang không tồn tại)">không gian vũ trụ</a>.<a href="#cite_note-:11-101">[99]</a> Sự cư trú của con người trong những môi trường thù địch này rất hạn chế và tốn kém, thường chỉ dành cho các sứ mệnh <a href="/wiki/Khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Khoa học">khoa học</a>, <a href="/wiki/Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Quân sự">quân sự</a> hoặc <a href="/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Công nghiệp">công nghiệp</a>.<a href="#cite_note-:11-101">[99]</a> Con người đã đổ bộ lên <a href="/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%C4%83ng" title="Mặt Trăng">Mặt Trăng</a> và sử dụng các loại <a href="/wiki/T%C3%A0u_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5_robot" class="mw-redirect" title="Tàu vũ trụ robot">tàu vũ trụ robot</a> để nghiên cứu các <a href="/wiki/Thi%C3%AAn_th%E1%BB%83" title="Thiên thể">thiên thể</a>.<a href="#cite_note-102">[100]</a><a href="#cite_note-103">[101]</a><a href="#cite_note-104">[102]</a> Kể từ đầu thế kỷ 20, con người đã đặt các trạm nghiên cứu lâu dài ở Nam Cực, và kể từ năm 2000, thành lập <a href="/wiki/Tr%E1%BA%A1m_V%C5%A9_tr%E1%BB%A5_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" class="mw-redirect" title="Trạm Vũ trụ Quốc tế">Trạm Vũ trụ Quốc tế</a> để cư trú trên không gian.<a href="#cite_note-urlNASA-105">[103]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Distribution-of-earths-mammals.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Distribution-of-earths-mammals.png/330px-Distribution-of-earths-mammals.png" decoding="async" width="330" height="317" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Distribution-of-earths-mammals.png/495px-Distribution-of-earths-mammals.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Distribution-of-earths-mammals.png/660px-Distribution-of-earths-mammals.png 2x" data-file-width="2454" data-file-height="2360" /></a><figcaption>Con người và những giống loài được họ thuần hóa chiếm 96% tổng sinh khối của tất cả động vật có vú trên Trái Đất. Sinh khối những loài thú hoang dã chỉ chiếm vỏn vẹn 4% còn lại.<a href="#cite_note-Bar-On-106">[104]</a></figcaption></figure> Dân số vào thời điểm nông nghiệp lần đầu xuất hiện (khoảng năm 10.000 TCN) được ước tính rơi vào khoảng từ 1 triệu đến 15 triệu người.<a href="#cite_note-107">[105]</a><a href="#cite_note-108">[106]</a> Khoảng 50-60 triệu người sống trong lòng <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_La_M%C3%A3" class="mw-redirect" title="Đế chế La Mã">Đế chế La Mã</a> thống nhất đông tây vào thế kỷ thứ 4 CN.<a href="#cite_note-109">[107]</a> <a href="/wiki/B%E1%BB%87nh_d%E1%BB%8Bch_h%E1%BA%A1ch" class="mw-redirect" title="Bệnh dịch hạch">Bệnh dịch hạch</a>, lần đầu tiên được ghi nhận vào thế kỷ thứ 6 CN, đã tiêu diệt 50% dân số loài người. Nạn dịch kinh hoàng nhất phải kể đến đó là <a href="/wiki/C%C3%A1i_ch%E1%BA%BFt_%C4%90en" class="mw-redirect" title="Cái chết Đen">cái chết Đen</a>, gây ra cái chết của 75–200 triệu người tính riêng ở Âu-Á và Bắc Phi.<a href="#cite_note-110">[108]</a> Dân số loài người có lẽ đã đạt ngưỡng 1 tỷ người vào năm 1800. Kể từ đó tăng trưởng theo cấp số nhân, đạt 2 tỷ người vào năm 1930 và 3 tỷ người vào năm 1960, 4 tỷ người vào năm 1975, 5 tỷ người vào năm 1987 và 6 tỷ người vào năm 1999.<a href="#cite_note-111">[109]</a> Dân số thế giới vượt ngưỡng 7 tỷ người vào năm 2011 và vào năm 2020 đã đạt 7,8 tỷ.<a href="#cite_note-:0-112">[110]</a> Tổng <a href="/wiki/Sinh_kh%E1%BB%91i" title="Sinh khối">sinh khối</a> <a href="/wiki/Carbon" title="Carbon">carbon</a> của toàn thể loài người trên Trái đất vào năm 2018 được ước chừng ở mức 60 triệu tấn, gấp gần 10 lần sinh khối của tất cả các <a href="/wiki/L%E1%BB%9Bp_Th%C3%BA" title="Lớp Thú">loài thú</a> chưa được thuần hóa.<a href="#cite_note-Bar-On-106">[104]</a> Năm 2018, 4,2 tỷ người (55%) sống tập trung tại các khu vực thành thị, hơn hẳn con số 751 triệu người vào năm 1950.<a href="#cite_note-:12-113">[111]</a> Các khu vực đô thị hóa nhất lần lượt là Bắc Mỹ (82%), Mỹ Latinh (81%), <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Châu Âu</a> (74%) và Châu Đại Dương (68%). Dân số Châu Phi và Châu Á chiếm gần 90% tổng số 3,4 tỷ người còn sống ở nông thôn trên toàn cầu.<a href="#cite_note-:12-113">[111]</a> Người dân sống ở đô thị thường phải đối mặt với nhiều vấn đề chẳng hạn như <a href="/wiki/%C3%94_nhi%E1%BB%85m" class="mw-redirect" title="Ô nhiễm">ô nhiễm</a> và <a href="/wiki/T%E1%BB%87_n%E1%BA%A1n_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Tệ nạn xã hội">tệ nạn xã hội</a>,<a href="#cite_note-114">[112]</a> đặc biệt phổ biến ở các <a href="/wiki/Khu_%E1%BB%95_chu%E1%BB%99t" title="Khu ổ chuột">khu ổ chuột</a> nội thành hoặc ngoại thành. Con người đã tác động một cách đáng kể đến môi trường xung quanh. Họ là <a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_s%C4%83n_m%E1%BB%93i_%C4%91%E1%BA%A7u_b%E1%BA%A3ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Động vật săn mồi đầu bảng (trang không tồn tại)">loài đứng đầu chuỗi thức ăn</a>, hiếm khi bị các loài khác săn mồi.<a href="#cite_note-pmid24497513-115">[113]</a> Sự gia tăng dân số, công nghiệp hóa, khai khẩn đất đai, <a href="/wiki/Ti%C3%AAu_d%C3%B9ng_qu%C3%A1_m%E1%BB%A9c" title="Tiêu dùng quá mức">tiêu dùng quá mức</a> và thải nhiên liệu hóa thạch đã tàn phá môi trường. Những vấn nạn đó là nguyên nhân khiến bao dạng sống khác bị đẩy đến bờ vực tuyệt chủng,<a href="#cite_note-Stokstad-116">[114]</a><a href="#cite_note-117">[115]</a> và gây nên <a href="/wiki/Bi%E1%BA%BFn_%C4%91%E1%BB%95i_kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu" title="Biến đổi khí hậu">biến đổi khí hậu</a> toàn cầu,<a href="#cite_note-118">[116]</a> rồi càng đẩy nhanh <a href="/wiki/Tuy%E1%BB%87t_ch%E1%BB%A7ng_Holocen" title="Tuyệt chủng Holocen">Tuyệt chủng Holocen</a>.<a href="#cite_note-Stokstad-116">[114]</a><a href="#cite_note-119">[117]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Sinh_học">Sinh học</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=5" title="Sửa đổi phần “Sinh học”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=5" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Sinh học">sửa mã nguồn</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Giải_phẫu_và_sinh_lý">Giải phẫu và sinh lý</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=6" title="Sửa đổi phần “Giải phẫu và sinh lý”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=6" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Giải phẫu và sinh lý">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/C%C6%A1_th%E1%BB%83_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="mw-redirect" title="Cơ thể con người">Cơ thể con người</a></div> Hầu hết các khía cạnh sinh lý người đều tương đồng với các khía cánh sinh lý động vật. Cơ thể con người bao gồm các phần <a href="/wiki/Ch%C3%A2n" title="Chân">chân</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A2n_m%C3%ACnh" title="Thân mình">thân</a>, <a href="/wiki/C%C3%A1nh_tay" title="Cánh tay">tay</a>, <a href="/wiki/C%E1%BB%95" title="Cổ">cổ</a> và <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A7u" title="Đầu">đầu</a>. Cơ thể người trưởng thành được cấu thành bởi khoảng 100 nghìn tỷ <a href="/wiki/T%E1%BA%BF_b%C3%A0o" title="Tế bào">tế bào</a>. Những <a href="/wiki/H%E1%BB%87_sinh_h%E1%BB%8Dc" title="Hệ sinh học">hệ thống sinh học</a> tồn tại ở người bao gồm <a href="/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BA%A7n_kinh" title="Hệ thần kinh">hệ thần kinh</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_tu%E1%BA%A7n_ho%C3%A0n" title="Hệ tuần hoàn">hệ tuần hoàn</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_ti%C3%AAu_h%C3%B3a" class="mw-redirect" title="Hệ tiêu hóa">hệ tiêu hóa</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_n%E1%BB%99i_ti%E1%BA%BFt" title="Hệ nội tiết">hệ nội tiết</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_mi%E1%BB%85n_d%E1%BB%8Bch" title="Hệ miễn dịch">hệ miễn dịch</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_v%E1%BB%8F_b%E1%BB%8Dc" title="Hệ vỏ bọc">hệ vỏ bọc</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_b%E1%BA%A1ch_huy%E1%BA%BFt" title="Hệ bạch huyết">hệ bạch huyết</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Hệ vận động">hệ vận động</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_sinh_d%E1%BB%A5c" title="Hệ sinh dục">hệ sinh dục</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_h%C3%B4_h%E1%BA%A5p" title="Hệ hô hấp">hệ hô hấp</a> và <a href="/wiki/H%E1%BB%87_ti%E1%BA%BFt_ni%E1%BB%87u" title="Hệ tiết niệu">hệ tiết niệu</a>.<a href="#cite_note-120">[118]</a><a href="#cite_note-121">[119]</a> Công thức răng của con người là <math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle {\tfrac {2.1.2.3}{2.1.2.3}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="false" scriptlevel="0"> <mfrac> <mn>2.1.2.3</mn> <mn>2.1.2.3</mn> </mfrac> </mstyle> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle {\tfrac {2.1.2.3}{2.1.2.3}}}</annotation> </semantics> </math><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/6fde20781b506822a0dad37d490968fc04ef8ea9" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -1.338ex; width:5.496ex; height:3.676ex;" alt="{\displaystyle {\tfrac {2.1.2.3}{2.1.2.3}}}">. Con người có <a href="/wiki/V%C3%B2m_mi%E1%BB%87ng" title="Vòm miệng">vòm miệng</a> ngắn hơn và <a href="/wiki/R%C4%83ng" title="Răng">răng</a> nhỏ hơn so với những linh trưởng khác. Con người là loài linh trưởng duy nhất có <a href="/wiki/R%C4%83ng_nanh" title="Răng nanh">răng nanh</a> ngắn và tương đối phẳng. Răng người có đặc trưng mọc khăng khít và những khoảng răng rụng thường sẽ được lấp nhanh chóng bởi răng mới ở những cá nhân trẻ tuổi. <a href="/wiki/R%C4%83ng_kh%C3%B4n" title="Răng khôn">Răng hàm thứ ba</a> (răng khôn) ở người đang dần tiêu biến, nhiều cá nhân thậm chí không có răng này khi sinh.<a href="#cite_note-Revolution-122">[120]</a> Giống tinh tinh, con người sở hữu nhiều vết tích tiến hóa như <a href="/w/index.php?title=X%C6%B0%C6%A1ng_c%C3%B9ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xương cùng (trang không tồn tại)">xương cùng</a>, <a href="/wiki/Ru%E1%BB%99t_th%E1%BB%ABa" title="Ruột thừa">ruột thừa</a>, khớp vai linh hoạt, các ngón tay nắm được và ngón cái đối nhau (tức có thể chĩa vuông góc với các ngón còn lại).<a href="#cite_note-123">[121]</a> Ngoài <a href="/wiki/%C4%90i_%C4%91%E1%BB%A9ng_b%E1%BA%B1ng_hai_ch%C3%A2n" title="Đi đứng bằng hai chân">đi đứng bằng hai chân</a> và kích thước não lớn, con người khác biệt với tinh tinh chủ yếu ở <a href="/wiki/Kh%E1%BB%A9u_gi%C3%A1c" title="Khứu giác">khứu giác</a>, <a href="/wiki/Th%C3%ADnh_gi%C3%A1c" title="Thính giác">thính giác</a> và khả năng tiêu hóa protein.<a href="#cite_note-O'Neil-124">[122]</a> Mặc dù con người có mật độ <a href="/wiki/Nang_l%C3%B4ng" title="Nang lông">nang lông</a> tương đương các loài vượn khác, song lông cơ thể ở người chủ yếu là <a href="/w/index.php?title=L%C3%B4ng_t%C6%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lông tơ (trang không tồn tại)">lông tơ</a>, ngắn và có phân bố thưa thớt.<a href="#cite_note-125">[123]</a><a href="#cite_note-126">[124]</a> Con người có khoảng 2 triệu <a href="/wiki/Tuy%E1%BA%BFn_m%E1%BB%93_h%C3%B4i" title="Tuyến mồ hôi">tuyến mồ hôi</a> trên toàn bộ cơ thể, nhiều hơn so với tuyến mồ hôi rời rạc của tinh tinh, chủ yếu tập trung quanh lòng bàn tay/bàn chân.<a href="#cite_note-127">[125]</a> Chiều cao trung bình của một nam giới trưởng thành rơi vào khoảng 171 cm (5 ft 7 in) và chiều cao trung bình của nữ giới trưởng thành rơi vào khoảng 159 cm (5 ft 3 in) (trên toàn cầu).<a href="#cite_note-128">[126]</a> Một số cá nhân bắt đầu suy giảm tầm vóc ở tuổi trung niên, song quá trình này thường diễn ra ở người già.<a href="#cite_note-129">[127]</a> Dân số loài người đang phổ quát cao lớn hơn, có vẻ là kết quả của chế độ dinh dưỡng, trình độ y tế và điều kiện sống tốt hơn.<a href="#cite_note-130">[128]</a> Khối lượng trung bình của một người trưởng thành là 59 kg (130 lb) đối với nữ và 77 kg (170 lb) đối với nam.<a href="#cite_note-131">[129]</a><a href="#cite_note-132">[130]</a> Trọng lượng cơ thể và kiểu hình cơ thể chịu ảnh hưởng từ các yếu tố di truyền và môi trường, và khác nhau giữa từng cá nhân.<a href="#cite_note-133">[131]</a><a href="#cite_note-Anes2000-134">[132]</a> Con người có khả năng <a href="/wiki/N%C3%A9m" title="Ném">ném</a> nhanh và chính xác hơn bất kỳ loài vật nào khác.<a href="#cite_note-135">[133]</a> Họ nằm trong số những loài vật chạy đường dài tốt nhất, song khá chậm chạp khi chạy ở cự ly ngắn.<a href="#cite_note-O'Neil-124">[122]</a><a href="#cite_note-136">[134]</a> Lông mỏng và tuyến mồ hôi hiệu quả là những đặc điểm tiến hóa giúp con người tránh khỏi kiệt sức vì tăng thân nhiệt khi chạy đường dài.<a href="#cite_note-137">[135]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Di_truyền">Di truyền</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=7" title="Sửa đổi phần “Di truyền”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=7" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Di truyền">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Di_truy%E1%BB%81n_h%E1%BB%8Dc_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Di truyền học loài người">Di truyền học loài người</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png/220px-Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png" decoding="async" width="220" height="364" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png/330px-Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png/440px-Human_karyotype_with_bands_and_sub-bands.png 2x" data-file-width="9684" data-file-height="16008" /></a><figcaption><a href="/wiki/Ki%E1%BB%83u_nh%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%93" title="Kiểu nhân đồ">Kiểu nhân đồ</a> cơ bản của con người, biểu thị các nhiễm sắc thể giới tính nam (XY) và nữ (XX).</figcaption></figure> Như hầu hết các động vật khác, con người là loài <a href="/wiki/Sinh_v%E1%BA%ADt_nh%C3%A2n_th%E1%BB%B1c" title="Sinh vật nhân thực">nhân thực</a> <a href="/wiki/M%E1%BB%A9c_b%E1%BB%99i_th%E1%BB%83" title="Mức bội thể">lưỡng bội</a>. Mỗi <a href="/wiki/T%E1%BA%BF_b%C3%A0o_x%C3%B4ma" class="mw-redirect" title="Tế bào xôma">tế bào xôma</a> sở hữu hai bộ 23 nhiễm sắc thể, mỗi bộ kế thừa từ bố hoặc mẹ; các <a href="/wiki/Giao_t%E1%BB%AD" title="Giao tử">giao tử</a> chỉ sở hữu duy nhất một bộ nhiễm sắc thể trộn lẫn từ hai bộ nhiễm sắc thể bố mẹ. Trong số 23 cặp nhiễm sắc thể, 22 cặp là <a href="/wiki/Nhi%E1%BB%85m_s%E1%BA%AFc_th%E1%BB%83_th%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhiễm sắc thể thường">nhiễm sắc thể thường</a> và 1 cặp là <a href="/wiki/Nhi%E1%BB%85m_s%E1%BA%AFc_th%E1%BB%83_gi%E1%BB%9Bi_t%C3%ADnh" title="Nhiễm sắc thể giới tính">nhiễm sắc thể giới tính</a>. Hệ thống định giới ở người là XY, trong đó nữ giới có nhiễm sắc thể giới tính XX và nam giới có nhiễm sắc thể giới tính XY.<a href="#cite_note-Therman1980-138">[136]</a> Di truyền và môi trường là hai yếu tố dẫn đến sự khác biệt sinh học ở thể trạng, sinh lý, nhạy cảm bệnh tật và khả năng tâm thần. Tuy nhiên ảnh hưởng của chúng đến sự bộc lộ tính trạng vẫn chưa được giới khoa học hiểu rõ.<a href="#cite_note-139">[137]</a><a href="#cite_note-140">[138]</a> Mặc dù không hai cá nhân nào giống hệt nhau về mặt di truyền (kể cả các cặp <a href="/wiki/Song_sinh" class="mw-redirect" title="Song sinh">song sinh</a> giống nhau như đúc),<a href="#cite_note-141">[139]</a> mức độ tương đồng di truyền ở hai cá nhân bất kỳ vẫn lên tới 99,5%-99,9%.<a href="#cite_note-142">[140]</a><a href="#cite_note-143">[141]</a> Điều này cho thấy con người đồng nhất với nhau hơn hẳn các loài vượn lớn khác, bao gồm cả tinh tinh.<a href="#cite_note-REGWG2005-144">[142]</a><a href="#cite_note-oxf-145">[143]</a> Sự khác biệt ADN không đáng kể ở người chứng tỏ một sự kiện <a href="/wiki/Th%E1%BA%AFt_c%E1%BB%95_chai_qu%E1%BA%A7n_th%E1%BB%83" title="Thắt cổ chai quần thể">thắt cổ chai dân số</a> từng xảy ra vào thế <a href="/wiki/Pleistocen_mu%E1%BB%99n" title="Pleistocen muộn">Canh Tân muộn</a> (khoảng 100.000 năm trước).<a href="#cite_note-Harpending1998-146">[144]</a><a href="#cite_note-Jorde1997-147">[145]</a> <a href="/wiki/Ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc_t%E1%BB%B1_nhi%C3%AAn" title="Chọn lọc tự nhiên">Chọn lọc tự nhiên</a> liên tục gây áp lực lên các quần thể người, và ta có bằng chứng cho thấy <a href="/wiki/B%E1%BB%99_gen" title="Bộ gen">bộ gen</a> người ở một số vùng đã được <a href="/wiki/Ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc_%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Chọn lọc định hướng">chọn lọc định hướng</a> suốt 15.000 năm qua.<a href="#cite_note-urlNYT-148">[146]</a> <a href="/wiki/B%E1%BB%99_gen_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Bộ gen người">Bộ gen người</a> được giải trình tự lần đầu tiên vào năm 2001<a href="#cite_note-149">[147]</a> và tính đến năm 2020 thì hàng trăm nghìn bộ gen đã được giải trình tự.<a href="#cite_note-150">[148]</a> Năm 2012, <a href="/w/index.php?title=D%E1%BB%B1_%C3%A1n_HapMap_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dự án HapMap Quốc tế (trang không tồn tại)">Dự án HapMap Quốc tế</a> so sánh bộ gen của 1.184 cá nhân từ 11 quần thể và đã xác định được 1,6 triệu các <a href="/w/index.php?title=%C4%90a_h%C3%ACnh_%C4%91%C6%A1n_nucleotide&action=edit&redlink=1" class="new" title="Đa hình đơn nucleotide (trang không tồn tại)">đa hình đơn nucleotide</a> (single nucleotide polymorphism).<a href="#cite_note-151">[149]</a> Quần thể châu Phi sở hữu số lượng dị biến di truyền riêng tư (private genetic variant) cao nhất. Trong khi nhiều dị biến ở các quần thể bên ngoài châu Phi cũng được tìm thấy ở các quần thể châu Phi, tuy nhiên vẫn có một số lượng lớn dị biến riêng biệt chỉ xuất hiện ở quần thể <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_%C4%90%E1%BA%A1i_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Châu Đại Dương">châu Đại Dương</a> và <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a>.<a href="#cite_note-Bergstrom2020-152">[150]</a> Theo ước tính năm 2010, con người có khoảng 22.000 gen.<a href="#cite_note-Pertea2010-153">[151]</a> Bằng phương pháp so sánh <a href="/wiki/ADN_ty_th%E1%BB%83" class="mw-redirect" title="ADN ty thể">ADN ty thể</a> (loại ADN chỉ được truyền qua dòng mẹ), các nhà di truyền học kết luận rằng <a href="/wiki/Eve_ty_th%E1%BB%83" title="Eve ty thể">tổ tiên nữ giới chung cuối cùng</a> mang <a href="/w/index.php?title=Ch%E1%BB%89_th%E1%BB%8B_di_truy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chỉ thị di truyền (trang không tồn tại)">chỉ thị di truyền</a> (genetic marker) của tất cả các cá thể người hiện đại chắc chắn đã sống cách đây khoảng 90.000-200.000 năm.<a href="#cite_note-pmid3025745-154">[152]</a><a href="#cite_note-155">[153]</a><a href="#cite_note-156">[154]</a><a href="#cite_note-poz-157">[155]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vòng_đời">Vòng đời</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=8" title="Sửa đổi phần “Vòng đời”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=8" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Vòng đời">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Xem thêm: <a href="/wiki/Sinh_con" title="Sinh con">Sinh con</a> và <a href="/wiki/Tu%E1%BB%95i_th%E1%BB%8D_trung_b%C3%ACnh" title="Tuổi thọ trung bình">Tuổi thọ trung bình</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg/220px-Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg" decoding="async" width="220" height="235" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg/330px-Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg/440px-Tubal_Pregnancy_with_embryo.jpg 2x" data-file-width="1874" data-file-height="2000" /></a><figcaption>Phôi thai 5 tuần tuổi dài 10 mm</figcaption></figure> <a href="/wiki/Sinh_s%E1%BA%A3n_c%E1%BB%A7a_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Sinh sản của con người">Sinh sản của con người</a> bắt đầu với quá trình <a href="/wiki/Th%E1%BB%A5_tinh_trong" title="Thụ tinh trong">thụ tinh trong</a> thông qua <a href="/wiki/Quan_h%E1%BB%87_t%C3%ACnh_d%E1%BB%A5c" title="Quan hệ tình dục">quan hệ tình dục</a>, điều mà vào thời buổi hiện đại cũng có thể đạt được bằng công nghệ <a href="/wiki/H%E1%BB%97_tr%E1%BB%A3_sinh_s%E1%BA%A3n" class="mw-redirect" title="Hỗ trợ sinh sản">hỗ trợ sinh sản</a>.<a href="#cite_note-She2016-158">[156]</a> Thời gian <a href="/wiki/Thai_ngh%C3%A9n" title="Thai nghén">thai nghén</a> trung bình ở phụ nữ là 38 tuần nhưng có thể sai lệch đến 37 ngày.<a href="#cite_note-159">[157]</a> Giai đoạn <a href="/wiki/Ph%C3%B4i_thai" class="mw-redirect" title="Phôi thai">phôi thai</a> kéo dài 8 tuần đầu; vào tuần thứ chín, phôi chuyển sang giai đoạn <a href="/wiki/B%C3%A0o_thai" title="Bào thai">bào thai</a>.<a href="#cite_note-nursing-160">[158]</a> <a href="/w/index.php?title=Kh%E1%BB%9Fi_ph%C3%A1t_chuy%E1%BB%83n_d%E1%BA%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khởi phát chuyển dạ (trang không tồn tại)">Khởi phát chuyển dạ</a> hoặc <a href="/wiki/M%E1%BB%95_l%E1%BA%A5y_thai" title="Mổ lấy thai">mổ lấy thai</a> có thể được thực hiện nếu đứa trẻ cần được sinh ra sớm vì lý do y tế.<a href="#cite_note-WHO2014-161">[159]</a> Ở các nước phát triển, trẻ sơ sinh lúc mới chào đời thường nặng 3–4 kg (7–9 lb) và cao 47–53 cm (19–21 in).<a href="#cite_note-162">[160]</a><a href="#cite_note-163">[161]</a> Tuy nhiên ở các nước đang phát triển, tình trạng <a href="/w/index.php?title=Nh%E1%BA%B9_c%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhẹ cân (trang không tồn tại)">nhẹ cân</a> còn khá phổ biến, góp phần làm tăng nguy cơ tử vong ở trẻ.<a href="#cite_note-Khor2003-164">[162]</a> So với những giống loài khác, việc sinh đẻ của con người rất nguy hiểm, có thể dẫn đến nhiều biến chứng và thậm chí tử vong.<a href="#cite_note-165">[163]</a> Kích thước phần đầu thai nhi loài người thường trùng khít với lỗ xương chậu không như các loài linh trưởng khác.<a href="#cite_note-Pavlicev-166">[164]</a> Nguyên do của đặc điểm này chưa được hiểu hoàn toàn,<a href="#cite_note-168">[n 3]</a> song nó khiến cho quá trình rặn đẻ rất đau đớn và có thể kéo dài tới 24 tiếng hoặc hơn.<a href="#cite_note-169">[166]</a> Ở các nước giàu có trong thế kỷ 20, tỷ lệ sinh nở thành công tăng lên đáng kể nhờ các công cụ y tế mới. Trái lại, mang thai và sinh con không cần phụ sản ở những nước đang phát triển khiến nguy cơ người mẹ tử vong cao gấp 100 lần so với các nước phát triển.<a href="#cite_note-Rush2000-170">[167]</a> Ở loài người, cả bố và mẹ đều tham gia vào quá trình nuôi nấng con nhỏ, trái ngược với các loài linh trưởng khác, thường chỉ riêng con cái đảm nhận công việc này.<a href="#cite_note-171">[168]</a> Trẻ con loài người bất lực khi mới chào đời, chúng tiếp tục phát triển trong vòng vài năm và <a href="/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_th%C3%A0nh_sinh_d%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trưởng thành sinh dục (trang không tồn tại)">trưởng thành sinh dục</a> khi được khoảng 15-17 tuổi.<a href="#cite_note-Kail-172">[169]</a><a href="#cite_note-Schuiling-173">[170]</a><a href="#cite_note-Phillips-174">[171]</a> Quãng đời người có thể được chia thành các giai đoạn/độ tuổi tùy thuộc vào tiêu chí phân loại (có khi được chia thành 3 giai đoạn, có khi lại là 12). Một số giai đoạn phổ biến bao gồm <a href="/wiki/S%C6%A1_sinh" title="Sơ sinh">tuổi sơ sinh</a>, <a href="/wiki/Tr%E1%BA%BB_em" title="Trẻ em">tuổi thơ ấu</a>, <a href="/wiki/Thanh_thi%E1%BA%BFu_ni%C3%AAn" title="Thanh thiếu niên">tuổi mới lớn</a>, <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_l%E1%BB%9Bn" title="Người lớn">tuổi lớn</a> và <a href="/wiki/Tu%E1%BB%95i_gi%C3%A0" class="mw-redirect" title="Tuổi già">tuổi già</a>.<a href="#cite_note-175">[172]</a> Độ dài các giai đoạn đời người khác nhau ở từng nền văn hóa và từng thời kỳ lịch sử nhất định, song có điểm chung là giai đoạn tăng trưởng nhảy vọt ở độ tuổi thanh thiếu niên.<a href="#cite_note-176">[173]</a> Phụ nữ <a href="/wiki/M%C3%A3n_kinh" title="Mãn kinh">mãn kinh</a> và trở nên vô sinh vào khoảng năm 50 tuổi.<a href="#cite_note-177">[174]</a> Có nghiên cứu cho rằng hiện tượng mãn kinh giúp làm tăng độ <a href="/wiki/Th%C3%A0nh_c%C3%B4ng_sinh_s%E1%BA%A3n" title="Thành công sinh sản">thành công sinh sản</a> tổng thể của phụ nữ, bởi lẽ nó cho phép họ dốc nhiều thời gian và nguồn lực hơn cho những đứa con hiện có, bao gồm cả những đứa cháu chắt (<a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_b%C3%A0_c%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết bà cố (trang không tồn tại)">giả thuyết bà cố</a>), thay vì tốn sức sinh đẻ khi về già.<a href="#cite_note-Diamond1997-178">[175]</a><a href="#cite_note-Peccei2001-179">[176]</a> Tuổi thọ con người phụ thuộc vào hai yếu tố chính, di truyền và lối sống.<a href="#cite_note-USC-180">[177]</a> Vì nhiều lý do, bao gồm mặt sinh học/di truyền, phụ nữ bình quân sống thọ hơn nam giới khoảng 4 năm.<a href="#cite_note-181">[178]</a> Tính đến năm 2018, <a href="/wiki/Tu%E1%BB%95i_th%E1%BB%8D_trung_b%C3%ACnh" title="Tuổi thọ trung bình">tuổi thọ trung bình</a> toàn cầu của trẻ em gái được ước tính ở mức 74,9 tuổi, và của trẻ em trai là 70,4 tuổi.<a href="#cite_note-182">[179]</a><a href="#cite_note-183">[180]</a> Tuổi thọ con người cũng tùy thuộc vào khu vực địa lý, chủ yếu tương quan với sự phát triển kinh tế — chẳng hạn, tuổi thọ trung bình tại <a href="/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a> là 87,6 đối với trẻ em gái và 81,8 đối với trẻ em trai; trong khi đó, tuổi thọ trung bình ở <a href="/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Trung_Phi" title="Cộng hòa Trung Phi">Cộng hòa Trung Phi</a> là 55,0 đối với trẻ em gái và 50,6 tuổi đối với trẻ em trai.<a href="#cite_note-184">[181]</a><a href="#cite_note-MLT-185">[182]</a> Nhìn chung thì nhân khẩu của các nước phát triển đang bị già hóa, với độ tuổi trung vị là khoảng 40 tuổi. Ở các nước đang phát triển, độ tuổi trung vị nhân khẩu nằm trong khoảng 15-20 tuổi. Ở châu Âu, cứ 5 người lại có 1 người trên 60 tuổi; còn ở châu Phi, cứ 20 người lại có 1 người trên 60 tuổi.<a href="#cite_note-186">[183]</a> Năm 2012, Liên Hợp Quốc ước tính dân số sống thọ hơn 100 tuổi trên khắp thế giới rơi vào khoảng 316.600 người.<a href="#cite_note-WORLD2012-187">[184]</a> <table class="wikitable" style="width: 80%; margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"> <caption> </caption> <tbody><tr> <th colspan="5">Các giai đoạn trong đời người </th></tr> <tr> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Redheaded_child_mesmerized_2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Redheaded_child_mesmerized_2.jpg/100px-Redheaded_child_mesmerized_2.jpg" decoding="async" width="100" height="103" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Redheaded_child_mesmerized_2.jpg/150px-Redheaded_child_mesmerized_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Redheaded_child_mesmerized_2.jpg/200px-Redheaded_child_mesmerized_2.jpg 2x" data-file-width="1552" data-file-height="1601" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_(%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_%28%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE%29.jpg/100px-%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_%28%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE%29.jpg" decoding="async" width="100" height="138" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_%28%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE%29.jpg/150px-%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_%28%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_%28%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE%29.jpg/200px-%D0%A0%D0%BE%D0%BC%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%85%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D1%87%D0%B8%D0%BA_%28%D0%9C%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%BE%29.jpg 2x" data-file-width="450" data-file-height="622" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Boy_in_Dar_es_Salaam_(14453809622).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Boy_in_Dar_es_Salaam_%2814453809622%29.jpg/100px-Boy_in_Dar_es_Salaam_%2814453809622%29.jpg" decoding="async" width="100" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Boy_in_Dar_es_Salaam_%2814453809622%29.jpg/150px-Boy_in_Dar_es_Salaam_%2814453809622%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Boy_in_Dar_es_Salaam_%2814453809622%29.jpg/200px-Boy_in_Dar_es_Salaam_%2814453809622%29.jpg 2x" data-file-width="680" data-file-height="1024" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pataxo001.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Pataxo001.jpg/100px-Pataxo001.jpg" decoding="async" width="100" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Pataxo001.jpg/150px-Pataxo001.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Pataxo001.jpg/200px-Pataxo001.jpg 2x" data-file-width="1651" data-file-height="2446" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:An_old_age.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/An_old_age.JPG/100px-An_old_age.JPG" decoding="async" width="100" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/An_old_age.JPG/150px-An_old_age.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/An_old_age.JPG/200px-An_old_age.JPG 2x" data-file-width="1944" data-file-height="2896" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td></tr> <tr> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg/100px-Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg" decoding="async" width="100" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg/150px-Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg/200px-Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_%22Experimental%22.jpg 2x" data-file-width="3328" data-file-height="4992" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ethnie_dong_6511a.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Ethnie_dong_6511a.jpg/100px-Ethnie_dong_6511a.jpg" decoding="async" width="100" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Ethnie_dong_6511a.jpg/150px-Ethnie_dong_6511a.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Ethnie_dong_6511a.jpg/200px-Ethnie_dong_6511a.jpg 2x" data-file-width="3168" data-file-height="4752" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran,_10-08-2006_(cropped).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran%2C_10-08-2006_%28cropped%29.jpg/100px-Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran%2C_10-08-2006_%28cropped%29.jpg" decoding="async" width="100" height="143" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran%2C_10-08-2006_%28cropped%29.jpg/150px-Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran%2C_10-08-2006_%28cropped%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran%2C_10-08-2006_%28cropped%29.jpg/200px-Portrait_of_a_Persian_lady_in_Iran%2C_10-08-2006_%28cropped%29.jpg 2x" data-file-width="1446" data-file-height="2062" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Punjabi_woman_smile.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Punjabi_woman_smile.jpg/100px-Punjabi_woman_smile.jpg" decoding="async" width="100" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Punjabi_woman_smile.jpg/150px-Punjabi_woman_smile.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Punjabi_woman_smile.jpg/200px-Punjabi_woman_smile.jpg 2x" data-file-width="378" data-file-height="550" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td> <td><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HappyPensioneer.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/HappyPensioneer.jpg/100px-HappyPensioneer.jpg" decoding="async" width="100" height="132" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/HappyPensioneer.jpg/150px-HappyPensioneer.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/HappyPensioneer.jpg/200px-HappyPensioneer.jpg 2x" data-file-width="447" data-file-height="592" /></a><figcaption></figcaption></figure> </td></tr> <tr style="text-align: center;"> <td style="width: 20%"><a href="/wiki/Tr%E1%BA%BB_s%C6%A1_sinh" title="Trẻ sơ sinh">Trẻ sơ sinh</a> trai và gái </td> <td style="width: 20%">Bé trai và bé gái trước <a href="/wiki/Tu%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_th%C3%AC" class="mw-redirect" title="Tuổi dậy thì">tuổi dậy thì</a> </td> <td style="width: 20%">Nam giới và nữ giới <a href="/wiki/Thanh_thi%E1%BA%BFu_ni%C3%AAn" title="Thanh thiếu niên">thanh thiếu niên</a> </td> <td style="width: 20%">Đàn ông và phụ nữ <a href="/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_th%C3%A0nh" title="Trưởng thành">trưởng thành</a> </td> <td style="width: 20%">Đàn ông và đàn bà <a href="/wiki/Tu%E1%BB%95i_gi%C3%A0" class="mw-redirect" title="Tuổi già">cao tuổi</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Chế_độ_ăn">Chế độ ăn</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=9" title="Sửa đổi phần “Chế độ ăn”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=9" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Chế độ ăn">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Dinh_d%C6%B0%E1%BB%A1ng_cho_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Dinh dưỡng cho con người">Dinh dưỡng cho con người</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Preparing_The_Feast.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Preparing_The_Feast.jpg/220px-Preparing_The_Feast.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Preparing_The_Feast.jpg/330px-Preparing_The_Feast.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Preparing_The_Feast.jpg/440px-Preparing_The_Feast.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a><figcaption>Cộng đồng người tại <a href="/wiki/Bali" title="Bali">Bali</a>, <a href="/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a>, đang chuẩn bị một bữa ăn.</figcaption></figure> Con người là loài <a href="/wiki/%C4%82n_t%E1%BA%A1p" class="mw-redirect" title="Ăn tạp">ăn tạp</a>, có khả năng tiêu thụ nhiều loại thực vật và động vật.<a href="#cite_note-188">[185]</a><a href="#cite_note-189">[186]</a> Các dân tộc người trên thế giới có những chế độ ăn riêng từ thuần thịt đến <a href="/wiki/Thu%E1%BA%A7n_chay" title="Thuần chay">thuần chay</a>. Chế độ ăn uống bị hạn chế có thể dẫn đến các bệnh lý <a href="/wiki/Suy_dinh_d%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Suy dinh dưỡng">suy dinh dưỡng</a> ở người; tuy nhiên, các tộc người ổn định đã thích nghi với nhiều kiểu chế độ ăn thông qua sự chuyên biệt di truyền và các quy ước văn hóa nhằm cân bằng dưỡng chất từ thức ăn.<a href="#cite_note-190">[187]</a> Văn hóa thường phản ánh chế độ ăn của con người, và rốt cuộc đã dẫn đến sự phát triển của <a href="/wiki/Khoa_h%E1%BB%8Dc_th%E1%BB%B1c_ph%E1%BA%A9m" title="Khoa học thực phẩm">khoa học thực phẩm</a>.<a href="#cite_note-:13-191">[188]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Biến_thiên_sinh_học">Biến thiên sinh học</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=10" title="Sửa đổi phần “Biến thiên sinh học”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=10" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Biến thiên sinh học">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/w/index.php?title=Bi%E1%BA%BFn_thi%C3%AAn_di_truy%E1%BB%81n_%E1%BB%9F_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Biến thiên di truyền ở loài người (trang không tồn tại)">Biến thiên di truyền ở loài người</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Genetic_Variation.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Genetic_Variation.jpg/290px-Genetic_Variation.jpg" decoding="async" width="290" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Genetic_Variation.jpg/435px-Genetic_Variation.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Genetic_Variation.jpg/580px-Genetic_Variation.jpg 2x" data-file-width="1057" data-file-height="619" /></a><figcaption>Các biến đổi về số lượng và thứ tự của các gen (A-D) tạo nên biến thiên di truyền có thể thấy trong và giữa các quần thể người</figcaption></figure> Sự khác biệt ở các tính trạng như <a href="/wiki/Nh%C3%B3m_m%C3%A1u" title="Nhóm máu">nhóm máu</a>, <a href="/wiki/B%E1%BB%87nh_di_truy%E1%BB%81n" title="Bệnh di truyền">bệnh di truyền</a>, <a href="/wiki/S%E1%BB%8D" title="Sọ">đặc điểm sọ não</a>, <a href="/wiki/M%E1%BA%B7t" class="mw-disambig" title="Mặt">đặc điểm khuôn mặt</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%87_c%C6%A1_quan" title="Hệ cơ quan">hệ cơ quan</a>, <a href="/wiki/M%E1%BA%AFt" title="Mắt">màu mắt</a>, <a href="/wiki/T%C3%B3c" class="mw-redirect" title="Tóc">kết cấu</a> và <a href="/wiki/M%C3%A0u_t%C3%B3c" title="Màu tóc">màu tóc</a>, <a href="/wiki/Chi%E1%BB%81u_cao_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chiều cao người">chiều cao</a> và <a href="/w/index.php?title=D%C3%A1ng_d%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dáng dấp (trang không tồn tại)">dáng dấp</a>, cũng như <a href="/wiki/M%C3%A0u_da" title="Màu da">màu da</a>, giữa từng cá nhân được gọi là sự biến thiên sinh học (biological variation). Chiều cao điển hình của người trưởng thành nằm trong khoảng từ 1,4 đến 1,9 m (4 ft 7 in đến 6 ft 3 in), nhưng còn phụ thuộc rất lớn vào giới tính, <a href="/wiki/S%E1%BA%AFc_t%E1%BB%99c" title="Sắc tộc">sắc tộc</a> và huyết thống.<a href="#cite_note-192">[189]</a><a href="#cite_note-adapt2-193">[190]</a> Các gen ở người định đoạt một phần kích thước cơ thể, nhưng các yếu tố môi trường như chế độ ăn uống, vận động thể dục và giờ giấc đi ngủ cũng có tác động đáng kể.<a href="#cite_note-194">[191]</a> Ta có bằng chứng cho thấy các quần thể người trên thế giới thích nghi di truyền với các yếu tố bên ngoài khác nhau tương ứng. Chẳng hạn, các gen cho phép người trưởng thành tiêu hóa đường <a href="/wiki/Lactose" title="Lactose">lactose</a> hiện diện thường xuyên hơn ở những quần thể có lịch sử thuần hóa gia súc lâu đời hoặc tiêu thụ nhiều <a href="/wiki/S%E1%BB%AFa_b%C3%B2" class="mw-redirect" title="Sữa bò">sữa bò</a>.<a href="#cite_note-195">[192]</a> <a href="/wiki/B%E1%BB%87nh_h%E1%BB%93ng_c%E1%BA%A7u_h%C3%ACnh_li%E1%BB%81m" title="Bệnh hồng cầu hình liềm">Chứng thiếu máu hồng cầu hình liềm</a>, có thể gia tăng sức chống đỡ đối với <a href="/wiki/B%E1%BB%87nh_s%E1%BB%91t_r%C3%A9t" class="mw-redirect" title="Bệnh sốt rét">bệnh sốt rét</a>, thường xuất hiện ở những quần thể sống ở nơi bệnh sốt rét đầy rẫy.<a href="#cite_note-Hedrick_2011-196">[193]</a><a href="#cite_note-Weatherall_2008-197">[194]</a> Những quần thể sống lâu đời ở các vùng khí hậu đặc thù phát triển các <a href="/wiki/Ki%E1%BB%83u_h%C3%ACnh" title="Kiểu hình">kiểu hình</a> cụ thể để thích nghi với điều kiện đó; ví dụ như <a href="/w/index.php?title=T%E1%BA%A7m_v%C3%B3c_th%E1%BA%A5p_v%C3%A0_ch%E1%BA%AFc_n%E1%BB%8Bch&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tầm vóc thấp và chắc nịch (trang không tồn tại)">tầm vóc thấp và chắc nịch</a> ở vùng lạnh, cao gầy ở vùng nóng, và thể tích phổi lớn ở vùng núi cao.<a href="#cite_note-198">[195]</a><a href="#cite_note-199">[196]</a> Ở mức độ cao hơn, quần thể người tại <a href="/w/index.php?title=Bajau&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bajau (trang không tồn tại)">Bajau</a> sống ngoài đại dương đã tiến hóa những đặc điểm cực kỳ độc đáo để có thể <a href="/w/index.php?title=L%E1%BA%B7n_t%E1%BB%B1_do&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lặn tự do (trang không tồn tại)">lặn tự do</a>.<a href="#cite_note-Ilardo2018-200">[197]</a> Tóc người có nhiều màu từ đỏ đến vàng, từ nâu đến đen, với màu đen xuất hiện với tần suất cao nhất.<a href="#cite_note-201">[198]</a> Màu tóc phụ thuộc vào số lượng <a href="/wiki/H%E1%BA%AFc_t%E1%BB%91" title="Hắc tố">hắc tố</a> mà cơ thể sản sinh. Nồng độ hắc tố giảm dần theo tuổi tác, dẫn đến tóc bạc hoặc thậm chí trắng. Màu da người có thể biến thiên từ nâu đen đến hồng đào nhạt, hoặc thậm chí gần như trắng toát hoặc không màu nếu cá nhân mắc phải <a href="/wiki/B%E1%BA%A1ch_t%E1%BA%A1ng" title="Bạch tạng">bạch tạng</a>.<a href="#cite_note-roberts1-202">[199]</a> Màu da có xu hướng thay đổi theo khí hậu và nói chung tương quan theo mức độ <a href="/wiki/B%E1%BB%A9c_x%E1%BA%A1_c%E1%BB%B1c_t%C3%ADm" class="mw-redirect" title="Bức xạ cực tím">bức xạ cực tím</a> ở khu vực địa lý nhất định, với các quần thể có da sẫm màu phân bố chủ yếu ở <a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_x%C3%ADch_%C4%91%E1%BA%A1o" class="mw-redirect" title="Đường xích đạo">đường xích đạo</a>.<a href="#cite_note-jabl04-203">[200]</a> Sạm da có lẽ hình thành để chống chọi với bức xạ cực tím của Mặt Trời.<a href="#cite_note-204">[201]</a> Trái lại thì sắc tố da sáng màu hình thành để đối phó với sự thiếu hụt <a href="/wiki/Vitamin_D" title="Vitamin D">vitamin D</a>, vốn được cơ thể người tự tổng hợp nếu có ánh sáng Mặt Trời.<a href="#cite_note-205">[202]</a> Da người cũng có khả năng sạm màu khi phơi bày trước bức xạ cực tím (thường gọi là da rám nắng).<a href="#cite_note-206">[203]</a><a href="#cite_note-207">[204]</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Seti1a.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Seti1a.jpg/220px-Seti1a.jpg" decoding="async" width="220" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Seti1a.jpg/330px-Seti1a.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ce/Seti1a.jpg 2x" data-file-width="377" data-file-height="253" /></a><figcaption>Một <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Berber" title="Người Berber">người Libya</a>, một <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nubia&action=edit&redlink=1" class="new" title="Người Nubia (trang không tồn tại)">người Nubia</a>, một <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Syria" title="Người Syria">người Syria</a>, và một <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ai_C%E1%BA%ADp" title="Người Ai Cập">người Ai Cập</a> được minh họa trên bức tranh tường tại lăng mộ <a href="/wiki/Seti_I" title="Seti I">Seti I</a>.</figcaption></figure> Có tương đối ít sự khác biệt giữa các quần thể địa lý của con người, và hầu hết các biến thiên sinh học chỉ dừng ở cấp cá thể.<a href="#cite_note-roberts1-202">[199]</a><a href="#cite_note-hgp-208">[205]</a><a href="#cite_note-enr1-209">[206]</a> Phần lớn sự biến thiên đó mang tính liên tục mà không có ranh giới phân định rõ ràng.<a href="#cite_note-pmid15507998-210">[207]</a><a href="#cite_note-vary02-211">[208]</a><a href="#cite_note-212">[209]</a><a href="#cite_note-Palmie2007-213">[210]</a> Dữ liệu di truyền đã chứng minh rằng dù cho ta có phân chia loài người thành các nhóm chủng tộc thế nào đi chăng nữa, thì hai người từ cùng một nhóm chủng tộc cũng khác biệt nhau giống như hai người từ bất kỳ hai nhóm chủng tộc khác nhau nào.<a href="#cite_note-214">[211]</a><a href="#cite_note-goodman1-215">[212]</a><a href="#cite_note-216">[213]</a> Các quần thể da sẫm màu ở Châu Phi, Úc và Nam Á không có quan hệ họ hàng gần với nhau.<a href="#cite_note-jablo04-217">[214]</a><a href="#cite_note-218">[215]</a> Nghiên cứu di truyền đã cho thấy các quần thể người bản địa của Châu Phi đa dạng nhất về mặt di truyền<a href="#cite_note-Jorde2000-219">[216]</a> và sự <a href="/wiki/%C4%90a_d%E1%BA%A1ng_di_truy%E1%BB%81n" title="Đa dạng di truyền">đa dạng di truyền</a> giảm dần theo khoảng cách di cư tính từ Châu Phi, rất có thể là hậu quả của một sự kiện <a href="/wiki/Th%E1%BA%AFt_c%E1%BB%95_chai_qu%E1%BA%A7n_th%E1%BB%83" title="Thắt cổ chai quần thể">thắt cổ chai dân số</a> trong lịch sử di cư của loài người.<a href="#cite_note-sciencedaily.com-220">[217]</a><a href="#cite_note-221">[218]</a> Những quần thể ngoài châu Phi hấp thụ đầu vào di truyền mới thông qua việc giao phối với các quần thể người cổ địa phương, và họ có thành phần di truyền <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Neanderthal" title="Người Neanderthal">Neanderthal</a> và <a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Denisova" title="Người Denisova">Denisova</a> cao hơn so với các quần thể ở châu Phi,<a href="#cite_note-Bergstrom2020-152">[150]</a> song gen Neanderthal ở các quần thể châu Phi có lẽ bị đánh giá thấp hơn mức thực tế.<a href="#cite_note-pmid32004458-222">[219]</a> Hơn nữa, các nghiên cứu gần đây đã phát hiện rằng các quần thể người ở <a href="/wiki/Ch%C3%A2u_Phi_c%E1%BA%ADn_Sahara" class="mw-redirect" title="Châu Phi cận Sahara">châu Phi cận Sahara</a>, và đặc biệt là <a href="/wiki/T%C3%A2y_Phi" title="Tây Phi">Tây Phi</a>, sở hữu các biến thể di truyền tổ tiên vốn tồn tại trước loài người hiện đại (về mặt giải phẫu) và đã tiêu biến ở hầu hết các quần thể ngoài châu Phi. Số gen tổ tiên này được cho là bắt nguồn từ sự lai tạp với <a href="/wiki/Giao_ph%E1%BB%91i_gi%E1%BB%AFa_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_v%C3%A0_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Giao phối giữa người cổ đại và người hiện đại">một hominin cổ xưa chưa xác định</a> đã phân tách trước khi dòng dõi Neanderthal chia cắt khỏi dòng dõi người hiện đại.<a href="#cite_note-Bergstrom2020a-223">[220]</a><a href="#cite_note-Durvasula2020-224">[221]</a> Con người là loài vật <a href="/w/index.php?title=Ph%C3%A2n_h%C3%B3a_gi%E1%BB%9Bi_t%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Phân hóa giới tính (trang không tồn tại)">phân hóa giới tính</a>, chia thành nam giới và nữ giới.<a href="#cite_note-225">[222]</a><a href="#cite_note-226">[223]</a><a href="#cite_note-227">[224]</a> Mức độ <a href="/w/index.php?title=Kh%C3%A1c_bi%E1%BB%87t_gi%E1%BB%9Bi_t%C3%ADnh_%E1%BB%9F_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Khác biệt giới tính ở người (trang không tồn tại)">biến thiên di truyền giữa hai giới loài người</a> rất đáng kể. Trong khi sự biến thiên di truyền <a href="/wiki/Nucleotide" title="Nucleotide">nucleotide</a> giữa các cá thể cùng giới tính trong các quần thể toàn cầu không vượt quá 0,1% –0,5%, thì sự khác biệt di truyền giữa nam và nữ đạt ít nhất từ 1-2%. Nam giới trung bình nặng hơn 15% và cao hơn 15 cm (6 in) so với nữ giới.<a href="#cite_note-Gustafsson-228">[225]</a><a href="#cite_note-NHANES_III_data-229">[226]</a> Nhìn chung, nhờ vào lượng cơ bắp nhiều hơn và kích cỡ sợi cơ lớn hơn của nam giới, họ sở hữu phần thân trên khỏe hơn 40–50% cũng như phần thân dưới khỏe hơn 20–30% khi so với nữ giới trung bình ở cùng hạng cân.<a href="#cite_note-230">[227]</a> Nữ giới bình quân có tỷ lệ mỡ cơ thể cao hơn nam giới.<a href="#cite_note-231">[228]</a> Ngoài ra, nữ giới có làn da sáng màu hơn nam giới trong cùng một quần thể; sở dĩ bởi phụ nữ hấp thụ nhiều <a href="/wiki/Vitamin_D" title="Vitamin D">vitamin D</a> hơn trong thời kỳ thai nghén và cho con bú.<a href="#cite_note-232">[229]</a> Bởi sự khác biệt nhiễm sắc thể giữa nam giới và nữ giới này, một số bệnh tật liên quan đến nhiễm sắc thể X và Y chỉ ảnh hưởng một giới tính nhất định.<a href="#cite_note-233">[230]</a> Cũng do khối lượng và thể tích khác nhau, giọng nam thường trầm hơn giọng nữ một quãng tám.<a href="#cite_note-234">[231]</a> Hầu hết phụ nữ đều sống thọ hơn đàn ông trong mọi quần thể trên thế giới.<a href="#cite_note-WHO-235">[232]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tâm_lý">Tâm lý</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=11" title="Sửa đổi phần “Tâm lý”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=11" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tâm lý">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/T%C3%A2m_l%C3%BD_h%E1%BB%8Dc" title="Tâm lý học">Tâm lý học</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:NIA_human_brain_drawing.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/NIA_human_brain_drawing.jpg/220px-NIA_human_brain_drawing.jpg" decoding="async" width="220" height="251" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/NIA_human_brain_drawing.jpg/330px-NIA_human_brain_drawing.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/NIA_human_brain_drawing.jpg/440px-NIA_human_brain_drawing.jpg 2x" data-file-width="559" data-file-height="637" /></a><figcaption>Hình minh họa <a href="/wiki/N%C3%A3o_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Não người">não người</a>, biểu diễn một số cấu trúc quan trọng</figcaption></figure> <a href="/wiki/N%C3%A3o_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Não người">Não người</a> là tiêu điểm của <a href="/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BA%A7n_kinh_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Hệ thần kinh trung ương">hệ thần kinh trung ương</a>, có khả năng điều khiển <a href="/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BA%A7n_kinh_ngo%E1%BA%A1i_bi%C3%AAn" title="Hệ thần kinh ngoại biên">hệ thần kinh ngoại biên</a>. Ngoài chức năng kiểm soát các hoạt động "cấp thấp", tức các hoạt động không tùy ý hoặc khái yếu <a href="/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BA%A7n_kinh_t%E1%BB%B1_ch%E1%BB%A7" title="Hệ thần kinh tự chủ">tự chủ</a>, như <a href="/wiki/H%C3%B4_h%E1%BA%A5p_(sinh_l%C3%BD_h%E1%BB%8Dc)" title="Hô hấp (sinh lý học)">hô hấp</a> hoặc <a href="/wiki/Ti%C3%AAu_h%C3%B3a" title="Tiêu hóa">tiêu hóa</a>; bộ não còn là trung tâm điều khiển các hoạt động "cấp cao" như <a href="/wiki/T%C6%B0_duy" title="Tư duy">tư duy</a>, <a href="/wiki/L%C3%BD_lu%E1%BA%ADn" class="mw-redirect" title="Lý luận">lý luận</a> và <a href="/wiki/Tr%E1%BB%ABu_t%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Trừu tượng">trừu tượng</a>.<a href="#cite_note-236">[233]</a> Các quá trình <a href="/wiki/Nh%E1%BA%ADn_th%E1%BB%A9c" title="Nhận thức">nhận thức</a> này cấu thành <a href="/wiki/T%C3%A2m_tr%C3%AD" title="Tâm trí">tâm trí</a> và sinh ra các <a href="/wiki/H%C3%A0nh_vi" title="Hành vi">hành vi</a> hệ quả, đều là những vấn đề được ngành <a href="/wiki/T%C3%A2m_l%C3%BD_h%E1%BB%8Dc" title="Tâm lý học">tâm lý học</a> nghiên cứu. Con người có <a href="/w/index.php?title=V%E1%BB%8F_n%C3%A3o_tr%C3%A1n_tr%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vỏ não trán trước (trang không tồn tại)">vỏ não trán trước</a> lớn và phát triển hơn so với các loài linh trưởng khác, một phân khu não bộ liên hệ đến khả năng nhận thức cấp cao.<a href="#cite_note-237">[234]</a> Điều này đã khiến con người tự cho mình thông minh hơn bất kỳ giống loài nào khác.<a href="#cite_note-238">[235]</a> Xác định <a href="/wiki/Tr%C3%AD_th%C3%B4ng_minh" title="Trí thông minh">trí thông minh</a> một cách khách quan là một điều rất khó có thể làm được, bởi động vật cũng có các giác quan thích nghi vượt trội hơn so với sở trường của con người.<a href="#cite_note-239">[236]</a> Con người sở hữu một số đặc điểm, mà không nhất thiết độc đáo, giúp tách biệt họ khỏi giới động vật.<a href="#cite_note-240">[237]</a> Chẳng hạn, con người có lẽ là động vật duy nhất có <a href="/w/index.php?title=Tr%C3%AD_nh%E1%BB%9B_t%E1%BB%ABng_h%E1%BB%93i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trí nhớ từng hồi (trang không tồn tại)">trí nhớ từng hồi</a> và có khả năng "<a href="/w/index.php?title=Du_h%C3%A0nh_th%E1%BB%9Di_gian_t%C3%A2m_tr%C3%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Du hành thời gian tâm trí (trang không tồn tại)">du hành thời gian tâm trí</a>" (mental time travel).<a href="#cite_note-241">[238]</a> Ngay cả khi so sánh với các loài động vật xã hội khác, con người có mức độ linh hoạt cao bất thường trong biểu cảm khuôn mặt.<a href="#cite_note-242">[239]</a> Tới nay, con người là loài động vật duy nhất <a href="/wiki/Kh%C3%B3c" title="Khóc">khóc</a> khi xúc động.<a href="#cite_note-243">[240]</a> Con người là một trong số ít động vật có thể tự nhận ra mình trong <a href="/wiki/B%C3%A0i_ki%E1%BB%83m_tra_g%C6%B0%C6%A1ng" title="Bài kiểm tra gương">bài kiểm tra gương</a>.<a href="#cite_note-244">[241]</a> Khẳng định con người là động vật duy nhất có <a href="/w/index.php?title=L%C3%BD_thuy%E1%BA%BFt_t%C3%A2m_tr%C3%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lý thuyết tâm trí (trang không tồn tại)">lý thuyết tâm trí</a> hiện đang bị tranh cãi.<a href="#cite_note-245">[242]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ngủ_và_mơ">Ngủ và mơ</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=12" title="Sửa đổi phần “Ngủ và mơ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=12" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Ngủ và mơ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Ng%E1%BB%A7" title="Ngủ">Ngủ</a> và <a href="/wiki/Gi%E1%BA%A5c_m%C6%A1" title="Giấc mơ">Giấc mơ</a></div> Con người thường <a href="/wiki/Sinh_v%E1%BA%ADt_ban_ng%C3%A0y" title="Sinh vật ban ngày">sinh hoạt vào ban ngày</a>. Nhu cầu ngủ thường nhật của con người là 7-9 tiếng đối với người lớn, 9-10 tiếng đối với trẻ em và 6-7 tiếng đối với người già. Tuy nhiên, con người hay <a href="/wiki/Thi%E1%BA%BFu_ng%E1%BB%A7" title="Thiếu ngủ">ngủ không đủ giấc</a> mặc dù điều đó gây ra nhiều hệ lụy khôn lường đến sức khỏe. Theo nghiên cứu của Đại học Pennsylvania (2009), các nhà nghiên cứu giới hạn giấc ngủ của các đối tượng chỉ 4 tiếng/ngày và tìm thấy tương quan với những thay đổi về sinh lý lẫn thần kinh, bao gồm suy giảm trí nhớ, mệt mỏi, cáu giận và khó chịu toàn thân.<a href="#cite_note-Grandner2010-246">[243]</a> Con người mơ khi ngủ, một hiện tượng tâm trí cho họ những trải nghiệm hình ảnh và âm thanh giống như thật. Mơ được kích thích bởi các <a href="/wiki/C%E1%BA%A7u_n%C3%A3o" title="Cầu não">cầu não</a> (pons) và chủ yếu diễn ra ở <a href="/wiki/Gi%E1%BA%A5c_ng%E1%BB%A7_m%E1%BA%AFt_chuy%E1%BB%83n_%C4%91%E1%BB%99ng_nhanh" title="Giấc ngủ mắt chuyển động nhanh">giai đoạn ngủ REM</a>.<a href="#cite_note-247">[244]</a> Thời lượng giấc mơ biến thiên từ vài giây đến 30 phút.<a href="#cite_note-Hobson-248">[245]</a> Con người mơ 3-5 lần mỗi đêm, đôi khi có có thể lên đến 7 lần mỗi đêm.<a href="#cite_note-249">[246]</a> Hầu hết các giấc mơ đều bị lãng quên ngay lập tức hoặc nhanh chóng khi tỉnh dậy,<a href="#cite_note-250">[247]</a> nhưng nếu người ngủ đang ở giai đoạn REM mà bị đánh thức thì khả năng giấc mơ được lưu lại sẽ cao hơn. Các sự kiện trong giấc mơ nói chung nằm ngoài tầm kiểm soát của người mơ, ngoại trừ khi mơ <a href="/wiki/Gi%E1%BA%A5c_m%C6%A1_s%C3%A1ng_su%E1%BB%91t" title="Giấc mơ sáng suốt">giấc mơ sáng suốt</a>..<a href="#cite_note-251">[248]</a> Những giấc mộng đôi lúc khởi phát các ý tưởng sáng tạo hoặc truyền <a href="/w/index.php?title=C%E1%BA%A3m_h%E1%BB%A9ng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cảm hứng (trang không tồn tại)">cảm hứng</a> cho người mơ.<a href="#cite_note-252">[249]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ý_thức_và_tư_duy">Ý thức và tư duy</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=13" title="Sửa đổi phần “Ý thức và tư duy”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=13" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Ý thức và tư duy">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/%C3%9D_th%E1%BB%A9c" title="Ý thức">Ý thức</a> và <a href="/wiki/T%C6%B0_duy" title="Tư duy">Tư duy</a></div> Nói theo cách đơn giản nhất, ý thức con người là "<a href="/wiki/C%E1%BA%A3m_t%C3%ADnh" title="Cảm tính">cảm tính</a> hoặc <a href="/wiki/Nh%E1%BA%ADn_th%E1%BB%A9c" title="Nhận thức">nhận thức</a> về sự hiện hữu nội tại hoặc ngoại tại".<a href="#cite_note-consciousness-253">[250]</a> Bất chấp hàng thế kỷ các <a href="/wiki/Tri%E1%BA%BFt_gia" class="mw-redirect" title="Triết gia">triết gia</a> và các <a href="/wiki/Nh%C3%A0_khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Nhà khoa học">nhà khoa học</a> đã phân tích, định nghĩa, lý giải và tranh luận về nan đề này, ý thức vẫn còn là điều khó hiểu bị bàn cãi,<a href="#cite_note-van_Gulick2004-254">[251]</a> có thể coi là "khía cạnh quen thuộc nhất và bí ẩn nhất trong cuộc sống của ta".<a href="#cite_note-255">[252]</a> Trực giác về sự tồn tại của ý thức là điều duy nhất được hầu hết mọi người đồng ý.<a href="#cite_note-256">[253]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Văn_hóa">Văn hóa</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=14" title="Sửa đổi phần “Văn hóa”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=14" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Văn hóa">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a" title="Văn hóa">Văn hóa</a> và <a href="/wiki/Ph%E1%BB%95_qu%C3%A1t_v%C4%83n_h%C3%B3a" title="Phổ quát văn hóa">Phổ quát văn hóa</a></div> <table class="infobox" style="width:22em"><caption>Thống kê về xã hội loài người</caption><tbody><tr><th scope="row">Những ngôn ngữ phổ biến nhất<a href="#cite_note-257">[254]</a><a href="#cite_note-CIAWorldFactbook-258">[255]</a></th><td><a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">Tiếng Anh</a>, <a href="/wiki/Quan_tho%E1%BA%A1i" title="Quan thoại">Quan thoại</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hindi" title="Tiếng Hindi">tiếng Hindi</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">tiếng Tây Ban Nha</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_chu%E1%BA%A9n" title="Tiếng Ả Rập chuẩn">tiếng Ả Rập chuẩn</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Bengal" title="Tiếng Bengal">tiếng Bengal</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Tiếng Bồ Đào Nha">tiếng Bồ Đào Nha</a>, <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Urdu" title="Tiếng Urdu">tiếng Urdu</a></td></tr><tr><th scope="row">Những tôn giáo phổ biến nhất<a href="#cite_note-CIAWorldFactbook-258">[255]</a><a href="#cite_note-259">[256]</a></th><td><a href="/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a>, <a href="/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>, <a href="/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_gi%C3%A1o" title="Ấn Độ giáo">Ấn Độ giáo</a>, <a href="/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>, các loại <a href="/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o_d%C3%A2n_gian" class="mw-redirect" title="Tôn giáo dân gian">tôn giáo dân gian</a>, <a href="/wiki/Sikh_gi%C3%A1o" title="Sikh giáo">Sikh giáo</a>, <a href="/wiki/Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Do Thái giáo">Do Thái giáo</a>, <a href="/wiki/Kh%C3%B4ng_t%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Không tôn giáo">Không tôn giáo</a></td></tr></tbody></table> Bộ kỹ năng trí tuệ chưa từng có tiền lệ trong tự nhiên của loài người là nhân tố then chốt dẫn đến sự diễn tiến công nghệ và sự chiếm lĩnh sinh quyển đồng phát như ta thấy hiện nay.<a href="#cite_note-260">[257]</a> Không kể những loài <a href="/wiki/Hominid" class="mw-redirect" title="Hominid">hominid</a> đã tuyệt chủng, con người là động vật duy nhất có thể truyền dạy các thông tin tổng quát,<a href="#cite_note-261">[258]</a> triển khai bẩm sinh <a href="/wiki/Ph%C3%A9p_nh%C3%BAng_(to%C3%A1n_h%E1%BB%8Dc)" title="Phép nhúng (toán học)">phương pháp nhúng</a> đệ quy để tạo câu cú và giao tiếp những khái niệm phức tạp,<a href="#cite_note-262">[259]</a> hiểu "<a href="/w/index.php?title=V%E1%BA%ADt_l%C3%BD_th%C6%B0%E1%BB%9Dng_th%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vật lý thường thức (trang không tồn tại)">vật lý thường thức</a>" để thiết kế được các công cụ hữu dụng,<a href="#cite_note-263">[260]</a><a href="#cite_note-264">[261]</a> và nấu thức ăn trong hoang dã.<a href="#cite_note-265">[262]</a> Giảng dạy và học hỏi là phương thức bảo tồn bản sắc văn hóa và dân tộc của các xã hội loài người.<a href="#cite_note-266">[263]</a> Những đặc điểm và hành vi có thể coi là độc nhất của con người bao gồm khởi lửa,<a href="#cite_note-267">[264]</a> kiến tạo <a href="/wiki/%C3%82m_v%E1%BB%8B" title="Âm vị">âm vị</a><a href="#cite_note-268">[265]</a> và sản xuất thanh âm.<a href="#cite_note-269">[266]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ngôn_ngữ">Ngôn ngữ</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=15" title="Sửa đổi phần “Ngôn ngữ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=15" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Ngôn ngữ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF" title="Ngôn ngữ">Ngôn ngữ</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Nghệ_thuật">Nghệ thuật</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=16" title="Sửa đổi phần “Nghệ thuật”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=16" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Nghệ thuật">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt" title="Nghệ thuật">Nghệ thuật</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:British_Museum_Flood_Tablet.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/British_Museum_Flood_Tablet.jpg/170px-British_Museum_Flood_Tablet.jpg" decoding="async" width="170" height="192" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/British_Museum_Flood_Tablet.jpg/255px-British_Museum_Flood_Tablet.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/British_Museum_Flood_Tablet.jpg/340px-British_Museum_Flood_Tablet.jpg 2x" data-file-width="1005" data-file-height="1137" /></a><figcaption>Bản ký <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%93ng_th%E1%BB%A7y" title="Đại hồng thủy">đại hồng thủy</a> trong <a href="/wiki/S%E1%BB%AD_thi_Gilgamesh" title="Sử thi Gilgamesh">Sử thi Gilgamesh</a> <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Akkad" title="Tiếng Akkad">tiếng Akkad</a> cổ</figcaption></figure> Nghệ thuật của con người có các hình thức bao gồm <a href="/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_th%E1%BB%8B_gi%C3%A1c" title="Nghệ thuật thị giác">thị giác</a>, <a href="/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc" title="Văn học">văn học</a> và <a href="/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_bi%E1%BB%83u_di%E1%BB%85n" title="Nghệ thuật biểu diễn">biểu diễn</a>. Nghệ thuật thị giác bao gồm <a href="/wiki/Tranh_v%E1%BA%BD" class="mw-redirect" title="Tranh vẽ">tranh vẽ</a>, <a href="/wiki/%C4%90i%C3%AAu_kh%E1%BA%AFc" title="Điêu khắc">điêu khắc</a>, <a href="/wiki/Phim_%E1%BA%A3nh" class="mw-redirect mw-disambig" title="Phim ảnh">phim ảnh</a>, <a href="/wiki/Thi%E1%BA%BFt_k%E1%BA%BF_t%C6%B0%C6%A1ng_t%C3%A1c" title="Thiết kế tương tác">thiết kế tương tác</a> và <a href="/w/index.php?title=Ki%E1%BA%BFn_%E2%80%8B%E2%80%8Btr%C3%BAc&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kiến trúc (trang không tồn tại)">kiến trúc</a>.<a href="#cite_note-270">[267]</a> Nghệ thuật văn học bao gồm <a href="/wiki/V%C4%83n_xu%C3%B4i" title="Văn xuôi">văn xuôi</a>, <a href="/wiki/Th%C6%A1" title="Thơ">thơ</a> và <a href="/wiki/K%E1%BB%8Bch" title="Kịch">kịch</a>; nghệ thuật biểu diễn nói chung bao gồm <a href="/wiki/S%C3%A2n_kh%E1%BA%A5u" title="Sân khấu">sân khấu</a>, <a href="/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c" title="Âm nhạc">âm nhạc</a> và <a href="/wiki/Khi%C3%AAu_v%C5%A9" title="Khiêu vũ">khiêu vũ</a>.<a href="#cite_note-271">[268]</a><a href="#cite_note-272">[269]</a> Con người thường kết hợp nhiều hình thức lại với nhau (ví dụ, <a href="/wiki/Video_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c" title="Video âm nhạc">video âm nhạc</a>).<a href="#cite_note-273">[270]</a> Một số hình thức được xem như mang phẩm chất nghệ thuật chẳng hạn <a href="/wiki/%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c" title="Ẩm thực">ẩm thực</a>, <a href="/wiki/Tr%C3%B2_ch%C6%A1i_%C4%91i%E1%BB%87n_t%E1%BB%AD" title="Trò chơi điện tử">trò chơi điện tử</a> và <a href="/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%81_d%C6%B0%E1%BB%A3c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nghề dược (trang không tồn tại)">nghề dược</a>.<a href="#cite_note-274">[271]</a><a href="#cite_note-275">[272]</a><a href="#cite_note-276">[273]</a> Ngoài việc cung cấp giải trí và lan truyền kiến thức, nghệ thuật còn được sử dụng cho các mục đích chính trị.<a href="#cite_note-277">[274]</a> Nghệ thuật là một đặc tính độc nhất ở con người và có bằng chứng chỉ đến mối liên hệ giữa sự sáng tạo và ngôn ngữ.<a href="#cite_note-:4-278">[275]</a> Bằng chứng sớm nhất của nghệ thuật là những bản khắc vỏ sò được <a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a> tạo ra 300.000 năm trước khi con người hiện đại tiến hóa.<a href="#cite_note-279">[276]</a> Bằng chứng sớm nhất về nghệ thuật của H. sapiens là đồ trang sức và hình vẽ được tìm thấy trong các hang động ở Nam Phi có niên đại cách đây ít nhất 75.000 năm.<a href="#cite_note-280">[277]</a><a href="#cite_note-281">[278]</a> Có nhiều giả thuyết khác nhau về việc tại sao con người phát triển nghệ thuật, có lẽ nó cho phép họ giải quyết vấn đề tốt hơn, cung cấp cho họ phương tiện để kiểm soát hoặc ảnh hưởng đến người xung quanh, khuyến khích sự hợp tác và đóng góp trong xã hội của họ hoặc tăng cơ hội thu hút bạn đời tiềm năng của họ.<a href="#cite_note-282">[279]</a> Trí tưởng tượng của con người được rèn rũa thông qua nghệ thuật, kết hợp với logic có lẽ đã mang lại cho loài người sơ khai một lợi thế tiến hóa nhất định.<a href="#cite_note-:4-278">[275]</a> Bằng chứng về âm nhạc của người có niên đại sớm hơn tranh hang động, và cho đến nay thì âm nhạc là đặc điểm xuất hiện ở mọi nền văn hóa loài người.<a href="#cite_note-:2-283">[280]</a> Tồn tại rất nhiều thể loại âm nhạc và còn biến thiên theo từng dân tộc; khả năng âm nhạc của con người thường sẽ ngụ ý sự tồn tại của những khả năng cấp cao khác ở người, chẳng hạn như hành vi xã hội phức tạp.<a href="#cite_note-:2-283">[280]</a> Một nghiên cứu năm 2014 đã phát hiện rằng: khi nghe nhạc, não người sẽ đồng bộ với nhịp điệu của bản nhạc đó hay chính là lúc một cá nhân dậm chân theo nhịp điệp, gọi theo thuật ngữ là <a href="/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_cu%E1%BB%91n_theo_b%C3%A0i_h%C3%A1t&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sự cuốn theo bài hát (trang không tồn tại)">sự cuốn theo</a> (entrainment).<a href="#cite_note-284">[281]</a> <a href="/wiki/Khi%C3%AAu_v%C5%A9" title="Khiêu vũ">Khiêu vũ</a> cũng là một hình thức biểu đạt của con người xuất hiện ở tất cả các nền văn hóa<a href="#cite_note-285">[282]</a> và có lẽ đã phát sinh như một cách giúp con người sơ khai giao tiếp.<a href="#cite_note-286">[283]</a> Nghe nhạc và quan sát điệu nhảy sẽ kích thích <a href="/w/index.php?title=V%E1%BB%8F_n%C3%A3o_tr%C3%A1n-%E1%BB%95_m%E1%BA%AFt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vỏ não trán-ổ mắt (trang không tồn tại)">vỏ não trán-ổ mắt</a> và các vùng tiếp nhận khoái cảm của não.<a href="#cite_note-287">[284]</a> Không giống như nói, đọc và viết không được thụ đắc tự nhiên mà phải được truyền dạy.<a href="#cite_note-288">[285]</a> Tuy nhiên, <a href="/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc" title="Văn học">tự sự</a> đã có mặt trước cả từ viết và ngôn ngữ nói miệng, bằng chứng là những bức tranh tường 30.000 năm tuổi bên trong các hang động thuật lại một loạt các cảnh tượng.<a href="#cite_note-:3-289">[286]</a> Một trong những tác phẩm văn học cổ nhất còn sót lại là <a href="/wiki/S%E1%BB%AD_thi_Gilgamesh" title="Sử thi Gilgamesh">Sử thi Gilgamesh</a>, được khắc lần đầu tiên trên các bia ký Babylon cổ cách đây khoảng 4.000 năm.<a href="#cite_note-290">[287]</a> Mục đích của văn không đơn thuần là truyền lại kiến thức, việc sử dụng và chia sẻ những hư cấu tưởng tượng thông qua các câu truyện có lẽ đã giúp con người phát triển khả năng giao tiếp và thu hút bạn tình.<a href="#cite_note-291">[288]</a> Kể chuyện cũng là một cách cung cấp cho thính giả những bài học đạo đức và khuyến khích sự tương thân tương ái.<a href="#cite_note-:3-289">[286]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Công_cụ_và_công_nghệ">Công cụ và công nghệ</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=17" title="Sửa đổi phần “Công cụ và công nghệ”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=17" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Công cụ và công nghệ">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/C%C3%B4ng_c%E1%BB%A5" class="mw-redirect" title="Công cụ">Công cụ</a> và <a href="/wiki/C%C3%B4ng_ngh%E1%BB%87" title="Công nghệ">Công nghệ</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tôn_giáo_và_tâm_linh">Tôn giáo và tâm linh</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=18" title="Sửa đổi phần “Tôn giáo và tâm linh”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=18" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tôn giáo và tâm linh">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">Tôn giáo</a> và <a href="/wiki/T%C3%A2m_linh" title="Tâm linh">Tâm linh</a></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Khoa_học_và_triết_học">Khoa học và triết học</h3>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=19" title="Sửa đổi phần “Khoa học và triết học”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=19" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Khoa học và triết học">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/Khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Khoa học">Khoa học</a> và <a href="/wiki/Tri%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Dc" title="Triết học">Triết học</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xã_hội">Xã hội</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=20" title="Sửa đổi phần “Xã hội”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=20" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Xã hội">sửa mã nguồn</a>]</div> <div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable">Bài chi tiết: <a href="/wiki/X%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Xã hội">Xã hội</a></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Xem_thêm">Xem thêm</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=21" title="Sửa đổi phần “Xem thêm”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=21" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Xem thêm">sửa mã nguồn</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71922045">.mw-parser-output .portalbox{padding:0;margin:0.5em 0;display:table;box-sizing:border-box;max-width:175px;list-style:none}.mw-parser-output .portalborder{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);padding:0.1em;background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .portalbox-entry{display:table-row;font-size:85%;line-height:110%;height:1.9em;font-style:italic;font-weight:bold}.mw-parser-output .portalbox-image{display:table-cell;padding:0.2em;vertical-align:middle;text-align:center}.mw-parser-output .portalbox-link{display:table-cell;padding:0.2em 0.2em 0.2em 0.3em;vertical-align:middle}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .portalleft{clear:left;float:left;margin:0.5em 1em 0.5em 0}.mw-parser-output .portalright{clear:right;float:right;margin:0.5em 0 0.5em 1em}}</style><ul role="navigation" aria-label="Cổng thông tin" class="noprint portalbox portalborder portalright"><li class="portalbox-entry"><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nuvola_apps_kalzium.svg" class="mw-file-description"><img alt="icon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Nuvola_apps_kalzium.svg/28px-Nuvola_apps_kalzium.svg.png" decoding="async" width="28" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Nuvola_apps_kalzium.svg/42px-Nuvola_apps_kalzium.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Nuvola_apps_kalzium.svg/56px-Nuvola_apps_kalzium.svg.png 2x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a><a href="/wiki/C%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin:Khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Cổng thông tin:Khoa học">Cổng thông tin Khoa học</a></li></ul> <ul><li><a href="/wiki/T%C3%ADnh_nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" title="Tính nhân loại">Tính nhân loại</a></li> <li><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ti%E1%BA%BFn_tr%C3%ACnh_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Bản mẫu:Tiến trình tiến hóa loài người">Dòng thời gian tiến hóa loài người</a></li> <li><a href="/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_h%C3%B3a_th%E1%BA%A1ch_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="mw-redirect" title="Danh sách các hóa thạch tiến hóa của con người">Danh sách các hóa thạch tiến hóa của con người</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Chú_giải">Chú giải</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=22" title="Sửa đổi phần “Chú giải”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=22" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Chú giải">sửa mã nguồn</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71728118">.mw-parser-output .reflist{margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}@media screen{.mw-parser-output .reflist{font-size:90%}}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-90"><a href="#cite_ref-90">^</a> Thống kê dân số thế giới và mật độ dân số được cập nhật tự động bởi các bản mẫu lấy số liệu từ CIA World Factbook và United Nations World Population Prospects.<a href="#cite_note-88">[88]</a><a href="#cite_note-89">[89]</a> </li> <li id="cite_note-92"><a href="#cite_ref-92">^</a> Các thành phố trên 10 triệu người tính vào năm 2018.<a href="#cite_note-91">[90]</a> </li> <li id="cite_note-168"><a href="#cite_ref-168">^</a> Giả thuyết truyền thống cho rằng đây là sản phẩm của sự mâu thuẫn giữa các <a href="/w/index.php?title=%C3%81p_l%E1%BB%B1c_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a&action=edit&redlink=1" class="new" title="Áp lực tiến hóa (trang không tồn tại)">áp lực tiến hóa</a> tạo nên sự-đi-đứng-bằng-hai-chân và sự tăng trưởng kích thước não (còn gọi là <a href="/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%8Bch_l%C3%BD_s%E1%BA%A3n_khoa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nghịch lý sản khoa (trang không tồn tại)">nghịch lý sản khoa</a>), song các nghiên cứu hiện tại cho rằng lời giải thích phức tạp hơn thế.<a href="#cite_note-Pavlicev-166">[164]</a><a href="#cite_note-167">[165]</a> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tham_khảo">Tham khảo</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=23" title="Sửa đổi phần “Tham khảo”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=23" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Tham khảo">sửa mã nguồn</a>]</div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71728118"><div class="reflist references-column-width" style="-moz-column-width: 25em; -webkit-column-width: 25em; column-width: 25em; list-style-type: decimal;"> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><a href="#cite_ref-1">^</a> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67233549">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"“""”""‘""’"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg")right 0.1em center/9px no-repeat}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:linear-gradient(transparent,transparent),url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg")right 0.1em center/12px no-repeat}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:none;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}.mw-parser-output .citation .mw-selflink{font-weight:inherit}</style><cite id="CITEREFSpamer1999" class="citation journal cs1">Spamer EE (29 tháng 1 năm 1999). “Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758”. Proceedings of the Academy of Natural Sciences. 149 (1): 109–14. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/4065043">4065043</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+Academy+of+Natural+Sciences&rft.atitle=Know+Thyself%3A+Responsible+Science+and+the+Lectotype+of+Homo+sapiens+Linnaeus%2C+1758&rft.volume=149&rft.issue=1&rft.pages=109-14&rft.date=1999-01-29&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F4065043%23id-name%3DJSTOR&rft.aulast=Spamer&rft.aufirst=EE&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">^</a> <a href="/w/index.php?title=IEW&action=edit&redlink=1" class="new" title="IEW (trang không tồn tại)">Porkorny (1959)</a> s.v. "g'hðem" tr. 414–16; "Homo." Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. 23 September 2008. <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation encyclopaedia cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dictionary.reference.com/browse/Homo">“Homo”</a>. Dictionary.com. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080927011551/https://dictionary.reference.com/browse/homo">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 27 tháng 9 năm 2008.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Homo&rft.btitle=Dictionary.com&rft_id=https%3A%2F%2Fdictionary.reference.com%2Fbrowse%2FHomo&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-auto-3">^ <a href="#cite_ref-auto_3-0">a</a> <a href="#cite_ref-auto_3-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBarras" class="citation web cs1">Barras C. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/earth/story/20160111-what-is-it-that-makes-you-a-human-and-not-something-else">“We don't know which species should be classed as 'human'”</a>. www.bbc.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 31 tháng 3 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.bbc.com&rft.atitle=We+don%27t+know+which+species+should+be+classed+as+%27human%27&rft.aulast=Barras&rft.aufirst=C&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Fearth%2Fstory%2F20160111-what-is-it-that-makes-you-a-human-and-not-something-else&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-4"><a href="#cite_ref-4">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.merriam-webster.com/dictionary/human">“Definition of HUMAN”</a>. www.merriam-webster.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 31 tháng 3 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.merriam-webster.com&rft.atitle=Definition+of+HUMAN&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.merriam-webster.com%2Fdictionary%2Fhuman&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-5"><a href="#cite_ref-5">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSpamer1999" class="citation journal cs1">Spamer EE (1999). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/4065043">“Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758”</a>. Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. 149: 109–114. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0097-3157">0097-3157</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/4065043">4065043</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+Academy+of+Natural+Sciences+of+Philadelphia&rft.atitle=Know+Thyself%3A+Responsible+Science+and+the+Lectotype+of+Homo+sapiens+Linnaeus%2C+1758&rft.volume=149&rft.pages=109-114&rft.date=1999&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F4065043%23id-name%3DJSTOR&rft.issn=0097-3157&rft.aulast=Spamer&rft.aufirst=EE&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F4065043&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-6"><a href="#cite_ref-6">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFShorto2006" class="citation book cs1">Shorto, Harry (2006). Sidwell, Paul (biên tập). A Mon-Khmer Comparative Dictionary. Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Đại học Quốc gia Úc.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=A+Mon-Khmer+Comparative+Dictionary&rft.pub=Pacific+Linguistics%2C+Research+School+of+Pacific+and+Asian+Studies%2C+%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+Qu%E1%BB%91c+gia+%C3%9Ac&rft.date=2006&rft.aulast=Shorto&rft.aufirst=Harry&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> Có thể tra khảo trực tiếp trên Project Sealang: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sealang.net/monkhmer/dictionary/">Từ điển So sánh Mon-Khmer SEAlang</a> </li> <li id="cite_note-7"><a href="#cite_ref-7">^</a> <a href="/wiki/OED" class="mw-redirect" title="OED">OED</a>, <a href="/w/index.php?title=Sub_verbo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sub verbo (trang không tồn tại)">s.v.</a> "human." </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.merriam-webster.com/dictionary/man">“Man”</a>. Merriam-Webster Dictionary. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170922050822/https://www.merriam-webster.com/dictionary/man">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 22 tháng 9 năm 2017. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2017. <q>Definition 2: a man belonging to a particular category (as by birth, residence, membership, or occupation) —usually used in combination</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Merriam-Webster+Dictionary&rft.atitle=Man&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.merriam-webster.com%2Fdictionary%2Fman&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFTuttle2018" class="citation book cs1"><a href="/w/index.php?title=Russell_Tuttle&action=edit&redlink=1" class="new" title="Russell Tuttle (trang không tồn tại)">Tuttle RH</a> (4 tháng 10 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.wiley.com/10.1002/9781118584538.ieba0246">“Hominoidea: conceptual history”</a>. Trong Trevathan W, Cartmill M, Dufour D, Larsen C (biên tập). International Encyclopedia of Biological Anthropology (bằng tiếng Anh). <a href="/w/index.php?title=Hoboken&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hoboken (trang không tồn tại)">Hoboken</a>, <a href="/wiki/New_Jersey" title="New Jersey">New Jersey</a>, <a href="/wiki/United_States" class="mw-redirect" title="United States">United States</a>: <a href="/w/index.php?title=John_Wiley_%26_Sons,_Inc.&action=edit&redlink=1" class="new" title="John Wiley & Sons, Inc. (trang không tồn tại)">John Wiley & Sons, Inc.</a> tr. 1–2. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2F9781118584538.ieba0246">10.1002/9781118584538.ieba0246</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-118-58442-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-118-58442-2"><bdi>978-1-118-58442-2</bdi></a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:240125199">240125199</a>. Truy cập ngày 26 tháng 5 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Hominoidea%3A+conceptual+history&rft.btitle=International+Encyclopedia+of+Biological+Anthropology&rft.place=Hoboken%2C+New+Jersey%2C+United+States&rft.pages=1-2&rft.pub=John+Wiley+%26+Sons%2C+Inc.&rft.date=2018-10-04&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A240125199%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2F9781118584538.ieba0246&rft.isbn=978-1-118-58442-2&rft.aulast=Tuttle&rft.aufirst=RH&rft_id=https%3A%2F%2Fdoi.wiley.com%2F10.1002%2F9781118584538.ieba0246&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-10"><a href="#cite_ref-10">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFTattersallSchwartz2009" class="citation journal cs1">Tattersall I, Schwartz J (2009). “Evolution of the Genus Homo”. Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 37 (1): 67–92. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2009AREPS..37...67T">2009AREPS..37...67T</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1146%2Fannurev.earth.031208.100202">10.1146/annurev.earth.031208.100202</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Annual+Review+of+Earth+and+Planetary+Sciences&rft.atitle=Evolution+of+the+Genus+Homo&rft.volume=37&rft.issue=1&rft.pages=67-92&rft.date=2009&rft_id=info%3Adoi%2F10.1146%2Fannurev.earth.031208.100202&rft_id=info%3Abibcode%2F2009AREPS..37...67T&rft.aulast=Tattersall&rft.aufirst=I&rft.au=Schwartz%2C+J&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-11"><a href="#cite_ref-11">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGoodmanTagleFitchBailey1990" class="citation journal cs1">Goodman M, Tagle DA, Fitch DH, Bailey W, Czelusniak J, Koop BF, và đồng nghiệp (tháng 3 năm 1990). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_journal-of-molecular-evolution_1990-03_30_3/page/260">“Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids”</a>. Journal of Molecular Evolution. 30 (3): 260–6. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1990JMolE..30..260G">1990JMolE..30..260G</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2FBF02099995">10.1007/BF02099995</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2109087">2109087</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:2112935">2112935</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Molecular+Evolution&rft.atitle=Primate+evolution+at+the+DNA+level+and+a+classification+of+hominoids&rft.volume=30&rft.issue=3&rft.pages=260-6&rft.date=1990-03&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2FBF02099995&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A2112935%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F2109087&rft_id=info%3Abibcode%2F1990JMolE..30..260G&rft.aulast=Goodman&rft.aufirst=M&rft.au=Tagle%2C+DA&rft.au=Fitch%2C+DH&rft.au=Bailey%2C+W&rft.au=Czelusniak%2C+J&rft.au=Koop%2C+BF&rft.au=Benson%2C+P&rft.au=Slightom%2C+JL&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_journal-of-molecular-evolution_1990-03_30_3%2Fpage%2F260&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Ruvolo1997-12"><a href="#cite_ref-Ruvolo1997_12-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRuvolo1997" class="citation journal cs1">Ruvolo M (tháng 3 năm 1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_molecular-biology-and-evolution_1997-03_14_3/page/248">“Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets”</a>. Molecular Biology and Evolution. 14 (3): 248–65. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Foxfordjournals.molbev.a025761">10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9066793">9066793</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Molecular+Biology+and+Evolution&rft.atitle=Molecular+phylogeny+of+the+hominoids%3A+inferences+from+multiple+independent+DNA+sequence+data+sets&rft.volume=14&rft.issue=3&rft.pages=248-65&rft.date=1997-03&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Foxfordjournals.molbev.a025761&rft_id=info%3Apmid%2F9066793&rft.aulast=Ruvolo&rft.aufirst=M&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_molecular-biology-and-evolution_1997-03_14_3%2Fpage%2F248&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-13"><a href="#cite_ref-13">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBrahic2012" class="citation journal cs1">Brahic C (2012). “Our True Dawn”. New Scientist. 216 (2892): 34–37. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2012NewSc.216...34B">2012NewSc.216...34B</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2FS0262-4079%2812%2963018-8">10.1016/S0262-4079(12)63018-8</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+Scientist&rft.atitle=Our+True+Dawn&rft.volume=216&rft.issue=2892&rft.pages=34-37&rft.date=2012&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2FS0262-4079%2812%2963018-8&rft_id=info%3Abibcode%2F2012NewSc.216...34B&rft.aulast=Brahic&rft.aufirst=C&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-fusion-14"><a href="#cite_ref-fusion_14-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMacAndrew" class="citation web cs1">MacAndrew A. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110809040210/https://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm">“Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes”</a>. Evolution pages. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 9 tháng 8 năm 2011. Truy cập ngày 18 tháng 5 năm 2006.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Evolution+pages&rft.atitle=Human+Chromosome+2+is+a+fusion+of+two+ancestral+chromosomes&rft.aulast=MacAndrew&rft.aufirst=A&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.evolutionpages.com%2Fchromosome_2.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMcNulty2016" class="citation web cs1">McNulty, Kieran P. (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nature.com/scitable/knowledge/library/hominin-taxonomy-and-phylogeny-what-s-in-142102877/">“Hominin Taxonomy and Phylogeny: What's In A Name?”</a>. Nature Education Knowledge (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 11 tháng 6 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Nature+Education+Knowledge&rft.atitle=Hominin+Taxonomy+and+Phylogeny%3A+What%27s+In+A+Name%3F&rft.date=2016&rft.aulast=McNulty&rft.aufirst=Kieran+P.&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fscitable%2Fknowledge%2Flibrary%2Fhominin-taxonomy-and-phylogeny-what-s-in-142102877%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFStrait2010" class="citation journal cs1">Strait DS (tháng 9 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://evolution-outreach.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12052-010-0249-6">“The Evolutionary History of the Australopiths”</a>. Evolution: Education and Outreach (bằng tiếng Anh). 3 (3): 341–352. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs12052-010-0249-6">10.1007/s12052-010-0249-6</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1936-6434">1936-6434</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:31979188">31979188</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Evolution%3A+Education+and+Outreach&rft.atitle=The+Evolutionary+History+of+the+Australopiths&rft.volume=3&rft.issue=3&rft.pages=341-352&rft.date=2010-09&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A31979188%23id-name%3DS2CID&rft.issn=1936-6434&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs12052-010-0249-6&rft.aulast=Strait&rft.aufirst=DS&rft_id=https%3A%2F%2Fevolution-outreach.biomedcentral.com%2Farticles%2F10.1007%2Fs12052-010-0249-6&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-17"><a href="#cite_ref-17">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDunsworth2010" class="citation journal cs1">Dunsworth HM (tháng 9 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://evolution-outreach.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12052-010-0247-8">“Origin of the Genus Homo”</a>. Evolution: Education and Outreach (bằng tiếng Anh). 3 (3): 353–366. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs12052-010-0247-8">10.1007/s12052-010-0247-8</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1936-6434">1936-6434</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:43116946">43116946</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Evolution%3A+Education+and+Outreach&rft.atitle=Origin+of+the+Genus+Homo&rft.volume=3&rft.issue=3&rft.pages=353-366&rft.date=2010-09&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A43116946%23id-name%3DS2CID&rft.issn=1936-6434&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs12052-010-0247-8&rft.aulast=Dunsworth&rft.aufirst=HM&rft_id=https%3A%2F%2Fevolution-outreach.biomedcentral.com%2Farticles%2F10.1007%2Fs12052-010-0247-8&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKimbelVillmoare2016" class="citation journal cs1">Kimbel WH, Villmoare B (tháng 7 năm 2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4920303">“From Australopithecus to Homo: the transition that wasn't”</a>. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 371 (1698): 20150248. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1098%2Frstb.2015.0248">10.1098/rstb.2015.0248</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4920303">4920303</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27298460">27298460</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:20267830">20267830</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Philosophical+Transactions+of+the+Royal+Society+of+London.+Series+B%2C+Biological+Sciences&rft.atitle=From+Australopithecus+to+Homo%3A+the+transition+that+wasn%27t&rft.volume=371&rft.issue=1698&rft.pages=20150248&rft.date=2016-07&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4920303%23id-name%3DPMC&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A20267830%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F27298460&rft_id=info%3Adoi%2F10.1098%2Frstb.2015.0248&rft.aulast=Kimbel&rft.aufirst=WH&rft.au=Villmoare%2C+B&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4920303&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Villmoare2015-19">^ <a href="#cite_ref-Villmoare2015_19-0">a</a> <a href="#cite_ref-Villmoare2015_19-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFVillmoareKimbelSeyoumCampisano2015" class="citation journal cs1">Villmoare B, Kimbel WH, Seyoum C, Campisano CJ, DiMaggio EN, Rowan J, và đồng nghiệp (tháng 3 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.aaa1343">“Paleoanthropology. Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia”</a>. Science. 347 (6228): 1352–1355. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2015Sci...347.1352V">2015Sci...347.1352V</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.aaa1343">10.1126/science.aaa1343</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25739410">25739410</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Paleoanthropology.+Early+Homo+at+2.8+Ma+from+Ledi-Geraru%2C+Afar%2C+Ethiopia&rft.volume=347&rft.issue=6228&rft.pages=1352-1355&rft.date=2015-03&rft_id=info%3Apmid%2F25739410&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.aaa1343&rft_id=info%3Abibcode%2F2015Sci...347.1352V&rft.aulast=Villmoare&rft.aufirst=B&rft.au=Kimbel%2C+WH&rft.au=Seyoum%2C+C&rft.au=Campisano%2C+CJ&rft.au=DiMaggio%2C+EN&rft.au=Rowan%2C+J&rft.au=Braun%2C+DR&rft.au=Arrowsmith%2C+JR&rft.au=Reed%2C+KE&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.1126%252Fscience.aaa1343&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFZhuDennellHuangWu2018" class="citation journal cs1">Zhu Z, Dennell R, Huang W, Wu Y, Qiu S, Yang S, và đồng nghiệp (tháng 7 năm 2018). “Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago”. Nature. 559 (7715): 608–612. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2018Natur.559..608Z">2018Natur.559..608Z</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fs41586-018-0299-4">10.1038/s41586-018-0299-4</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29995848">29995848</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:49670311">49670311</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Hominin+occupation+of+the+Chinese+Loess+Plateau+since+about+2.1+million+years+ago&rft.volume=559&rft.issue=7715&rft.pages=608-612&rft.date=2018-07&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fs41586-018-0299-4&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A49670311%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F29995848&rft_id=info%3Abibcode%2F2018Natur.559..608Z&rft.aulast=Zhu&rft.aufirst=Z&rft.au=Dennell%2C+R&rft.au=Huang%2C+W&rft.au=Wu%2C+Y&rft.au=Qiu%2C+S&rft.au=Yang%2C+S&rft.au=Rao%2C+Z&rft.au=Hou%2C+Y&rft.au=Xie%2C+J&rft.au=Han%2C+J&rft.au=Ouyang%2C+T&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHublinBen-NcerBaileyFreidline2017" class="citation journal cs1">Hublin JJ, Ben-Ncer A, Bailey SE, Freidline SE, Neubauer S, Skinner MM, và đồng nghiệp (tháng 6 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://kar.kent.ac.uk/62267/1/Submission_288356_1_art_file_2637492_j96j1b.pdf">“New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens”</a> (PDF). Nature. 546 (7657): 289–292. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2017Natur.546..289H">2017Natur.546..289H</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature22336">10.1038/nature22336</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28593953">28593953</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=New+fossils+from+Jebel+Irhoud%2C+Morocco+and+the+pan-African+origin+of+Homo+sapiens&rft.volume=546&rft.issue=7657&rft.pages=289-292&rft.date=2017-06&rft_id=info%3Apmid%2F28593953&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature22336&rft_id=info%3Abibcode%2F2017Natur.546..289H&rft.aulast=Hublin&rft.aufirst=JJ&rft.au=Ben-Ncer%2C+A&rft.au=Bailey%2C+SE&rft.au=Freidline%2C+SE&rft.au=Neubauer%2C+S&rft.au=Skinner%2C+MM&rft.au=Bergmann%2C+I&rft.au=Le+Cabec%2C+A&rft.au=Benazzi%2C+S&rft.au=Harvati%2C+K&rft.au=Gunz%2C+P&rft_id=https%3A%2F%2Fkar.kent.ac.uk%2F62267%2F1%2FSubmission_288356_1_art_file_2637492_j96j1b.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-22"><a href="#cite_ref-22">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation journal cs1">“Out of Africa Revisited”. <a href="/wiki/Science_(journal)" class="mw-redirect" title="Science (journal)">Science</a> (This Week in Science). 308 (5724): 921. 13 tháng 5 năm 2005. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.308.5724.921g">10.1126/science.308.5724.921g</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0036-8075">0036-8075</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:220100436">220100436</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Out+of+Africa+Revisited&rft.volume=308&rft.issue=5724&rft.pages=921&rft.date=2005-05-13&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A220100436%23id-name%3DS2CID&rft.issn=0036-8075&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.308.5724.921g&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-23"><a href="#cite_ref-23">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFStringer2003" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=Chris_Stringer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chris Stringer (trang không tồn tại)">Stringer C</a> (tháng 6 năm 2003). “Human evolution: Out of Ethiopia”. Nature. 423 (6941): 692–3, 695. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2003Natur.423..692S">2003Natur.423..692S</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2F423692a">10.1038/423692a</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12802315">12802315</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:26693109">26693109</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Human+evolution%3A+Out+of+Ethiopia&rft.volume=423&rft.issue=6941&rft.pages=692-3%2C+695&rft.date=2003-06&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2F423692a&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A26693109%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F12802315&rft_id=info%3Abibcode%2F2003Natur.423..692S&rft.aulast=Stringer&rft.aufirst=C&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-24"><a href="#cite_ref-24">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJohanson2001" class="citation web cs1"><a href="/wiki/Donald_Johanson" title="Donald Johanson">Johanson D</a> (tháng 5 năm 2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html">“Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?”</a>. <a href="/w/index.php?title=Actionbioscience&action=edit&redlink=1" class="new" title="Actionbioscience (trang không tồn tại)">actionbioscience</a>. Washington, DC: <a href="/w/index.php?title=American_Institute_of_Biological_Sciences&action=edit&redlink=1" class="new" title="American Institute of Biological Sciences (trang không tồn tại)">American Institute of Biological Sciences</a>. Truy cập ngày 23 tháng 11 năm 2009.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=actionbioscience&rft.atitle=Origins+of+Modern+Humans%3A+Multiregional+or+Out+of+Africa%3F&rft.date=2001-05&rft.aulast=Johanson&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.actionbioscience.org%2Fevolution%2Fjohanson.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Marean_et_al_2007-25"><a href="#cite_ref-Marean_et_al_2007_25-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMarean2007" class="citation journal cs1">Marean, Curtis; và đồng nghiệp (2007). “Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene”. Nature. 449 (7164): 905–908. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2007Natur.449..905M">2007Natur.449..905M</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature06204">10.1038/nature06204</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17943129">17943129</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:4387442">4387442</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Early+human+use+of+marine+resources+and+pigment+in+South+Africa+during+the+Middle+Pleistocene&rft.volume=449&rft.issue=7164&rft.pages=905-908&rft.date=2007&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature06204&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A4387442%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F17943129&rft_id=info%3Abibcode%2F2007Natur.449..905M&rft.aulast=Marean&rft.aufirst=Curtis&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Brooks-26"><a href="#cite_ref-Brooks_26-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBrooksYellenPottsBehrensmeyer2018" class="citation journal cs1">Brooks AS, Yellen JE, Potts R, Behrensmeyer AK, Deino AL, Leslie DE, Ambrose SH, Ferguson JR, d'Errico F, Zipkin AM, Whittaker S, Post J, Veatch EG, Foecke K, Clark JB (2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.aao2646">“Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age”</a>. Science. 360 (6384): 90–94. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2018Sci...360...90B">2018Sci...360...90B</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.aao2646">10.1126/science.aao2646</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29545508">29545508</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Long-distance+stone+transport+and+pigment+use+in+the+earliest+Middle+Stone+Age&rft.volume=360&rft.issue=6384&rft.pages=90-94&rft.date=2018&rft_id=info%3Apmid%2F29545508&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.aao2646&rft_id=info%3Abibcode%2F2018Sci...360...90B&rft.aulast=Brooks&rft.aufirst=AS&rft.au=Yellen%2C+JE&rft.au=Potts%2C+R&rft.au=Behrensmeyer%2C+AK&rft.au=Deino%2C+AL&rft.au=Leslie%2C+DE&rft.au=Ambrose%2C+SH&rft.au=Ferguson%2C+JR&rft.au=d%27Errico%2C+F&rft.au=Zipkin%2C+AM&rft.au=Whittaker%2C+S&rft.au=Post%2C+J&rft.au=Veatch%2C+EG&rft.au=Foecke%2C+K&rft.au=Clark%2C+JB&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.1126%252Fscience.aao2646&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Posth-27"><a href="#cite_ref-Posth_27-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPosthRenaudMittnikDrucker2016" class="citation journal cs1">Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, và đồng nghiệp (tháng 3 năm 2016). “Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe”. Current Biology. 26 (6): 827–33. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.cub.2016.01.037">10.1016/j.cub.2016.01.037</a>. <a href="/w/index.php?title=Hdl_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hdl (định danh) (trang không tồn tại)">hdl</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//hdl.handle.net/2440%2F114930">2440/114930</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26853362">26853362</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:140098861">140098861</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Current+Biology&rft.atitle=Pleistocene+Mitochondrial+Genomes+Suggest+a+Single+Major+Dispersal+of+Non-Africans+and+a+Late+Glacial+Population+Turnover+in+Europe&rft.volume=26&rft.issue=6&rft.pages=827-33&rft.date=2016-03&rft_id=info%3Ahdl%2F2440%2F114930&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A140098861%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F26853362&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.cub.2016.01.037&rft.aulast=Posth&rft.aufirst=C&rft.au=Renaud%2C+G&rft.au=Mittnik%2C+A&rft.au=Drucker%2C+DG&rft.au=Rougier%2C+H&rft.au=Cupillard%2C+C&rft.au=Valentin%2C+F&rft.au=Thevenet%2C+C&rft.au=Furtw%C3%A4ngler%2C+A&rft.au=Wi%C3%9Fing%2C+C&rft.au=Francken%2C+M&rft.au=Malina%2C+M&rft.au=Bolus%2C+M&rft.au=Lari%2C+M&rft.au=Gigli%2C+E&rft.au=Capecchi%2C+G&rft.au=Crevecoeur%2C+I&rft.au=Beauval%2C+C&rft.au=Flas%2C+D&rft.au=Germonpr%C3%A9%2C+M&rft.au=van+der+Plicht%2C+J&rft.au=Cottiaux%2C+R&rft.au=G%C3%A9ly%2C+B&rft.au=Ronchitelli%2C+A&rft.au=Wehrberger%2C+K&rft.au=Grigorescu%2C+D&rft.au=Svoboda%2C+J&rft.au=Semal%2C+P&rft.au=Caramelli%2C+D&rft.au=Bocherens%2C+H&rft.au=Harvati%2C+K&rft.au=Conard%2C+NJ&rft.au=Haak%2C+W&rft.au=Powell%2C+A&rft.au=Krause%2C+J&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-28"><a href="#cite_ref-28">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKarminSaagVicenteWilson_Sayres2015" class="citation journal cs1">Karmin M, Saag L, Vicente M, Wilson Sayres MA, Järve M, Talas UG, và đồng nghiệp (tháng 4 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4381518">“A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture”</a>. Genome Research. 25 (4): 459–66. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1101%2Fgr.186684.114">10.1101/gr.186684.114</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4381518">4381518</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25770088">25770088</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Genome+Research&rft.atitle=A+recent+bottleneck+of+Y+chromosome+diversity+coincides+with+a+global+change+in+culture&rft.volume=25&rft.issue=4&rft.pages=459-66&rft.date=2015-04&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4381518%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F25770088&rft_id=info%3Adoi%2F10.1101%2Fgr.186684.114&rft.aulast=Karmin&rft.aufirst=M&rft.au=Saag%2C+L&rft.au=Vicente%2C+M&rft.au=Wilson+Sayres%2C+MA&rft.au=J%C3%A4rve%2C+M&rft.au=Talas%2C+UG&rft.au=Rootsi%2C+S&rft.au=Ilum%C3%A4e%2C+AM&rft.au=M%C3%A4gi%2C+R&rft.au=Mitt%2C+M&rft.au=Pagani%2C+L&rft.au=Puurand%2C+T&rft.au=Faltyskova%2C+Z&rft.au=Clemente%2C+F&rft.au=Cardona%2C+A&rft.au=Metspalu%2C+E&rft.au=Sahakyan%2C+H&rft.au=Yunusbayev%2C+B&rft.au=Hudjashov%2C+G&rft.au=DeGiorgio%2C+M&rft.au=Loogv%C3%A4li%2C+EL&rft.au=Eichstaedt%2C+C&rft.au=Eelmets%2C+M&rft.au=Chaubey%2C+G&rft.au=Tambets%2C+K&rft.au=Litvinov%2C+S&rft.au=Mormina%2C+M&rft.au=Xue%2C+Y&rft.au=Ayub%2C+Q&rft.au=Zoraqi%2C+G&rft.au=Korneliussen%2C+TS&rft.au=Akhatova%2C+F&rft.au=Lachance%2C+J&rft.au=Tishkoff%2C+S&rft.au=Momynaliev%2C+K&rft.au=Ricaut%2C+FX&rft.au=Kusuma%2C+P&rft.au=Razafindrazaka%2C+H&rft.au=Pierron%2C+D&rft.au=Cox%2C+MP&rft.au=Sultana%2C+GN&rft.au=Willerslev%2C+R&rft.au=Muller%2C+C&rft.au=Westaway%2C+M&rft.au=Lambert%2C+D&rft.au=Skaro%2C+V&rft.au=Kova%C4%8Devic%2C+L&rft.au=Turdikulova%2C+S&rft.au=Dalimova%2C+D&rft.au=Khusainova%2C+R&rft.au=Trofimova%2C+N&rft.au=Akhmetova%2C+V&rft.au=Khidiyatova%2C+I&rft.au=Lichman%2C+DV&rft.au=Isakova%2C+J&rft.au=Pocheshkhova%2C+E&rft.au=Sabitov%2C+Z&rft.au=Barashkov%2C+NA&rft.au=Nymadawa%2C+P&rft.au=Mihailov%2C+E&rft.au=Seng%2C+JW&rft.au=Evseeva%2C+I&rft.au=Migliano%2C+AB&rft.au=Abdullah%2C+S&rft.au=Andriadze%2C+G&rft.au=Primorac%2C+D&rft.au=Atramentova%2C+L&rft.au=Utevska%2C+O&rft.au=Yepiskoposyan%2C+L&rft.au=Marjanovic%2C+D&rft.au=Kushniarevich%2C+A&rft.au=Behar%2C+DM&rft.au=Gilissen%2C+C&rft.au=Vissers%2C+L&rft.au=Veltman%2C+JA&rft.au=Balanovska%2C+E&rft.au=Derenko%2C+M&rft.au=Malyarchuk%2C+B&rft.au=Metspalu%2C+A&rft.au=Fedorova%2C+S&rft.au=Eriksson%2C+A&rft.au=Manica%2C+A&rft.au=Mendez%2C+FL&rft.au=Karafet%2C+TM&rft.au=Veeramah%2C+KR&rft.au=Bradman%2C+N&rft.au=Hammer%2C+MF&rft.au=Osipova%2C+LP&rft.au=Balanovsky%2C+O&rft.au=Khusnutdinova%2C+EK&rft.au=Johnsen%2C+K&rft.au=Remm%2C+M&rft.au=Thomas%2C+MG&rft.au=Tyler-Smith%2C+C&rft.au=Underhill%2C+PA&rft.au=Willerslev%2C+E&rft.au=Nielsen%2C+R&rft.au=Metspalu%2C+M&rft.au=Villems%2C+R&rft.au=Kivisild%2C+T&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4381518&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-sciencenews.org-29">^ <a href="#cite_ref-sciencenews.org_29-0">a</a> <a href="#cite_ref-sciencenews.org_29-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFArmitageJasimMarksParker2011" class="citation journal cs1">Armitage SJ, Jasim SA, Marks AE, Parker AG, Usik VI, Uerpmann HP (tháng 1 năm 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa">“The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia”</a>. Science. 331 (6016): 453–6. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...331..453A">2011Sci...331..453A</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1199113">10.1126/science.1199113</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21273486">21273486</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:20296624">20296624</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110427201317/https://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 27 tháng 4 năm 2011. Truy cập ngày 1 tháng 5 năm 2011.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=The+southern+route+%22out+of+Africa%22%3A+evidence+for+an+early+expansion+of+modern+humans+into+Arabia&rft.volume=331&rft.issue=6016&rft.pages=453-6&rft.date=2011-01&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1199113&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A20296624%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F21273486&rft_id=info%3Abibcode%2F2011Sci...331..453A&rft.aulast=Armitage&rft.aufirst=SJ&rft.au=Jasim%2C+SA&rft.au=Marks%2C+AE&rft.au=Parker%2C+AG&rft.au=Usik%2C+VI&rft.au=Uerpmann%2C+HP&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencenews.org%2Fview%2Fgeneric%2Fid%2F69197%2Ftitle%2FHints_of_earlier_human_exit_from_Africa&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-bbc.co.uk-30">^ <a href="#cite_ref-bbc.co.uk_30-0">a</a> <a href="#cite_ref-bbc.co.uk_30-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRincon2011" class="citation web cs1">Rincon P (27 tháng 1 năm 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120809051349/https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228">“Humans 'left Africa much earlier'”</a>. BBC News. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 9 tháng 8 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=BBC+News&rft.atitle=Humans+%27left+Africa+much+earlier%27&rft.date=2011-01-27&rft.aulast=Rincon&rft.aufirst=P&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fnews%2Fscience-environment-12300228&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Lowe-31"><a href="#cite_ref-Lowe_31-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLowe2008" class="citation web cs1">Lowe DJ (2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf">“Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update”</a> (PDF). University of Waikato. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100522032853/https://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf">Lưu trữ</a> (PDF) bản gốc ngày 22 tháng 5 năm 2010. Truy cập ngày 29 tháng 4 năm 2010.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Polynesian+settlement+of+New+Zealand+and+the+impacts+of+volcanism+on+early+Maori+society%3A+an+update&rft.pub=University+of+Waikato&rft.date=2008&rft.aulast=Lowe&rft.aufirst=DJ&rft_id=https%3A%2F%2Fresearchcommons.waikato.ac.nz%2Fbitstream%2F10289%2F2690%2F1%2FLowe%25202008%2520Polynesian%2520settlement%2520guidebook.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-32"><a href="#cite_ref-32">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAppenzeller2012" class="citation journal cs1">Appenzeller T (tháng 5 năm 2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2F485024a">“Human migrations: Eastern odyssey”</a>. Nature. 485 (7396): 24–6. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2012Natur.485...24A">2012Natur.485...24A</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2F485024a">10.1038/485024a</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22552074">22552074</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Human+migrations%3A+Eastern+odyssey&rft.volume=485&rft.issue=7396&rft.pages=24-6&rft.date=2012-05&rft_id=info%3Apmid%2F22552074&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2F485024a&rft_id=info%3Abibcode%2F2012Natur.485...24A&rft.aulast=Appenzeller&rft.aufirst=T&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.1038%252F485024a&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-pmid21179161-33">^ <a href="#cite_ref-pmid21179161_33-0">a</a> <a href="#cite_ref-pmid21179161_33-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFReichGreenKircherKrause2010" class="citation journal cs1"><a href="/w/index.php?title=David_Reich_(nh%C3%A0_di_truy%E1%BB%81n_h%E1%BB%8Dc)&action=edit&redlink=1" class="new" title="David Reich (nhà di truyền học) (trang không tồn tại)">Reich D</a>, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, và đồng nghiệp (tháng 12 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4306417">“Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia”</a>. Nature. 468 (7327): 1053–60. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2010Natur.468.1053R">2010Natur.468.1053R</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature09710">10.1038/nature09710</a>. <a href="/w/index.php?title=Hdl_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hdl (định danh) (trang không tồn tại)">hdl</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//hdl.handle.net/10230%2F25596">10230/25596</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4306417">4306417</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21179161">21179161</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Genetic+history+of+an+archaic+hominin+group+from+Denisova+Cave+in+Siberia&rft.volume=468&rft.issue=7327&rft.pages=1053-60&rft.date=2010-12&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4306417%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Abibcode%2F2010Natur.468.1053R&rft_id=info%3Apmid%2F21179161&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature09710&rft_id=info%3Ahdl%2F10230%2F25596&rft.aulast=Reich&rft.aufirst=D&rft.au=Green%2C+RE&rft.au=Kircher%2C+M&rft.au=Krause%2C+J&rft.au=Patterson%2C+N&rft.au=Durand%2C+EY&rft.au=Viola%2C+B&rft.au=Briggs%2C+AW&rft.au=Stenzel%2C+U&rft.au=Johnson%2C+PL&rft.au=Maricic%2C+T&rft.au=Good%2C+JM&rft.au=Marques-Bonet%2C+T&rft.au=Alkan%2C+C&rft.au=Fu%2C+Q&rft.au=Mallick%2C+S&rft.au=Li%2C+H&rft.au=Meyer%2C+M&rft.au=Eichler%2C+EE&rft.au=Stoneking%2C+M&rft.au=Richards%2C+M&rft.au=Talamo%2C+S&rft.au=Shunkov%2C+MV&rft.au=Derevianko%2C+AP&rft.au=Hublin%2C+JJ&rft.au=Kelso%2C+J&rft.au=Slatkin%2C+M&rft.au=P%C3%A4%C3%A4bo%2C+S&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4306417&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-34"><a href="#cite_ref-34">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHammer2013" class="citation journal cs1">Hammer MF (tháng 5 năm 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180824034550/https://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf">“Human Hybrids”</a> (PDF). Scientific American. 308 (5): 66–71. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013SciAm.308e..66H">2013SciAm.308e..66H</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fscientificamerican0513-66">10.1038/scientificamerican0513-66</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23627222">23627222</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 24 tháng 8 năm 2018.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Scientific+American&rft.atitle=Human+Hybrids&rft.volume=308&rft.issue=5&rft.pages=66-71&rft.date=2013-05&rft_id=info%3Apmid%2F23627222&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fscientificamerican0513-66&rft_id=info%3Abibcode%2F2013SciAm.308e..66H&rft.aulast=Hammer&rft.aufirst=MF&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.grochbiology.org%2FEarlyHominidInterbreeding.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-35"><a href="#cite_ref-35">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFYong2011" class="citation journal cs1">Yong E (tháng 7 năm 2011). “Mosaic humans, the hybrid species”. New Scientist. 211 (2823): 34–38. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011NewSc.211...34Y">2011NewSc.211...34Y</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2FS0262-4079%2811%2961839-3">10.1016/S0262-4079(11)61839-3</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+Scientist&rft.atitle=Mosaic+humans%2C+the+hybrid+species&rft.volume=211&rft.issue=2823&rft.pages=34-38&rft.date=2011-07&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2FS0262-4079%2811%2961839-3&rft_id=info%3Abibcode%2F2011NewSc.211...34Y&rft.aulast=Yong&rft.aufirst=E&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Ackermann_2015-36"><a href="#cite_ref-Ackermann_2015_36-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAckermannMackayArnold2015" class="citation journal cs1">Ackermann RR, Mackay A, Arnold ML (tháng 10 năm 2015). “The Hybrid Origin of "Modern" Humans”. Evolutionary Biology. 43 (1): 1–11. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs11692-015-9348-1">10.1007/s11692-015-9348-1</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:14329491">14329491</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Evolutionary+Biology&rft.atitle=The+Hybrid+Origin+of+%22Modern%22+Humans&rft.volume=43&rft.issue=1&rft.pages=1-11&rft.date=2015-10&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs11692-015-9348-1&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A14329491%23id-name%3DS2CID&rft.aulast=Ackermann&rft.aufirst=RR&rft.au=Mackay%2C+A&rft.au=Arnold%2C+ML&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-pmid20439435-37"><a href="#cite_ref-pmid20439435_37-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNoonan2010" class="citation journal cs1">Noonan JP (tháng 5 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2860157">“Neanderthal genomics and the evolution of modern humans”</a>. Genome Research. 20 (5): 547–53. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1101%2Fgr.076000.108">10.1101/gr.076000.108</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2860157">2860157</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20439435">20439435</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Genome+Research&rft.atitle=Neanderthal+genomics+and+the+evolution+of+modern+humans&rft.volume=20&rft.issue=5&rft.pages=547-53&rft.date=2010-05&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2860157%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F20439435&rft_id=info%3Adoi%2F10.1101%2Fgr.076000.108&rft.aulast=Noonan&rft.aufirst=JP&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2860157&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-10.1126/science.1209202-38"><a href="#cite_ref-10.1126/science.1209202_38-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAbi-RachedJobinKulkarniMcWhinnie2011" class="citation journal cs1">Abi-Rached L, Jobin MJ, Kulkarni S, McWhinnie A, Dalva K, Gragert L, và đồng nghiệp (tháng 10 năm 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3677943">“The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans”</a>. Science. 334 (6052): 89–94. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...334...89A">2011Sci...334...89A</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1209202">10.1126/science.1209202</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3677943">3677943</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21868630">21868630</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=The+shaping+of+modern+human+immune+systems+by+multiregional+admixture+with+archaic+humans&rft.volume=334&rft.issue=6052&rft.pages=89-94&rft.date=2011-10&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3677943%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F21868630&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1209202&rft_id=info%3Abibcode%2F2011Sci...334...89A&rft.aulast=Abi-Rached&rft.aufirst=L&rft.au=Jobin%2C+MJ&rft.au=Kulkarni%2C+S&rft.au=McWhinnie%2C+A&rft.au=Dalva%2C+K&rft.au=Gragert%2C+L&rft.au=Babrzadeh%2C+F&rft.au=Gharizadeh%2C+B&rft.au=Luo%2C+M&rft.au=Plummer%2C+FA&rft.au=Kimani%2C+J&rft.au=Carrington%2C+M&rft.au=Middleton%2C+D&rft.au=Rajalingam%2C+R&rft.au=Beksac%2C+M&rft.au=Marsh%2C+SG&rft.au=Maiers%2C+M&rft.au=Guethlein%2C+LA&rft.au=Tavoularis%2C+S&rft.au=Little%2C+AM&rft.au=Green%2C+RE&rft.au=Norman%2C+PJ&rft.au=Parham%2C+P&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3677943&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-39"><a href="#cite_ref-39">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGarcea2013" class="citation book cs1">Garcea E (4 tháng 7 năm 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199569885.001.0001/oxfordhb-9780199569885-e-29">Hunter-Gatherers of the Nile Valley and the Sahara Before 12,000 Years Ago</a>. Oxford University Press. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Foxfordhb%2F9780199569885.013.0029">10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0029</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Hunter-Gatherers+of+the+Nile+Valley+and+the+Sahara+Before+12%2C000+Years+Ago&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2013-07-04&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Foxfordhb%2F9780199569885.013.0029&rft.aulast=Garcea&rft.aufirst=E&rft_id=https%3A%2F%2Foxfordhandbooks.com%2Fview%2F10.1093%2Foxfordhb%2F9780199569885.001.0001%2Foxfordhb-9780199569885-e-29&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-40"><a href="#cite_ref-40">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFColledgeConollyDobneyManning2013" class="citation book cs1">Colledge S, Conolly J, Dobney K, Manning K, Shennan S (2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/855969933">Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe</a>. Walnut Creek: Left Coast Press. tr. 13–17. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-61132-324-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-61132-324-5"><bdi>978-1-61132-324-5</bdi></a>. <a href="/wiki/OCLC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="OCLC (định danh)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/855969933">855969933</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Origins+and+Spread+of+Domestic+Animals+in+Southwest+Asia+and+Europe.&rft.place=Walnut+Creek&rft.pages=13-17&rft.pub=Left+Coast+Press&rft.date=2013&rft_id=info%3Aoclcnum%2F855969933&rft.isbn=978-1-61132-324-5&rft.aulast=Colledge&rft.aufirst=S&rft.au=Conolly%2C+J&rft.au=Dobney%2C+K&rft.au=Manning%2C+K&rft.au=Shennan%2C+S&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Foclc%2F855969933&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-41"><a href="#cite_ref-41">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFScanes2018" class="citation book cs1">Scanes CG (tháng 1 năm 2018). “The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture”. Trong Scanes CG, Toukhsati SR (biên tập). Animals and Human Society. tr. 103–131. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2FB978-0-12-805247-1.00006-X">10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780128052471" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9780128052471"><bdi>9780128052471</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Neolithic+Revolution%2C+Animal+Domestication%2C+and+Early+Forms+of+Animal+Agriculture&rft.btitle=Animals+and+Human+Society&rft.pages=103-131&rft.date=2018-01&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2FB978-0-12-805247-1.00006-X&rft.isbn=9780128052471&rft.aulast=Scanes&rft.aufirst=CG&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-He2017-42"><a href="#cite_ref-He2017_42-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHeLuZhangWang2017" class="citation journal cs1">He K, Lu H, Zhang J, Wang C, Huan X (7 tháng 6 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.researchgate.net/publication/317400332">“Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China”</a>. The Holocene. 27 (12): 1885–1898. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2017Holoc..27.1885H">2017Holoc..27.1885H</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1177%2F0959683617708455">10.1177/0959683617708455</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:133660098">133660098</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Holocene&rft.atitle=Prehistoric+evolution+of+the+dualistic+structure+mixed+rice+and+millet+farming+in+China&rft.volume=27&rft.issue=12&rft.pages=1885-1898&rft.date=2017-06-07&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A133660098%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Adoi%2F10.1177%2F0959683617708455&rft_id=info%3Abibcode%2F2017Holoc..27.1885H&rft.aulast=He&rft.aufirst=K&rft.au=Lu%2C+H&rft.au=Zhang%2C+J&rft.au=Wang%2C+C&rft.au=Huan%2C+X&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.researchgate.net%2Fpublication%2F317400332&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Lu-43"><a href="#cite_ref-Lu_43-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLuZhangLiuWu2009" class="citation journal cs1">Lu H, Zhang J, Liu KB, Wu N, Li Y, Zhou K, và đồng nghiệp (tháng 5 năm 2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2678631">“Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 106 (18): 7367–72. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2009PNAS..106.7367L">2009PNAS..106.7367L</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.0900158106">10.1073/pnas.0900158106</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2678631">2678631</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19383791">19383791</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=Earliest+domestication+of+common+millet+%28Panicum+miliaceum%29+in+East+Asia+extended+to+10%2C000+years+ago&rft.volume=106&rft.issue=18&rft.pages=7367-72&rft.date=2009-05&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2678631%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F19383791&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.0900158106&rft_id=info%3Abibcode%2F2009PNAS..106.7367L&rft.aulast=Lu&rft.aufirst=H&rft.au=Zhang%2C+J&rft.au=Liu%2C+KB&rft.au=Wu%2C+N&rft.au=Li%2C+Y&rft.au=Zhou%2C+K&rft.au=Ye%2C+M&rft.au=Zhang%2C+T&rft.au=Zhang%2C+H&rft.au=Yang%2C+X&rft.au=Shen%2C+L&rft.au=Xu%2C+D&rft.au=Li%2C+Q&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2678631&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-44"><a href="#cite_ref-44">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDenhamHaberleLentferFullagar2003" class="citation journal cs1">Denham TP, Haberle SG, Lentfer C, Fullagar R, Field J, Therin M, và đồng nghiệp (tháng 7 năm 2003). “Origins of agriculture at Kuk Swamp in the highlands of New Guinea”. Science. 301 (5630): 189–93. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1085255">10.1126/science.1085255</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12817084">12817084</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:10644185">10644185</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Origins+of+agriculture+at+Kuk+Swamp+in+the+highlands+of+New+Guinea&rft.volume=301&rft.issue=5630&rft.pages=189-93&rft.date=2003-07&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A10644185%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F12817084&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1085255&rft.aulast=Denham&rft.aufirst=TP&rft.au=Haberle%2C+SG&rft.au=Lentfer%2C+C&rft.au=Fullagar%2C+R&rft.au=Field%2C+J&rft.au=Therin%2C+M&rft.au=Porch%2C+N&rft.au=Winsborough%2C+B&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-45"><a href="#cite_ref-45">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFScarcelliCubryAkakpoThuillet2019" class="citation journal cs1">Scarcelli N, Cubry P, Akakpo R, Thuillet AC, Obidiegwu J, Baco MN, và đồng nghiệp (tháng 5 năm 2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6527260">“Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication”</a>. Science Advances. 5 (5): eaaw1947. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2019SciA....5.1947S">2019SciA....5.1947S</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fsciadv.aaw1947">10.1126/sciadv.aaw1947</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6527260">6527260</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31114806">31114806</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science+Advances&rft.atitle=Yam+genomics+supports+West+Africa+as+a+major+cradle+of+crop+domestication&rft.volume=5&rft.issue=5&rft.pages=eaaw1947&rft.date=2019-05&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6527260%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F31114806&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fsciadv.aaw1947&rft_id=info%3Abibcode%2F2019SciA....5.1947S&rft.aulast=Scarcelli&rft.aufirst=N&rft.au=Cubry%2C+P&rft.au=Akakpo%2C+R&rft.au=Thuillet%2C+AC&rft.au=Obidiegwu%2C+J&rft.au=Baco%2C+MN&rft.au=Otoo%2C+E&rft.au=Sonk%C3%A9%2C+B&rft.au=Dansi%2C+A&rft.au=Djedatin%2C+G&rft.au=Mariac%2C+C&rft.au=Couderc%2C+M&rft.au=Causse%2C+S&rft.au=Alix%2C+K&rft.au=Cha%C3%AFr%2C+H&rft.au=Fran%C3%A7ois%2C+O&rft.au=Vigouroux%2C+Y&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6527260&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-46"><a href="#cite_ref-46">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWinchell2017" class="citation journal cs1">Winchell F (tháng 10 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1574602/7/Fuller_693898.pdf">“Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group”</a> (PDF). Current Anthropology. 58 (5): 673–683. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F693898">10.1086/693898</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:149402650">149402650</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Current+Anthropology&rft.atitle=Evidence+for+Sorghum+Domestication+in+Fourth+Millennium+BC+Eastern+Sudan%3A+Spikelet+Morphology+from+Ceramic+Impressions+of+the+Butana+Group&rft.volume=58&rft.issue=5&rft.pages=673-683&rft.date=2017-10&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F693898&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A149402650%23id-name%3DS2CID&rft.aulast=Winchell&rft.aufirst=F&rft_id=https%3A%2F%2Fdiscovery.ucl.ac.uk%2Fid%2Feprint%2F1574602%2F7%2FFuller_693898.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-47"><a href="#cite_ref-47">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFManning2011" class="citation journal cs1">Manning K (tháng 2 năm 2011). “4500-Year old domesticated pearl millet (Pennisetum glaucum) from the Tilemsi Valley, Mali: new insights into an alternative cereal domestication pathway”. Journal of Archaeological Science. 38 (2): 312–322. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.jas.2010.09.007">10.1016/j.jas.2010.09.007</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Archaeological+Science&rft.atitle=4500-Year+old+domesticated+pearl+millet+%28Pennisetum+glaucum%29+from+the+Tilemsi+Valley%2C+Mali%3A+new+insights+into+an+alternative+cereal+domestication+pathway&rft.volume=38&rft.issue=2&rft.pages=312-322&rft.date=2011-02&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.jas.2010.09.007&rft.aulast=Manning&rft.aufirst=K&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-48"><a href="#cite_ref-48">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNobleStraussOsheimNeuschel2013" class="citation book cs1">Noble TF, Strauss B, Osheim D, Neuschel K, Accamp E (2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=Td4WAAAAQBAJ&q=western%20civilisation%20egypt&pg=PA16">Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-285-66153-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-285-66153-7"><bdi>978-1-285-66153-7</bdi></a>. Truy cập ngày 11 tháng 7 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Cengage+Advantage+Books%3A+Western+Civilization%3A+Beyond+Boundaries&rft.date=2013&rft.isbn=978-1-285-66153-7&rft.aulast=Noble&rft.aufirst=TF&rft.au=Strauss%2C+B&rft.au=Osheim%2C+D&rft.au=Neuschel%2C+K&rft.au=Accamp%2C+E&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DTd4WAAAAQBAJ%26q%3Dwestern%2520civilisation%2520egypt%26pg%3DPA16&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-49"><a href="#cite_ref-49">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSpielvogel2014" class="citation book cs1">Spielvogel J (1 tháng 1 năm 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=LceiAgAAQBAJ&q=western%20civilisation%20egypt&pg=PT65">Western Civilization: Volume A: To 1500</a>. Cenpage Learning. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-285-98299-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-285-98299-1"><bdi>978-1-285-98299-1</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150905105225/https://books.google.com/books?id=LceiAgAAQBAJ&pg=PT65#v=onepage&q=western%20civilisation%20egypt">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 5 tháng 9 năm 2015. Truy cập ngày 11 tháng 7 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Western+Civilization%3A+Volume+A%3A+To+1500&rft.pub=Cenpage+Learning&rft.date=2014-01-01&rft.isbn=978-1-285-98299-1&rft.aulast=Spielvogel&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DLceiAgAAQBAJ%26q%3Dwestern%2520civilisation%2520egypt%26pg%3DPT65&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-50"><a href="#cite_ref-50">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFThornton2002" class="citation book cs1">Thornton B (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=fa6swJv64xkC&q=Greek%20Ways%3A%20How%20the%20Greeks%20Created%20Western%20Civilization">Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization</a>. San Francisco, CA: Encounter Books. tr. 1–14. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-893554-57-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-893554-57-3"><bdi>978-1-893554-57-3</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Greek+Ways%3A+How+the+Greeks+Created+Western+Civilization&rft.place=San+Francisco%2C+CA&rft.pages=1-14&rft.pub=Encounter+Books&rft.date=2002&rft.isbn=978-1-893554-57-3&rft.aulast=Thornton&rft.aufirst=B&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dfa6swJv64xkC%26q%3DGreek%2520Ways%253A%2520How%2520the%2520Greeks%2520Created%2520Western%2520Civilization&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-51"><a href="#cite_ref-51">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGarfinkleBangScheidel2013" class="citation book cs1">Garfinkle SJ, Bang PF, Scheidel W (1 tháng 2 năm 2013). Bang PF, Scheidel W (biên tập). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780195188318.001.0001/oxfordhb-9780195188318-e-4">Ancient Near Eastern City-States</a>. The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean (bằng tiếng Anh). <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Foxfordhb%2F9780195188318.001.0001">10.1093/oxfordhb/9780195188318.001.0001</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780195188318" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9780195188318"><bdi>9780195188318</bdi></a>. Truy cập ngày 16 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ancient+Near+Eastern+City-States&rft.date=2013-02-01&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Foxfordhb%2F9780195188318.001.0001&rft.isbn=9780195188318&rft.aulast=Garfinkle&rft.aufirst=SJ&rft.au=Bang%2C+PF&rft.au=Scheidel%2C+W&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.oxfordhandbooks.com%2Fview%2F10.1093%2Foxfordhb%2F9780195188318.001.0001%2Foxfordhb-9780195188318-e-4&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-52"><a href="#cite_ref-52">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWoods2020" class="citation book cs1">Woods C (28 tháng 2 năm 2020). “The Emergence of Cuneiform Writing”. Trong Hasselbach-Andee R (biên tập). A Companion to Ancient Near Eastern Languages (bằng tiếng Anh) (ấn bản thứ 1). Wiley. tr. 27–46. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2F9781119193814.ch2">10.1002/9781119193814.ch2</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-119-19329-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-119-19329-6"><bdi>978-1-119-19329-6</bdi></a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:216180781">216180781</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Emergence+of+Cuneiform+Writing&rft.btitle=A+Companion+to+Ancient+Near+Eastern+Languages&rft.pages=27-46&rft.edition=1st&rft.pub=Wiley&rft.date=2020-02-28&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A216180781%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2F9781119193814.ch2&rft.isbn=978-1-119-19329-6&rft.aulast=Woods&rft.aufirst=C&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-53"><a href="#cite_ref-53">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRobinson2015" class="citation journal cs1">Robinson A (tháng 10 năm 2015). “Ancient civilization: Cracking the Indus script”. Nature. 526 (7574): 499–501. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2015Natur.526..499R">2015Natur.526..499R</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2F526499a">10.1038/526499a</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26490603">26490603</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:4458743">4458743</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Ancient+civilization%3A+Cracking+the+Indus+script&rft.volume=526&rft.issue=7574&rft.pages=499-501&rft.date=2015-10&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2F526499a&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A4458743%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F26490603&rft_id=info%3Abibcode%2F2015Natur.526..499R&rft.aulast=Robinson&rft.aufirst=A&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-54"><a href="#cite_ref-54">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCrawford2013" class="citation book cs1">Crawford H (2013). “Trade in the Sumerian world”. The Sumerian World. Routledge. tr. 447–61. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-136-21911-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-136-21911-5"><bdi>978-1-136-21911-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Trade+in+the+Sumerian+world&rft.btitle=The+Sumerian+World&rft.pages=447-61&rft.pub=Routledge&rft.date=2013&rft.isbn=978-1-136-21911-5&rft.aulast=Crawford&rft.aufirst=H&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:14-55"><a href="#cite_ref-:14_55-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBodnár2018" class="citation journal cs1">Bodnár M (2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=714342">“Prehistoric innovations: Wheels and wheeled vehicles”</a>. Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae (bằng tiếng Anh). 69 (2): 271–298. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1556%2F072.2018.69.2.3">10.1556/072.2018.69.2.3</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0001-5210">0001-5210</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:115685157">115685157</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Acta+Archaeologica+Academiae+Scientiarum+Hungaricae&rft.atitle=Prehistoric+innovations%3A+Wheels+and+wheeled+vehicles&rft.volume=69&rft.issue=2&rft.pages=271-298&rft.date=2018&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A115685157%23id-name%3DS2CID&rft.issn=0001-5210&rft_id=info%3Adoi%2F10.1556%2F072.2018.69.2.3&rft.aulast=Bodn%C3%A1r&rft.aufirst=M&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ceeol.com%2Fsearch%2Farticle-detail%3Fid%3D714342&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-56"><a href="#cite_ref-56">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPryor1985" class="citation journal cs1">Pryor FL (1985). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/178600">“The Invention of the Plow”</a>. Comparative Studies in Society and History. 27 (4): 727–743. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1017%2FS0010417500011749">10.1017/S0010417500011749</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0010-4175">0010-4175</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/178600">178600</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:144840498">144840498</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Comparative+Studies+in+Society+and+History&rft.atitle=The+Invention+of+the+Plow&rft.volume=27&rft.issue=4&rft.pages=727-743&rft.date=1985&rft.issn=0010-4175&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A144840498%23id-name%3DS2CID&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F178600%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.1017%2FS0010417500011749&rft.aulast=Pryor&rft.aufirst=FL&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F178600&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Carter-57"><a href="#cite_ref-Carter_57-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCarter2012" class="citation book cs1">Carter R (2012). “19. <a href="/w/index.php?title=Watercraft&action=edit&redlink=1" class="new" title="Watercraft (trang không tồn tại)">Watercraft</a>”. Trong Potts DT (biên tập). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/1576775">A companion to the archaeology of the ancient Near East</a>. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. tr. 347–354. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4051-8988-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4051-8988-0"><bdi>978-1-4051-8988-0</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150428190743/https://www.academia.edu/1576775/Watercraft">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2015. Truy cập ngày 8 tháng 2 năm 2014.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=19.+Watercraft&rft.btitle=A+companion+to+the+archaeology+of+the+ancient+Near+East&rft.place=Chichester%2C+West+Sussex&rft.pages=347-354&rft.pub=Wiley-Blackwell&rft.date=2012&rft.isbn=978-1-4051-8988-0&rft.aulast=Carter&rft.aufirst=R&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.academia.edu%2F1576775&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-58"><a href="#cite_ref-58">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPedersen1993" class="citation book cs1">Pedersen O (1993). “Science Before the Greeks”. Early physics and astronomy: A historical introduction. CUP Archive. tr. 1. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-40340-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-40340-5"><bdi>978-0-521-40340-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Science+Before+the+Greeks&rft.btitle=Early+physics+and+astronomy%3A+A+historical+introduction.&rft.pages=1&rft.pub=CUP+Archive&rft.date=1993&rft.isbn=978-0-521-40340-5&rft.aulast=Pedersen&rft.aufirst=O&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-59"><a href="#cite_ref-59">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRobson2008" class="citation book cs1">Robson E (2008). Mathematics in ancient Iraq: A social history. Princeton University Press. tr. xxi.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Mathematics+in+ancient+Iraq%3A+A+social+history.&rft.pages=xxi&rft.pub=Princeton+University+Press&rft.date=2008&rft.aulast=Robson&rft.aufirst=E&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-60"><a href="#cite_ref-60">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEdwards2003" class="citation journal cs1">Edwards JF (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/25148110">“Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza”</a>. Technology and Culture. 44 (2): 340–354. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1353%2Ftech.2003.0063">10.1353/tech.2003.0063</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0040-165X">0040-165X</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/25148110">25148110</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:109998651">109998651</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Technology+and+Culture&rft.atitle=Building+the+Great+Pyramid%3A+Probable+Construction+Methods+Employed+at+Giza&rft.volume=44&rft.issue=2&rft.pages=340-354&rft.date=2003&rft.issn=0040-165X&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A109998651%23id-name%3DS2CID&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F25148110%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.1353%2Ftech.2003.0063&rft.aulast=Edwards&rft.aufirst=JF&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F25148110&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-61"><a href="#cite_ref-61">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFVoosen2018" class="citation journal cs1">Voosen P (tháng 8 năm 2018). “New geological age comes under fire”. Science. 361 (6402): 537–538. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2018Sci...361..537V">2018Sci...361..537V</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.361.6402.537">10.1126/science.361.6402.537</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30093579">30093579</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:51954326">51954326</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=New+geological+age+comes+under+fire&rft.volume=361&rft.issue=6402&rft.pages=537-538&rft.date=2018-08&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.361.6402.537&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A51954326%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F30093579&rft_id=info%3Abibcode%2F2018Sci...361..537V&rft.aulast=Voosen&rft.aufirst=P&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-62"><a href="#cite_ref-62">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSaggs2000" class="citation book cs1">Saggs HW (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/babylonians0000sagg">Babylonians</a>. Univ of California Press. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/babylonians0000sagg/page/7">7</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-520-20222-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-520-20222-1"><bdi>978-0-520-20222-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Babylonians&rft.pages=7&rft.pub=Univ+of+California+Press&rft.date=2000&rft.isbn=978-0-520-20222-1&rft.aulast=Saggs&rft.aufirst=HW&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbabylonians0000sagg&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-63"><a href="#cite_ref-63">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSassaman2005" class="citation journal cs1">Sassaman KE (1 tháng 12 năm 2005). “Poverty Point as Structure, Event, Process”. Journal of Archaeological Method and Theory (bằng tiếng Anh). 12 (4): 335–364. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs10816-005-8460-4">10.1007/s10816-005-8460-4</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1573-7764">1573-7764</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:53393440">53393440</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Archaeological+Method+and+Theory&rft.atitle=Poverty+Point+as+Structure%2C+Event%2C+Process&rft.volume=12&rft.issue=4&rft.pages=335-364&rft.date=2005-12-01&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A53393440%23id-name%3DS2CID&rft.issn=1573-7764&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs10816-005-8460-4&rft.aulast=Sassaman&rft.aufirst=KE&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-64"><a href="#cite_ref-64">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLazaridisMittnikPattersonMallick2017" class="citation journal cs1">Lazaridis I, Mittnik A, Patterson N, Mallick S, Rohland N, Pfrengle S, và đồng nghiệp (tháng 8 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5565772">“Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans”</a>. Nature. 548 (7666): 214–218. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2017Natur.548..214L">2017Natur.548..214L</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature23310">10.1038/nature23310</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5565772">5565772</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28783727">28783727</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Genetic+origins+of+the+Minoans+and+Mycenaeans&rft.volume=548&rft.issue=7666&rft.pages=214-218&rft.date=2017-08&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC5565772%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F28783727&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature23310&rft_id=info%3Abibcode%2F2017Natur.548..214L&rft.aulast=Lazaridis&rft.aufirst=I&rft.au=Mittnik%2C+A&rft.au=Patterson%2C+N&rft.au=Mallick%2C+S&rft.au=Rohland%2C+N&rft.au=Pfrengle%2C+S&rft.au=Furtw%C3%A4ngler%2C+A&rft.au=Peltzer%2C+A&rft.au=Posth%2C+C&rft.au=Vasilakis%2C+A&rft.au=McGeorge%2C+PJ&rft.au=Konsolaki-Yannopoulou%2C+E&rft.au=Korres%2C+G&rft.au=Martlew%2C+H&rft.au=Michalodimitrakis%2C+M&rft.au=%C3%96zsait%2C+M&rft.au=%C3%96zsait%2C+N&rft.au=Papathanasiou%2C+A&rft.au=Richards%2C+M&rft.au=Roodenberg%2C+SA&rft.au=Tzedakis%2C+Y&rft.au=Arnott%2C+R&rft.au=Fernandes%2C+DM&rft.au=Hughey%2C+JR&rft.au=Lotakis%2C+DM&rft.au=Navas%2C+PA&rft.au=Maniatis%2C+Y&rft.au=Stamatoyannopoulos%2C+JA&rft.au=Stewardson%2C+K&rft.au=Stockhammer%2C+P&rft.au=Pinhasi%2C+R&rft.au=Reich%2C+D&rft.au=Krause%2C+J&rft.au=Stamatoyannopoulos%2C+G&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC5565772&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-65"><a href="#cite_ref-65">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKeightley1999" class="citation book cs1">Keightley DN (1999). “The Shang: China's first historical dynasty”. Trong Loewe M, Shaughnessy EL (biên tập). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC. Cambridge University Press. tr. 232–291. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-47030-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-47030-8"><bdi>978-0-521-47030-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Shang%3A+China%27s+first+historical+dynasty&rft.btitle=The+Cambridge+History+of+Ancient+China%3A+From+the+Origins+of+Civilization+to+221+BC&rft.pages=232-291&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1999&rft.isbn=978-0-521-47030-8&rft.aulast=Keightley&rft.aufirst=DN&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-66"><a href="#cite_ref-66">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKaniewskiGuiotvan_Campo2015" class="citation journal cs1">Kaniewski D, Guiot J, van Campo E (2015). “Drought and societal collapse 3200 years ago in the Eastern Mediterranean: a review”. WIREs Climate Change. 6 (4): 369–382. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fwcc.345">10.1002/wcc.345</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:128460316">128460316</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=WIREs+Climate+Change&rft.atitle=Drought+and+societal+collapse+3200+years+ago+in+the+Eastern+Mediterranean%3A+a+review&rft.volume=6&rft.issue=4&rft.pages=369-382&rft.date=2015&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fwcc.345&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A128460316%23id-name%3DS2CID&rft.aulast=Kaniewski&rft.aufirst=D&rft.au=Guiot%2C+J&rft.au=van+Campo%2C+E&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-67"><a href="#cite_ref-67">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDrake2012" class="citation journal cs1">Drake BL (1 tháng 6 năm 2012). “The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages”. Journal of Archaeological Science. 39 (6): 1862–1870. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.jas.2012.01.029">10.1016/j.jas.2012.01.029</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Archaeological+Science&rft.atitle=The+influence+of+climatic+change+on+the+Late+Bronze+Age+Collapse+and+the+Greek+Dark+Ages&rft.volume=39&rft.issue=6&rft.pages=1862-1870&rft.date=2012-06-01&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.jas.2012.01.029&rft.aulast=Drake&rft.aufirst=BL&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-68"><a href="#cite_ref-68">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWells2011" class="citation book cs1">Wells PS (2011). “The Iron Age”. Trong Milisauskas S (biên tập). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europeanprehisto0000unse_q5z8_2ed">European Prehistory: A Survey</a>. Interdisciplinary Contributions to Archaeology (bằng tiếng Anh). New York, NY: Springer. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/europeanprehisto0000unse_q5z8_2ed/page/405">405</a>–460. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2F978-1-4419-6633-9_11">10.1007/978-1-4419-6633-9_11</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4419-6633-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4419-6633-9"><bdi>978-1-4419-6633-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Iron+Age&rft.btitle=European+Prehistory%3A+A+Survey&rft.place=New+York%2C+NY&rft.series=Interdisciplinary+Contributions+to+Archaeology&rft.pages=405-460&rft.pub=Springer&rft.date=2011&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2F978-1-4419-6633-9_11&rft.isbn=978-1-4419-6633-9&rft.aulast=Wells&rft.aufirst=PS&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Feuropeanprehisto0000unse_q5z8_2ed&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-69"><a href="#cite_ref-69">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHughes-Warrington2018" class="citation book cs1">Hughes-Warrington M (2018). “Sense and non-sense in Ancient Greek histories”. History as Wonder: Beginning with Historiography. United Kingdom: Taylor & Francis. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-429-76315-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-429-76315-1"><bdi>978-0-429-76315-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Sense+and+non-sense+in+Ancient+Greek+histories&rft.btitle=History+as+Wonder%3A+Beginning+with+Historiography.&rft.place=United+Kingdom&rft.pub=Taylor+%26+Francis&rft.date=2018&rft.isbn=978-0-429-76315-1&rft.aulast=Hughes-Warrington&rft.aufirst=M&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-70"><a href="#cite_ref-70">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBeard2015" class="citation web cs1">Beard M (2 tháng 10 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/books/2015/oct/02/mary-beard-why-ancient-rome-matters">“Why ancient Rome matters to the modern world”</a>. The Guardian (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 17 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=The+Guardian&rft.atitle=Why+ancient+Rome+matters+to+the+modern+world&rft.date=2015-10-02&rft.aulast=Beard&rft.aufirst=M&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theguardian.com%2Fbooks%2F2015%2Foct%2F02%2Fmary-beard-why-ancient-rome-matters&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-71"><a href="#cite_ref-71">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFVidergar2015" class="citation web cs1">Vidergar AB (11 tháng 6 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://news.stanford.edu/news/2015/june/greek-economy-growth-061115.html">“Stanford scholar debunks long-held beliefs about economic growth in ancient Greece”</a>. Stanford University (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 17 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Stanford+University&rft.atitle=Stanford+scholar+debunks+long-held+beliefs+about+economic+growth+in+ancient+Greece&rft.date=2015-06-11&rft.aulast=Vidergar&rft.aufirst=AB&rft_id=https%3A%2F%2Fnews.stanford.edu%2Fnews%2F2015%2Fjune%2Fgreek-economy-growth-061115.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-72"><a href="#cite_ref-72">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFInomataTriadanVázquez_LópezFernandez-Diaz2020" class="citation journal cs1">Inomata T, Triadan D, Vázquez López VA, Fernandez-Diaz JC, Omori T, Méndez Bauer MB, và đồng nghiệp (tháng 6 năm 2020). “Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization”. Nature. 582 (7813): 530–533. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020Natur.582..530I">2020Natur.582..530I</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fs41586-020-2343-4">10.1038/s41586-020-2343-4</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32494009">32494009</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:219281856">219281856</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Monumental+architecture+at+Aguada+F%C3%A9nix+and+the+rise+of+Maya+civilization&rft.volume=582&rft.issue=7813&rft.pages=530-533&rft.date=2020-06&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fs41586-020-2343-4&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A219281856%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F32494009&rft_id=info%3Abibcode%2F2020Natur.582..530I&rft.aulast=Inomata&rft.aufirst=T&rft.au=Triadan%2C+D&rft.au=V%C3%A1zquez+L%C3%B3pez%2C+VA&rft.au=Fernandez-Diaz%2C+JC&rft.au=Omori%2C+T&rft.au=M%C3%A9ndez+Bauer%2C+MB&rft.au=Garc%C3%ADa+Hern%C3%A1ndez%2C+M&rft.au=Beach%2C+T&rft.au=Cagnato%2C+C&rft.au=Aoyama%2C+K&rft.au=Nasu%2C+H&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-73"><a href="#cite_ref-73">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMilbrath2017" class="citation journal cs1">Milbrath S (tháng 3 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S1045663516000043/type/journal_article">“The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar”</a>. Latin American Antiquity (bằng tiếng Anh). 28 (1): 88–104. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1017%2Flaq.2016.4">10.1017/laq.2016.4</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1045-6635">1045-6635</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:164417025">164417025</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Latin+American+Antiquity&rft.atitle=The+Role+of+Solar+Observations+in+Developing+the+Preclassic+Maya+Calendar&rft.volume=28&rft.issue=1&rft.pages=88-104&rft.date=2017-03&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A164417025%23id-name%3DS2CID&rft.issn=1045-6635&rft_id=info%3Adoi%2F10.1017%2Flaq.2016.4&rft.aulast=Milbrath&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fproduct%2Fidentifier%2FS1045663516000043%2Ftype%2Fjournal_article&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-74"><a href="#cite_ref-74">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBenoistCharbonnierGajda2016" class="citation journal cs1">Benoist A, Charbonnier J, Gajda I (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/45163415">“Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida”</a>. Proceedings of the Seminar for Arabian Studies. 46: 25–40. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0308-8421">0308-8421</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/45163415">45163415</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+Seminar+for+Arabian+Studies&rft.atitle=Investigating+the+eastern+edge+of+the+kingdom+of+Aksum%3A+architecture+and+pottery+from+Wakarida&rft.volume=46&rft.pages=25-40&rft.date=2016&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F45163415%23id-name%3DJSTOR&rft.issn=0308-8421&rft.aulast=Benoist&rft.aufirst=A&rft.au=Charbonnier%2C+J&rft.au=Gajda%2C+I&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F45163415&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-75"><a href="#cite_ref-75">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFFarazmand1998" class="citation journal cs1">Farazmand A (1 tháng 1 năm 1998). “Administration of the Persian achaemenid world-state empire: implications for modern public administration”. International Journal of Public Administration. 21 (1): 25–86. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1080%2F01900699808525297">10.1080/01900699808525297</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0190-0692">0190-0692</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=International+Journal+of+Public+Administration&rft.atitle=Administration+of+the+Persian+achaemenid+world-state+empire%3A+implications+for+modern+public+administration&rft.volume=21&rft.issue=1&rft.pages=25-86&rft.date=1998-01-01&rft_id=info%3Adoi%2F10.1080%2F01900699808525297&rft.issn=0190-0692&rft.aulast=Farazmand&rft.aufirst=A&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-76"><a href="#cite_ref-76">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFIngalls1976" class="citation journal cs1">Ingalls DH (1976). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/599886">“Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age”</a>. Journal of the American Oriental Society. 96 (1): 15–26. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F599886">10.2307/599886</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0003-0279">0003-0279</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/599886">599886</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+the+American+Oriental+Society&rft.atitle=K%C4%81lid%C4%81sa+and+the+Attitudes+of+the+Golden+Age&rft.volume=96&rft.issue=1&rft.pages=15-26&rft.date=1976&rft.issn=0003-0279&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F599886%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F599886&rft.aulast=Ingalls&rft.aufirst=DH&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F599886&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-77"><a href="#cite_ref-77">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFXie2020" class="citation journal cs1">Xie J (2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0066622X20000015/type/journal_article">“Pillars of Heaven: The Symbolic Function of Column and Bracket Sets in the Han Dynasty”</a>. Architectural History (bằng tiếng Anh). 63: 1–36. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1017%2Farh.2020.1">10.1017/arh.2020.1</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0066-622X">0066-622X</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:229716130">229716130</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Architectural+History&rft.atitle=Pillars+of+Heaven%3A+The+Symbolic+Function+of+Column+and+Bracket+Sets+in+the+Han+Dynasty&rft.volume=63&rft.pages=1-36&rft.date=2020&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A229716130%23id-name%3DS2CID&rft.issn=0066-622X&rft_id=info%3Adoi%2F10.1017%2Farh.2020.1&rft.aulast=Xie&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fproduct%2Fidentifier%2FS0066622X20000015%2Ftype%2Fjournal_article&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-78"><a href="#cite_ref-78">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMarxHaunschildBornmann2018" class="citation journal cs1">Marx W, Haunschild R, Bornmann L (2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3390%2Fcli6040090">“Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question”</a>. Climate (bằng tiếng Anh). 6 (4): 90. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3390%2Fcli6040090">10.3390/cli6040090</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Climate&rft.atitle=Climate+and+the+Decline+and+Fall+of+the+Western+Roman+Empire%3A+A+Bibliometric+View+on+an+Interdisciplinary+Approach+to+Answer+a+Most+Classic+Historical+Question&rft.volume=6&rft.issue=4&rft.pages=90&rft.date=2018&rft_id=info%3Adoi%2F10.3390%2Fcli6040090&rft.aulast=Marx&rft.aufirst=W&rft.au=Haunschild%2C+R&rft.au=Bornmann%2C+L&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.3390%252Fcli6040090&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Oxford_University_Press-79"><a href="#cite_ref-Oxford_University_Press_79-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBrookeNumbers2011" class="citation book cs1">Brooke JH, Numbers RL biên tập (2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=W6HPW1TodZwC&pg=PA71">Science and Religion Around the World</a>. New York: Oxford University Press. tr. 72. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-195-32819-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-195-32819-6"><bdi>978-0-195-32819-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Science+and+Religion+Around+the+World&rft.place=New+York&rft.pages=72&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2011&rft.isbn=978-0-195-32819-6&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DW6HPW1TodZwC%26pg%3DPA71&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:15-80"><a href="#cite_ref-:15_80-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRenimaTiliouineEstes2016" class="citation book cs1">Renima A, Tiliouine H, Estes RJ (2016). “The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization”. Trong Tiliouine H, Estes RJ (biên tập). The State of Social Progress of Islamic Societies: Social, Economic, Political, and Ideological Challenges. International Handbooks of Quality-of-Life (bằng tiếng Anh). Cham: Springer International Publishing. tr. 25–52. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2F978-3-319-24774-8_2">10.1007/978-3-319-24774-8_2</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-3-319-24774-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-3-319-24774-8"><bdi>978-3-319-24774-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Islamic+Golden+Age%3A+A+Story+of+the+Triumph+of+the+Islamic+Civilization&rft.btitle=The+State+of+Social+Progress+of+Islamic+Societies%3A+Social%2C+Economic%2C+Political%2C+and+Ideological+Challenges&rft.place=Cham&rft.series=International+Handbooks+of+Quality-of-Life&rft.pages=25-52&rft.pub=Springer+International+Publishing&rft.date=2016&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2F978-3-319-24774-8_2&rft.isbn=978-3-319-24774-8&rft.aulast=Renima&rft.aufirst=A&rft.au=Tiliouine%2C+H&rft.au=Estes%2C+RJ&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-81"><a href="#cite_ref-81">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFVidal-Nanquet1987" class="citation book cs1">Vidal-Nanquet P (1987). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/harperatlasofwor00brow">The Harper Atlas of World History</a>. Harper & Row Publishers. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/harperatlasofwor00brow/page/76">76</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Harper+Atlas+of+World+History&rft.pages=76&rft.pub=Harper+%26+Row+Publishers&rft.date=1987&rft.aulast=Vidal-Nanquet&rft.aufirst=P&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fharperatlasofwor00brow&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-82"><a href="#cite_ref-82">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAsbridge2012" class="citation book cs1">Asbridge T (2012). “Introduction: The world of the crusades”. The Crusades: The War for the Holy Land. Simon and Schuster. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1849837705" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1849837705"><bdi>978-1849837705</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Introduction%3A+The+world+of+the+crusades&rft.btitle=The+Crusades%3A+The+War+for+the+Holy+Land&rft.pub=Simon+and+Schuster&rft.date=2012&rft.isbn=978-1849837705&rft.aulast=Asbridge&rft.aufirst=T&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-83"><a href="#cite_ref-83">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAdam_King2002" class="citation encyclopaedia cs1">Adam King (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090819042104/http://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Article.jsp?id=h-707">“Mississippian Period: Overview”</a>. New Georgia Encyclopedia. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Article.jsp?id=h-707">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 19 tháng 8 năm 2009. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2009.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Mississippian+Period%3A+Overview&rft.btitle=New+Georgia+Encyclopedia&rft.date=2002&rft.au=Adam+King&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.georgiaencyclopedia.org%2Fnge%2FArticle.jsp%3Fid%3Dh-707&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-84"><a href="#cite_ref-84">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFConradDemarest1984" class="citation book cs1">Conrad G, Demarest AA (1984). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/religionempiredy0000conr">Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism</a>. Cambridge University Press. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/religionempiredy0000conr/page/2">2</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0521318963" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0521318963"><bdi>0521318963</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Religion+and+Empire%3A+The+Dynamics+of+Aztec+and+Inca+Expansionism&rft.pages=2&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1984&rft.isbn=0521318963&rft.aulast=Conrad&rft.aufirst=G&rft.au=Demarest%2C+AA&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Freligionempiredy0000conr&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-85"><a href="#cite_ref-85">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMay2013" class="citation book cs1">May T (2013). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books. tr. 7. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-86189-971-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-86189-971-2"><bdi>978-1-86189-971-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Mongol+Conquests+in+World+History&rft.pages=7&rft.pub=Reaktion+Books&rft.date=2013&rft.isbn=978-1-86189-971-2&rft.aulast=May&rft.aufirst=T&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-86"><a href="#cite_ref-86">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCanós-Donnay2019" class="citation encyclopaedia cs1">Canós-Donnay S (25 tháng 2 năm 2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://oxfordre.com/africanhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-266">“The Empire of Mali”</a>. Oxford Research Encyclopedia of African History (bằng tiếng Anh). Oxford University Press. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Facrefore%2F9780190277734.013.266">10.1093/acrefore/9780190277734.013.266</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-027773-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-027773-4"><bdi>978-0-19-027773-4</bdi></a>. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Empire+of+Mali&rft.btitle=Oxford+Research+Encyclopedia+of+African+History&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2019-02-25&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277734.013.266&rft.isbn=978-0-19-027773-4&rft.aulast=Can%C3%B3s-Donnay&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Foxfordre.com%2Fafricanhistory%2Fview%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190277734.001.0001%2Facrefore-9780190277734-e-266&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-87"><a href="#cite_ref-87">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCanelaGraves" class="citation journal cs1">Canela SA, Graves MW. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.researchgate.net/publication/46734826">“The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity”</a>. Asian Perspectives. 37 (2): 135–164.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Asian+Perspectives&rft.atitle=The+Tongan+Maritime+Expansion%3A+A+Case+in+the+Evolutionary+Ecology+of+Social+Complexity&rft.volume=37&rft.issue=2&rft.pages=135-164&rft.aulast=Canela&rft.aufirst=SA&rft.au=Graves%2C+MW&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.researchgate.net%2Fpublication%2F46734826&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-88"><a href="#cite_ref-88">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/world">“World”</a>. <a href="/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">The World Factbook</a>. <a href="/wiki/CIA" class="mw-redirect" title="CIA">CIA</a>. 17 tháng 5 năm 2016. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2016.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=The+World+Factbook&rft.atitle=World&rft.date=2016-05-17&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fthe-world-factbook%2Fcountries%2Fworld&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-89"><a href="#cite_ref-89">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://esa.un.org/unpd/wpp/Publications/Files/WPP2017_KeyFindings.pdf">“World Population Prospects: The 2017 Revision”</a> (PDF). United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 2017. tr. 2&17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=World+Population+Prospects%3A+The+2017+Revision&rft.pages=2%2617&rft.pub=United+Nations%2C+Department+of+Economic+and+Social+Affairs%2C+Population+Division&rft.date=2017&rft_id=https%3A%2F%2Fesa.un.org%2Funpd%2Fwpp%2FPublications%2FFiles%2FWPP2017_KeyFindings.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-91"><a href="#cite_ref-91">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.un.org/en/events/citiesday/assets/pdf/the_worlds_cities_in_2018_data_booklet.pdf">“The World's Cities in 2018”</a> (PDF). <a href="/wiki/Li%C3%AAn_H%E1%BB%A3p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hợp Quốc">Liên Hợp Quốc</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+World%27s+Cities+in+2018&rft.pub=Li%C3%AAn+H%E1%BB%A3p+Qu%E1%BB%91c&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fen%2Fevents%2Fcitiesday%2Fassets%2Fpdf%2Fthe_worlds_cities_in_2018_data_booklet.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-93"><a href="#cite_ref-93">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRector2016" class="citation book cs1">Rector RK (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/953735302">The Early River Valley Civilizations</a> . New York, NY. tr. 10. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4994-6329-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4994-6329-3"><bdi>978-1-4994-6329-3</bdi></a>. <a href="/wiki/OCLC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="OCLC (định danh)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/953735302">953735302</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Early+River+Valley+Civilizations&rft.place=New+York%2C+NY&rft.pages=10&rft.edition=First&rft.date=2016&rft_id=info%3Aoclcnum%2F953735302&rft.isbn=978-1-4994-6329-3&rft.aulast=Rector&rft.aufirst=RK&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Foclc%2F953735302&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-94"><a href="#cite_ref-94">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210225132108/http://www.westerville.k12.oh.us/userfiles/4188/Classes/7526/humanforcesthatchangeenvironment.pdf?id=448117">“How People Modify the Environment”</a> (PDF). Westerville City School District. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.westerville.k12.oh.us/userfiles/4188/Classes/7526/humanforcesthatchangeenvironment.pdf?id=448117">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 25 tháng 2 năm 2021. Truy cập ngày 13 tháng 3 năm 2019.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=How+People+Modify+the+Environment&rft.pub=Westerville+City+School+District&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.westerville.k12.oh.us%2Fuserfiles%2F4188%2FClasses%2F7526%2Fhumanforcesthatchangeenvironment.pdf%3Fid%3D448117&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-95"><a href="#cite_ref-95">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://siteresources.worldbank.org/INTLACREGTOPHAZMAN/Resources/EN_Breve_Oct03_32_Nat_Dis_EN.pdf">“Natural disasters and the urban poor”</a> (PDF). <a href="/wiki/World_Bank" class="mw-redirect" title="World Bank">World Bank</a>. tháng 10 năm 2003. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170809063303/https://siteresources.worldbank.org/INTLACREGTOPHAZMAN/Resources/EN_Breve_Oct03_32_Nat_Dis_EN.pdf">Lưu trữ</a> (PDF) bản gốc ngày 9 tháng 8 năm 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Natural+disasters+and+the+urban+poor&rft.pub=World+Bank&rft.date=2003-10&rft_id=https%3A%2F%2Fsiteresources.worldbank.org%2FINTLACREGTOPHAZMAN%2FResources%2FEN_Breve_Oct03_32_Nat_Dis_EN.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-96"><a href="#cite_ref-96">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHabitat2013" class="citation book cs1">Habitat UN (2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/889953315">The state of the world's cities 2012 / prosperity of cities</a>. [London]: Routledge. tr. x. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-135-01559-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-135-01559-6"><bdi>978-1-135-01559-6</bdi></a>. <a href="/wiki/OCLC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="OCLC (định danh)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/889953315">889953315</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+state+of+the+world%27s+cities+2012+%2F+prosperity+of+cities.&rft.place=%5BLondon%5D&rft.pages=x&rft.pub=Routledge&rft.date=2013&rft_id=info%3Aoclcnum%2F889953315&rft.isbn=978-1-135-01559-6&rft.aulast=Habitat&rft.aufirst=UN&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Foclc%2F889953315&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:10-97">^ <a href="#cite_ref-:10_97-0">a</a> <a href="#cite_ref-:10_97-1">b</a> <a href="#cite_ref-:10_97-2">c</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPiantadosi2003" class="citation book cs1">Piantadosi CA (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/70215878">The biology of human survival : life and death in extreme environments</a>. Oxford: Oxford University Press. tr. 2–3. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-974807-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-974807-5"><bdi>978-0-19-974807-5</bdi></a>. <a href="/wiki/OCLC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="OCLC (định danh)">OCLC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/oclc/70215878">70215878</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+biology+of+human+survival+%3A+life+and+death+in+extreme+environments&rft.place=Oxford&rft.pages=2-3&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2003&rft_id=info%3Aoclcnum%2F70215878&rft.isbn=978-0-19-974807-5&rft.aulast=Piantadosi&rft.aufirst=CA&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.worldcat.org%2Foclc%2F70215878&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-adapt1-98"><a href="#cite_ref-adapt1_98-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFO'Neil" class="citation web cs1">O'Neil D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130306124405/https://anthro.palomar.edu/adapt/adapt_1.htm">“Human Biological Adaptability; Overview”</a>. Palomar College. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://anthro.palomar.edu/adapt/adapt_1.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 6 tháng 3 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Human+Biological+Adaptability%3B+Overview&rft.pub=Palomar+College&rft.aulast=O%27Neil&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fanthro.palomar.edu%2Fadapt%2Fadapt_1.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-99"><a href="#cite_ref-99">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170623234027/https://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/geography/population/population_distribution_rev1.shtml">“Population distribution and density”</a>. BBC. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/geography/population/population_distribution_rev1.shtml">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 23 tháng 6 năm 2017. Truy cập ngày 26 tháng 6 năm 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Population+distribution+and+density&rft.pub=BBC&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fschools%2Fgcsebitesize%2Fgeography%2Fpopulation%2Fpopulation_distribution_rev1.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-100"><a href="#cite_ref-100">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBunnArthington2002" class="citation journal cs1">Bunn SE, Arthington AH (tháng 10 năm 2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_environmental-management_2002-10_30_4/page/492">“Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity”</a>. Environmental Management. 30 (4): 492–507. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2Fs00267-002-2737-0">10.1007/s00267-002-2737-0</a>. <a href="/w/index.php?title=Hdl_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hdl (định danh) (trang không tồn tại)">hdl</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//hdl.handle.net/10072%2F6758">10072/6758</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12481916">12481916</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:25834286">25834286</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Environmental+Management&rft.atitle=Basic+principles+and+ecological+consequences+of+altered+flow+regimes+for+aquatic+biodiversity&rft.volume=30&rft.issue=4&rft.pages=492-507&rft.date=2002-10&rft_id=info%3Ahdl%2F10072%2F6758&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A25834286%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F12481916&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2Fs00267-002-2737-0&rft.aulast=Bunn&rft.aufirst=SE&rft.au=Arthington%2C+AH&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_environmental-management_2002-10_30_4%2Fpage%2F492&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:11-101">^ <a href="#cite_ref-:11_101-0">a</a> <a href="#cite_ref-:11_101-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHeim1990–1991" class="citation journal cs1">Heim BE (1990–1991). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/vantl23&id=831&div=&collection=">“Exploring the Last Frontiers for Mineral Resources: A Comparison of International Law Regarding the Deep Seabed, Outer Space, and Antarctica”</a>. Vanderbilt Journal of Transnational Law. 23: 819.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Vanderbilt+Journal+of+Transnational+Law&rft.atitle=Exploring+the+Last+Frontiers+for+Mineral+Resources%3A+A+Comparison+of+International+Law+Regarding+the+Deep+Seabed%2C+Outer+Space%2C+and+Antarctica&rft.volume=23&rft.pages=819&rft.date=1990%2F1991&rft.aulast=Heim&rft.aufirst=BE&rft_id=https%3A%2F%2Fheinonline.org%2FHOL%2FPage%3Fhandle%3Dhein.journals%2Fvantl23%26id%3D831%26div%3D%26collection%3D&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-102"><a href="#cite_ref-102">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jpl.nasa.gov/missions/mars-science-laboratory-curiosity-rover-msl/">“Mission to Mars: Mars Science Laboratory Curiosity Rover”</a>. Jet Propulsion Laboratory. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150818014850/https://www.jpl.nasa.gov/missions/mars-science-laboratory-curiosity-rover-msl">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 18 tháng 8 năm 2015. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Mission+to+Mars%3A+Mars+Science+Laboratory+Curiosity+Rover&rft.pub=Jet+Propulsion+Laboratory&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jpl.nasa.gov%2Fmissions%2Fmars-science-laboratory-curiosity-rover-msl%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-103"><a href="#cite_ref-103">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Rosetta/Touchdown!_Rosetta_s_Philae_probe_lands_on_comet">“Touchdown! Rosetta's Philae probe lands on comet”</a>. European Space Agency. 12 tháng 11 năm 2014. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150822055902/https://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Rosetta/Touchdown!_Rosetta_s_Philae_probe_lands_on_comet">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 22 tháng 8 năm 2015. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Touchdown%21+Rosetta%27s+Philae+probe+lands+on+comet&rft.pub=European+Space+Agency&rft.date=2014-11-12&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.esa.int%2FOur_Activities%2FSpace_Science%2FRosetta%2FTouchdown%21_Rosetta_s_Philae_probe_lands_on_comet&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-104"><a href="#cite_ref-104">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.nasa.gov/missions/near/">“NEAR-Shoemaker”</a>. NASA. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150826173835/https://science.nasa.gov/missions/near/">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 26 tháng 8 năm 2015. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=NEAR-Shoemaker&rft.pub=NASA&rft_id=https%3A%2F%2Fscience.nasa.gov%2Fmissions%2Fnear%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-urlNASA-105"><a href="#cite_ref-urlNASA_105-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKraft2010" class="citation web cs1">Kraft R (11 tháng 12 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120216221409/https://www.jsc.nasa.gov/jscfeatures/articles/000000945.html">“JSC celebrates ten years of continuous human presence aboard the International Space Station”</a>. JSC Features. <a href="/w/index.php?title=Johnson_Space_Center&action=edit&redlink=1" class="new" title="Johnson Space Center (trang không tồn tại)">Johnson Space Center</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jsc.nasa.gov/jscfeatures/articles/000000945.html">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 16 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=JSC+Features&rft.atitle=JSC+celebrates+ten+years+of+continuous+human+presence+aboard+the+International+Space+Station&rft.date=2010-12-11&rft.aulast=Kraft&rft.aufirst=R&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jsc.nasa.gov%2Fjscfeatures%2Farticles%2F000000945.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Bar-On-106">^ <a href="#cite_ref-Bar-On_106-0">a</a> <a href="#cite_ref-Bar-On_106-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBar-OnPhillipsMilo2018" class="citation journal cs1">Bar-On YM, Phillips R, Milo R (tháng 6 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6016768">“The biomass distribution on Earth”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 115 (25): 6506–6511. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.1711842115">10.1073/pnas.1711842115</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6016768">6016768</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29784790">29784790</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=The+biomass+distribution+on+Earth&rft.volume=115&rft.issue=25&rft.pages=6506-6511&rft.date=2018-06&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6016768%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F29784790&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.1711842115&rft.aulast=Bar-On&rft.aufirst=YM&rft.au=Phillips%2C+R&rft.au=Milo%2C+R&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6016768&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-107"><a href="#cite_ref-107">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFTellier2009" class="citation book cs1">Tellier LN (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=cXuCjDbxC1YC&pg=PA26">Urban world history: an economic and geographical perspective</a>. tr. 26. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-2-7605-1588-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-2-7605-1588-8"><bdi>978-2-7605-1588-8</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Urban+world+history%3A+an+economic+and+geographical+perspective&rft.pages=26&rft.date=2009&rft.isbn=978-2-7605-1588-8&rft.aulast=Tellier&rft.aufirst=LN&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DcXuCjDbxC1YC%26pg%3DPA26&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-108"><a href="#cite_ref-108">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFThomlinson1975" class="citation book cs1">Thomlinson R (1975). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/demographicprobl0000thom_1975">Demographic problems; controversy over population control</a> (ấn bản thứ 2). Ecino, California: Dickenson Pub. Co. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-8221-0166-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-8221-0166-6"><bdi>978-0-8221-0166-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Demographic+problems%3B+controversy+over+population+control.&rft.place=Ecino%2C+California&rft.edition=2nd&rft.pub=Dickenson+Pub.+Co&rft.date=1975&rft.isbn=978-0-8221-0166-6&rft.aulast=Thomlinson&rft.aufirst=R&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fdemographicprobl0000thom_1975&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-109"><a href="#cite_ref-109">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHarl1998" class="citation web cs1">Harl KW (1998). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160507061006/https://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm">“Population estimates of the Roman Empire”</a>. Tulane.edu. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 7 tháng 5 năm 2016. Truy cập ngày 8 tháng 12 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Population+estimates+of+the+Roman+Empire&rft.pub=Tulane.edu&rft.date=1998&rft.aulast=Harl&rft.aufirst=KW&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.tulane.edu%2F~august%2FH303%2Fhandouts%2FPopulation.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-110"><a href="#cite_ref-110">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFZietzDunkelberg2004" class="citation journal cs1">Zietz BP, Dunkelberg H (tháng 2 năm 2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7128933">“The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis”</a>. International Journal of Hygiene and Environmental Health. 207 (2): 165–78. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1078%2F1438-4639-00259">10.1078/1438-4639-00259</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7128933">7128933</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15031959">15031959</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=International+Journal+of+Hygiene+and+Environmental+Health&rft.atitle=The+history+of+the+plague+and+the+research+on+the+causative+agent+Yersinia+pestis&rft.volume=207&rft.issue=2&rft.pages=165-78&rft.date=2004-02&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7128933%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F15031959&rft_id=info%3Adoi%2F10.1078%2F1438-4639-00259&rft.aulast=Zietz&rft.aufirst=BP&rft.au=Dunkelberg%2C+H&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7128933&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-111"><a href="#cite_ref-111">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/411162.stm">“World's population reaches six billion”</a>. BBC News. 5 tháng 8 năm 1999. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20080415053354/https://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/411162.stm">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 15 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 5 tháng 2 năm 2008.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=BBC+News&rft.atitle=World%27s+population+reaches+six+billion&rft.date=1999-08-05&rft_id=https%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F1%2Fhi%2Fsci%2Ftech%2F411162.stm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:0-112"><a href="#cite_ref-:0_112-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210309052034/https://yaleglobal.yale.edu/content/world-population-2020-overview">“World Population: 2020 Overview | YaleGlobal Online”</a>. yaleglobal.yale.edu. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://yaleglobal.yale.edu/content/world-population-2020-overview">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 9 tháng 3 năm 2021. Truy cập ngày 18 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=yaleglobal.yale.edu&rft.atitle=World+Population%3A+2020+Overview+%7C+YaleGlobal+Online&rft_id=https%3A%2F%2Fyaleglobal.yale.edu%2Fcontent%2Fworld-population-2020-overview&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:12-113">^ <a href="#cite_ref-:12_113-0">a</a> <a href="#cite_ref-:12_113-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.un.org/development/desa/en/news/population/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html">“68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN”</a>. United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA) (bằng tiếng Anh). 16 tháng 5 năm 2018. Truy cập ngày 18 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=United+Nations+Department+of+Economic+and+Social+Affairs+%28DESA%29&rft.atitle=68%25+of+the+world+population+projected+to+live+in+urban+areas+by+2050%2C+says+UN&rft.date=2018-05-16&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fdevelopment%2Fdesa%2Fen%2Fnews%2Fpopulation%2F2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-114"><a href="#cite_ref-114">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDuhart2000" class="citation book cs1">Duhart DT (tháng 10 năm 2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/usrv98.pdf">Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993–98</a> (PDF). U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics. Truy cập ngày 1 tháng 10 năm 2006.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Urban%2C+Suburban%2C+and+Rural+Victimization%2C+1993%E2%80%9398&rft.pub=U.S.+Department+of+Justice%2C+Bureau+of+Justice+Statistics&rft.date=2000-10&rft.aulast=Duhart&rft.aufirst=DT&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bjs.gov%2Fcontent%2Fpub%2Fpdf%2Fusrv98.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-pmid24497513-115"><a href="#cite_ref-pmid24497513_115-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRoopnarine2014" class="citation journal cs1">Roopnarine PD (tháng 3 năm 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3948303">“Humans are apex predators”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (9): E796. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2014PNAS..111E.796R">2014PNAS..111E.796R</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.1323645111">10.1073/pnas.1323645111</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3948303">3948303</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24497513">24497513</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=Humans+are+apex+predators&rft.volume=111&rft.issue=9&rft.pages=E796&rft.date=2014-03&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3948303%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F24497513&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.1323645111&rft_id=info%3Abibcode%2F2014PNAS..111E.796R&rft.aulast=Roopnarine&rft.aufirst=PD&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3948303&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Stokstad-116">^ <a href="#cite_ref-Stokstad_116-0">a</a> <a href="#cite_ref-Stokstad_116-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFStokstad2019" class="citation web cs1">Stokstad E (5 tháng 5 năm 2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencemag.org/news/2019/05/landmark-analysis-documents-alarming-global-decline-nature">“Landmark analysis documents the alarming global decline of nature”</a>. <a href="/wiki/Science_(journal)" class="mw-redirect" title="Science (journal)">Science</a> (bằng tiếng Anh). <a href="/w/index.php?title=American_Association_for_the_Advancement_of_Science&action=edit&redlink=1" class="new" title="American Association for the Advancement of Science (trang không tồn tại)">AAAS</a>. Truy cập ngày 9 tháng 5 năm 2021. <q>For the first time at a global scale, the report has ranked the causes of damage. Topping the list, changes in land use—principally agriculture—that have destroyed habitat. Second, hunting and other kinds of exploitation. These are followed by climate change, pollution, and invasive species, which are being spread by trade and other activities. Climate change will likely overtake the other threats in the next decades, the authors note. Driving these threats are the growing human population, which has doubled since 1970 to 7.6 billion, and consumption. (Per capita of use of materials is up 15% over the past 5 decades.)</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Landmark+analysis+documents+the+alarming+global+decline+of+nature&rft.date=2019-05-05&rft.aulast=Stokstad&rft.aufirst=E&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencemag.org%2Fnews%2F2019%2F05%2Flandmark-analysis-documents-alarming-global-decline-nature&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-117"><a href="#cite_ref-117">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPimmRavenPetersonSekercioglu2006" class="citation journal cs1">Pimm S, Raven P, Peterson A, Sekercioglu CH, Ehrlich PR (tháng 7 năm 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1544153">“Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 103 (29): 10941–6. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2006PNAS..10310941P">2006PNAS..10310941P</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.0604181103">10.1073/pnas.0604181103</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1544153">1544153</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16829570">16829570</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=Human+impacts+on+the+rates+of+recent%2C+present%2C+and+future+bird+extinctions&rft.volume=103&rft.issue=29&rft.pages=10941-6&rft.date=2006-07&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1544153%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F16829570&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.0604181103&rft_id=info%3Abibcode%2F2006PNAS..10310941P&rft.aulast=Pimm&rft.aufirst=S&rft.au=Raven%2C+P&rft.au=Peterson%2C+A&rft.au=Sekercioglu%2C+CH&rft.au=Ehrlich%2C+PR&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1544153&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988">* <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBarnoskyKochFeranecWing2004" class="citation journal cs1">Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (tháng 10 năm 2004). “Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents”. Science. 306 (5693): 70–5. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2004Sci...306...70B">2004Sci...306...70B</a>. <a href="/wiki/CiteSeerX_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="CiteSeerX (định danh)">CiteSeerX</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.574.332">10.1.1.574.332</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1101476">10.1126/science.1101476</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15459379">15459379</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:36156087">36156087</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Assessing+the+causes+of+late+Pleistocene+extinctions+on+the+continents&rft.volume=306&rft.issue=5693&rft.pages=70-5&rft.date=2004-10&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A36156087%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Abibcode%2F2004Sci...306...70B&rft_id=%2F%2Fciteseerx.ist.psu.edu%2Fviewdoc%2Fsummary%3Fdoi%3D10.1.1.574.332%23id-name%3DCiteSeerX&rft_id=info%3Apmid%2F15459379&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1101476&rft.aulast=Barnosky&rft.aufirst=AD&rft.au=Koch%2C+PL&rft.au=Feranec%2C+RS&rft.au=Wing%2C+SL&rft.au=Shabel%2C+AB&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-118"><a href="#cite_ref-118">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070601014140/https://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm">“Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis”</a>. grida.no/. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 1 tháng 6 năm 2007. Truy cập ngày 30 tháng 5 năm 2007.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Climate+Change+2001%3A+Working+Group+I%3A+The+Scientific+Basis&rft.pub=grida.no%2F&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.grida.no%2Fclimate%2Fipcc_tar%2Fwg1%2F007.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-119"><a href="#cite_ref-119">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLewis2006" class="citation journal cs1">Lewis OT (tháng 1 năm 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1831839">“Climate change, species-area curves and the extinction crisis”</a>. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 361 (1465): 163–71. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1098%2Frstb.2005.1712">10.1098/rstb.2005.1712</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1831839">1831839</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16553315">16553315</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Philosophical+Transactions+of+the+Royal+Society+of+London.+Series+B%2C+Biological+Sciences&rft.atitle=Climate+change%2C+species-area+curves+and+the+extinction+crisis&rft.volume=361&rft.issue=1465&rft.pages=163-71&rft.date=2006-01&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1831839%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F16553315&rft_id=info%3Adoi%2F10.1098%2Frstb.2005.1712&rft.aulast=Lewis&rft.aufirst=OT&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1831839&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-120"><a href="#cite_ref-120">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRoza2007" class="citation book cs1">Roza G (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=vhO8Ia2ik7oC">Inside the human body : using scientific and exponential notation</a>. New York: Rosen Pub. Group's PowerKids Press. tr. 21. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4042-3362-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4042-3362-1"><bdi>978-1-4042-3362-1</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Inside+the+human+body+%3A+using+scientific+and+exponential+notation&rft.place=New+York&rft.pages=21&rft.pub=Rosen+Pub.+Group%27s+PowerKids+Press&rft.date=2007&rft.isbn=978-1-4042-3362-1&rft.aulast=Roza&rft.aufirst=G&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DvhO8Ia2ik7oC&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-121"><a href="#cite_ref-121">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.innerbody.com/htm/body.html">“Human Anatomy”</a>. Inner Body. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130105065620/https://www.innerbody.com/htm/body.html">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 5 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Human+Anatomy&rft.pub=Inner+Body&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.innerbody.com%2Fhtm%2Fbody.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Revolution-122"><a href="#cite_ref-Revolution_122-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCollins1976" class="citation book cs1">Collins D (1976). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/humanrevolutionf0000coll">The Human Revolution: From Ape to Artist</a>. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/humanrevolutionf0000coll/page/208">208</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0714816760" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0714816760"><bdi>978-0714816760</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Human+Revolution%3A+From+Ape+to+Artist&rft.pages=208&rft.date=1976&rft.isbn=978-0714816760&rft.aulast=Collins&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhumanrevolutionf0000coll&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-123"><a href="#cite_ref-123">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMarks2001" class="citation book cs1">Marks JM (2001). Human Biodiversity: Genes, Race, and History (bằng tiếng Anh). Transaction Publishers. tr. 16. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-202-36656-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-202-36656-2"><bdi>978-0-202-36656-2</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Human+Biodiversity%3A+Genes%2C+Race%2C+and+History&rft.pages=16&rft.pub=Transaction+Publishers&rft.date=2001&rft.isbn=978-0-202-36656-2&rft.aulast=Marks&rft.aufirst=JM&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-O'Neil-124">^ <a href="#cite_ref-O'Neil_124-0">a</a> <a href="#cite_ref-O'Neil_124-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFO'Neil" class="citation web cs1">O'Neil D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://anthro.palomar.edu/primate/prim_8.htm">“Humans”</a>. Primates. Palomar College. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130111004211/https://anthro.palomar.edu/primate/prim_8.htm">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 11 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Primates&rft.atitle=Humans&rft.aulast=O%27Neil&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fanthro.palomar.edu%2Fprimate%2Fprim_8.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-125"><a href="#cite_ref-125">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation news cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.newscientist.com/article/mg23631460-700-why-are-humans-so-hairy/">“How to be Human: The reason we are so scarily hairy”</a>. New Scientist. 2017. Truy cập ngày 29 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+Scientist&rft.atitle=How+to+be+Human%3A+The+reason+we+are+so+scarily+hairy&rft.date=2017&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.newscientist.com%2Farticle%2Fmg23631460-700-why-are-humans-so-hairy%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-126"><a href="#cite_ref-126">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSandel2013" class="citation journal cs1">Sandel AA (tháng 9 năm 2013). “Brief communication: Hair density and body mass in mammals and the evolution of human hairlessness”. American Journal of Physical Anthropology. 152 (1): 145–50. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fajpa.22333">10.1002/ajpa.22333</a>. <a href="/w/index.php?title=Hdl_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hdl (định danh) (trang không tồn tại)">hdl</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//hdl.handle.net/2027.42%2F99654">2027.42/99654</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23900811">23900811</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Physical+Anthropology&rft.atitle=Brief+communication%3A+Hair+density+and+body+mass+in+mammals+and+the+evolution+of+human+hairlessness&rft.volume=152&rft.issue=1&rft.pages=145-50&rft.date=2013-09&rft_id=info%3Ahdl%2F2027.42%2F99654&rft_id=info%3Apmid%2F23900811&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fajpa.22333&rft.aulast=Sandel&rft.aufirst=AA&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-127"><a href="#cite_ref-127">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKirchweger2001" class="citation web cs1">Kirchweger G (2 tháng 2 năm 2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/07/3/text_pop/l_073_04.html">“The Biology of Skin Color: Black and White”</a>. Evolution: Library. PBS. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130216070146/https://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/07/3/text_pop/l_073_04.html">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 16 tháng 2 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Evolution%3A+Library&rft.atitle=The+Biology+of+Skin+Color%3A+Black+and+White&rft.date=2001-02-02&rft.aulast=Kirchweger&rft.aufirst=G&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.pbs.org%2Fwgbh%2Fevolution%2Flibrary%2F07%2F3%2Ftext_pop%2Fl_073_04.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-128"><a href="#cite_ref-128">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRoserAppelRitchie2013" class="citation journal cs1">Roser M, Appel C, Ritchie H (8 tháng 10 năm 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ourworldindata.org/human-height">“Human Height”</a>. Our World in Data.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Our+World+in+Data&rft.atitle=Human+Height&rft.date=2013-10-08&rft.aulast=Roser&rft.aufirst=M&rft.au=Appel%2C+C&rft.au=Ritchie%2C+H&rft_id=https%3A%2F%2Fourworldindata.org%2Fhuman-height&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-129"><a href="#cite_ref-129">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130219004303/https://seniorjournal.com/NEWS/Aging/5-11-28-SeniorsDoShrink.htm">“Senior Citizens Do Shrink – Just One of the Body Changes of Aging”</a>. News. Senior Journal. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://seniorjournal.com/NEWS/Aging/5-11-28-SeniorsDoShrink.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 19 tháng 2 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=News&rft.atitle=Senior+Citizens+Do+Shrink+%E2%80%93+Just+One+of+the+Body+Changes+of+Aging&rft_id=https%3A%2F%2Fseniorjournal.com%2FNEWS%2FAging%2F5-11-28-SeniorsDoShrink.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-130"><a href="#cite_ref-130">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBoginRios2003" class="citation journal cs1">Bogin B, Rios L (tháng 9 năm 2003). “Rapid morphological change in living humans: implications for modern human origins”. Comparative Biochemistry and Physiology. Part A, Molecular & Integrative Physiology. 136 (1): 71–84. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2FS1095-6433%2802%2900294-5">10.1016/S1095-6433(02)00294-5</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14527631">14527631</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Comparative+Biochemistry+and+Physiology.+Part+A%2C+Molecular+%26+Integrative+Physiology&rft.atitle=Rapid+morphological+change+in+living+humans%3A+implications+for+modern+human+origins&rft.volume=136&rft.issue=1&rft.pages=71-84&rft.date=2003-09&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2FS1095-6433%2802%2900294-5&rft_id=info%3Apmid%2F14527631&rft.aulast=Bogin&rft.aufirst=B&rft.au=Rios%2C+L&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-131"><a href="#cite_ref-131">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.articleworld.org/index.php/Human_weight">“Human weight”</a>. Articleworld.org. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111208053451/https://articleworld.org/index.php/Human_weight">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 8 tháng 12 năm 2011. Truy cập ngày 10 tháng 12 năm 2011.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Human+weight&rft.pub=Articleworld.org&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.articleworld.org%2Findex.php%2FHuman_weight&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-132"><a href="#cite_ref-132">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSchlessingerman2003" class="citation web cs1">Schlessingerman A (2003). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://hypertextbook.com/facts/2003/AlexSchlessingerman.shtml">“Mass Of An Adult”</a>. The Physics Factbook: An Encyclopedia of Scientific Essays. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20180101030223/https://hypertextbook.com/facts/2003/AlexSchlessingerman.shtml">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 1 tháng 1 năm 2018. Truy cập ngày 31 tháng 12 năm 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Mass+Of+An+Adult&rft.pub=The+Physics+Factbook%3A+An+Encyclopedia+of+Scientific+Essays&rft.date=2003&rft.aulast=Schlessingerman&rft.aufirst=A&rft_id=https%3A%2F%2Fhypertextbook.com%2Ffacts%2F2003%2FAlexSchlessingerman.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-133"><a href="#cite_ref-133">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKushner2007" class="citation book cs1">Kushner R (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=vWjK5etS7PMC&pg=PA121">Treatment of the Obese Patient (Contemporary Endocrinology)</a>. Totowa, NJ: Humana Press. tr. 158. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-59745-400-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-59745-400-1"><bdi>978-1-59745-400-1</bdi></a>. Truy cập ngày 5 tháng 4 năm 2009.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Treatment+of+the+Obese+Patient+%28Contemporary+Endocrinology%29&rft.place=Totowa%2C+NJ&rft.pages=158&rft.pub=Humana+Press&rft.date=2007&rft.isbn=978-1-59745-400-1&rft.aulast=Kushner&rft.aufirst=R&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DvWjK5etS7PMC%26pg%3DPA121&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Anes2000-134"><a href="#cite_ref-Anes2000_134-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAdamsMurphy2000" class="citation journal cs1">Adams JP, Murphy PG (tháng 7 năm 2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_british-journal-of-anaesthesia_2000-07_85_1/page/91">“Obesity in anaesthesia and intensive care”</a>. British Journal of Anaesthesia. 85 (1): 91–108. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Fbja%2F85.1.91">10.1093/bja/85.1.91</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10927998">10927998</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=British+Journal+of+Anaesthesia&rft.atitle=Obesity+in+anaesthesia+and+intensive+care&rft.volume=85&rft.issue=1&rft.pages=91-108&rft.date=2000-07&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fbja%2F85.1.91&rft_id=info%3Apmid%2F10927998&rft.aulast=Adams&rft.aufirst=JP&rft.au=Murphy%2C+PG&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_british-journal-of-anaesthesia_2000-07_85_1%2Fpage%2F91&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-135"><a href="#cite_ref-135">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLombardoDeaner2018" class="citation journal cs1">Lombardo MP, Deaner RO (tháng 3 năm 2018). “Born to Throw: The Ecological Causes that Shaped the Evolution of Throwing In Humans”. The Quarterly Review of Biology (bằng tiếng Anh). 93 (1): 1–16. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F696721">10.1086/696721</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0033-5770">0033-5770</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:90757192">90757192</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Quarterly+Review+of+Biology&rft.atitle=Born+to+Throw%3A+The+Ecological+Causes+that+Shaped+the+Evolution+of+Throwing+In+Humans&rft.volume=93&rft.issue=1&rft.pages=1-16&rft.date=2018-03&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A90757192%23id-name%3DS2CID&rft.issn=0033-5770&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F696721&rft.aulast=Lombardo&rft.aufirst=MP&rft.au=Deaner%2C+RO&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-136"><a href="#cite_ref-136">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFParker-Pope2009" class="citation news cs1"><a href="/w/index.php?title=Tara_Parker-Pope&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tara Parker-Pope (trang không tồn tại)">Parker-Pope T</a> (27 tháng 10 năm 2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2009/10/27/health/27well.html">“The Human Body Is Built for Distance”</a>. The New York Times. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20151105211812/https://www.nytimes.com/2009/10/27/health/27well.html">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 5 tháng 11 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.atitle=The+Human+Body+Is+Built+for+Distance&rft.date=2009-10-27&rft.aulast=Parker-Pope&rft.aufirst=T&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2009%2F10%2F27%2Fhealth%2F27well.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-137"><a href="#cite_ref-137">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJohn" class="citation web cs1">John B. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.livestrong.com/article/514545-what-is-the-role-of-sweat-glands-in-balancing-body-temperature-when-running-a-marathon/">“What is the role of sweating glands in balancing body temperature when running a marathon?”</a>. Livestrong.com. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130131184339/https://www.livestrong.com/article/514545-what-is-the-role-of-sweat-glands-in-balancing-body-temperature-when-running-a-marathon/">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 31 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=What+is+the+role+of+sweating+glands+in+balancing+body+temperature+when+running+a+marathon%3F&rft.pub=Livestrong.com&rft.aulast=John&rft.aufirst=B&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.livestrong.com%2Farticle%2F514545-what-is-the-role-of-sweat-glands-in-balancing-body-temperature-when-running-a-marathon%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Therman1980-138"><a href="#cite_ref-Therman1980_138-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFTherman1980" class="citation book cs1">Therman E (1980). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/humanchromosomes0000ther_f7n0">Human Chromosomes: Structure, Behavior, Effects</a>. <a href="/wiki/Springer_Science%2BBusiness_Media" title="Springer Science+Business Media">Springer US</a>. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/humanchromosomes0000ther_f7n0/page/112">112</a>–24. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2F978-1-4684-0107-3">10.1007/978-1-4684-0107-3</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4684-0109-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4684-0109-7"><bdi>978-1-4684-0109-7</bdi></a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:36686283">36686283</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Human+Chromosomes%3A+Structure%2C+Behavior%2C+Effects&rft.pages=112-24&rft.pub=Springer+US&rft.date=1980&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A36686283%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2F978-1-4684-0107-3&rft.isbn=978-1-4684-0109-7&rft.aulast=Therman&rft.aufirst=E&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fhumanchromosomes0000ther_f7n0&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-139"><a href="#cite_ref-139">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEdwardsDentKahn1966" class="citation journal cs1">Edwards JH, Dent T, Kahn J (tháng 6 năm 1966). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1012913">“Monozygotic twins of different sex”</a>. Journal of Medical Genetics. 3 (2): 117–23. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1136%2Fjmg.3.2.117">10.1136/jmg.3.2.117</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1012913">1012913</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6007033">6007033</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Medical+Genetics&rft.atitle=Monozygotic+twins+of+different+sex&rft.volume=3&rft.issue=2&rft.pages=117-23&rft.date=1966-06&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1012913%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F6007033&rft_id=info%3Adoi%2F10.1136%2Fjmg.3.2.117&rft.aulast=Edwards&rft.aufirst=JH&rft.au=Dent%2C+T&rft.au=Kahn%2C+J&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1012913&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-140"><a href="#cite_ref-140">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMachin1996" class="citation journal cs1">Machin GA (tháng 1 năm 1996). “Some causes of genotypic and phenotypic discordance in monozygotic twin pairs”. American Journal of Medical Genetics. 61 (3): 216–28. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2F%28SICI%291096-8628%2819960122%2961%3A3%3C216%3A%3AAID-AJMG5%3E3.0.CO%3B2-S">10.1002/(SICI)1096-8628(19960122)61:3<216::AID-AJMG5>3.0.CO;2-S</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8741866">8741866</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Medical+Genetics&rft.atitle=Some+causes+of+genotypic+and+phenotypic+discordance+in+monozygotic+twin+pairs&rft.volume=61&rft.issue=3&rft.pages=216-28&rft.date=1996-01&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2F%28SICI%291096-8628%2819960122%2961%3A3%3C216%3A%3AAID-AJMG5%3E3.0.CO%3B2-S&rft_id=info%3Apmid%2F8741866&rft.aulast=Machin&rft.aufirst=GA&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-141"><a href="#cite_ref-141">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJonssonMagnusdottirEggertssonStefansson2021" class="citation journal cs1">Jonsson H, Magnusdottir E, Eggertsson HP, Stefansson OA, Arnadottir GA, Eiriksson O, và đồng nghiệp (tháng 1 năm 2021). “Differences between germline genomes of monozygotic twins”. Nature Genetics. 53 (1): 27–34. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fs41588-020-00755-1">10.1038/s41588-020-00755-1</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33414551">33414551</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:230986741">230986741</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature+Genetics&rft.atitle=Differences+between+germline+genomes+of+monozygotic+twins&rft.volume=53&rft.issue=1&rft.pages=27-34&rft.date=2021-01&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A230986741%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F33414551&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fs41588-020-00755-1&rft.aulast=Jonsson&rft.aufirst=H&rft.au=Magnusdottir%2C+E&rft.au=Eggertsson%2C+HP&rft.au=Stefansson%2C+OA&rft.au=Arnadottir%2C+GA&rft.au=Eiriksson%2C+O&rft.au=Zink%2C+F&rft.au=Helgason%2C+EA&rft.au=Jonsdottir%2C+I&rft.au=Gylfason%2C+A&rft.au=Jonasdottir%2C+A&rft.au=Jonasdottir%2C+A&rft.au=Beyter%2C+D&rft.au=Steingrimsdottir%2C+T&rft.au=Norddahl%2C+GL&rft.au=Magnusson%2C+OT&rft.au=Masson%2C+G&rft.au=Halldorsson%2C+BV&rft.au=Thorsteinsdottir%2C+U&rft.au=Helgason%2C+A&rft.au=Sulem%2C+P&rft.au=Gudbjartsson%2C+DF&rft.au=Stefansson%2C+K&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-142"><a href="#cite_ref-142">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130825143543/https://science.education.nih.gov/supplements/nih1/genetic/guide/genetic_variation1.htm">“Genetic – Understanding Human Genetic Variation”</a>. Human Genetic Variation. National Institute of Health (NIH). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.education.nih.gov/supplements/nih1/genetic/guide/genetic_variation1.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 25 tháng 8 năm 2013. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2013. <q>Between any two humans, the amount of genetic variation—biochemical individuality—is about 0.1%.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Human+Genetic+Variation&rft.atitle=Genetic+%E2%80%93+Understanding+Human+Genetic+Variation&rft_id=https%3A%2F%2Fscience.education.nih.gov%2Fsupplements%2Fnih1%2Fgenetic%2Fguide%2Fgenetic_variation1.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-143"><a href="#cite_ref-143">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLevySuttonNgFeuk2007" class="citation journal cs1">Levy S, Sutton G, Ng PC, Feuk L, Halpern AL, Walenz BP, và đồng nghiệp (tháng 9 năm 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1964779">“The diploid genome sequence of an individual human”</a>. PLOS Biology. 5 (10): e254. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1371%2Fjournal.pbio.0050254">10.1371/journal.pbio.0050254</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1964779">1964779</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17803354">17803354</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=PLOS+Biology&rft.atitle=The+diploid+genome+sequence+of+an+individual+human&rft.volume=5&rft.issue=10&rft.pages=e254&rft.date=2007-09&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1964779%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F17803354&rft_id=info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pbio.0050254&rft.aulast=Levy&rft.aufirst=S&rft.au=Sutton%2C+G&rft.au=Ng%2C+PC&rft.au=Feuk%2C+L&rft.au=Halpern%2C+AL&rft.au=Walenz%2C+BP&rft.au=Axelrod%2C+N&rft.au=Huang%2C+J&rft.au=Kirkness%2C+EF&rft.au=Denisov%2C+G&rft.au=Lin%2C+Y&rft.au=MacDonald%2C+JR&rft.au=Pang%2C+AW&rft.au=Shago%2C+M&rft.au=Stockwell%2C+TB&rft.au=Tsiamouri%2C+A&rft.au=Bafna%2C+V&rft.au=Bansal%2C+V&rft.au=Kravitz%2C+SA&rft.au=Busam%2C+DA&rft.au=Beeson%2C+KY&rft.au=McIntosh%2C+TC&rft.au=Remington%2C+KA&rft.au=Abril%2C+JF&rft.au=Gill%2C+J&rft.au=Borman%2C+J&rft.au=Rogers%2C+YH&rft.au=Frazier%2C+ME&rft.au=Scherer%2C+SW&rft.au=Strausberg%2C+RL&rft.au=Venter%2C+JC&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1964779&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-REGWG2005-144"><a href="#cite_ref-REGWG2005_144-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRace,_Ethnicity,_and_Genetics_Working_Group2005" class="citation journal cs1">Race, Ethnicity, and Genetics Working Group (tháng 10 năm 2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2005-10_77_4/page/519">“The use of racial, ethnic, and ancestral categories in human genetics research”</a>. American Journal of Human Genetics. 77 (4): 519–32. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F491747">10.1086/491747</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1275602">1275602</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16175499">16175499</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Human+Genetics&rft.atitle=The+use+of+racial%2C+ethnic%2C+and+ancestral+categories+in+human+genetics+research&rft.volume=77&rft.issue=4&rft.pages=519-32&rft.date=2005-10&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1275602%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F16175499&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F491747&rft.au=Race%2C+Ethnicity%2C+and+Genetics+Working+Group&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_american-journal-of-human-genetics_2005-10_77_4%2Fpage%2F519&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-oxf-145"><a href="#cite_ref-oxf_145-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131218091207/https://www.ox.ac.uk/media/news_stories/2012/120302.html">“Chimps show much greater genetic diversity than humans”</a>. Media. University of Oxford. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ox.ac.uk/media/news_stories/2012/120302.html">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 18 tháng 12 năm 2013. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Media&rft.atitle=Chimps+show+much+greater+genetic+diversity+than+humans&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ox.ac.uk%2Fmedia%2Fnews_stories%2F2012%2F120302.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Harpending1998-146"><a href="#cite_ref-Harpending1998_146-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHarpendingBatzerGurvenJorde1998" class="citation journal cs1">Harpending HC, Batzer MA, Gurven M, Jorde LB, Rogers AR, Sherry ST (tháng 2 năm 1998). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC19224">“Genetic traces of ancient demography”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 95 (4): 1961–7. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998PNAS...95.1961H">1998PNAS...95.1961H</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.95.4.1961">10.1073/pnas.95.4.1961</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC19224">19224</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9465125">9465125</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=Genetic+traces+of+ancient+demography&rft.volume=95&rft.issue=4&rft.pages=1961-7&rft.date=1998-02&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC19224%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F9465125&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.95.4.1961&rft_id=info%3Abibcode%2F1998PNAS...95.1961H&rft.aulast=Harpending&rft.aufirst=HC&rft.au=Batzer%2C+MA&rft.au=Gurven%2C+M&rft.au=Jorde%2C+LB&rft.au=Rogers%2C+AR&rft.au=Sherry%2C+ST&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC19224&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Jorde1997-147"><a href="#cite_ref-Jorde1997_147-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJordeRogersBamshadWatkins1997" class="citation journal cs1">Jorde LB, Rogers AR, Bamshad M, Watkins WS, Krakowiak P, Sung S, và đồng nghiệp (tháng 4 năm 1997). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC20328">“Microsatellite diversity and the demographic history of modern humans”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 94 (7): 3100–3. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1997PNAS...94.3100J">1997PNAS...94.3100J</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.94.7.3100">10.1073/pnas.94.7.3100</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC20328">20328</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9096352">9096352</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=Microsatellite+diversity+and+the+demographic+history+of+modern+humans&rft.volume=94&rft.issue=7&rft.pages=3100-3&rft.date=1997-04&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC20328%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F9096352&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.94.7.3100&rft_id=info%3Abibcode%2F1997PNAS...94.3100J&rft.aulast=Jorde&rft.aufirst=LB&rft.au=Rogers%2C+AR&rft.au=Bamshad%2C+M&rft.au=Watkins%2C+WS&rft.au=Krakowiak%2C+P&rft.au=Sung%2C+S&rft.au=Kere%2C+J&rft.au=Harpending%2C+HC&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC20328&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-urlNYT-148"><a href="#cite_ref-urlNYT_148-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWade2007" class="citation news cs1">Wade N (7 tháng 3 năm 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2006/03/07/science/07evolve.html">“Still Evolving, Human Genes Tell New Story”</a>. The New York Times. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120114232231/https://www.nytimes.com/2006/03/07/science/07evolve.html">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 14 tháng 1 năm 2012. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.atitle=Still+Evolving%2C+Human+Genes+Tell+New+Story&rft.date=2007-03-07&rft.aulast=Wade&rft.aufirst=N&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2006%2F03%2F07%2Fscience%2F07evolve.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-149"><a href="#cite_ref-149">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPennisi2001" class="citation journal cs1">Pennisi E (tháng 2 năm 2001). “The human genome”. Science. 291 (5507): 1177–80. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.291.5507.1177">10.1126/science.291.5507.1177</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11233420">11233420</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:38355565">38355565</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=The+human+genome&rft.volume=291&rft.issue=5507&rft.pages=1177-80&rft.date=2001-02&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A38355565%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F11233420&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.291.5507.1177&rft.aulast=Pennisi&rft.aufirst=E&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-150"><a href="#cite_ref-150">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRotimiAdeyemo2021" class="citation journal cs1">Rotimi CN, Adeyemo AA (tháng 2 năm 2021). “From one human genome to a complex tapestry of ancestry”. Nature. 590 (7845): 220–221. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2021Natur.590..220R">2021Natur.590..220R</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fd41586-021-00237-2">10.1038/d41586-021-00237-2</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33568827">33568827</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:231882262">231882262</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=From+one+human+genome+to+a+complex+tapestry+of+ancestry&rft.volume=590&rft.issue=7845&rft.pages=220-221&rft.date=2021-02&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fd41586-021-00237-2&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A231882262%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F33568827&rft_id=info%3Abibcode%2F2021Natur.590..220R&rft.aulast=Rotimi&rft.aufirst=CN&rft.au=Adeyemo%2C+AA&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-151"><a href="#cite_ref-151">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAltshulerGibbsPeltonenAltshuler2010" class="citation journal cs1">Altshuler DM, Gibbs RA, Peltonen L, Altshuler DM, Gibbs RA, Peltonen L, và đồng nghiệp (tháng 9 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3173859">“Integrating common and rare genetic variation in diverse human populations”</a>. Nature. 467 (7311): 52–8. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2010Natur.467...52T">2010Natur.467...52T</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature09298">10.1038/nature09298</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3173859">3173859</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20811451">20811451</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Integrating+common+and+rare+genetic+variation+in+diverse+human+populations&rft.volume=467&rft.issue=7311&rft.pages=52-8&rft.date=2010-09&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3173859%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F20811451&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature09298&rft_id=info%3Abibcode%2F2010Natur.467...52T&rft.aulast=Altshuler&rft.aufirst=DM&rft.au=Gibbs%2C+RA&rft.au=Peltonen%2C+L&rft.au=Altshuler%2C+DM&rft.au=Gibbs%2C+RA&rft.au=Peltonen%2C+L&rft.au=Dermitzakis%2C+E&rft.au=Schaffner%2C+SF&rft.au=Yu%2C+F&rft.au=Peltonen%2C+L&rft.au=Dermitzakis%2C+E&rft.au=Bonnen%2C+PE&rft.au=Altshuler%2C+DM&rft.au=Gibbs%2C+RA&rft.au=de+Bakker%2C+PI&rft.au=Deloukas%2C+P&rft.au=Gabriel%2C+SB&rft.au=Gwilliam%2C+R&rft.au=Hunt%2C+S&rft.au=Inouye%2C+M&rft.au=Jia%2C+X&rft.au=Palotie%2C+A&rft.au=Parkin%2C+M&rft.au=Whittaker%2C+P&rft.au=Yu%2C+F&rft.au=Chang%2C+K&rft.au=Hawes%2C+A&rft.au=Lewis%2C+LR&rft.au=Ren%2C+Y&rft.au=Wheeler%2C+D&rft.au=Gibbs%2C+RA&rft.au=Muzny%2C+DM&rft.au=Barnes%2C+C&rft.au=Darvishi%2C+K&rft.au=Hurles%2C+M&rft.au=Korn%2C+JM&rft.au=Kristiansson%2C+K&rft.au=Lee%2C+C&rft.au=McCarrol%2C+SA&rft.au=Nemesh%2C+J&rft.au=Dermitzakis%2C+E&rft.au=Keinan%2C+A&rft.au=Montgomery%2C+SB&rft.au=Pollack%2C+S&rft.au=Price%2C+AL&rft.au=Soranzo%2C+N&rft.au=Bonnen%2C+PE&rft.au=Gibbs%2C+RA&rft.au=Gonzaga-Jauregui%2C+C&rft.au=Keinan%2C+A&rft.au=Price%2C+AL&rft.au=Yu%2C+F&rft.au=Anttila%2C+V&rft.au=Brodeur%2C+W&rft.au=Daly%2C+MJ&rft.au=Leslie%2C+S&rft.au=McVean%2C+G&rft.au=Moutsianas%2C+L&rft.au=Nguyen%2C+H&rft.au=Schaffner%2C+SF&rft.au=Zhang%2C+Q&rft.au=Ghori%2C+MJ&rft.au=McGinnis%2C+R&rft.au=McLaren%2C+W&rft.au=Pollack%2C+S&rft.au=Price%2C+AL&rft.au=Schaffner%2C+SF&rft.au=Takeuchi%2C+F&rft.au=Grossman%2C+SR&rft.au=Shlyakhter%2C+I&rft.au=Hostetter%2C+EB&rft.au=Sabeti%2C+PC&rft.au=Adebamowo%2C+CA&rft.au=Foster%2C+MW&rft.au=Gordon%2C+DR&rft.au=Licinio%2C+J&rft.au=Manca%2C+MC&rft.au=Marshall%2C+PA&rft.au=Matsuda%2C+I&rft.au=Ngare%2C+D&rft.au=Wang%2C+VO&rft.au=Reddy%2C+D&rft.au=Rotimi%2C+CN&rft.au=Royal%2C+CD&rft.au=Sharp%2C+RR&rft.au=Zeng%2C+C&rft.au=Brooks%2C+LD&rft.au=McEwen%2C+JE&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3173859&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Bergstrom2020-152">^ <a href="#cite_ref-Bergstrom2020_152-0">a</a> <a href="#cite_ref-Bergstrom2020_152-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBergströmMcCarthyHuiAlmarri2020" class="citation journal cs1">Bergström A, McCarthy SA, Hui R, Almarri MA, Ayub Q, Danecek P, và đồng nghiệp (tháng 3 năm 2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7115999">“Insights into human genetic variation and population history from 929 diverse genomes”</a>. Science. 367 (6484): eaay5012. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.aay5012">10.1126/science.aay5012</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7115999">7115999</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32193295">32193295</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Insights+into+human+genetic+variation+and+population+history+from+929+diverse+genomes&rft.volume=367&rft.issue=6484&rft.pages=eaay5012&rft.date=2020-03&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7115999%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F32193295&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.aay5012&rft.aulast=Bergstr%C3%B6m&rft.aufirst=A&rft.au=McCarthy%2C+SA&rft.au=Hui%2C+R&rft.au=Almarri%2C+MA&rft.au=Ayub%2C+Q&rft.au=Danecek%2C+P&rft.au=Chen%2C+Y&rft.au=Felkel%2C+S&rft.au=Hallast%2C+P&rft.au=Kamm%2C+J&rft.au=Blanch%C3%A9%2C+H&rft.au=Deleuze%2C+JF&rft.au=Cann%2C+H&rft.au=Mallick%2C+S&rft.au=Reich%2C+D&rft.au=Sandhu%2C+MS&rft.au=Skoglund%2C+P&rft.au=Scally%2C+A&rft.au=Xue%2C+Y&rft.au=Durbin%2C+R&rft.au=Tyler-Smith%2C+C&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7115999&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> "Populations in central and southern Africa, the Americas, and Oceania each harbor tens to hundreds of thousands of private, common genetic variants. Most of these variants arose as new mutations rather than through archaic introgression, except in Oceanian populations, where many private variants derive from Denisovan admixture." </li> <li id="cite_note-Pertea2010-153"><a href="#cite_ref-Pertea2010_153-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPerteaSalzberg2010" class="citation journal cs1">Pertea M, Salzberg SL (2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2898077">“Between a chicken and a grape: estimating the number of human genes”</a>. Genome Biology. 11 (5): 206. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1186%2Fgb-2010-11-5-206">10.1186/gb-2010-11-5-206</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2898077">2898077</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20441615">20441615</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Genome+Biology&rft.atitle=Between+a+chicken+and+a+grape%3A+estimating+the+number+of+human+genes&rft.volume=11&rft.issue=5&rft.pages=206&rft.date=2010&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2898077%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F20441615&rft_id=info%3Adoi%2F10.1186%2Fgb-2010-11-5-206&rft.aulast=Pertea&rft.aufirst=M&rft.au=Salzberg%2C+SL&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2898077&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-pmid3025745-154"><a href="#cite_ref-pmid3025745_154-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCannStonekingWilson1987" class="citation journal cs1">Cann RL, Stoneking M, Wilson AC (1987). “Mitochondrial DNA and human evolution”. Nature. 325 (6099): 31–6. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1987Natur.325...31C">1987Natur.325...31C</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2F325031a0">10.1038/325031a0</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3025745">3025745</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:4285418">4285418</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Mitochondrial+DNA+and+human+evolution&rft.volume=325&rft.issue=6099&rft.pages=31-6&rft.date=1987&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2F325031a0&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A4285418%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F3025745&rft_id=info%3Abibcode%2F1987Natur.325...31C&rft.aulast=Cann&rft.aufirst=RL&rft.au=Stoneking%2C+M&rft.au=Wilson%2C+AC&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-155"><a href="#cite_ref-155">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSoaresErminiThomsonMormina2009" class="citation journal cs1">Soares P, Ermini L, Thomson N, Mormina M, Rito T, Röhl A, và đồng nghiệp (tháng 6 năm 2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2694979">“Correcting for purifying selection: an improved human mitochondrial molecular clock”</a>. American Journal of Human Genetics. 84 (6): 740–59. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.ajhg.2009.05.001">10.1016/j.ajhg.2009.05.001</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2694979">2694979</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19500773">19500773</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Human+Genetics&rft.atitle=Correcting+for+purifying+selection%3A+an+improved+human+mitochondrial+molecular+clock&rft.volume=84&rft.issue=6&rft.pages=740-59&rft.date=2009-06&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2694979%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F19500773&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.ajhg.2009.05.001&rft.aulast=Soares&rft.aufirst=P&rft.au=Ermini%2C+L&rft.au=Thomson%2C+N&rft.au=Mormina%2C+M&rft.au=Rito%2C+T&rft.au=R%C3%B6hl%2C+A&rft.au=Salas%2C+A&rft.au=Oppenheimer%2C+S&rft.au=Macaulay%2C+V&rft.au=Richards%2C+MB&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2694979&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-156"><a href="#cite_ref-156">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170820230218/https://www.leeds.ac.uk/news/article/245/new_molecular_clock_aids_dating_of_human_migration_history">“University of Leeds | News > Technology > New 'molecular clock' aids dating of human migration history”</a>. 20 tháng 8 năm 2017. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.leeds.ac.uk/news/article/245/new_molecular_clock_aids_dating_of_human_migration_history">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 20 tháng 8 năm 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=University+of+Leeds+%26%23124%3B+News+%3E+Technology+%3E+New+%27molecular+clock%27+aids+dating+of+human+migration+history&rft.date=2017-08-20&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.leeds.ac.uk%2Fnews%2Farticle%2F245%2Fnew_molecular_clock_aids_dating_of_human_migration_history&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-poz-157"><a href="#cite_ref-poz_157-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPoznikHennYeeSliwerska2013" class="citation journal cs1">Poznik GD, Henn BM, Yee MC, Sliwerska E, Euskirchen GM, Lin AA, và đồng nghiệp (tháng 8 năm 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4032117">“Sequencing Y chromosomes resolves discrepancy in time to common ancestor of males versus females”</a>. Science. 341 (6145): 562–5. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013Sci...341..562P">2013Sci...341..562P</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.1237619">10.1126/science.1237619</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4032117">4032117</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23908239">23908239</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Sequencing+Y+chromosomes+resolves+discrepancy+in+time+to+common+ancestor+of+males+versus+females&rft.volume=341&rft.issue=6145&rft.pages=562-5&rft.date=2013-08&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4032117%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F23908239&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.1237619&rft_id=info%3Abibcode%2F2013Sci...341..562P&rft.aulast=Poznik&rft.aufirst=GD&rft.au=Henn%2C+BM&rft.au=Yee%2C+MC&rft.au=Sliwerska%2C+E&rft.au=Euskirchen%2C+GM&rft.au=Lin%2C+AA&rft.au=Snyder%2C+M&rft.au=Quintana-Murci%2C+L&rft.au=Kidd%2C+JM&rft.au=Underhill%2C+PA&rft.au=Bustamante%2C+CD&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4032117&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-She2016-158"><a href="#cite_ref-She2016_158-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFShehan2016" class="citation book cs1">Shehan CL (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=-gSeCAAAQBAJ&pg=PA406">The Wiley Blackwell Encyclopedia of Family Studies, 4 Volume Set</a> (bằng tiếng Anh). John Wiley & Sons. tr. 406. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-470-65845-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-470-65845-1"><bdi>978-0-470-65845-1</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170910181340/https://books.google.com/books?id=-gSeCAAAQBAJ&pg=PA406">Lưu trữ</a> bản gốc 10 tháng Chín năm 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Wiley+Blackwell+Encyclopedia+of+Family+Studies%2C+4+Volume+Set&rft.pages=406&rft.pub=John+Wiley+%26+Sons&rft.date=2016&rft.isbn=978-0-470-65845-1&rft.aulast=Shehan&rft.aufirst=CL&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D-gSeCAAAQBAJ%26pg%3DPA406&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-159"><a href="#cite_ref-159">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJukicBairdWeinbergMcConnaughey2013" class="citation journal cs1">Jukic AM, Baird DD, <a href="/w/index.php?title=Clarice_Weinberg&action=edit&redlink=1" class="new" title="Clarice Weinberg (trang không tồn tại)">Weinberg CR</a>, McConnaughey DR, Wilcox AJ (tháng 10 năm 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3777570">“Length of human pregnancy and contributors to its natural variation”</a>. Human Reproduction. 28 (10): 2848–55. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Fhumrep%2Fdet297">10.1093/humrep/det297</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3777570">3777570</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23922246">23922246</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Human+Reproduction&rft.atitle=Length+of+human+pregnancy+and+contributors+to+its+natural+variation&rft.volume=28&rft.issue=10&rft.pages=2848-55&rft.date=2013-10&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3777570%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F23922246&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fhumrep%2Fdet297&rft.aulast=Jukic&rft.aufirst=AM&rft.au=Baird%2C+DD&rft.au=Weinberg%2C+CR&rft.au=McConnaughey%2C+DR&rft.au=Wilcox%2C+AJ&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3777570&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-nursing-160"><a href="#cite_ref-nursing_160-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKlossner2005" class="citation book cs1">Klossner NJ (2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=B47OVg25g-QC&q=fetal+stage+begins&pg=PA103">Introductory Maternity Nursing</a>. tr. 103. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-7817-6237-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-7817-6237-3"><bdi>978-0-7817-6237-3</bdi></a>. <q>The fetal stage is from the beginning of the 9th week after fertilization and continues until birth</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Introductory+Maternity+Nursing&rft.pages=103&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-7817-6237-3&rft.aulast=Klossner&rft.aufirst=NJ&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DB47OVg25g-QC%26q%3Dfetal%2Bstage%2Bbegins%26pg%3DPA103&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-WHO2014-161"><a href="#cite_ref-WHO2014_161-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWorld_Health_Organization2014" class="citation web cs1">World Health Organization (tháng 11 năm 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs363/en/">“Preterm birth Fact sheet N°363”</a>. who.int. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150307050438/https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs363/en/">Lưu trữ</a> bản gốc 7 Tháng Ba năm 2015. Truy cập 6 Tháng Ba năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=who.int&rft.atitle=Preterm+birth+Fact+sheet+N%C2%B0363&rft.date=2014-11&rft.au=World+Health+Organization&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.who.int%2Fmediacentre%2Ffactsheets%2Ffs363%2Fen%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-162"><a href="#cite_ref-162">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKiserudBenachiHecherPerez2018" class="citation journal cs1">Kiserud T, Benachi A, Hecher K, Perez RG, Carvalho J, Piaggio G, Platt LD (tháng 2 năm 2018). “The World Health Organization fetal growth charts: concept, findings, interpretation, and application”. American Journal of Obstetrics and Gynecology. 218 (2S): S619–S629. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.ajog.2017.12.010">10.1016/j.ajog.2017.12.010</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29422204">29422204</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:46810955">46810955</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Obstetrics+and+Gynecology&rft.atitle=The+World+Health+Organization+fetal+growth+charts%3A+concept%2C+findings%2C+interpretation%2C+and+application&rft.volume=218&rft.issue=2S&rft.pages=S619-S629&rft.date=2018-02&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A46810955%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F29422204&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.ajog.2017.12.010&rft.aulast=Kiserud&rft.aufirst=T&rft.au=Benachi%2C+A&rft.au=Hecher%2C+K&rft.au=Perez%2C+RG&rft.au=Carvalho%2C+J&rft.au=Piaggio%2C+G&rft.au=Platt%2C+LD&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-163"><a href="#cite_ref-163">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.medicalnewstoday.com/articles/324728">“What is the average baby length? Growth chart by month”</a>. www.medicalnewstoday.com (bằng tiếng Anh). 18 tháng 3 năm 2019. Truy cập ngày 18 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.medicalnewstoday.com&rft.atitle=What+is+the+average+baby+length%3F+Growth+chart+by+month&rft.date=2019-03-18&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.medicalnewstoday.com%2Farticles%2F324728&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Khor2003-164"><a href="#cite_ref-Khor2003_164-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKhor2003" class="citation journal cs1">Khor GL (tháng 12 năm 2003). “Update on the prevalence of malnutrition among children in Asia”. Nepal Medical College Journal. 5 (2): 113–22. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15024783">15024783</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nepal+Medical+College+Journal&rft.atitle=Update+on+the+prevalence+of+malnutrition+among+children+in+Asia&rft.volume=5&rft.issue=2&rft.pages=113-22&rft.date=2003-12&rft_id=info%3Apmid%2F15024783&rft.aulast=Khor&rft.aufirst=GL&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-165"><a href="#cite_ref-165">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRosenberg1992" class="citation journal cs1">Rosenberg KR (1992). “The evolution of modern human childbirth”. American Journal of Physical Anthropology (bằng tiếng Anh). 35 (S15): 89–124. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fajpa.1330350605">10.1002/ajpa.1330350605</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1096-8644">1096-8644</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Physical+Anthropology&rft.atitle=The+evolution+of+modern+human+childbirth&rft.volume=35&rft.issue=S15&rft.pages=89-124&rft.date=1992&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fajpa.1330350605&rft.issn=1096-8644&rft.aulast=Rosenberg&rft.aufirst=KR&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Pavlicev-166">^ <a href="#cite_ref-Pavlicev_166-0">a</a> <a href="#cite_ref-Pavlicev_166-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPavličevRomeroMitteroecker2020" class="citation journal cs1">Pavličev M, Romero R, Mitteroecker P (tháng 1 năm 2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9069416">“Evolution of the human pelvis and obstructed labor: new explanations of an old obstetrical dilemma”</a>. American Journal of Obstetrics and Gynecology. 222 (1): 3–16. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.ajog.2019.06.043">10.1016/j.ajog.2019.06.043</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9069416">9069416</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31251927">31251927</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:195761874">195761874</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Obstetrics+and+Gynecology&rft.atitle=Evolution+of+the+human+pelvis+and+obstructed+labor%3A+new+explanations+of+an+old+obstetrical+dilemma&rft.volume=222&rft.issue=1&rft.pages=3-16&rft.date=2020-01&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC9069416%23id-name%3DPMC&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A195761874%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F31251927&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.ajog.2019.06.043&rft.aulast=Pavli%C4%8Dev&rft.aufirst=M&rft.au=Romero%2C+R&rft.au=Mitteroecker%2C+P&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC9069416&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-167"><a href="#cite_ref-167">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBarras2016" class="citation news cs1">Barras C (22 tháng 12 năm 2016). “The real reasons why childbirth is so painful and dangerous”. BBC.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+real+reasons+why+childbirth+is+so+painful+and+dangerous&rft.date=2016-12-22&rft.aulast=Barras&rft.aufirst=C&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-169"><a href="#cite_ref-169">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKantrowitz2007" class="citation web cs1">Kantrowitz B (2 tháng 7 năm 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070628160443/https://www.msnbc.msn.com/id/19389326/site/newsweek/">“What Kills One Woman Every Minute of Every Day?”</a>. <a href="/wiki/Newsweek" title="Newsweek">Newsweek</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.msnbc.msn.com/id/19389326/site/newsweek/">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 28 tháng 6 năm 2007. <q>A woman dies in childbirth every minute, most often due to uncontrolled bleeding and infection, with the world's poorest women most vulnerable. The lifetime risk is 1 in 16 in <a href="/w/index.php?title=Sub-Saharan_Africa&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sub-Saharan Africa (trang không tồn tại)">sub-Saharan Africa</a>, compared to 1 in 2,800 in <a href="/w/index.php?title=Developed_countries&action=edit&redlink=1" class="new" title="Developed countries (trang không tồn tại)">developed countries</a>.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Newsweek&rft.atitle=What+Kills+One+Woman+Every+Minute+of+Every+Day%3F&rft.date=2007-07-02&rft.aulast=Kantrowitz&rft.aufirst=B&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.msnbc.msn.com%2Fid%2F19389326%2Fsite%2Fnewsweek%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Rush2000-170"><a href="#cite_ref-Rush2000_170-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRush2000" class="citation journal cs1">Rush D (tháng 7 năm 2000). “Nutrition and maternal mortality in the developing world”. The American Journal of Clinical Nutrition. 72 (1 Suppl): 212S–240S. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093%2Fajcn%2F72.1.212S">10.1093/ajcn/72.1.212S</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10871588">10871588</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+American+Journal+of+Clinical+Nutrition&rft.atitle=Nutrition+and+maternal+mortality+in+the+developing+world&rft.volume=72&rft.issue=1+Suppl&rft.pages=212S-240S&rft.date=2000-07&rft_id=info%3Adoi%2F10.1093%2Fajcn%2F72.1.212S&rft_id=info%3Apmid%2F10871588&rft.aulast=Rush&rft.aufirst=D&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-171"><a href="#cite_ref-171">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLalandBrown2011" class="citation book cs1">Laland KN, Brown G (2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=2KcbFVBSxWYC">Sense and Nonsense: Evolutionary Perspectives on Human Behaviour</a> (bằng tiếng Anh). Oxford University Press. tr. 7. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-958696-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-958696-7"><bdi>978-0-19-958696-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sense+and+Nonsense%3A+Evolutionary+Perspectives+on+Human+Behaviour&rft.pages=7&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2011&rft.isbn=978-0-19-958696-7&rft.aulast=Laland&rft.aufirst=KN&rft.au=Brown%2C+G&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D2KcbFVBSxWYC&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Kail-172"><a href="#cite_ref-Kail_172-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKailCavanaugh2010" class="citation book cs1">Kail RV, Cavanaugh JC (2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=E-n5E7oyCgoC&pg=PA296">Human Development: A Lifespan View</a> (ấn bản thứ 5). <a href="/wiki/Cengage_Learning" class="mw-redirect" title="Cengage Learning">Cengage Learning</a>. tr. 296. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-495-60037-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-495-60037-4"><bdi>978-0-495-60037-4</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Human+Development%3A+A+Lifespan+View&rft.pages=296&rft.edition=5th&rft.pub=Cengage+Learning&rft.date=2010&rft.isbn=978-0-495-60037-4&rft.aulast=Kail&rft.aufirst=RV&rft.au=Cavanaugh%2C+JC&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DE-n5E7oyCgoC%26pg%3DPA296&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Schuiling-173"><a href="#cite_ref-Schuiling_173-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSchuilingLikis2016" class="citation book cs1">Schuiling KD, Likis FE (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=QTDFDAAAQBAJ&pg=PA22">Women's Gynecologic Health</a>. <a href="/w/index.php?title=Jones_%26_Bartlett_Learning&action=edit&redlink=1" class="new" title="Jones & Bartlett Learning (trang không tồn tại)">Jones & Bartlett Learning</a>. tr. 22. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-284-12501-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-284-12501-6"><bdi>978-1-284-12501-6</bdi></a>. <q>The changes that occur during puberty usually happen in an ordered sequence, beginning with thelarche (breast development) at around age 10 or 11, followed by adrenarche (growth of pubic hair due to androgen stimulation), peak height velocity, and finally menarche (the onset of menses), which usually occurs around age 12 or 13.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Women%27s+Gynecologic+Health&rft.pages=22&rft.pub=Jones+%26+Bartlett+Learning&rft.date=2016&rft.isbn=978-1-284-12501-6&rft.aulast=Schuiling&rft.aufirst=KD&rft.au=Likis%2C+FE&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DQTDFDAAAQBAJ%26pg%3DPA22&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Phillips-174"><a href="#cite_ref-Phillips_174-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPhillips2014" class="citation book cs1">Phillips DC (2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=84StBAAAQBAJ&pg=PA18">Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy</a>. <a href="/w/index.php?title=Sage_Publications&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sage Publications (trang không tồn tại)">Sage Publications</a>. tr. 18–19. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4833-6475-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4833-6475-9"><bdi>978-1-4833-6475-9</bdi></a>. <q>On average, the onset of puberty is about 18 months earlier for girls (usually starting around the age of 10 or 11 and lasting until they are 15 to 17) than for boys (who usually begin puberty at about the age of 11 to 12 and complete it by the age of 16 to 17, on average).</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Encyclopedia+of+Educational+Theory+and+Philosophy&rft.pages=18-19&rft.pub=Sage+Publications&rft.date=2014&rft.isbn=978-1-4833-6475-9&rft.aulast=Phillips&rft.aufirst=DC&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D84StBAAAQBAJ%26pg%3DPA18&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-175"><a href="#cite_ref-175">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMintz1993" class="citation journal cs1">Mintz S (1993). “Life stages”. Encyclopedia of American Social History. 3: 7–33.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Encyclopedia+of+American+Social+History&rft.atitle=Life+stages&rft.volume=3&rft.pages=7-33&rft.date=1993&rft.aulast=Mintz&rft.aufirst=S&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-176"><a href="#cite_ref-176">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSolimanDe_SanctisElalailyBedair2014" class="citation journal cs1">Soliman A, De Sanctis V, Elalaily R, Bedair S (tháng 11 năm 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4266869">“Advances in pubertal growth and factors influencing it: Can we increase pubertal growth?”</a>. Indian Journal of Endocrinology and Metabolism. 18 (Suppl 1): S53-62. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.4103%2F2230-8210.145075">10.4103/2230-8210.145075</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4266869">4266869</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25538878">25538878</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Indian+Journal+of+Endocrinology+and+Metabolism&rft.atitle=Advances+in+pubertal+growth+and+factors+influencing+it%3A+Can+we+increase+pubertal+growth%3F&rft.volume=18&rft.issue=Suppl+1&rft.pages=S53-62&rft.date=2014-11&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4266869%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F25538878&rft_id=info%3Adoi%2F10.4103%2F2230-8210.145075&rft.aulast=Soliman&rft.aufirst=A&rft.au=De+Sanctis%2C+V&rft.au=Elalaily%2C+R&rft.au=Bedair%2C+S&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4266869&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-177"><a href="#cite_ref-177">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWalkerHerndon2008" class="citation journal cs1">Walker ML, Herndon JG (tháng 9 năm 2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2553520">“Menopause in nonhuman primates?”</a>. Biology of Reproduction. 79 (3): 398–406. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1095%2Fbiolreprod.108.068536">10.1095/biolreprod.108.068536</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2553520">2553520</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18495681">18495681</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Biology+of+Reproduction&rft.atitle=Menopause+in+nonhuman+primates%3F&rft.volume=79&rft.issue=3&rft.pages=398-406&rft.date=2008-09&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2553520%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F18495681&rft_id=info%3Adoi%2F10.1095%2Fbiolreprod.108.068536&rft.aulast=Walker&rft.aufirst=ML&rft.au=Herndon%2C+JG&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2553520&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Diamond1997-178"><a href="#cite_ref-Diamond1997_178-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDiamond1997" class="citation book cs1"><a href="/wiki/Jared_Diamond" title="Jared Diamond">Diamond J</a> (1997). Why is Sex Fun? The Evolution of Human Sexuality. New York City: Basic Books. tr. 167–70. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-465-03127-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-465-03127-6"><bdi>978-0-465-03127-6</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Why+is+Sex+Fun%3F+The+Evolution+of+Human+Sexuality&rft.place=New+York+City&rft.pages=167-70&rft.pub=Basic+Books&rft.date=1997&rft.isbn=978-0-465-03127-6&rft.aulast=Diamond&rft.aufirst=J&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Peccei2001-179"><a href="#cite_ref-Peccei2001_179-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPeccei2001" class="citation journal cs1">Peccei JS (2001). “Menopause: Adaptation or epiphenomenon?”. Evolutionary Anthropology. 10 (2): 43–57. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fevan.1013">10.1002/evan.1013</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:1665503">1665503</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Evolutionary+Anthropology&rft.atitle=Menopause%3A+Adaptation+or+epiphenomenon%3F&rft.volume=10&rft.issue=2&rft.pages=43-57&rft.date=2001&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fevan.1013&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A1665503%23id-name%3DS2CID&rft.aulast=Peccei&rft.aufirst=JS&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-USC-180"><a href="#cite_ref-USC_180-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMarziali2010" class="citation news cs1">Marziali C (7 tháng 12 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101213203112/https://uscnews.usc.edu/health/reaching_toward_the_fountain_of_youth.html">“Reaching Toward the Fountain of Youth”</a>. USC Trojan Family Magazine. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://uscnews.usc.edu/health/reaching_toward_the_fountain_of_youth.html">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 13 tháng 12 năm 2010. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2010.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=USC+Trojan+Family+Magazine&rft.atitle=Reaching+Toward+the+Fountain+of+Youth&rft.date=2010-12-07&rft.aulast=Marziali&rft.aufirst=C&rft_id=https%3A%2F%2Fuscnews.usc.edu%2Fhealth%2Freaching_toward_the_fountain_of_youth.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-181"><a href="#cite_ref-181">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKalben2002" class="citation web cs1">Kalben BB (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.soa.org/news-and-publications/publications/other-publications/monographs/m-li01-1-toc.aspx">“Why Men Die Younger: Causes of Mortality Differences by Sex”</a>. Society of Actuaries. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130701185241/https://www.soa.org/news-and-publications/publications/other-publications/monographs/m-li01-1-toc.aspx">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 1 tháng 7 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Why+Men+Die+Younger%3A+Causes+of+Mortality+Differences+by+Sex&rft.pub=Society+of+Actuaries&rft.date=2002&rft.aulast=Kalben&rft.aufirst=BB&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.soa.org%2Fnews-and-publications%2Fpublications%2Fother-publications%2Fmonographs%2Fm-li01-1-toc.aspx&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-182"><a href="#cite_ref-182">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.FE.IN">“Life expectancy at birth, female (years)”</a>. World Bank. 2018. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210124203646/https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.FE.IN">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 24 tháng 1 năm 2021. Truy cập ngày 13 tháng 10 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=World+Bank&rft.atitle=Life+expectancy+at+birth%2C+female+%28years%29&rft.date=2018&rft_id=https%3A%2F%2Fdata.worldbank.org%2Findicator%2FSP.DYN.LE00.FE.IN&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-183"><a href="#cite_ref-183">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.MA.IN">“Life expectancy at birth, male (years)”</a>. World Bank. 2018. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210224133034/https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.MA.IN">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 24 tháng 2 năm 2021. Truy cập ngày 13 tháng 10 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=World+Bank&rft.atitle=Life+expectancy+at+birth%2C+male+%28years%29&rft.date=2018&rft_id=https%3A%2F%2Fdata.worldbank.org%2Findicator%2FSP.DYN.LE00.MA.IN&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-184"><a href="#cite_ref-184">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFConceição2019" class="citation book cs1">Conceição P, và đồng nghiệp (2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf">Human Development Report</a> (PDF). United Nations Development Programme. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-92-1-126439-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-92-1-126439-5"><bdi>978-92-1-126439-5</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210320094952/http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf">Lưu trữ</a> (PDF) bản gốc ngày 20 tháng 3 năm 2021. Truy cập ngày 30 tháng 7 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Human+Development+Report&rft.date=2019&rft.isbn=978-92-1-126439-5&rft.aulast=Concei%C3%A7%C3%A3o&rft.aufirst=P&rft_id=https%3A%2F%2Fhdr.undp.org%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2Fhdr2019.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-MLT-185"><a href="#cite_ref-MLT_185-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220422102059/https://hdr.undp.org/sites/all/themes/hdr_theme/country-notes/MLT.pdf">“Human Development Report 2019”</a> (PDF) (bằng tiếng Anh). <a href="/wiki/United_Nations_Development_Programme" class="mw-redirect" title="United Nations Development Programme">United Nations Development Programme</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://hdr.undp.org/sites/all/themes/hdr_theme/country-notes/MLT.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 22 tháng 4 năm 2022. Truy cập ngày 30 tháng 7 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Human+Development+Report+2019&rft.pub=United+Nations+Development+Programme&rft_id=https%3A%2F%2Fhdr.undp.org%2Fsites%2Fall%2Fthemes%2Fhdr_theme%2Fcountry-notes%2FMLT.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-186"><a href="#cite_ref-186">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090912045414/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/">“The World Factbook”</a>. U.S. Central Intelligence Agency. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 12 tháng 9 năm 2009. Truy cập ngày 2 tháng 4 năm 2005.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+World+Factbook&rft.pub=U.S.+Central+Intelligence+Agency&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-WORLD2012-187"><a href="#cite_ref-WORLD2012_187-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130612052543/http://www.unfpa.org/webdav/site/global/shared/documents/publications/2012/UNFPA-Report-Chapter1.pdf">“Chapter 1: Setting the Scene”</a> (PDF). UNFPA. 2012. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.unfpa.org/webdav/site/global/shared/documents/publications/2012/UNFPA-Report-Chapter1.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 12 tháng 6 năm 2013. Truy cập ngày 11 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Chapter+1%3A+Setting+the+Scene&rft.pub=UNFPA&rft.date=2012&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.unfpa.org%2Fwebdav%2Fsite%2Fglobal%2Fshared%2Fdocuments%2Fpublications%2F2012%2FUNFPA-Report-Chapter1.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-188"><a href="#cite_ref-188">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHaenel1989" class="citation journal cs1">Haenel H (1989). “Phylogenesis and nutrition”. Die Nahrung. 33 (9): 867–87. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2697806">2697806</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Die+Nahrung&rft.atitle=Phylogenesis+and+nutrition&rft.volume=33&rft.issue=9&rft.pages=867-87&rft.date=1989&rft_id=info%3Apmid%2F2697806&rft.aulast=Haenel&rft.aufirst=H&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-189"><a href="#cite_ref-189">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCordain2007" class="citation book cs1">Cordain L (2007). “Implications of Plio-pleistocene diets for modern humans”. Trong Ungar PS (biên tập). Evolution of the human diet: the known, the unknown and the unknowable. tr. 264–65. <q>"Since the evolutionary split between hominins and <a href="/w/index.php?title=Pongids&action=edit&redlink=1" class="new" title="Pongids (trang không tồn tại)">pongids</a> approximately 7 million years ago, the available evidence shows that all species of hominins ate an omnivorous diet composed of minimally processed, wild-plant, and animal foods.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Implications+of+Plio-pleistocene+diets+for+modern+humans&rft.btitle=Evolution+of+the+human+diet%3A+the+known%2C+the+unknown+and+the+unknowable&rft.pages=264-65&rft.date=2007&rft.aulast=Cordain&rft.aufirst=L&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-190"><a href="#cite_ref-190">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAmerican_Dietetic_Association2003" class="citation journal cs1">American Dietetic Association (tháng 6 năm 2003). “Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets”. Journal of the American Dietetic Association. 103 (6): 748–65. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1053%2Fjada.2003.50142">10.1053/jada.2003.50142</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12778049">12778049</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+the+American+Dietetic+Association&rft.atitle=Position+of+the+American+Dietetic+Association+and+Dietitians+of+Canada%3A+Vegetarian+diets&rft.volume=103&rft.issue=6&rft.pages=748-65&rft.date=2003-06&rft_id=info%3Adoi%2F10.1053%2Fjada.2003.50142&rft_id=info%3Apmid%2F12778049&rft.au=American+Dietetic+Association&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:13-191"><a href="#cite_ref-:13_191-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCrittendenSchnorr2017" class="citation journal cs1">Crittenden AN, Schnorr SL (2017). “Current views on hunter-gatherer nutrition and the evolution of the human diet”. American Journal of Physical Anthropology. 162 (S63): 84–109. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fajpa.23148">10.1002/ajpa.23148</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28105723">28105723</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Physical+Anthropology&rft.atitle=Current+views+on+hunter-gatherer+nutrition+and+the+evolution+of+the+human+diet&rft.volume=162&rft.issue=S63&rft.pages=84-109&rft.date=2017&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fajpa.23148&rft_id=info%3Apmid%2F28105723&rft.aulast=Crittenden&rft.aufirst=AN&rft.au=Schnorr%2C+SL&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-192"><a href="#cite_ref-192">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFde_Beer2004" class="citation journal cs1">de Beer H (tháng 3 năm 2004). “Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present”. Economics and Human Biology. 2 (1): 45–55. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.ehb.2003.11.001">10.1016/j.ehb.2003.11.001</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15463992">15463992</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Economics+and+Human+Biology&rft.atitle=Observations+on+the+history+of+Dutch+physical+stature+from+the+late-Middle+Ages+to+the+present&rft.volume=2&rft.issue=1&rft.pages=45-55&rft.date=2004-03&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.ehb.2003.11.001&rft_id=info%3Apmid%2F15463992&rft.aulast=de+Beer&rft.aufirst=H&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-adapt2-193"><a href="#cite_ref-adapt2_193-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFO'Neil" class="citation web cs1">O'Neil D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://anthro.palomar.edu/adapt/adapt_2.htm">“Adapting to Climate Extremes”</a>. Human Biological Adaptability. Palomar College. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130106211840/https://anthro.palomar.edu/adapt/adapt_2.htm">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 6 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Human+Biological+Adaptability&rft.atitle=Adapting+to+Climate+Extremes&rft.aulast=O%27Neil&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fanthro.palomar.edu%2Fadapt%2Fadapt_2.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-194"><a href="#cite_ref-194">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRask-AndersenKarlssonEkJohansson2017" class="citation journal cs1">Rask-Andersen M, Karlsson T, Ek WE, Johansson Å (tháng 9 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5600404">“Gene-environment interaction study for BMI reveals interactions between genetic factors and physical activity, alcohol consumption and socioeconomic status”</a>. PLOS Genetics. 13 (9): e1006977. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1371%2Fjournal.pgen.1006977">10.1371/journal.pgen.1006977</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5600404">5600404</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28873402">28873402</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=PLOS+Genetics&rft.atitle=Gene-environment+interaction+study+for+BMI+reveals+interactions+between+genetic+factors+and+physical+activity%2C+alcohol+consumption+and+socioeconomic+status&rft.volume=13&rft.issue=9&rft.pages=e1006977&rft.date=2017-09&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC5600404%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F28873402&rft_id=info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pgen.1006977&rft.aulast=Rask-Andersen&rft.aufirst=M&rft.au=Karlsson%2C+T&rft.au=Ek%2C+WE&rft.au=Johansson%2C+%C3%85&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC5600404&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-195"><a href="#cite_ref-195">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBeja-PereiraLuikartEnglandBradley2003" class="citation journal cs1">Beja-Pereira A, Luikart G, England PR, Bradley DG, Jann OC, Bertorelle G, và đồng nghiệp (tháng 12 năm 2003). “Gene-culture coevolution between cattle milk protein genes and human lactase genes”. Nature Genetics. 35 (4): 311–3. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fng1263">10.1038/ng1263</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14634648">14634648</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:20415396">20415396</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature+Genetics&rft.atitle=Gene-culture+coevolution+between+cattle+milk+protein+genes+and+human+lactase+genes&rft.volume=35&rft.issue=4&rft.pages=311-3&rft.date=2003-12&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A20415396%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F14634648&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fng1263&rft.aulast=Beja-Pereira&rft.aufirst=A&rft.au=Luikart%2C+G&rft.au=England%2C+PR&rft.au=Bradley%2C+DG&rft.au=Jann%2C+OC&rft.au=Bertorelle%2C+G&rft.au=Chamberlain%2C+AT&rft.au=Nunes%2C+TP&rft.au=Metodiev%2C+S&rft.au=Ferrand%2C+N&rft.au=Erhardt%2C+G&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Hedrick_2011-196"><a href="#cite_ref-Hedrick_2011_196-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHedrick2011" class="citation journal cs1">Hedrick PW (tháng 10 năm 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3182497">“Population genetics of malaria resistance in humans”</a>. Heredity. 107 (4): 283–304. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fhdy.2011.16">10.1038/hdy.2011.16</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3182497">3182497</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21427751">21427751</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Heredity&rft.atitle=Population+genetics+of+malaria+resistance+in+humans&rft.volume=107&rft.issue=4&rft.pages=283-304&rft.date=2011-10&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3182497%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F21427751&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fhdy.2011.16&rft.aulast=Hedrick&rft.aufirst=PW&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3182497&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Weatherall_2008-197"><a href="#cite_ref-Weatherall_2008_197-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWeatherall2008" class="citation journal cs1">Weatherall DJ (tháng 5 năm 2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1365-2141.2008.07085.x">“Genetic variation and susceptibility to infection: the red cell and malaria”</a>. British Journal of Haematology. 141 (3): 276–86. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1365-2141.2008.07085.x">10.1111/j.1365-2141.2008.07085.x</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18410566">18410566</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:28191911">28191911</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=British+Journal+of+Haematology&rft.atitle=Genetic+variation+and+susceptibility+to+infection%3A+the+red+cell+and+malaria&rft.volume=141&rft.issue=3&rft.pages=276-86&rft.date=2008-05&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A28191911%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F18410566&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1365-2141.2008.07085.x&rft.aulast=Weatherall&rft.aufirst=DJ&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.1111%252Fj.1365-2141.2008.07085.x&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-198"><a href="#cite_ref-198">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFShelomiZeuss2017" class="citation journal cs1">Shelomi M, Zeuss D (5 tháng 4 năm 2017). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3389%2Ffevo.2017.00025">“Bergmann's and Allen's Rules in Native European and Mediterranean Phasmatodea”</a>. Frontiers in Ecology and Evolution. 5. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3389%2Ffevo.2017.00025">10.3389/fevo.2017.00025</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/2296-701X">2296-701X</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:34882477">34882477</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Frontiers+in+Ecology+and+Evolution&rft.atitle=Bergmann%27s+and+Allen%27s+Rules+in+Native+European+and+Mediterranean+Phasmatodea&rft.volume=5&rft.date=2017-04-05&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A34882477%23id-name%3DS2CID&rft.issn=2296-701X&rft_id=info%3Adoi%2F10.3389%2Ffevo.2017.00025&rft.aulast=Shelomi&rft.aufirst=M&rft.au=Zeuss%2C+D&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.3389%252Ffevo.2017.00025&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-199"><a href="#cite_ref-199">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPanesar2008" class="citation journal cs1">Panesar NS (tháng 9 năm 2008). “Why are the high altitude inhabitants like the Tibetans shorter and lighter?”. Medical Hypotheses. 71 (3): 453–6. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.mehy.2008.04.005">10.1016/j.mehy.2008.04.005</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18495367">18495367</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Medical+Hypotheses&rft.atitle=Why+are+the+high+altitude+inhabitants+like+the+Tibetans+shorter+and+lighter%3F&rft.volume=71&rft.issue=3&rft.pages=453-6&rft.date=2008-09&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.mehy.2008.04.005&rft_id=info%3Apmid%2F18495367&rft.aulast=Panesar&rft.aufirst=NS&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Ilardo2018-200"><a href="#cite_ref-Ilardo2018_200-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFIlardoMoltkeKorneliussenCheng2018" class="citation journal cs1">Ilardo MA, Moltke I, Korneliussen TS, Cheng J, Stern AJ, Racimo F, và đồng nghiệp (tháng 4 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.cell.2018.03.054">“Physiological and Genetic Adaptations to Diving in Sea Nomads”</a>. Cell. 173 (3): 569–580.e15. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.cell.2018.03.054">10.1016/j.cell.2018.03.054</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29677510">29677510</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Cell&rft.atitle=Physiological+and+Genetic+Adaptations+to+Diving+in+Sea+Nomads&rft.volume=173&rft.issue=3&rft.pages=569-580.e15&rft.date=2018-04&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.cell.2018.03.054&rft_id=info%3Apmid%2F29677510&rft.aulast=Ilardo&rft.aufirst=MA&rft.au=Moltke%2C+I&rft.au=Korneliussen%2C+TS&rft.au=Cheng%2C+J&rft.au=Stern%2C+AJ&rft.au=Racimo%2C+F&rft.au=de+Barros+Damgaard%2C+P&rft.au=Sikora%2C+M&rft.au=Seguin-Orlando%2C+A&rft.au=Rasmussen%2C+S&rft.au=van+den+Munckhof%2C+IC&rft.au=Ter+Horst%2C+R&rft.au=Joosten%2C+LA&rft.au=Netea%2C+MG&rft.au=Salingkat%2C+S&rft.au=Nielsen%2C+R&rft.au=Willerslev%2C+E&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.1016%252Fj.cell.2018.03.054&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-201"><a href="#cite_ref-201">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRogersIltisWooding2004" class="citation journal cs1">Rogers AR, Iltis D, Wooding S (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_current-anthropology_2004-02_45_1/page/105">“Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair”</a>. Current Anthropology. 45 (1): 105–08. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F381006">10.1086/381006</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:224795768">224795768</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Current+Anthropology&rft.atitle=Genetic+variation+at+the+MC1R+locus+and+the+time+since+loss+of+human+body+hair&rft.volume=45&rft.issue=1&rft.pages=105-08&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F381006&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A224795768%23id-name%3DS2CID&rft.aulast=Rogers&rft.aufirst=AR&rft.au=Iltis%2C+D&rft.au=Wooding%2C+S&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_current-anthropology_2004-02_45_1%2Fpage%2F105&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-roberts1-202">^ <a href="#cite_ref-roberts1_202-0">a</a> <a href="#cite_ref-roberts1_202-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRoberts2011" class="citation book cs1">Roberts D (2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/fatalinventionho0000robe">Fatal Invention</a>. London, New York: The New Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Fatal+Invention&rft.place=London%2C+New+York&rft.pub=The+New+Press&rft.date=2011&rft.aulast=Roberts&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Ffatalinventionho0000robe&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-jabl04-203"><a href="#cite_ref-jabl04_203-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNina2004" class="citation journal cs1">Nina J (2004). “The evolution of human skin and skin color”. Annual Review of Anthropology. 33: 585–623. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1146%2Fannurev.anthro.33.070203.143955">10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Annual+Review+of+Anthropology&rft.atitle=The+evolution+of+human+skin+and+skin+color&rft.volume=33&rft.pages=585-623&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1146%2Fannurev.anthro.33.070203.143955&rft.aulast=Nina&rft.aufirst=J&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-204"><a href="#cite_ref-204">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJablonskiChaplin2010" class="citation journal cs1">Jablonski NG, Chaplin G (tháng 5 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3024016">“Colloquium paper: human skin pigmentation as an adaptation to UV radiation”</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 107 (Supplement_2): 8962–8. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2010PNAS..107.8962J">2010PNAS..107.8962J</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1073%2Fpnas.0914628107">10.1073/pnas.0914628107</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3024016">3024016</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20445093">20445093</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.atitle=Colloquium+paper%3A+human+skin+pigmentation+as+an+adaptation+to+UV+radiation&rft.volume=107&rft.issue=Supplement_2&rft.pages=8962-8&rft.date=2010-05&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3024016%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F20445093&rft_id=info%3Adoi%2F10.1073%2Fpnas.0914628107&rft_id=info%3Abibcode%2F2010PNAS..107.8962J&rft.aulast=Jablonski&rft.aufirst=NG&rft.au=Chaplin%2C+G&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC3024016&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-205"><a href="#cite_ref-205">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJablonskiChaplin2000" class="citation journal cs1">Jablonski NG, Chaplin G (tháng 7 năm 2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120114203210/https://www.bgsu.edu/departments/chem/faculty/leontis/chem447/PDF_files/Jablonski_skin_color_2000.pdf">“The evolution of human skin coloration”</a> (PDF). Journal of Human Evolution. 39 (1): 57–106. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1006%2Fjhev.2000.0403">10.1006/jhev.2000.0403</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10896812">10896812</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bgsu.edu/departments/chem/faculty/leontis/chem447/PDF_files/Jablonski_skin_color_2000.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 14 tháng 1 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Human+Evolution&rft.atitle=The+evolution+of+human+skin+coloration&rft.volume=39&rft.issue=1&rft.pages=57-106&rft.date=2000-07&rft_id=info%3Adoi%2F10.1006%2Fjhev.2000.0403&rft_id=info%3Apmid%2F10896812&rft.aulast=Jablonski&rft.aufirst=NG&rft.au=Chaplin%2C+G&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bgsu.edu%2Fdepartments%2Fchem%2Ffaculty%2Fleontis%2Fchem447%2FPDF_files%2FJablonski_skin_color_2000.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-206"><a href="#cite_ref-206">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHardingHealyRayEllis2000" class="citation journal cs1">Harding RM, Healy E, Ray AJ, Ellis NS, Flanagan N, Todd C, và đồng nghiệp (tháng 4 năm 2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2000-04_66_4/page/1351">“Evidence for variable selective pressures at MC1R”</a>. American Journal of Human Genetics. 66 (4): 1351–61. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F302863">10.1086/302863</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1288200">1288200</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10733465">10733465</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Human+Genetics&rft.atitle=Evidence+for+variable+selective+pressures+at+MC1R&rft.volume=66&rft.issue=4&rft.pages=1351-61&rft.date=2000-04&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1288200%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F10733465&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F302863&rft.aulast=Harding&rft.aufirst=RM&rft.au=Healy%2C+E&rft.au=Ray%2C+AJ&rft.au=Ellis%2C+NS&rft.au=Flanagan%2C+N&rft.au=Todd%2C+C&rft.au=Dixon%2C+C&rft.au=Sajantila%2C+A&rft.au=Jackson%2C+IJ&rft.au=Birch-Machin%2C+MA&rft.au=Rees%2C+JL&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_american-journal-of-human-genetics_2000-04_66_4%2Fpage%2F1351&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-207"><a href="#cite_ref-207">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRobin1991" class="citation book cs1">Robin A (1991). Biological Perspectives on Human Pigmentation. Cambridge: Cambridge University Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Biological+Perspectives+on+Human+Pigmentation&rft.place=Cambridge&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=1991&rft.aulast=Robin&rft.aufirst=A&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-hgp-208"><a href="#cite_ref-hgp_208-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130102065343/https://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/project/info.shtml">“The Science Behind the Human Genome Project”</a>. Human Genome Project. US Department of Energy. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/project/info.shtml">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 2 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013. <q>Almost all (99.9%) nucleotide bases are exactly the same in all people.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Human+Genome+Project&rft.atitle=The+Science+Behind+the+Human+Genome+Project&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ornl.gov%2Fsci%2Ftechresources%2FHuman_Genome%2Fproject%2Finfo.shtml&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-enr1-209"><a href="#cite_ref-enr1_209-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFO'Neil" class="citation web cs1">O'Neil D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://anthro.palomar.edu/ethnicity/ethnic_1.htm#return_from_ethnic_identity_question">“Ethnicity and Race: Overview”</a>. Palomar College. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130106212622/https://anthro.palomar.edu/ethnicity/ethnic_1.htm#return_from_ethnic_identity_question">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 6 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Ethnicity+and+Race%3A+Overview&rft.pub=Palomar+College&rft.aulast=O%27Neil&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fanthro.palomar.edu%2Fethnicity%2Fethnic_1.htm%23return_from_ethnic_identity_question&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-pmid15507998-210"><a href="#cite_ref-pmid15507998_210-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKeitaKittlesRoyalBonney2004" class="citation journal cs1">Keita SO, Kittles RA, Royal CD, Bonney GE, Furbert-Harris P, Dunston GM, Rotimi CN (tháng 11 năm 2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fng1455">“Conceptualizing human variation”</a>. Nature Genetics. 36 (11 Suppl): S17-20. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fng1455">10.1038/ng1455</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15507998">15507998</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature+Genetics&rft.atitle=Conceptualizing+human+variation&rft.volume=36&rft.issue=11+Suppl&rft.pages=S17-20&rft.date=2004-11&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fng1455&rft_id=info%3Apmid%2F15507998&rft.aulast=Keita&rft.aufirst=SO&rft.au=Kittles%2C+RA&rft.au=Royal%2C+CD&rft.au=Bonney%2C+GE&rft.au=Furbert-Harris%2C+P&rft.au=Dunston%2C+GM&rft.au=Rotimi%2C+CN&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.1038%252Fng1455&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-vary02-211"><a href="#cite_ref-vary02_211-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFO'Neil" class="citation web cs1">O'Neil D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130106212400/https://anthro.palomar.edu/vary/vary_2.htm">“Models of Classification”</a>. Modern Human Variation. Palomar College. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://anthro.palomar.edu/vary/vary_2.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 6 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Modern+Human+Variation&rft.atitle=Models+of+Classification&rft.aulast=O%27Neil&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fanthro.palomar.edu%2Fvary%2Fvary_2.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-212"><a href="#cite_ref-212">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJablonski2004" class="citation journal cs1">Jablonski N (2004). “The evolution of human skin and skin color”. Annual Review of Anthropology. 33: 585–623. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1146%2Fannurev.anthro.33.070203.143955">10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Annual+Review+of+Anthropology&rft.atitle=The+evolution+of+human+skin+and+skin+color&rft.volume=33&rft.pages=585-623&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1146%2Fannurev.anthro.33.070203.143955&rft.aulast=Jablonski&rft.aufirst=N&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Palmie2007-213"><a href="#cite_ref-Palmie2007_213-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPalmié2007" class="citation journal cs1">Palmié S (tháng 5 năm 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_american-ethnologist_2007-05_34_2/page/205">“Genomics, divination, 'racecraft'”</a>. American Ethnologist. 34 (2): 205–22. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1525%2Fae.2007.34.2.205">10.1525/ae.2007.34.2.205</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Ethnologist&rft.atitle=Genomics%2C+divination%2C+%27racecraft%27&rft.volume=34&rft.issue=2&rft.pages=205-22&rft.date=2007-05&rft_id=info%3Adoi%2F10.1525%2Fae.2007.34.2.205&rft.aulast=Palmi%C3%A9&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_american-ethnologist_2007-05_34_2%2Fpage%2F205&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-214"><a href="#cite_ref-214">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130825143543/https://science.education.nih.gov/supplements/nih1/genetic/guide/genetic_variation1.htm">“Genetic – Understanding Human Genetic Variation”</a>. Human Genetic Variation. National Institute of Health (NIH). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.education.nih.gov/supplements/nih1/genetic/guide/genetic_variation1.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 25 tháng 8 năm 2013. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2013. <q>In fact, research results consistently demonstrate that about 85 percent of all human genetic variation exists within human populations, whereas about only 15 percent of variation exists between populations.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Human+Genetic+Variation&rft.atitle=Genetic+%E2%80%93+Understanding+Human+Genetic+Variation&rft_id=https%3A%2F%2Fscience.education.nih.gov%2Fsupplements%2Fnih1%2Fgenetic%2Fguide%2Fgenetic_variation1.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-goodman1-215"><a href="#cite_ref-goodman1_215-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGoodman" class="citation web cs1">Goodman A. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pbs.org/race/000_About/002_04-background-01-07.htm">“Interview with Alan Goodman”</a>. Race Power of and Illusion. PBS. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20121029063805/https://www.pbs.org/race/000_About/002_04-background-01-07.htm">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 29 tháng 10 năm 2012. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Race+Power+of+and+Illusion&rft.atitle=Interview+with+Alan+Goodman&rft.aulast=Goodman&rft.aufirst=A&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.pbs.org%2Frace%2F000_About%2F002_04-background-01-07.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-216"><a href="#cite_ref-216">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMarks2010" class="citation book cs1">Marks J (2010). “Ten facts about human variation”. Trong Muehlenbein M (biên tập). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120415012646/https://personal.uncc.edu/jmarks/pubs/tenfacts.pdf">Human Evolutionary Biology</a> (PDF). New York: Cambridge University Press. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://personal.uncc.edu/jmarks/pubs/tenfacts.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 15 tháng 4 năm 2012. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Ten+facts+about+human+variation&rft.btitle=Human+Evolutionary+Biology&rft.place=New+York&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2010&rft.aulast=Marks&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fpersonal.uncc.edu%2Fjmarks%2Fpubs%2Ftenfacts.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-jablo04-217"><a href="#cite_ref-jablo04_217-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNina2004" class="citation journal cs1">Nina J (2004). “The evolution of human skin and skin color”. Annual Review of Anthropology. 33: 585–623. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1146%2Fannurev.anthro.33.070203.143955">10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955</a>. <q>genetic evidence [demonstrate] that strong levels of natural selection acted about 1.2 mya to produce darkly pigmented skin in early members of the genus Homo</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Annual+Review+of+Anthropology&rft.atitle=The+evolution+of+human+skin+and+skin+color&rft.volume=33&rft.pages=585-623&rft.date=2004&rft_id=info%3Adoi%2F10.1146%2Fannurev.anthro.33.070203.143955&rft.aulast=Nina&rft.aufirst=J&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-218"><a href="#cite_ref-218">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFO'Neil" class="citation web cs1">O'Neil D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20121105101522/https://anthro.palomar.edu/vary/vary_1.htm">“Overview”</a>. Modern Human Variation. Palomar College. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://anthro.palomar.edu/vary/vary_1.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 5 tháng 11 năm 2012. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Modern+Human+Variation&rft.atitle=Overview&rft.aulast=O%27Neil&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fanthro.palomar.edu%2Fvary%2Fvary_1.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Jorde2000-219"><a href="#cite_ref-Jorde2000_219-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJordeWatkinsBamshadDixon2000" class="citation journal cs1">Jorde LB, Watkins WS, Bamshad MJ, Dixon ME, Ricker CE, Seielstad MT, Batzer MA (tháng 3 năm 2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2000-03_66_3/page/979">“The distribution of human genetic diversity: a comparison of mitochondrial, autosomal, and Y-chromosome data”</a>. American Journal of Human Genetics. 66 (3): 979–88. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086%2F302825">10.1086/302825</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1288178">1288178</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10712212">10712212</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Human+Genetics&rft.atitle=The+distribution+of+human+genetic+diversity%3A+a+comparison+of+mitochondrial%2C+autosomal%2C+and+Y-chromosome+data&rft.volume=66&rft.issue=3&rft.pages=979-88&rft.date=2000-03&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1288178%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F10712212&rft_id=info%3Adoi%2F10.1086%2F302825&rft.aulast=Jorde&rft.aufirst=LB&rft.au=Watkins%2C+WS&rft.au=Bamshad%2C+MJ&rft.au=Dixon%2C+ME&rft.au=Ricker%2C+CE&rft.au=Seielstad%2C+MT&rft.au=Batzer%2C+MA&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_american-journal-of-human-genetics_2000-03_66_3%2Fpage%2F979&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-sciencedaily.com-220"><a href="#cite_ref-sciencedaily.com_220-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2007/07/070718140829.htm">“New Research Proves Single Origin Of Humans In Africa”</a>. <a href="/w/index.php?title=Science_Daily&action=edit&redlink=1" class="new" title="Science Daily (trang không tồn tại)">Science Daily</a>. 19 tháng 7 năm 2007. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111104103559/https://www.sciencedaily.com/releases/2007/07/070718140829.htm">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 4 tháng 11 năm 2011. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2011.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Science+Daily&rft.atitle=New+Research+Proves+Single+Origin+Of+Humans+In+Africa&rft.date=2007-07-19&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedaily.com%2Freleases%2F2007%2F07%2F070718140829.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-221"><a href="#cite_ref-221">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFManicaAmosBallouxHanihara2007" class="citation journal cs1">Manica A, Amos W, <a href="/w/index.php?title=Francois_Balloux&action=edit&redlink=1" class="new" title="Francois Balloux (trang không tồn tại)">Balloux F</a>, Hanihara T (tháng 7 năm 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1978547">“The effect of ancient population bottlenecks on human phenotypic variation”</a>. Nature. 448 (7151): 346–348. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2007Natur.448..346M">2007Natur.448..346M</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature05951">10.1038/nature05951</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1978547">1978547</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17637668">17637668</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=The+effect+of+ancient+population+bottlenecks+on+human+phenotypic+variation&rft.volume=448&rft.issue=7151&rft.pages=346-348&rft.date=2007-07&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1978547%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F17637668&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature05951&rft_id=info%3Abibcode%2F2007Natur.448..346M&rft.aulast=Manica&rft.aufirst=A&rft.au=Amos%2C+W&rft.au=Balloux%2C+F&rft.au=Hanihara%2C+T&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC1978547&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-pmid32004458-222"><a href="#cite_ref-pmid32004458_222-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFChenWolfFuLi2020" class="citation journal cs1">Chen L, Wolf AB, Fu W, Li L, Akey JM (tháng 2 năm 2020). “Identifying and Interpreting Apparent Neanderthal Ancestry in African Individuals”. Cell. 180 (4): 677–687.e16. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.cell.2020.01.012">10.1016/j.cell.2020.01.012</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32004458">32004458</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:210955842">210955842</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Cell&rft.atitle=Identifying+and+Interpreting+Apparent+Neanderthal+Ancestry+in+African+Individuals&rft.volume=180&rft.issue=4&rft.pages=677-687.e16&rft.date=2020-02&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A210955842%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F32004458&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.cell.2020.01.012&rft.aulast=Chen&rft.aufirst=L&rft.au=Wolf%2C+AB&rft.au=Fu%2C+W&rft.au=Li%2C+L&rft.au=Akey%2C+JM&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Bergstrom2020a-223"><a href="#cite_ref-Bergstrom2020a_223-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBergströmMcCarthyHuiAlmarri2020" class="citation journal cs1">Bergström A, McCarthy SA, Hui R, Almarri MA, Ayub Q, Danecek P, và đồng nghiệp (tháng 3 năm 2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7115999">“Insights into human genetic variation and population history from 929 diverse genomes”</a>. Science. 367 (6484): eaay5012. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.aay5012">10.1126/science.aay5012</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7115999">7115999</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32193295">32193295</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=Insights+into+human+genetic+variation+and+population+history+from+929+diverse+genomes&rft.volume=367&rft.issue=6484&rft.pages=eaay5012&rft.date=2020-03&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7115999%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F32193295&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.aay5012&rft.aulast=Bergstr%C3%B6m&rft.aufirst=A&rft.au=McCarthy%2C+SA&rft.au=Hui%2C+R&rft.au=Almarri%2C+MA&rft.au=Ayub%2C+Q&rft.au=Danecek%2C+P&rft.au=Chen%2C+Y&rft.au=Felkel%2C+S&rft.au=Hallast%2C+P&rft.au=Kamm%2C+J&rft.au=Blanch%C3%A9%2C+H&rft.au=Deleuze%2C+JF&rft.au=Cann%2C+H&rft.au=Mallick%2C+S&rft.au=Reich%2C+D&rft.au=Sandhu%2C+MS&rft.au=Skoglund%2C+P&rft.au=Scally%2C+A&rft.au=Xue%2C+Y&rft.au=Durbin%2C+R&rft.au=Tyler-Smith%2C+C&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7115999&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> "An analysis of archaic sequences in modern populations identifies ancestral genetic variation in African populations that likely predates modern humans and has been lost in most non-African populations." </li> <li id="cite_note-Durvasula2020-224"><a href="#cite_ref-Durvasula2020_224-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDurvasulaSankararaman2020" class="citation journal cs1">Durvasula A, Sankararaman S (tháng 2 năm 2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7015685">“Recovering signals of ghost archaic introgression in African populations”</a>. Science Advances. 6 (7): eaax5097. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2020SciA....6.5097D">2020SciA....6.5097D</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fsciadv.aax5097">10.1126/sciadv.aax5097</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7015685">7015685</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32095519">32095519</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science+Advances&rft.atitle=Recovering+signals+of+ghost+archaic+introgression+in+African+populations&rft.volume=6&rft.issue=7&rft.pages=eaax5097&rft.date=2020-02&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7015685%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F32095519&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fsciadv.aax5097&rft_id=info%3Abibcode%2F2020SciA....6.5097D&rft.aulast=Durvasula&rft.aufirst=A&rft.au=Sankararaman%2C+S&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC7015685&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> "Our analyses of site frequency spectra indicate that these populations derive 2 to 19% of their genetic ancestry from an archaic population that diverged before the split of Neanderthals and modern humans." </li> <li id="cite_note-225"><a href="#cite_ref-225">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPierce2012" class="citation book cs1">Pierce BA (2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=z4pXRaZAkdkC&q=humans+are+dioecious+genetics&pg=PA75">Genetics: A Conceptual Approach</a> (bằng tiếng Anh). Macmillan. tr. 75. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-4292-3252-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-4292-3252-4"><bdi>978-1-4292-3252-4</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220428134059/https://books.google.com/books?id=z4pXRaZAkdkC&q=humans+are+dioecious+genetics&pg=PA75">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 28 tháng 4 năm 2022. Truy cập ngày 30 tháng 7 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Genetics%3A+A+Conceptual+Approach&rft.pages=75&rft.pub=Macmillan&rft.date=2012&rft.isbn=978-1-4292-3252-4&rft.aulast=Pierce&rft.aufirst=BA&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dz4pXRaZAkdkC%26q%3Dhumans%2Bare%2Bdioecious%2Bgenetics%26pg%3DPA75&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-226"><a href="#cite_ref-226">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMuehlenbein2010" class="citation book cs1">Muehlenbein MP (29 tháng 7 năm 2010). Jones J (biên tập). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=1VXX1jkhPH8C&q=humans+are+dioecious+biology&pg=PT57">Human Evolutionary Biology</a> (bằng tiếng Anh). Cambridge University Press. tr. 74. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-87948-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-87948-4"><bdi>978-0-521-87948-4</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220419035329/https://books.google.com/books?id=1VXX1jkhPH8C&q=humans+are+dioecious+biology&pg=PT57">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 19 tháng 4 năm 2022. Truy cập ngày 30 tháng 7 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Human+Evolutionary+Biology&rft.pages=74&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2010-07-29&rft.isbn=978-0-521-87948-4&rft.aulast=Muehlenbein&rft.aufirst=MP&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D1VXX1jkhPH8C%26q%3Dhumans%2Bare%2Bdioecious%2Bbiology%26pg%3DPT57&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-227"><a href="#cite_ref-227">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFFuscoMinelli2019" class="citation book cs1">Fusco G, Minelli A (10 tháng 10 năm 2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=AKGsDwAAQBAJ&q=homo+sapiens+gonochoric&pg=PA304">The Biology of Reproduction</a> (bằng tiếng Anh). Cambridge University Press. tr. 304. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-108-49985-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-108-49985-9"><bdi>978-1-108-49985-9</bdi></a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220409093950/https://books.google.com/books?id=AKGsDwAAQBAJ&q=homo+sapiens+gonochoric&pg=PA304">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 9 tháng 4 năm 2022. Truy cập ngày 30 tháng 7 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Biology+of+Reproduction&rft.pages=304&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2019-10-10&rft.isbn=978-1-108-49985-9&rft.aulast=Fusco&rft.aufirst=G&rft.au=Minelli%2C+A&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DAKGsDwAAQBAJ%26q%3Dhomo%2Bsapiens%2Bgonochoric%26pg%3DPA304&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Gustafsson-228"><a href="#cite_ref-Gustafsson_228-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGustafssonLindenfors2004" class="citation journal cs1">Gustafsson A, Lindenfors P (tháng 10 năm 2004). “Human size evolution: no evolutionary allometric relationship between male and female stature”. Journal of Human Evolution. 47 (4): 253–66. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.jhevol.2004.07.004">10.1016/j.jhevol.2004.07.004</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15454336">15454336</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Human+Evolution&rft.atitle=Human+size+evolution%3A+no+evolutionary+allometric+relationship+between+male+and+female+stature&rft.volume=47&rft.issue=4&rft.pages=253-66&rft.date=2004-10&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.jhevol.2004.07.004&rft_id=info%3Apmid%2F15454336&rft.aulast=Gustafsson&rft.aufirst=A&rft.au=Lindenfors%2C+P&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-NHANES_III_data-229"><a href="#cite_ref-NHANES_III_data_229-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFOgdenFryarCarrollFlegal2004" class="citation journal cs1">Ogden CL, Fryar CD, Carroll MD, Flegal KM (tháng 10 năm 2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.wikiwix.com/cache/20110223153209/https://www.cdc.gov/nchs/data/ad/ad347.pdf">“Mean body weight, height, and body mass index, United States 1960–2002”</a> (PDF). Advance Data (347): 1–17. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15544194">15544194</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cdc.gov/nchs/data/ad/ad347.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 23 tháng 2 năm 2011.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Advance+Data&rft.atitle=Mean+body+weight%2C+height%2C+and+body+mass+index%2C+United+States+1960%E2%80%932002&rft.issue=347&rft.pages=1-17&rft.date=2004-10&rft_id=info%3Apmid%2F15544194&rft.aulast=Ogden&rft.aufirst=CL&rft.au=Fryar%2C+CD&rft.au=Carroll%2C+MD&rft.au=Flegal%2C+KM&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cdc.gov%2Fnchs%2Fdata%2Fad%2Fad347.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-230"><a href="#cite_ref-230">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMillerMacDougallTarnopolskySale1993" class="citation journal cs1">Miller AE, MacDougall JD, Tarnopolsky MA, Sale DG (1993). “Gender differences in strength and muscle fiber characteristics”. European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology. 66 (3): 254–62. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2FBF00235103">10.1007/BF00235103</a>. <a href="/w/index.php?title=Hdl_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hdl (định danh) (trang không tồn tại)">hdl</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//hdl.handle.net/11375%2F22586">11375/22586</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8477683">8477683</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:206772211">206772211</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=European+Journal+of+Applied+Physiology+and+Occupational+Physiology&rft.atitle=Gender+differences+in+strength+and+muscle+fiber+characteristics&rft.volume=66&rft.issue=3&rft.pages=254-62&rft.date=1993&rft_id=info%3Ahdl%2F11375%2F22586&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A206772211%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F8477683&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2FBF00235103&rft.aulast=Miller&rft.aufirst=AE&rft.au=MacDougall%2C+JD&rft.au=Tarnopolsky%2C+MA&rft.au=Sale%2C+DG&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-231"><a href="#cite_ref-231">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBredella2017" class="citation book cs1">Bredella MA (2017). “Sex Differences in Body Composition”. Trong Mauvais-Jarvis F (biên tập). Sex and Gender Factors Affecting Metabolic Homeostasis, Diabetes and Obesity. Advances in Experimental Medicine and Biology. 1043. Cham: Springer International Publishing. tr. 9–27. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007%2F978-3-319-70178-3_2">10.1007/978-3-319-70178-3_2</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-3-319-70177-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-3-319-70177-6"><bdi>978-3-319-70177-6</bdi></a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29224088">29224088</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Sex+Differences+in+Body+Composition&rft.btitle=Sex+and+Gender+Factors+Affecting+Metabolic+Homeostasis%2C+Diabetes+and+Obesity&rft.place=Cham&rft.series=Advances+in+Experimental+Medicine+and+Biology&rft.pages=9-27&rft.pub=Springer+International+Publishing&rft.date=2017&rft_id=info%3Apmid%2F29224088&rft_id=info%3Adoi%2F10.1007%2F978-3-319-70178-3_2&rft.isbn=978-3-319-70177-6&rft.aulast=Bredella&rft.aufirst=MA&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-232"><a href="#cite_ref-232">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRahrovanFanianMehryanHumbert2018" class="citation journal cs1">Rahrovan S, Fanian F, Mehryan P, Humbert P, Firooz A (tháng 9 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6116811">“Male versus female skin: What dermatologists and cosmeticians should know”</a>. International Journal of Women's Dermatology. 4 (3): 122–130. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.ijwd.2018.03.002">10.1016/j.ijwd.2018.03.002</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6116811">6116811</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30175213">30175213</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=International+Journal+of+Women%27s+Dermatology&rft.atitle=Male+versus+female+skin%3A+What+dermatologists+and+cosmeticians+should+know&rft.volume=4&rft.issue=3&rft.pages=122-130&rft.date=2018-09&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6116811%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F30175213&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.ijwd.2018.03.002&rft.aulast=Rahrovan&rft.aufirst=S&rft.au=Fanian%2C+F&rft.au=Mehryan%2C+P&rft.au=Humbert%2C+P&rft.au=Firooz%2C+A&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6116811&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-233"><a href="#cite_ref-233">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEaster" class="citation web cs1">Easter C. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.genome.gov/genetics-glossary/Sex-Linked">“Sex Linked”</a>. National Human Genome Research Institute (bằng tiếng Anh). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220414183337/https://www.genome.gov/genetics-glossary/Sex-Linked">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 14 tháng 4 năm 2022. Truy cập ngày 18 tháng 4 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=National+Human+Genome+Research+Institute&rft.atitle=Sex+Linked&rft.aulast=Easter&rft.aufirst=C&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.genome.gov%2Fgenetics-glossary%2FSex-Linked&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-234"><a href="#cite_ref-234">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPutsGaulinVerdolini2006" class="citation journal cs1">Puts DA, Gaulin SJ, Verdolini K (tháng 7 năm 2006). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sim_evolution-and-human-behavior_2006-07_27_4/page/283">“Dominance and the evolution of sexual dimorphism in human voice pitch”</a>. Evolution and Human Behavior. 27 (4): 283–96. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.evolhumbehav.2005.11.003">10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Evolution+and+Human+Behavior&rft.atitle=Dominance+and+the+evolution+of+sexual+dimorphism+in+human+voice+pitch.&rft.volume=27&rft.issue=4&rft.pages=283-96&rft.date=2006-07&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.evolhumbehav.2005.11.003&rft.aulast=Puts&rft.aufirst=DA&rft.au=Gaulin%2C+SJ&rft.au=Verdolini%2C+K&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsim_evolution-and-human-behavior_2006-07_27_4%2Fpage%2F283&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-WHO-235"><a href="#cite_ref-WHO_235-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130625083240/https://www.who.int/gender/documents/en/">“Gender, women, and health”</a>. Reports from WHO 2002–2005. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.who.int/gender/documents/en/">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 25 tháng 6 năm 2013.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Reports+from+WHO+2002%E2%80%932005&rft.atitle=Gender%2C+women%2C+and+health&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.who.int%2Fgender%2Fdocuments%2Fen%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-236"><a href="#cite_ref-236">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170905064816/https://www.pbs.org/wnet/brain/3d/index.html">“3-D Brain Anatomy”</a>. The Secret Life of the Brain. Public Broadcasting Service. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pbs.org/wnet/brain/3d/index.html">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 5 tháng 9 năm 2017. Truy cập ngày 3 tháng 4 năm 2005.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=The+Secret+Life+of+the+Brain&rft.atitle=3-D+Brain+Anatomy&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.pbs.org%2Fwnet%2Fbrain%2F3d%2Findex.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-237"><a href="#cite_ref-237">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFStern2018" class="citation journal cs1">Stern P (22 tháng 6 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.sciencemag.org/content/360/6395/1311.7">“The human prefrontal cortex is special”</a>. Science (bằng tiếng Anh). 360 (6395): 1311–1312. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2018Sci...360S1311S">2018Sci...360S1311S</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fscience.360.6395.1311-g">10.1126/science.360.6395.1311-g</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0036-8075">0036-8075</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:149581944">149581944</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science&rft.atitle=The+human+prefrontal+cortex+is+special&rft.volume=360&rft.issue=6395&rft.pages=1311-1312&rft.date=2018-06-22&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fscience.360.6395.1311-g&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A149581944%23id-name%3DS2CID&rft.issn=0036-8075&rft_id=info%3Abibcode%2F2018Sci...360S1311S&rft.aulast=Stern&rft.aufirst=P&rft_id=https%3A%2F%2Fscience.sciencemag.org%2Fcontent%2F360%2F6395%2F1311.7&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-238"><a href="#cite_ref-238">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFErickson2014" class="citation journal cs1">Erickson R (22 tháng 9 năm 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3390%2Fjintelligence2030119">“Are Humans the Most Intelligent Species?”</a>. Journal of Intelligence (bằng tiếng Anh). 2 (3): 119–121. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3390%2Fjintelligence2030119">10.3390/jintelligence2030119</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/2079-3200">2079-3200</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Intelligence&rft.atitle=Are+Humans+the+Most+Intelligent+Species%3F&rft.volume=2&rft.issue=3&rft.pages=119-121&rft.date=2014-09-22&rft_id=info%3Adoi%2F10.3390%2Fjintelligence2030119&rft.issn=2079-3200&rft.aulast=Erickson&rft.aufirst=R&rft_id=%2F%2Fdoi.org%2F10.3390%252Fjintelligence2030119&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-239"><a href="#cite_ref-239">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://phys.org/news/2013-12-humans-smarter-animals-experts.html">“Humans not smarter than animals, just different, experts say”</a>. phys.org (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 24 tháng 10 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=phys.org&rft.atitle=Humans+not+smarter+than+animals%2C+just+different%2C+experts+say&rft_id=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2013-12-humans-smarter-animals-experts.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-240"><a href="#cite_ref-240">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRobson" class="citation web cs1">Robson D. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/future/article/20161108-weve-got-human-intelligence-all-wrong">“We've got human intelligence all wrong”</a>. www.bbc.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 24 tháng 10 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.bbc.com&rft.atitle=We%27ve+got+human+intelligence+all+wrong&rft.aulast=Robson&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Ffuture%2Farticle%2F20161108-weve-got-human-intelligence-all-wrong&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-241"><a href="#cite_ref-241">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFOwen2015" class="citation news cs1">Owen J (26 tháng 2 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.com/animals/article/150225-dogs-memories-animals-chimpanzees-science-mind-psychology">“Many Animals—Including Your Dog—May Have Horrible Short-Term Memories”</a>. National Geographic News. Truy cập ngày 6 tháng 9 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=National+Geographic+News&rft.atitle=Many+Animals%E2%80%94Including+Your+Dog%E2%80%94May+Have+Horrible+Short-Term+Memories&rft.date=2015-02-26&rft.aulast=Owen&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nationalgeographic.com%2Fanimals%2Farticle%2F150225-dogs-memories-animals-chimpanzees-science-mind-psychology&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-242"><a href="#cite_ref-242">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSchmidtCohn2001" class="citation journal cs1">Schmidt KL, Cohn JF (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2238342">“Human facial expressions as adaptations: Evolutionary questions in facial expression research”</a>. American Journal of Physical Anthropology. 116 (S33): 3–24. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1002%2Fajpa.20001">10.1002/ajpa.20001</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2238342">2238342</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11786989">11786989</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=American+Journal+of+Physical+Anthropology&rft.atitle=Human+facial+expressions+as+adaptations%3A+Evolutionary+questions+in+facial+expression+research&rft.volume=116&rft.issue=S33&rft.pages=3-24&rft.date=2001&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2238342%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F11786989&rft_id=info%3Adoi%2F10.1002%2Fajpa.20001&rft.aulast=Schmidt&rft.aufirst=KL&rft.au=Cohn%2C+JF&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2238342&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-243"><a href="#cite_ref-243">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMoisse2011" class="citation news cs1">Moisse K (5 tháng 1 năm 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://abcnews.go.com/Health/MindMoodNews/womens-tears-chemical-turnoff-men/story?id=12540975">“Tears in Her Eyes: A Turnoff for Guys?”</a>. ABC News (American) (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=ABC+News+%28American%29&rft.atitle=Tears+in+Her+Eyes%3A+A+Turnoff+for+Guys%3F&rft.date=2011-01-05&rft.aulast=Moisse&rft.aufirst=K&rft_id=https%3A%2F%2Fabcnews.go.com%2FHealth%2FMindMoodNews%2Fwomens-tears-chemical-turnoff-men%2Fstory%3Fid%3D12540975&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-244"><a href="#cite_ref-244">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDeleniv2018" class="citation news cs1">Deleniv S (2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.newscientist.com/article/mg23931940-100-the-me-illusion-how-your-brain-conjures-up-your-sense-of-self/">“The 'me' illusion: How your brain conjures up your sense of self”</a>. New Scientist. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=New+Scientist&rft.atitle=The+%27me%27+illusion%3A+How+your+brain+conjures+up+your+sense+of+self&rft.date=2018&rft.aulast=Deleniv&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.newscientist.com%2Farticle%2Fmg23931940-100-the-me-illusion-how-your-brain-conjures-up-your-sense-of-self%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-245"><a href="#cite_ref-245">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBeck2019" class="citation news cs1">Beck J (2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.snopes.com/news/2019/09/07/can-we-really-know-what-animals-are-thinking/">“Can We Really Know What Animals Are Thinking?”</a>. Snopes. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Snopes&rft.atitle=Can+We+Really+Know+What+Animals+Are+Thinking%3F&rft.date=2019&rft.aulast=Beck&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.snopes.com%2Fnews%2F2019%2F09%2F07%2Fcan-we-really-know-what-animals-are-thinking%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Grandner2010-246"><a href="#cite_ref-Grandner2010_246-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGrandnerPatelGehrmanPerlis2010" class="citation journal cs1">Grandner MA, Patel NP, Gehrman PR, Perlis ML, Pack AI (tháng 8 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2888649">“Problems associated with short sleep: bridging the gap between laboratory and epidemiological studies”</a>. Sleep Medicine Reviews. 14 (4): 239–47. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.smrv.2009.08.001">10.1016/j.smrv.2009.08.001</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2888649">2888649</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19896872">19896872</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Sleep+Medicine+Reviews&rft.atitle=Problems+associated+with+short+sleep%3A+bridging+the+gap+between+laboratory+and+epidemiological+studies&rft.volume=14&rft.issue=4&rft.pages=239-47&rft.date=2010-08&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2888649%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F19896872&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.smrv.2009.08.001&rft.aulast=Grandner&rft.aufirst=MA&rft.au=Patel%2C+NP&rft.au=Gehrman%2C+PR&rft.au=Perlis%2C+ML&rft.au=Pack%2C+AI&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2888649&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-247"><a href="#cite_ref-247">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFAnn2005" class="citation web cs1">Ann L (27 tháng 1 năm 2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120515212353/https://science.howstuffworks.com/environmental/life/human-biology/dream2.htm">“HowStuffWorks "Dreams: Stages of Sleep"”</a>. Science.howstuffworks.com. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.howstuffworks.com/environmental/life/human-biology/dream2.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 15 tháng 5 năm 2012. Truy cập ngày 11 tháng 8 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=HowStuffWorks+%22Dreams%3A+Stages+of+Sleep%22&rft.pub=Science.howstuffworks.com&rft.date=2005-01-27&rft.aulast=Ann&rft.aufirst=L&rft_id=https%3A%2F%2Fscience.howstuffworks.com%2Fenvironmental%2Flife%2Fhuman-biology%2Fdream2.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-Hobson-248"><a href="#cite_ref-Hobson_248-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHobson2009" class="citation journal cs1">Hobson JA (tháng 11 năm 2009). “REM sleep and dreaming: towards a theory of protoconsciousness”. Nature Reviews. Neuroscience. 10 (11): 803–13. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnrn2716">10.1038/nrn2716</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19794431">19794431</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:205505278">205505278</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature+Reviews.+Neuroscience&rft.atitle=REM+sleep+and+dreaming%3A+towards+a+theory+of+protoconsciousness&rft.volume=10&rft.issue=11&rft.pages=803-13&rft.date=2009-11&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A205505278%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F19794431&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnrn2716&rft.aulast=Hobson&rft.aufirst=JA&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-249"><a href="#cite_ref-249">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEmpson2002" class="citation book cs1">Empson J (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/sleepdreaming0000emps_x5m8">Sleep and dreaming</a> (ấn bản thứ 3). New York: Palgrave/St. Martin's Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sleep+and+dreaming&rft.place=New+York&rft.edition=3rd&rft.pub=Palgrave%2FSt.+Martin%27s+Press&rft.date=2002&rft.aulast=Empson&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fsleepdreaming0000emps_x5m8&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-250"><a href="#cite_ref-250">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCherry2015" class="citation web cs1">Cherry K (2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160221091846/https://psychology.about.com/od/statesofconsciousness/tp/facts-about-dreams.htm">“10 Facts About Dreams: What Researchers Have Discovered About Dreams”</a>. About Education: Psychology. About.com. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://psychology.about.com/od/statesofconsciousness/tp/facts-about-dreams.htm">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 21 tháng 2 năm 2016.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=About+Education%3A+Psychology&rft.atitle=10+Facts+About+Dreams%3A+What+Researchers+Have+Discovered+About+Dreams&rft.date=2015&rft.aulast=Cherry&rft.aufirst=K&rft_id=https%3A%2F%2Fpsychology.about.com%2Fod%2Fstatesofconsciousness%2Ftp%2Ffacts-about-dreams.htm&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-251"><a href="#cite_ref-251">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLite2010" class="citation web cs1">Lite J (29 tháng 7 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.scientificamerican.com/article/how-to-control-dreams/">“How Can You Control Your Dreams?”</a>. Scientific America. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150202070145/https://www.scientificamerican.com/article/how-to-control-dreams/">Lưu trữ</a> bản gốc ngày 2 tháng 2 năm 2015.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Scientific+America&rft.atitle=How+Can+You+Control+Your+Dreams%3F&rft.date=2010-07-29&rft.aulast=Lite&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.scientificamerican.com%2Farticle%2Fhow-to-control-dreams%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-252"><a href="#cite_ref-252">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDomhoff2002" class="citation book cs1">Domhoff W (2002). The scientific study of dreams. APA Press.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+scientific+study+of+dreams&rft.pub=APA+Press&rft.date=2002&rft.aulast=Domhoff&rft.aufirst=W&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-consciousness-253"><a href="#cite_ref-consciousness_253-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation encyclopaedia cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.merriam-webster.com/dictionary/consciousness">“Consciousness”</a>. Merriam-Webster. Truy cập ngày 4 tháng 6 năm 2012.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Consciousness&rft.btitle=Merriam-Webster&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.merriam-webster.com%2Fdictionary%2Fconsciousness&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-van_Gulick2004-254"><a href="#cite_ref-van_Gulick2004_254-0">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFvan_Gulick2004" class="citation encyclopaedia cs1">van Gulick R (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://plato.stanford.edu/entries/consciousness/">“Consciousness”</a>. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Consciousness&rft.btitle=Stanford+Encyclopedia+of+Philosophy&rft.pub=Metaphysics+Research+Lab%2C+Stanford+University&rft.date=2004&rft.aulast=van+Gulick&rft.aufirst=R&rft_id=https%3A%2F%2Fplato.stanford.edu%2Fentries%2Fconsciousness%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-255"><a href="#cite_ref-255">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSchneiderVelmans2008" class="citation book cs1">Schneider S, <a href="/w/index.php?title=Max_Velmans&action=edit&redlink=1" class="new" title="Max Velmans (trang không tồn tại)">Velmans M</a> (2008). “Introduction”. Trong Velmans M, Schneider S (biên tập). The Blackwell Companion to Consciousness. Wiley. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-470-75145-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-470-75145-9"><bdi>978-0-470-75145-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Introduction&rft.btitle=The+Blackwell+Companion+to+Consciousness&rft.pub=Wiley&rft.date=2008&rft.isbn=978-0-470-75145-9&rft.aulast=Schneider&rft.aufirst=S&rft.au=Velmans%2C+M&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-256"><a href="#cite_ref-256">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSearle2005" class="citation book cs1"><a href="/wiki/John_Searle" title="John Searle">Searle J</a> (2005). “Consciousness”. Trong Honderich T (biên tập). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/oxfordcompaniont0000unse_f5n3">The Oxford companion to philosophy</a>. Oxford University Press. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-926479-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-926479-7"><bdi>978-0-19-926479-7</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=Consciousness&rft.btitle=The+Oxford+companion+to+philosophy&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-19-926479-7&rft.aulast=Searle&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Foxfordcompaniont0000unse_f5n3&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-257"><a href="#cite_ref-257">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ethnologue.com/guides/ethnologue200">“What are the top 200 most spoken languages?”</a>. <a href="//www.ethnologue.com/language/Languages_of_the_World" class="extiw" title="ethnologue:Languages of the World">Ethnologue: Languages of the World</a>. 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Ethnologue%3A+Languages+of+the+World&rft.atitle=What+are+the+top+200+most+spoken+languages%3F&rft.date=2020&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.ethnologue.com%2Fguides%2Fethnologue200&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-CIAWorldFactbook-258">^ <a href="#cite_ref-CIAWorldFactbook_258-0">a</a> <a href="#cite_ref-CIAWorldFactbook_258-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation report cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/world/">World</a>. <a href="/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">The World Factbook</a> (Bản báo cáo). <a href="/wiki/Central_Intelligence_Agency" class="mw-redirect" title="Central Intelligence Agency">Central Intelligence Agency</a>. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=report&rft.btitle=World&rft.pub=Central+Intelligence+Agency&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fthe-world-factbook%2Fcountries%2Fworld%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-259"><a href="#cite_ref-259">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pewforum.org/2017/04/05/the-changing-global-religious-landscape/">“The Changing Global Religious Landscape”</a>. Pew Research Center. 5 tháng 4 năm 2017.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=The+Changing+Global+Religious+Landscape&rft.pub=Pew+Research+Center&rft.date=2017-04-05&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.pewforum.org%2F2017%2F04%2F05%2Fthe-changing-global-religious-landscape%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-260"><a href="#cite_ref-260">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFOrd2020" class="citation book cs1">Ord T (2020). The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity. New York: Hachette Books. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-316-48489-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-316-48489-3"><bdi>978-0-316-48489-3</bdi></a>. <q>Homo sapiens and our close relatives may have some unique physical attributes, such as our dextrous hands, upright walking and resonant voices. However, these on their own cannot explain our success. They went together with our intelligence...</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Precipice%3A+Existential+Risk+and+the+Future+of+Humanity&rft.place=New+York&rft.pub=Hachette+Books&rft.date=2020&rft.isbn=978-0-316-48489-3&rft.aulast=Ord&rft.aufirst=T&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-261"><a href="#cite_ref-261">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFGoldman2012" class="citation news cs1">Goldman JG (2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/future/article/20121005-pay-attention-its-animal-school">“Pay attention... time for lessons at animal school”</a>. bbc.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=bbc.com&rft.atitle=Pay+attention...+time+for+lessons+at+animal+school&rft.date=2012&rft.aulast=Goldman&rft.aufirst=JG&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Ffuture%2Farticle%2F20121005-pay-attention-its-animal-school&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-262"><a href="#cite_ref-262">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFWinklerMuellerFriedericiMännel2018" class="citation journal cs1">Winkler M, Mueller JL, Friederici AD, Männel C (tháng 11 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6248967">“Infant cognition includes the potentially human-unique ability to encode embedding”</a>. Science Advances. 4 (11): eaar8334. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2018SciA....4.8334W">2018SciA....4.8334W</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1126%2Fsciadv.aar8334">10.1126/sciadv.aar8334</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6248967">6248967</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30474053">30474053</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Science+Advances&rft.atitle=Infant+cognition+includes+the+potentially+human-unique+ability+to+encode+embedding&rft.volume=4&rft.issue=11&rft.pages=eaar8334&rft.date=2018-11&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6248967%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F30474053&rft_id=info%3Adoi%2F10.1126%2Fsciadv.aar8334&rft_id=info%3Abibcode%2F2018SciA....4.8334W&rft.aulast=Winkler&rft.aufirst=M&rft.au=Mueller%2C+JL&rft.au=Friederici%2C+AD&rft.au=M%C3%A4nnel%2C+C&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6248967&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-263"><a href="#cite_ref-263">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJohnson-Frey2003" class="citation journal cs1">Johnson-Frey SH (tháng 7 năm 2003). “What's so special about human tool use?”. Neuron. 39 (2): 201–4. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2FS0896-6273%2803%2900424-0">10.1016/S0896-6273(03)00424-0</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12873378">12873378</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:18437970">18437970</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Neuron&rft.atitle=What%27s+so+special+about+human+tool+use%3F&rft.volume=39&rft.issue=2&rft.pages=201-4&rft.date=2003-07&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A18437970%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F12873378&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2FS0896-6273%2803%2900424-0&rft.aulast=Johnson-Frey&rft.aufirst=SH&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-264"><a href="#cite_ref-264">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFEmeryClayton2009" class="citation journal cs1">Emery NJ, Clayton NS (tháng 2 năm 2009). “Tool use and physical cognition in birds and mammals”. Current Opinion in Neurobiology. 19 (1): 27–33. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.conb.2009.02.003">10.1016/j.conb.2009.02.003</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19328675">19328675</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:18277620">18277620</a>. <q>In short, the evidence to date that animals have an understanding of folk physics is at best mixed.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Current+Opinion+in+Neurobiology&rft.atitle=Tool+use+and+physical+cognition+in+birds+and+mammals&rft.volume=19&rft.issue=1&rft.pages=27-33&rft.date=2009-02&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A18277620%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F19328675&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.conb.2009.02.003&rft.aulast=Emery&rft.aufirst=NJ&rft.au=Clayton%2C+NS&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-265"><a href="#cite_ref-265">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFLemonick2015" class="citation news cs1">Lemonick MD (3 tháng 6 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.com/news/2015/06/150602-chimp-cooking-evolution-human-brain-science/">“Chimps Can't Cook, But Maybe They'd Like To”</a>. National Geographic News. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=National+Geographic+News&rft.atitle=Chimps+Can%27t+Cook%2C+But+Maybe+They%27d+Like+To&rft.date=2015-06-03&rft.aulast=Lemonick&rft.aufirst=MD&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nationalgeographic.com%2Fnews%2F2015%2F06%2F150602-chimp-cooking-evolution-human-brain-science%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-266"><a href="#cite_ref-266">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFVakhitovaGadelshina2015" class="citation journal cs1">Vakhitova T, Gadelshina L (2 tháng 6 năm 2015). “The Role and Importance of the Study of Economic Subjects in the Implementation of the Educational Potential of Education”. Procedia - Social and Behavioral Sciences. The Proceedings of 6th World Conference on educational Sciences (bằng tiếng Anh). 191: 2565–2567. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.sbspro.2015.04.690">10.1016/j.sbspro.2015.04.690</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1877-0428">1877-0428</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Procedia+-+Social+and+Behavioral+Sciences&rft.atitle=The+Role+and+Importance+of+the+Study+of+Economic+Subjects+in+the+Implementation+of+the+Educational+Potential+of+Education&rft.volume=191&rft.pages=2565-2567&rft.date=2015-06-02&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.sbspro.2015.04.690&rft.issn=1877-0428&rft.aulast=Vakhitova&rft.aufirst=T&rft.au=Gadelshina%2C+L&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-267"><a href="#cite_ref-267">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMcKie2018" class="citation news cs1">McKie R (9 tháng 10 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/books/2018/oct/09/the-book-of-humans-adam-rutherford-review">“The Book of Humans by Adam Rutherford review – a pithy homage to our species”</a>. The Guardian (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Guardian&rft.atitle=The+Book+of+Humans+by+Adam+Rutherford+review+%E2%80%93+a+pithy+homage+to+our+species&rft.date=2018-10-09&rft.aulast=McKie&rft.aufirst=R&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theguardian.com%2Fbooks%2F2018%2Foct%2F09%2Fthe-book-of-humans-adam-rutherford-review&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-268"><a href="#cite_ref-268">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFNicholls2015" class="citation news cs1">Nicholls H (29 tháng 6 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/science/animal-magic/2015/jun/29/babblers-birds-origin-evolution-language">“Babblers speak to the origin of language”</a>. The Guardian. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Guardian&rft.atitle=Babblers+speak+to+the+origin+of+language&rft.date=2015-06-29&rft.aulast=Nicholls&rft.aufirst=H&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theguardian.com%2Fscience%2Fanimal-magic%2F2015%2Fjun%2F29%2Fbabblers-birds-origin-evolution-language&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-269"><a href="#cite_ref-269">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDasgupta2015" class="citation news cs1">Dasgupta S (2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/earth/story/20150216-can-any-animals-talk-like-humans">“Can any animals talk and use language like humans?”</a>. bbc.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2020. <q>Most animals are not vocal learners.</q></cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=bbc.com&rft.atitle=Can+any+animals+talk+and+use+language+like+humans%3F&rft.date=2015&rft.aulast=Dasgupta&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Fearth%2Fstory%2F20150216-can-any-animals-talk-like-humans&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-270"><a href="#cite_ref-270">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMavrody2013" class="citation book cs1">Mavrody S (2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=tBqgBQAAQBAJ">Visual Art Forms: Traditional to Digital</a> (bằng tiếng Anh). Sergey's HTML5 & CSS3. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-9833867-5-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-9833867-5-9"><bdi>978-0-9833867-5-9</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Visual+Art+Forms%3A+Traditional+to+Digital&rft.pub=Sergey%27s+HTML5+%26+CSS3&rft.date=2013&rft.isbn=978-0-9833867-5-9&rft.aulast=Mavrody&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DtBqgBQAAQBAJ&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-271"><a href="#cite_ref-271">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210505234546/http://bookfestivalscotland.com/types-of-literary-arts-and-their-understanding/">“Types of Literary Arts and Their Understanding – bookfestivalscotland.com”</a>. Bookfestival Scotland (bằng tiếng Anh). 2020. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://bookfestivalscotland.com/types-of-literary-arts-and-their-understanding/">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 5 tháng 5 năm 2021. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Bookfestival+Scotland&rft.atitle=Types+of+Literary+Arts+and+Their+Understanding+%E2%80%93+bookfestivalscotland.com&rft.date=2020&rft_id=https%3A%2F%2Fbookfestivalscotland.com%2Ftypes-of-literary-arts-and-their-understanding%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-272"><a href="#cite_ref-272">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20211214010758/https://www.otago.ac.nz/performing-arts/otago056890.pdf">“Bachelor of Performing Arts”</a> (PDF). <a href="/w/index.php?title=University_of_Otago&action=edit&redlink=1" class="new" title="University of Otago (trang không tồn tại)">University of Otago</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.otago.ac.nz/performing-arts/otago056890.pdf">Bản gốc</a> (PDF) lưu trữ ngày 14 tháng 12 năm 2021. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2022.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=University+of+Otago&rft.atitle=Bachelor+of+Performing+Arts&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.otago.ac.nz%2Fperforming-arts%2Fotago056890.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-273"><a href="#cite_ref-273">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBrown2018" class="citation journal cs1">Brown S (24 tháng 10 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6207603">“Toward a Unification of the Arts”</a>. Frontiers in Psychology. 9: 1938. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.3389%2Ffpsyg.2018.01938">10.3389/fpsyg.2018.01938</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1664-1078">1664-1078</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6207603">6207603</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30405470">30405470</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Frontiers+in+Psychology&rft.atitle=Toward+a+Unification+of+the+Arts&rft.volume=9&rft.pages=1938&rft.date=2018-10-24&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6207603%23id-name%3DPMC&rft.issn=1664-1078&rft_id=info%3Apmid%2F30405470&rft_id=info%3Adoi%2F10.3389%2Ffpsyg.2018.01938&rft.aulast=Brown&rft.aufirst=S&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC6207603&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-274"><a href="#cite_ref-274">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite class="citation web cs1"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210511102807/http://www.northernartprize.org.uk/culinary-arts-cooking-can-art">“Culinary arts - How cooking can be an art”</a>. Northern Contemporary Art (bằng tiếng Anh). 21 tháng 10 năm 2019. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.northernartprize.org.uk/culinary-arts-cooking-can-art">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 11 tháng 5 năm 2021. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2021.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Northern+Contemporary+Art&rft.atitle=Culinary+arts+-+How+cooking+can+be+an+art&rft.date=2019-10-21&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.northernartprize.org.uk%2Fculinary-arts-cooking-can-art&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-275"><a href="#cite_ref-275">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSmuts2005" class="citation journal cs1">Smuts A (1 tháng 1 năm 2005). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://digitalcommons.risd.edu/liberalarts_contempaesthetics/vol3/iss1/6">“Are Video Games Art?”</a>. Contemporary Aesthetics (Journal Archive). 3 (1).</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Contemporary+Aesthetics+%28Journal+Archive%29&rft.atitle=Are+Video+Games+Art%3F&rft.volume=3&rft.issue=1&rft.date=2005-01-01&rft.aulast=Smuts&rft.aufirst=A&rft_id=https%3A%2F%2Fdigitalcommons.risd.edu%2Fliberalarts_contempaesthetics%2Fvol3%2Fiss1%2F6&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-276"><a href="#cite_ref-276">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFCameronPimlott2015" class="citation journal cs1">Cameron IA, Pimlott N (tháng 9 năm 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4569099">“Art of medicine”</a>. Canadian Family Physician. 61 (9): 739–40. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4569099">4569099</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26371092">26371092</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Canadian+Family+Physician&rft.atitle=Art+of+medicine&rft.volume=61&rft.issue=9&rft.pages=739-40&rft.date=2015-09&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4569099%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F26371092&rft.aulast=Cameron&rft.aufirst=IA&rft.au=Pimlott%2C+N&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC4569099&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-277"><a href="#cite_ref-277">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFBird2019" class="citation journal cs1">Bird G (7 tháng 6 năm 2019). “Rethinking the role of the arts in politics: lessons from the Négritude movement”. International Journal of Cultural Policy (bằng tiếng Anh). 25 (4): 458–470. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1080%2F10286632.2017.1311328">10.1080/10286632.2017.1311328</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/1028-6632">1028-6632</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:151443044">151443044</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=International+Journal+of+Cultural+Policy&rft.atitle=Rethinking+the+role+of+the+arts+in+politics%3A+lessons+from+the+N%C3%A9gritude+movement&rft.volume=25&rft.issue=4&rft.pages=458-470&rft.date=2019-06-07&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A151443044%23id-name%3DS2CID&rft.issn=1028-6632&rft_id=info%3Adoi%2F10.1080%2F10286632.2017.1311328&rft.aulast=Bird&rft.aufirst=G&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:4-278">^ <a href="#cite_ref-:4_278-0">a</a> <a href="#cite_ref-:4_278-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMorriss-Kay2010" class="citation journal cs1">Morriss-Kay GM (tháng 2 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2815939">“The evolution of human artistic creativity”</a>. Journal of Anatomy. 216 (2): 158–76. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fj.1469-7580.2009.01160.x">10.1111/j.1469-7580.2009.01160.x</a>. <a href="/wiki/PMC_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="PMC (định danh)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2815939">2815939</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19900185">19900185</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Anatomy&rft.atitle=The+evolution+of+human+artistic+creativity&rft.volume=216&rft.issue=2&rft.pages=158-76&rft.date=2010-02&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2815939%23id-name%3DPMC&rft_id=info%3Apmid%2F19900185&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1469-7580.2009.01160.x&rft.aulast=Morriss-Kay&rft.aufirst=GM&rft_id=%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpmc%2Farticles%2FPMC2815939&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-279"><a href="#cite_ref-279">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFJoordensd'ErricoWesselinghMunro2015" class="citation journal cs1">Joordens JC, d'Errico F, Wesselingh FP, Munro S, de Vos J, Wallinga J, và đồng nghiệp (tháng 2 năm 2015). “Homo erectus at Trinil on Java used shells for tool production and engraving”. Nature. 518 (7538): 228–31. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2015Natur.518..228J">2015Natur.518..228J</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1038%2Fnature13962">10.1038/nature13962</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25470048">25470048</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:4461751">4461751</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Nature&rft.atitle=Homo+erectus+at+Trinil+on+Java+used+shells+for+tool+production+and+engraving&rft.volume=518&rft.issue=7538&rft.pages=228-31&rft.date=2015-02&rft_id=info%3Adoi%2F10.1038%2Fnature13962&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A4461751%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F25470048&rft_id=info%3Abibcode%2F2015Natur.518..228J&rft.aulast=Joordens&rft.aufirst=JC&rft.au=d%27Errico%2C+F&rft.au=Wesselingh%2C+FP&rft.au=Munro%2C+S&rft.au=de+Vos%2C+J&rft.au=Wallinga%2C+J&rft.au=Ankj%C3%A6rgaard%2C+C&rft.au=Reimann%2C+T&rft.au=Wijbrans%2C+JR&rft.au=Kuiper%2C+KF&rft.au=M%C3%BCcher%2C+HJ&rft.au=Coqueugniot%2C+H&rft.au=Pri%C3%A9%2C+V&rft.au=Joosten%2C+I&rft.au=van+Os%2C+B&rft.au=Schulp%2C+AS&rft.au=Panuel%2C+M&rft.au=van+der+Haas%2C+V&rft.au=Lustenhouwer%2C+W&rft.au=Reijmer%2C+JJ&rft.au=Roebroeks%2C+W&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-280"><a href="#cite_ref-280">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFSt_Fleur2018" class="citation news cs1">St Fleur N (12 tháng 9 năm 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2018/09/12/science/oldest-drawing-ever-found.html">“Oldest Known Drawing by Human Hands Discovered in South African Cave”</a>. The New York Times. Truy cập ngày 20 tháng 9 năm 2018.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.atitle=Oldest+Known+Drawing+by+Human+Hands+Discovered+in+South+African+Cave&rft.date=2018-09-12&rft.aulast=St+Fleur&rft.aufirst=N&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2018%2F09%2F12%2Fscience%2Foldest-drawing-ever-found.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-281"><a href="#cite_ref-281">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFRadford2004" class="citation news cs1">Radford T (16 tháng 4 năm 2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/world/2004/apr/16/artsandhumanities.arts">“World's oldest jewellery found in cave”</a>. The Guardian (bằng tiếng Anh). <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0261-3077">0261-3077</a>. Truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=The+Guardian&rft.atitle=World%27s+oldest+jewellery+found+in+cave&rft.date=2004-04-16&rft.issn=0261-3077&rft.aulast=Radford&rft.aufirst=T&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theguardian.com%2Fworld%2F2004%2Fapr%2F16%2Fartsandhumanities.arts&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-282"><a href="#cite_ref-282">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDissanayake2008" class="citation book cs1">Dissanayake E (2008). “The Arts after Darwin: Does Art have an Origin and Adaptive Function?”. Trong Zijlmans K, van Damme W (biên tập). World Art Studies: Exploring Concepts and Approaches. Amsterdam: Valiz. tr. 241–263.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.atitle=The+Arts+after+Darwin%3A+Does+Art+have+an+Origin+and+Adaptive+Function%3F&rft.btitle=World+Art+Studies%3A+Exploring+Concepts+and+Approaches&rft.place=Amsterdam&rft.pages=241-263&rft.pub=Valiz&rft.date=2008&rft.aulast=Dissanayake&rft.aufirst=E&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:2-283">^ <a href="#cite_ref-:2_283-0">a</a> <a href="#cite_ref-:2_283-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFMorley2014" class="citation journal cs1">Morley I (2014). “A multi-disciplinary approach to the origins of music: perspectives from anthropology, archaeology, cognition and behaviour”. Journal of Anthropological Sciences = Rivista di Antropologia. 92 (92): 147–77. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.4436%2FJASS.92008">10.4436/JASS.92008</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25020016">25020016</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Journal+of+Anthropological+Sciences+%3D+Rivista+di+Antropologia&rft.atitle=A+multi-disciplinary+approach+to+the+origins+of+music%3A+perspectives+from+anthropology%2C+archaeology%2C+cognition+and+behaviour&rft.volume=92&rft.issue=92&rft.pages=147-77&rft.date=2014&rft_id=info%3Adoi%2F10.4436%2FJASS.92008&rft_id=info%3Apmid%2F25020016&rft.aulast=Morley&rft.aufirst=I&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-284"><a href="#cite_ref-284">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFTrostFrühholzSchönLabbé2014" class="citation journal cs1">Trost W, Frühholz S, Schön D, Labbé C, Pichon S, Grandjean D, Vuilleumier P (tháng 12 năm 2014). “Getting the beat: entrainment of brain activity by musical rhythm and pleasantness”. NeuroImage. 103: 55–64. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016%2Fj.neuroimage.2014.09.009">10.1016/j.neuroimage.2014.09.009</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25224999">25224999</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:4727529">4727529</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=NeuroImage&rft.atitle=Getting+the+beat%3A+entrainment+of+brain+activity+by+musical+rhythm+and+pleasantness&rft.volume=103&rft.pages=55-64&rft.date=2014-12&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A4727529%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F25224999&rft_id=info%3Adoi%2F10.1016%2Fj.neuroimage.2014.09.009&rft.aulast=Trost&rft.aufirst=W&rft.au=Fr%C3%BChholz%2C+S&rft.au=Sch%C3%B6n%2C+D&rft.au=Labb%C3%A9%2C+C&rft.au=Pichon%2C+S&rft.au=Grandjean%2C+D&rft.au=Vuilleumier%2C+P&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-285"><a href="#cite_ref-285">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKarpatiGiacosaFosterPenhune2015" class="citation journal cs1">Karpati FJ, Giacosa C, Foster NE, Penhune VB, Hyde KL (tháng 3 năm 2015). “Dance and the brain: a review”. Annals of the New York Academy of Sciences. 1337 (1): 140–6. <a href="/wiki/Bibcode_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="Bibcode (định danh)">Bibcode</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2015NYASA1337..140K">2015NYASA1337..140K</a>. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1111%2Fnyas.12632">10.1111/nyas.12632</a>. <a href="/wiki/PMID" class="mw-redirect" title="PMID">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25773628">25773628</a>. <a href="/wiki/S2CID_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="S2CID (định danh)">S2CID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://api.semanticscholar.org/CorpusID:206224849">206224849</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=Annals+of+the+New+York+Academy+of+Sciences&rft.atitle=Dance+and+the+brain%3A+a+review&rft.volume=1337&rft.issue=1&rft.pages=140-6&rft.date=2015-03&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fnyas.12632&rft_id=https%3A%2F%2Fapi.semanticscholar.org%2FCorpusID%3A206224849%23id-name%3DS2CID&rft_id=info%3Apmid%2F25773628&rft_id=info%3Abibcode%2F2015NYASA1337..140K&rft.aulast=Karpati&rft.aufirst=FJ&rft.au=Giacosa%2C+C&rft.au=Foster%2C+NE&rft.au=Penhune%2C+VB&rft.au=Hyde%2C+KL&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-286"><a href="#cite_ref-286">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFChow2010" class="citation web cs1">Chow D (22 tháng 3 năm 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.livescience.com/8132-humans-dance.html">“Why Do Humans Dance?”</a>. livescience.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 21 tháng 9 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=livescience.com&rft.atitle=Why+Do+Humans+Dance%3F&rft.date=2010-03-22&rft.aulast=Chow&rft.aufirst=D&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.livescience.com%2F8132-humans-dance.html&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-287"><a href="#cite_ref-287">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFKrakauer2008" class="citation web cs1">Krakauer J (26 tháng 9 năm 2008). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.scientificamerican.com/article/experts-dance/">“Why do we like to dance--And move to the beat?”</a>. Scientific American (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 21 tháng 9 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=Scientific+American&rft.atitle=Why+do+we+like+to+dance--And+move+to+the+beat%3F&rft.date=2008-09-26&rft.aulast=Krakauer&rft.aufirst=J&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.scientificamerican.com%2Farticle%2Fexperts-dance%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-288"><a href="#cite_ref-288">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPrior2013" class="citation web cs1">Prior KS (21 tháng 6 năm 2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theatlantic.com/national/archive/2013/06/how-reading-makes-us-more-human/277079/">“How Reading Makes Us More Human”</a>. The Atlantic (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=The+Atlantic&rft.atitle=How+Reading+Makes+Us+More+Human&rft.date=2013-06-21&rft.aulast=Prior&rft.aufirst=KS&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.theatlantic.com%2Fnational%2Farchive%2F2013%2F06%2Fhow-reading-makes-us-more-human%2F277079%2F&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-:3-289">^ <a href="#cite_ref-:3_289-0">a</a> <a href="#cite_ref-:3_289-1">b</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFPuchner" class="citation web cs1">Puchner M. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/culture/article/20180423-how-stories-have-shaped-the-world">“How stories have shaped the world”</a>. www.bbc.com (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 23 tháng 9 năm 2020.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=unknown&rft.jtitle=www.bbc.com&rft.atitle=How+stories+have+shaped+the+world&rft.aulast=Puchner&rft.aufirst=M&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.bbc.com%2Fculture%2Farticle%2F20180423-how-stories-have-shaped-the-world&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-290"><a href="#cite_ref-290">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFDalley2000" class="citation book cs1">Dalley S (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/mythsfrommesopot0000unse_o9l9">Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others</a> . Oxford University Press. tr. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/mythsfrommesopot0000unse_o9l9/page/41">41</a>. <a href="/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-19-283589-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-19-283589-5"><bdi>978-0-19-283589-5</bdi></a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Myths+from+Mesopotamia%3A+Creation%2C+the+Flood%2C+Gilgamesh%2C+and+Others&rft.pages=41&rft.edition=revised&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.date=2000&rft.isbn=978-0-19-283589-5&rft.aulast=Dalley&rft.aufirst=S&rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fmythsfrommesopot0000unse_o9l9&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> <li id="cite_note-291"><a href="#cite_ref-291">^</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67233549"><cite id="CITEREFHernadi2001" class="citation journal cs1">Hernadi P (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/3685504">“Literature and Evolution”</a>. SubStance. 30 (1/2): 55–71. <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_%C4%91%E1%BB%91i_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_s%E1%BB%91" class="mw-redirect" title="Định danh đối tượng số">doi</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.2307%2F3685504">10.2307/3685504</a>. <a href="/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_cho_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_nhi%E1%BB%81u_k%E1%BB%B3" class="mw-redirect" title="Mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất bản phẩm nhiều kỳ">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.worldcat.org/issn/0049-2426">0049-2426</a>. <a href="/wiki/JSTOR_(%C4%91%E1%BB%8Bnh_danh)" class="mw-redirect" title="JSTOR (định danh)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="//www.jstor.org/stable/3685504">3685504</a>.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.jtitle=SubStance&rft.atitle=Literature+and+Evolution&rft.volume=30&rft.issue=1%2F2&rft.pages=55-71&rft.date=2001&rft.issn=0049-2426&rft_id=%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F3685504%23id-name%3DJSTOR&rft_id=info%3Adoi%2F10.2307%2F3685504&rft.aulast=Hernadi&rft.aufirst=P&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F3685504&rfr_id=info%3Asid%2Fvi.wikipedia.org%3ANg%C6%B0%E1%BB%9Di" class="Z3988"> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Liên_kết_ngoài">Liên kết ngoài</h2>[<a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&veaction=edit&section=24" title="Sửa đổi phần “Liên kết ngoài”" class="mw-editsection-visualeditor">sửa</a> | <a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&section=24" title="Sửa mã nguồn tại đề mục: Liên kết ngoài">sửa mã nguồn</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71936381">.mw-parser-output .side-box{margin:4px 0;box-sizing:border-box;border:1px solid #aaa;font-size:88%;line-height:1.25em;background-color:var(--background-color-interactive-subtle,#f8f9fa);display:flow-root}.mw-parser-output .side-box-abovebelow,.mw-parser-output .side-box-text{padding:0.25em 0.9em}.mw-parser-output .side-box-image{padding:2px 0 2px 0.9em;text-align:center}.mw-parser-output .side-box-imageright{padding:2px 0.9em 2px 0;text-align:center}@media(min-width:500px){.mw-parser-output .side-box-flex{display:flex;align-items:center}.mw-parser-output .side-box-text{flex:1;min-width:0}}@media(min-width:720px){.mw-parser-output .side-box{width:238px}.mw-parser-output .side-box-right{clear:right;float:right;margin-left:1em}.mw-parser-output .side-box-left{margin-right:1em}}</style><div class="side-box side-box-right plainlinks sistersitebox"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r70981351">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></div> <div class="side-box-text plainlist">Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về <a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Homo_sapiens?uselang=vi">Người</a>.</div></div> </div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71936381"><div class="side-box side-box-right plainlinks sistersitebox"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Wikispecies-logo.svg/34px-Wikispecies-logo.svg.png" decoding="async" width="34" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Wikispecies-logo.svg/51px-Wikispecies-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Wikispecies-logo.svg/68px-Wikispecies-logo.svg.png 2x" data-file-width="941" data-file-height="1103" /></div> <div class="side-box-text plainlist"><a href="/wiki/Wikispecies" title="Wikispecies">Wikispecies</a> có thông tin sinh học về <a class="external text" href="https://species.wikimedia.org/wiki/Homo_sapiens_sapiens?uselang=vi">Người</a></div></div> </div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71936381"><div class="side-box side-box-right plainlinks sistersitebox"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70981351"> <div class="side-box-flex"> <div class="side-box-image"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/Wiktionary_small.svg/40px-Wiktionary_small.svg.png" decoding="async" width="40" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/Wiktionary_small.svg/60px-Wiktionary_small.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/Wiktionary_small.svg/80px-Wiktionary_small.svg.png 2x" data-file-width="350" data-file-height="350" /></div> <div class="side-box-text plainlist">Tra <a href="https://vi.wiktionary.org/wiki/vi:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="extiw" title="wikt:vi:Người">Người</a> trong từ điển mở tiếng Việt <a href="/wiki/Wiktionary" title="Wiktionary">Wiktionary</a></div></div> </div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://bachkhoatoanthu.vass.gov.vn/noidung/tudien/Lists/GiaiNghia/View_Detail.aspx?ItemID=31536">Con người</a> tại <a href="/wiki/T%E1%BB%AB_%C4%91i%E1%BB%83n_b%C3%A1ch_khoa_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Từ điển bách khoa Việt Nam">Từ điển bách khoa Việt Nam</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350865">Homo sapiens</a> tại <a href="/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica" title="Encyclopædia Britannica">Encyclopædia Britannica</a> (tiếng Anh)</li></ul> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r71573313">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox-image img{max-width:none!important}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .navbox{display:none!important}}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Tiến_hóa_loài_người" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible mw-collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="text-align:center;"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-xem"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Bản mẫu:Tiến hóa loài người"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-thảo luận"><a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thảo luận Bản mẫu:Tiến hóa loài người (trang không tồn tại)"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-sửa"><a class="external text" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div><div id="Tiến_hóa_loài_người" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tiến hóa loài người">Tiến hóa loài người</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">Phân loại (<a href="/wiki/Hominini" class="mw-redirect" title="Hominini">Hominini</a>)</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/T%E1%BB%95_ti%C3%AAn_chung_g%E1%BA%A7n_nh%E1%BA%A5t" title="Tổ tiên chung gần nhất">Tổ tiên chung gần nhất</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/T%E1%BB%95_ti%C3%AAn_chung_cu%E1%BB%91i_c%C3%B9ng_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_v%C3%A0_tinh_tinh" title="Tổ tiên chung cuối cùng của người và tinh tinh">Với tinh tinh</a></li> <li><a href="/wiki/Nakalipithecus" title="Nakalipithecus">Với khỉ đột</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=T%E1%BB%95_ti%C3%AAn_chung_cu%E1%BB%91i_c%C3%B9ng_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_v%C3%A0_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tổ tiên chung cuối cùng của người và đười ươi (trang không tồn tại)">Với đười ươi</a></li> <li><a href="/wiki/T%E1%BB%95_ti%C3%AAn_chung_cu%E1%BB%91i_c%C3%B9ng_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_v%C3%A0_v%C6%B0%E1%BB%A3n" title="Tổ tiên chung cuối cùng của người và vượn">Với vượn</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Australopithecina" class="mw-redirect" title="Australopithecina">Cận tông Australopithecina</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Orrorin" title="Orrorin">Orrorin</a></li> <li><a href="/wiki/Sahelanthropus" title="Sahelanthropus">Sahelanthropus</a></li> <li><a href="/wiki/Kenyanthropus" title="Kenyanthropus">Kenyanthropus</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a href="/wiki/Ardipithecus" title="Ardipithecus">Ardipithecus</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ardipithecus_kadabba&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ardipithecus kadabba (trang không tồn tại)">A. kadabba</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ardipithecus_ramidus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ardipithecus ramidus (trang không tồn tại)">A. ramidus</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a href="/wiki/Australopithecus" class="mw-redirect" title="Australopithecus">Australopithecus</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Australopithecus_afarensis" title="Australopithecus afarensis">A. afarensis</a></li> <li><a href="/wiki/Australopithecus_africanus" title="Australopithecus africanus">A. africanus</a></li> <li><a href="/wiki/Australopithecus_anamensis" title="Australopithecus anamensis">A. anamensis</a></li> <li><a href="/wiki/Australopithecus_bahrelghazali" title="Australopithecus bahrelghazali">A. bahrelghazali</a></li> <li><a href="/wiki/Australopithecus_deyiremeda" title="Australopithecus deyiremeda">A. deyiremeda</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Australopithecus_garhi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Australopithecus garhi (trang không tồn tại)">A. garhi</a></li> <li><a href="/wiki/Australopithecus_sediba" title="Australopithecus sediba">A. sediba</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a href="/wiki/Paranthropus" title="Paranthropus">Paranthropus</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Paranthropus_aethiopicus" title="Paranthropus aethiopicus">P. aethiopicus</a></li> <li><a href="/wiki/Paranthropus_boisei" title="Paranthropus boisei">P. boisei</a></li> <li><a href="/wiki/Paranthropus_robustus" title="Paranthropus robustus">P. robustus</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Chi_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chi Người">Người và người sơ khai (Homo)</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;">Người sơ khai</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Homo_gautengensis" title="Homo gautengensis">H. gautengensis</a> (?)</li> <li><a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">H. habilis</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_naledi" title="Homo naledi">H. naledi</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_rudolfensis" title="Homo rudolfensis">H. rudolfensis</a> (?)</li> <li><a href="/w/index.php?title=B%C3%A0nh_H%E1%BB%95_1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bành Hổ 1 (trang không tồn tại)">H. tsaichangensis</a> (?)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Java" title="Người Java">H. e. erectus</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_georgicus" title="Homo georgicus">H. e. georgicus</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Lam_%C4%90i%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Người Lam Điền (trang không tồn tại)">H. e. lantianensis</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nam_Kinh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Người Nam Kinh (trang không tồn tại)">H. e. nankinensis</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Người Bắc Kinh">H. e. pekinensis</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_erectus_soloensis" title="Homo erectus soloensis">H. e. soloensis</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tautavel&action=edit&redlink=1" class="new" title="Người Tautavel (trang không tồn tại)">H. e. tautavelensis</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nguy%C3%AAn_M%C6%B0u" title="Người Nguyên Mưu">H. e. yuanmouensis</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_c%E1%BB%95_x%C6%B0a" title="Người cổ xưa">Người cổ xưa</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">H. antecessor</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Denisova" title="Người Denisova">Người Denisova</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">H. ergaster</a> (?)</li> <li><a href="/wiki/Homo_floresiensis" title="Homo floresiensis">H. floresiensis</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">H. heidelbergensis</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Homo_longi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Homo longi (trang không tồn tại)">H. longi</a> (?)</li> <li><a href="/wiki/Homo_luzonensis" title="Homo luzonensis">H. luzonensis</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Neanderthal" title="Người Neanderthal">H. neanderthalensis</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_rhodesiensis" title="Homo rhodesiensis">H. rhodesiensis</a> (?)</li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a class="mw-selflink selflink">Người hiện đại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th id="Homo_sapiens" scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;font-weight:normal;"><a class="mw-selflink selflink">Homo sapiens</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_s%C6%A1_khai" title="Người hiện đại sơ khai">H. s. sapiens (homo sapiens cổ đại, người hiện đại về mặt giải phẫu)</a></li> <li><a href="/wiki/Jebel_Irhoud" class="mw-redirect" title="Jebel Irhoud">Jebel Irhoud</a></li> <li><a href="/wiki/Homo_sapiens_idaltu" title="Homo sapiens idaltu">H. s. idaltu</a></li> <li><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_ch%C3%A2u_%C3%82u_s%C6%A1_khai" title="Người hiện đại châu Âu sơ khai">Người Cro-Magnon</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Manot_1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Manot 1 (trang không tồn tại)">Người Manot</a></li> <li><a href="/wiki/Tham_Pa_Ling" title="Tham Pa Ling">Người Tham Pa Ling</a></li> <li><a href="/wiki/Di_c%E1%BB%91t_hang_H%C6%B0%C6%A1u_%C4%90%E1%BB%8F" title="Di cốt hang Hươu Đỏ">Người Mã Lộc</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%"><a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tiến hóa loài người">Tổ tiên</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">Homo habilis</a> → <a href="/wiki/Homo_ergaster" title="Homo ergaster">Homo ergaster</a>/<a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a> (→ <a href="/wiki/Homo_antecessor" title="Homo antecessor">Homo antecessor</a>)? → <a href="/wiki/Homo_heidelbergensis" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a> → Homo sapiens thái cổ → <a class="mw-selflink selflink">Homo sapiens</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">Mô hình giả thuyết</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Tổng quan</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_s%C4%83n_b%E1%BA%AFt&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết săn bắt (trang không tồn tại)">Săn bắt</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_h%C3%A1i_l%C6%B0%E1%BB%A3m&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết hái lượm (trang không tồn tại)">Hái lượm</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_ch%E1%BA%A1y_b%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết chạy bền (trang không tồn tại)">Chạy bền</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_v%C6%B0%E1%BB%A3n_th%E1%BB%A7y_sinh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết vượn thủy sinh (trang không tồn tại)">Vượn thủy sinh</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc_gi%E1%BB%9Bi_t%C3%ADnh_%E1%BB%9F_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chọn lọc giới tính ở người (trang không tồn tại)">Chọn lọc giới tính</a></li> <li><a href="/wiki/T%E1%BB%B1_thu%E1%BA%A7n_h%C3%B3a#Ở_người" title="Tự thuần hóa">Tự thuần hóa</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Cụ thể</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li>Chế độ ăn <ul><li><a href="/wiki/Ki%E1%BB%83m_so%C3%A1t_l%E1%BB%ADa_b%E1%BB%9Fi_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD#Giả_thuyết_nấu_ăn" title="Kiểm soát lửa bởi người tiền sử">Nấu ăn</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_m%C3%B4_t%E1%BB%91n_k%C3%A9m&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết mô tốn kém (trang không tồn tại)">Mô tốn kém</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_v%C6%B0%E1%BB%A3n_th%E1%BB%A7y_sinh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết vượn thủy sinh (trang không tồn tại)">Định cư bờ biển</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_kh%E1%BB%89_say&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết khỉ say (trang không tồn tại)">Khỉ say</a></li></ul></li> <li>Hành vi <ul><li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_v%C6%B0%E1%BB%A3n_s%C3%A1t_th%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết vượn sát thủ (trang không tồn tại)">Vượn sát thủ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_m%E1%BA%AFt_h%E1%BB%A3p_t%C3%A1c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết mắt hợp tác (trang không tồn tại)">Mắt hợp tác</a></li></ul></li> <li>Vòng đời <ul><li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_b%C3%A0_c%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết bà cố (trang không tồn tại)">Bà cố</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_thuy%E1%BA%BFt_ph%E1%BB%A5_quy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Giả thuyết phụ quyền (trang không tồn tại)">Phụ quyền</a></li></ul></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Theo chủ đề </th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_s%E1%BB%B1_%C4%91i_%C4%91%E1%BB%A9ng_b%E1%BA%B1ng_hai_ch%C3%A2n_%E1%BB%9F_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiến hóa của sự đi đứng bằng hai chân ở người (trang không tồn tại)">Đi đứng bằng hai chân</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=C%C3%A1c_bi%E1%BA%BFn_%C4%91%E1%BB%95i_khung_x%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_do_s%E1%BB%B1_%C4%91i_%C4%91%E1%BB%A9ng_b%E1%BA%B1ng_hai_ch%C3%A2n&action=edit&redlink=1" class="new" title="Các biến đổi khung xương của người do sự đi đứng bằng hai chân (trang không tồn tại)">Khung xương</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%C6%A1_b%E1%BA%AFp_%E1%BB%9F_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiến hóa cơ bắp ở người (trang không tồn tại)">Cơ bắp</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_m%C3%A0u_da&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiến hóa của màu da (trang không tồn tại)">Màu da</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_t%C3%B3c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiến hóa của tóc (trang không tồn tại)">Tóc</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_th%C3%ADch_nghi_v%E1%BB%9Bi_nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%99_%E1%BB%9F_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sự thích nghi với nhiệt độ ở người (trang không tồn tại)">Điều hòa thân nhiệt</a></li> <li><a href="/wiki/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_ti%E1%BA%BFng_n%C3%B3i" title="Nguồn gốc tiếng nói">Tiếng nói</a></li> <li><a href="/wiki/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF" title="Nguồn gốc ngôn ngữ">Ngôn ngữ</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_tr%C3%AD_th%C3%B4ng_minh_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiến hóa trí thông minh của người (trang không tồn tại)">Trí thông minh</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ph%C3%A2n_c%C3%B4ng_lao_%C4%91%E1%BB%99ng_theo_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Phân công lao động theo giới (trang không tồn tại)">Vai trò giới tính</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_s%C6%A1_khai#Nguồn_gốc" title="Người hiện đại sơ khai">Nguồn gốc người hiện đại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_ch%C3%A2u_Phi_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Nguồn gốc châu Phi gần đây của người hiện đại">Nguồn gốc châu Phi gần đây</a></li> <li><a href="/wiki/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_%C4%91a_v%C3%B9ng_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Nguồn gốc đa vùng của người hiện đại">Nguồn gốc đa vùng</a></li> <li><a href="/wiki/Giao_ph%E1%BB%91i_gi%E1%BB%AFa_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i_v%C3%A0_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Giao phối giữa người cổ đại và người hiện đại">Giao phối cổ đại</a></li> <li><a href="/wiki/Hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_h%C3%A0nh_vi" title="Hiện đại hành vi">Hiện đại hành vi</a></li> <li><a href="/wiki/C%C3%A1c_d%C3%B2ng_di_c%C6%B0_s%E1%BB%9Bm_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD" title="Các dòng di cư sớm thời tiền sử">Các dòng di cư sớm</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_g%E1%BA%A7n_%C4%91%C3%A2y_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tiến hóa gần đây của người (trang không tồn tại)">Tiến hóa gần đây</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">Niên biểu</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/D%C3%B2ng_th%E1%BB%9Di_gian_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Dòng thời gian tiến hóa của loài người">Tiến hóa loài người</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Ni%C3%AAn_bi%E1%BB%83u_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Niên biểu thời tiền sử (trang không tồn tại)">Loài người tiền sử</a></li> <li><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ti%E1%BA%BFn_tr%C3%ACnh_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Bản mẫu:Tiến trình tiến hóa loài người">Niên biểu loài người</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="text-align:center;;width:1%">Khác</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_khoa_h%E1%BB%8Dc_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Nhà khoa học tiến hóa loài người">Nhà lý thuyết</a></li> <li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C3%A1ch_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Sách tiến hóa loài người">Sách báo</a></li> <li><a href="/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_h%C3%B3a_th%E1%BA%A1ch_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_c%E1%BB%A7a_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="mw-redirect" title="Danh sách các hóa thạch tiến hóa của con người">Hóa thạch</a></li> <li><a href="/wiki/Nh%C3%A2n_h%E1%BB%8Dc_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a" title="Nhân học tiến hóa">Nhân học tiến hóa</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="text-align:center;"><div> <ul><li><img alt="Thể loại" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/16px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/24px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/32px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="31" /><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Tiến hóa loài người">Thể loại</a></li> <li><img alt="Trang Commons" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/12px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="12" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/24px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /> <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="extiw" title="commons:Thể loại:Tiến hóa loài người">Commons</a></li> <li><img alt="Cổng thông tin" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/16px-Portal-puzzle.svg.png" decoding="async" width="16" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/24px-Portal-puzzle.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png 2x" data-file-width="32" data-file-height="28" /><a href="/w/index.php?title=C%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin:Sinh_h%E1%BB%8Dc_ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cổng thông tin:Sinh học tiến hóa (trang không tồn tại)">Cổng thông tin sinh học tiến hóa</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Thời_tiền_sử" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-xem"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD" title="Bản mẫu:Thời Tiền sử"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-thảo luận"><a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thảo luận Bản mẫu:Thời Tiền sử (trang không tồn tại)"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-sửa"><a class="external text" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div><div id="Thời_tiền_sử" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD" title="Thời tiền sử">Thời tiền sử</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="background:lavender; font-size:100%; font-weight:bold;"><div><a href="/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_quan_v%E1%BB%81_Th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tổng quan về Thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Thời Tiền sử</a>  • <a href="/w/index.php?title=Ni%C3%AAn_bi%E1%BB%83u_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Niên biểu thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Niên biểu</a></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks mw-collapsible mw-collapsed navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#eee;"><div id="Thời_đại" style="font-size:114%;margin:0 4em">Thời đại</div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;padding:0.25cm 0; line-height:1cm;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1" title="Thời đại đồ đá">Thời đại đồ đá</a>(<a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_c%C5%A9" title="Thời đại đồ đá cũ">Đá cũ</a>  • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_m%E1%BB%9Bi" title="Thời đại đồ đá mới">Đá mới</a>) • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%E1%BB%93ng" title="Thời đại đồ đồng">Thời đại đồ đồng</a>  • <a href="/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_s%E1%BA%AFt" title="Thời đại đồ sắt">Thời đại đồ sắt</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks mw-collapsible mw-collapsed navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#eee;"><div id="Theo_vùng" style="font-size:114%;margin:0 4em">Theo vùng</div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;padding:0.25cm 0; line-height:1cm;"><div style="padding:0 0.25em"><div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-label="Navbox" style="padding:3px"><table class="nowraplinks navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_Phi_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Phi thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Châu Phi</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ai_C%E1%BA%ADp_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ai Cập thời Tiền Vương triều (trang không tồn tại)">Ai Cập thời Tiền Vương triều</a>  • <a href="/w/index.php?title=Trung_t%C3%A2m_B%E1%BA%AFc_Phi_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trung tâm Bắc Phi thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Trung tâm Bắc Phi thời Tiền sử</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%81_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Á thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Châu Á</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Trung_Hoa_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trung Hoa thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Trung Hoa</a>  • <a href="/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nhật Bản thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Nhật Bản</a>  • <a href="/w/index.php?title=Nam_%C3%81_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nam Á thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Nam Á</a> (<a href="/w/index.php?title=%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ấn Độ thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Ấn Độ</a> • <a href="/w/index.php?title=Sri_Lanka_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sri Lanka thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Sri Lanka</a>) • <a href="/w/index.php?title=Trung_%C3%81_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trung Á thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Trung Á</a>  • <a href="/w/index.php?title=Siberia_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Siberia thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Siberia</a>  • <a href="/w/index.php?title=T%C3%A2y_%C3%81_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tây Á thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Tây Á</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%82u_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Âu thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Châu Âu</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Caucasus_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Caucasus thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Caucasus</a> (<a href="/w/index.php?title=Georgia_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Georgia thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Georgia</a> • <a href="/w/index.php?title=Armenia_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Armenia thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Armenia</a>) • <a href="/w/index.php?title=Balkan_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Balkan thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Balkan</a> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Tân Thế giới</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_Columbo&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Mỹ thời tiền Columbo (trang không tồn tại)">Châu Mỹ thời tiền Columbo</a>  • <a href="/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%C3%9Ac_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Châu Úc thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Châu Úc thời Tiền sử</a></div></td></tr></tbody></table></div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks mw-collapsible mw-collapsed navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#eee;"><div id="Tiến_hóa_loài_người" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tiến hóa loài người">Tiến hóa loài người</a></div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;padding:0.25cm 0; line-height:1cm;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=V%C6%B0%E1%BB%A3n_c%E1%BB%95_ph%C6%B0%C6%A1ng_Nam&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vượn cổ phương Nam (trang không tồn tại)">Vượn cổ phương Nam</a> • Các giống người tiền sử(<a href="/wiki/Homo_habilis" title="Homo habilis">Homo habilis</a>  • <a href="/wiki/Homo_erectus" title="Homo erectus">Homo erectus</a>) • <a href="/wiki/Homo_sapiens" class="mw-redirect" title="Homo sapiens">Homo sapiens</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks mw-collapsible mw-collapsed navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#eee;"><div id="Đời_sống" style="font-size:114%;margin:0 4em">Đời sống</div></th></tr><tr><td colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;padding:0.25cm 0; line-height:1cm;"><div style="padding:0 0.25em"><div class="navbox-styles"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-label="Navbox" style="padding:3px"><table class="nowraplinks navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Cuộc sống</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/S%C4%83n_b%E1%BA%AFt-h%C3%A1i_l%C6%B0%E1%BB%A3m" class="mw-redirect" title="Săn bắt-hái lượm">Săn bắt-hái lượm</a>  • <a href="/wiki/S%C4%83n_b%E1%BA%AFn" class="mw-redirect" title="Săn bắn">Săn bắn</a>  • <a href="/w/index.php?title=N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nông nghiệp thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Nông nghiệp</a> • <a href="/w/index.php?title=Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ngôn ngữ thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Ngôn ngữ</a> • <a href="/w/index.php?title=Th%C3%B4ng_tin_li%C3%AAn_l%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thông tin liên lạc thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Thông tin liên lạc</a>  • <a href="/w/index.php?title=T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tín ngưỡng thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Tín ngưỡng</a>  • <a href="/w/index.php?title=Di_c%C6%B0_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Di cư thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Di cư</a> • <a href="/w/index.php?title=Y_h%E1%BB%8Dc_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Y học thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Y học</a>  • <a href="/w/index.php?title=D%C3%A2n_c%C6%B0_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dân cư thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Dân cư</a>  • <a href="/w/index.php?title=H%E1%BB%87_%C4%91%E1%BA%BFm_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hệ đếm thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Hệ đếm</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=X%C3%A3_h%E1%BB%99i_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Xã hội thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Xã hội</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Th%E1%BB%8B_t%E1%BB%99c" title="Thị tộc">Thị tộc</a>  • <a href="/w/index.php?title=B%C3%A0o_t%E1%BB%99c&action=edit&redlink=1" class="new" title="Bào tộc (trang không tồn tại)">Bào tộc</a>  • <a href="/wiki/B%E1%BB%99_l%E1%BA%A1c" title="Bộ lạc">Bộ lạc</a>  • <a href="/w/index.php?title=H%C3%B4n_nh%C3%A2n_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hôn nhân thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Hôn nhân</a>  • <a href="/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Chiến tranh thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Chiến tranh</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=K%C4%A9_thu%E1%BA%ADt_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kĩ thuật thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Kĩ thuật</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=C%C3%B4ng_c%E1%BB%A5_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Công cụ thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Công cụ</a>  • <a href="/w/index.php?title=Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kiến trúc thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Kiến trúc</a> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Văn hóa và <a href="/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Nghệ thuật thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Nghệ thuật</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_Ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" class="new" title="Âm nhạc thời Tiền sử (trang không tồn tại)">Âm nhạc</a></div></td></tr></tbody></table></div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Các_loài_sinh_tồn_của_họ_Người_(Hominidae)" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-xem"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Hominidae_nav" title="Bản mẫu:Hominidae nav"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-thảo luận"><a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Hominidae_nav&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thảo luận Bản mẫu:Hominidae nav (trang không tồn tại)"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-sửa"><a class="external text" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Hominidae_nav&action=edit"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div><div id="Các_loài_sinh_tồn_của_họ_Người_(Hominidae)" style="font-size:114%;margin:0 4em">Các loài sinh tồn của <a href="/wiki/H%E1%BB%8D_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Họ Người">họ Người</a> (Hominidae)</div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div>Giới: <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt" title="Động vật">Animalia</a> • Ngành: <a href="/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_c%C3%B3_d%C3%A2y_s%E1%BB%91ng" title="Động vật có dây sống">Chordata</a> • Lớp: <a href="/wiki/L%E1%BB%9Bp_Th%C3%BA" title="Lớp Thú">Mammalia</a> • Bộ: <a href="/wiki/B%E1%BB%99_Linh_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Bộ Linh trưởng">Primates</a> • Phân bộ: <a href="/wiki/Haplorrhini" class="mw-redirect" title="Haplorrhini">Haplorrhini</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/H%E1%BB%8D_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Họ Người">Hominidae</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:#ffffff;"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Ponginae" title="Ponginae">Ponginae</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th id="Pongo(Đười_ươi)" scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;width:7.5em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i" title="Đười ươi">Pongo</a> (Đười ươi)</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;width:auto;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i_Borneo" title="Đười ươi Borneo">Đười ươi Borneo (P. pygmaeus)</a> • <a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i_Sumatra" title="Đười ươi Sumatra">Đười ươi Sumatra (P. abelii)</a>  • <a href="/wiki/Pongo_tapanuliensis" title="Pongo tapanuliensis">Đười ươi Tapanuli (P. tapanuliensis)</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Ph%C3%A2n_h%E1%BB%8D_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Phân họ Người">Homininae</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;width:7.5em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/Kh%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%99t" title="Khỉ đột">Gorilla</a> (Khỉ đột)</div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;width:auto; background:#f7f7f7;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Kh%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%99t_ph%C3%ADa_t%C3%A2y" title="Khỉ đột phía tây">Khỉ đột phía tây (G. gorilla)</a> • <a href="/wiki/Kh%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%99t_mi%E1%BB%81n_%C4%90%C3%B4ng" title="Khỉ đột miền Đông">Khỉ đột miền Đông (G. beringei)</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;width:7.5em;"><div style="padding:0em 0.75em;"><a href="/wiki/T%C3%B4ng_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tông Người">Hominini</a></div></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;width:auto; background:#f7f7f7;;background:#ffffff;"><div style="padding:0 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Chi_Tinh_tinh" title="Chi Tinh tinh">Pan</a> (Tinh tinh)</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Tinh_tinh" title="Tinh tinh">Tinh tinh (P. troglodytes)</a> • <a href="/wiki/Bonobo" title="Bonobo">Bonobo (P. paniscus)</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Chi_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chi Người">Homo</a> (Người)</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="mw-redirect" title="Loài người">Loài người (H. sapiens)</a></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Si%C3%AAu_h%E1%BB%8D_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Siêu họ Người">Thể loại</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Các_bài_liên_quan_tới_vượn_dạng_người" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-xem"><a href="/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Apes" title="Bản mẫu:Apes"><abbr title="Xem bản mẫu này">x</abbr></a></li><li class="nv-thảo luận"><a href="/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Apes&action=edit&redlink=1" class="new" title="Thảo luận Bản mẫu:Apes (trang không tồn tại)"><abbr title="Thảo luận bản mẫu này">t</abbr></a></li><li class="nv-sửa"><a class="external text" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Apes&action=edit"><abbr title="Sửa bản mẫu này">s</abbr></a></li></ul></div><div id="Các_bài_liên_quan_tới_vượn_dạng_người" style="font-size:114%;margin:0 4em">Các bài liên quan tới <a href="/wiki/Li%C3%AAn_h%E1%BB%8D_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Liên họ Người">vượn dạng người</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Các chi</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/H%E1%BB%8D_V%C6%B0%E1%BB%A3n" title="Họ Vượn">Hylobatidae</a>: <a href="/wiki/Hylobates" title="Hylobates">Hylobates</a> · <a href="/wiki/Hoolock" title="Hoolock">Hoolock</a> · <a href="/wiki/Chi_V%C6%B0%E1%BB%A3n_m%C3%A0o" title="Chi Vượn mào">Nomascus</a> · <a href="/wiki/V%C6%B0%E1%BB%A3n_m%E1%BB%B1c" title="Vượn mực">Symphalangus</a> <a href="/wiki/H%E1%BB%8D_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Họ Người">Hominidae</a>: <a href="/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Di_%C6%B0%C6%A1i" title="Đười ươi">Pongo</a> · <a href="/wiki/Kh%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%99t" title="Khỉ đột">Gorilla</a> · <a href="/wiki/Tinh_tinh" title="Tinh tinh">Pan</a> · <a href="/wiki/Chi_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chi Người">Homo</a></div></td><td class="noviewer navbox-image" rowspan="4" style="width:1px;padding:0 0 0 2px"><div><a href="/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Primatenskelett-drawing.jpg" class="mw-file-description" title="Bộ xương người và gôrila"><img alt="Bộ xương người và gôrila" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Primatenskelett-drawing.jpg/100px-Primatenskelett-drawing.jpg" decoding="async" width="100" height="112" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Primatenskelett-drawing.jpg/150px-Primatenskelett-drawing.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Primatenskelett-drawing.jpg/200px-Primatenskelett-drawing.jpg 2x" data-file-width="1466" data-file-height="1636" /></a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Nghiên cứu khỉ dạng người</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ngôn ngữ khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Ngôn ngữ khỉ dạng người</a> · <a href="/w/index.php?title=D%E1%BB%B1_%C3%A1n_b%E1%BB%99_gen_tinh_tinh&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dự án bộ gen tinh tinh (trang không tồn tại)">Dự án bộ gen tinh tinh</a> · <a href="/wiki/D%E1%BB%B1_%C3%A1n_b%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BB%93_gene_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" class="mw-redirect" title="Dự án bản đồ gene người">Dự án bản đồ gene người</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/B%E1%BB%99_Linh_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng#Địa_vị_pháp_lý" title="Bộ Linh trưởng">Địa vị pháp lý</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_v%E1%BB%8B_th%E1%BB%83_nh%C3%A2n_c%E1%BB%A7a_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Địa vị thể nhân của khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Địa vị thể nhân</a> · <a href="/w/index.php?title=C%E1%BA%A5m_%C4%91o%C3%A1n_nghi%C3%AAn_c%E1%BB%A9u_tr%C3%AAn_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Cấm đoán nghiên cứu trên khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Cấm đoán nghiên cứu</a> · <a href="/w/index.php?title=C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%E1%BB%81_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Công ước về khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Công ước</a> · <a href="/w/index.php?title=C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Kinshasa_v%E1%BB%81_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Công ước Kinshasa về khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Công ước Kinshasa</a> · <a href="/w/index.php?title=D%E1%BB%B1_%C3%A1n_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dự án khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Dự án khỉ dạng người</a> · <a href="/w/index.php?title=D%E1%BB%B1_%C3%A1n_b%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Dự án bảo tồn khỉ dạng người (trang không tồn tại)">GRASP</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">Xem thêm</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;padding:0.25em 0; line-height:1.4em;"><div style="padding:0 0.25em"><a href="/wiki/Th%E1%BB%8Bt_r%E1%BB%ABng" title="Thịt rừng">Thịt rừng</a> · <a href="/w/index.php?title=Tuy%E1%BB%87t_ch%E1%BB%A7ng_c%E1%BB%A7a_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tuyệt chủng của khỉ dạng người (trang không tồn tại)">Tuyệt chủng của khỉ dạng người</a> · <a href="/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_n%E1%BB%95i_ti%E1%BA%BFng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danh sách khỉ dạng người nổi tiếng (trang không tồn tại)">Danh sách khỉ dạng người nổi tiếng</a> · <a href="/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_kh%E1%BB%89_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_vi%E1%BB%85n_t%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" class="new" title="Danh sách khỉ dạng người viễn tưởng (trang không tồn tại)">Danh sách khỉ dạng người viễn tưởng</a> · <a href="/wiki/Ti%E1%BA%BFn_h%C3%B3a_lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tiến hóa loài người">Tiến hóa loài người</a> · <a href="/w/index.php?title=Sinh_v%E1%BA%ADt_d%E1%BA%A1ng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_huy%E1%BB%81n_tho%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sinh vật dạng người huyền thoại (trang không tồn tại)">Sinh vật dạng người huyền thoại</a>  · <a href="/wiki/H%C3%A0nh_tinh_kh%E1%BB%89" title="Hành tinh khỉ">Hành tinh khỉ</a></div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Thẻ_nhận_dạng_đơn_vị_phân_loại" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th id="Thẻ_nhận_dạng_đơn_vị_phân_loại" scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;text-align: left;"><a href="/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:Th%E1%BA%BB_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_ph%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" title="Trợ giúp:Thẻ nhận dạng đơn vị phân loại">Thẻ nhận dạng đơn vị phân loại</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Wikidata" title="Wikidata">Wikidata</a>: <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q15978631" class="extiw" title="wikidata:Q15978631">Q15978631</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Animal_Diversity_Web&action=edit&redlink=1" class="new" title="Animal Diversity Web (trang không tồn tại)">ADW</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://animaldiversity.org/accounts/Homo_sapiens/">Homo_sapiens</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Barcode_of_Life_Data_Systems&action=edit&redlink=1" class="new" title="Barcode of Life Data Systems (trang không tồn tại)">BOLD</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.boldsystems.org/index.php/TaxBrowser_TaxonPage?taxid=12439">12439</a></li> <li><a href="/wiki/Encyclopedia_of_Life" title="Encyclopedia of Life">EoL</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://eol.org/pages/327955">327955</a></li> <li><a href="/wiki/EPPO_Code" class="mw-redirect" title="EPPO Code">EPPO</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gd.eppo.int/taxon/HOMXSA">HOMXSA</a></li> <li><a href="/wiki/Fossilworks" title="Fossilworks">Fossilworks</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/0/http://www.fossilworks.org/cgi-bin/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=83088">83088</a></li> <li><a href="/wiki/Global_Biodiversity_Information_Facility" class="mw-redirect" title="Global Biodiversity Information Facility">GBIF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.gbif.org/species/2436436">2436436</a></li> <li><a href="/wiki/INaturalist" title="INaturalist">iNaturalist</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://inaturalist.org/taxa/43584">43584</a></li> <li>IRMNG: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.irmng.org/aphia.php?p=taxdetails&id=10857762">10857762</a></li> <li><a href="/wiki/Integrated_Taxonomic_Information_System" class="mw-redirect" title="Integrated Taxonomic Information System">ITIS</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=180092">180092</a></li> <li><a href="/wiki/Mammal_Species_of_the_World" title="Mammal Species of the World">MSW</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.departments.bucknell.edu/biology/resources/msw3/browse.asp?s=y&id=12100795">12100795</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=National_Biodiversity_Network&action=edit&redlink=1" class="new" title="National Biodiversity Network (trang không tồn tại)">NBN</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.nbn.org.uk/Taxa/NHMSYS0000376773">NHMSYS0000376773</a></li> <li><a href="/wiki/National_Center_for_Biotechnology_Information" class="mw-redirect" title="National Center for Biotechnology Information">NCBI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=9606">9606</a></li> <li>NZOR: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nzor.org.nz/names/d83185ac-1aa6-4f59-8645-fe8c040857b3">d83185ac-1aa6-4f59-8645-fe8c040857b3</a></li> <li><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Tierstimmenarchiv" class="extiw" title="de:Tierstimmenarchiv">TSA</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tierstimmen.org/en/database?field_spec_species_target_id_selective=8319">8319</a></li> <li><a href="/wiki/World_Register_of_Marine_Species" title="World Register of Marine Species">WoRMS</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=1455977">1455977</a></li> <li><a href="/wiki/ZooBank" title="ZooBank">ZooBank</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://zoobank.org/NomenclaturalActs/58D31D52-713D-44B4-9FE9-CB2D9249C422">58D31D52-713D-44B4-9FE9-CB2D9249C422</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r70958518"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r71573313"></div><div role="navigation" class="navbox authority-control" aria-labelledby="Tiêu_đề_chuẩn_frameless_&#124;text-top_&#124;10px_&#124;alt=Sửa_dữ_liệu_tại_Wikidata_&#124;link=https&#58;//www.wikidata.org/wiki/Q5#identifiers&#124;Sửa_dữ_liệu_tại_Wikidata" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th id="Tiêu_đề_chuẩn_frameless_&#124;text-top_&#124;10px_&#124;alt=Sửa_dữ_liệu_tại_Wikidata_&#124;link=https&#58;//www.wikidata.org/wiki/Q5#identifiers&#124;Sửa_dữ_liệu_tại_Wikidata" scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/Ki%E1%BB%83m_so%C3%A1t_t%C3%ADnh_nh%E1%BA%A5t_qu%C3%A1n" title="Kiểm soát tính nhất quán">Tiêu đề chuẩn</a> <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q5#identifiers" title="Sửa dữ liệu tại Wikidata"><img alt="Sửa dữ liệu tại Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/10px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/15px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg/20px-OOjs_UI_icon_edit-ltr-progressive.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/Th%C6%B0_vi%E1%BB%87n_Qu%E1%BB%91c_gia_Ph%C3%A1p" title="Thư viện Quốc gia Pháp">BNF</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11934882t">cb11934882t</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11934882t">(data)</a></li> <li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/4038639-9">4038639-9</a></li> <li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/NARA_(identifier)" class="extiw" title="en:NARA (identifier)">NARA</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalog.archives.gov/id/10639765">10639765</a></li> <li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/NKC_(identifier)" class="extiw" title="en:NKC (identifier)">NKC</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=ph116876&CON_LNG=ENG">ph116876</a></li> <li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/NLI_(identifier)" class="extiw" title="en:NLI (identifier)">NLI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="http://uli.nli.org.il/F/?func=direct&doc_number=000710772&local_base=nlx10">000710772</a></li> <li>NLK id KSH1998033764 không hợp lệ.</li> <li><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/%C4%B0sl%C3%A2m_Ansiklopedisi" class="extiw" title="en:İslâm Ansiklopedisi">TDVİA</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://islamansiklopedisi.org.tr/insan">insan</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Lấy từ “<a dir="ltr" href="https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Người&oldid=71712661">https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Người&oldid=71712661</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c_m%C3%B4_t%E1%BA%A3_n%C4%83m_1758" title="Thể loại:Động vật được mô tả năm 1758">Động vật được mô tả năm 1758</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Con người">Con người</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Chi Người">Chi Người</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" title="Thể loại:Nhân loại học">Nhân loại học</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Lo%C3%A0i_%C4%91%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_c%C3%B3_v%C3%BA_x%C3%A2m_h%E1%BA%A1i" title="Thể loại:Loài động vật có vú xâm hại">Loài động vật có vú xâm hại</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_%C4%83n_t%E1%BA%A1p" title="Thể loại:Động vật ăn tạp">Động vật ăn tạp</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%B3m_lo%C3%A0i_do_Carl_Linnaeus_%C4%91%E1%BA%B7t_t%C3%AAn" title="Thể loại:Nhóm loài do Carl Linnaeus đặt tên">Nhóm loài do Carl Linnaeus đặt tên</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%B4ng_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Tông Người">Tông Người</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Thể loại ẩn: <ul><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ngu%E1%BB%93n_CS1_ti%E1%BA%BFng_Anh_(en)" title="Thể loại:Nguồn CS1 tiếng Anh (en)">Nguồn CS1 tiếng Anh (en)</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Bài cơ bản">Bài cơ bản</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Articles_with_%27species%27_microformats" title="Thể loại:Articles with 'species' microformats">Articles with 'species' microformats</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_c%C3%B3_v%C4%83n_b%E1%BA%A3n_ti%E1%BA%BFng_Latinh" title="Thể loại:Bài viết có văn bản tiếng Latinh">Bài viết có văn bản tiếng Latinh</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu_c%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin_c%C3%B3_li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%8F_%C4%91%E1%BA%BFn_c%E1%BB%95ng_th%C3%B4ng_tin" title="Thể loại:Bản mẫu cổng thông tin có liên kết đỏ đến cổng thông tin">Bản mẫu cổng thông tin có liên kết đỏ đến cổng thông tin</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Taxonbars_desynced_from_Wikidata" title="Thể loại:Taxonbars desynced from Wikidata">Taxonbars desynced from Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BA%BB_%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_ph%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i_tr%C3%AAn_trang_c%C3%B3_th%E1%BB%83_kh%C3%B4ng_l%C3%A0_%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_ph%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" title="Thể loại:Thẻ đơn vị phân loại trên trang có thể không là đơn vị phân loại">Thẻ đơn vị phân loại trên trang có thể không là đơn vị phân loại</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_BNF" title="Thể loại:Bài viết chứa nhận dạng BNF">Bài viết chứa nhận dạng BNF</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_GND" title="Thể loại:Bài viết chứa nhận dạng GND">Bài viết chứa nhận dạng GND</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_NARA" title="Thể loại:Bài viết chứa nhận dạng NARA">Bài viết chứa nhận dạng NARA</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_NKC" title="Thể loại:Bài viết chứa nhận dạng NKC">Bài viết chứa nhận dạng NKC</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_NLI" title="Thể loại:Bài viết chứa nhận dạng NLI">Bài viết chứa nhận dạng NLI</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_Wikipedia_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_NLK_sai" title="Thể loại:Bài viết Wikipedia chứa nhận dạng NLK sai">Bài viết Wikipedia chứa nhận dạng NLK sai</a></li><li><a href="/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%A9a_nh%E1%BA%ADn_d%E1%BA%A1ng_TDV%C4%B0A" title="Thể loại:Bài viết chứa nhận dạng TDVİA">Bài viết chứa nhận dạng TDVİA</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Trang này được sửa đổi lần cuối vào ngày 7 tháng 9 năm 2024, 03:52.</li> <li id="footer-info-copyright">Văn bản được phát hành theo <a href="/wiki/Wikipedia:Nguy%C3%AAn_v%C4%83n_Gi%E1%BA%A5y_ph%C3%A9p_Creative_Commons_Ghi_c%C3%B4ng%E2%80%93Chia_s%E1%BA%BB_t%C6%B0%C6%A1ng_t%E1%BB%B1_phi%C3%AAn_b%E1%BA%A3n_4.0_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Wikipedia:Nguyên văn Giấy phép Creative Commons Ghi công–Chia sẻ tương tự phiên bản 4.0 Quốc tế">Giấy phép Creative Commons Ghi công–Chia sẻ tương tự</a>; có thể áp dụng điều khoản bổ sung. Với việc sử dụng trang web này, bạn chấp nhận <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/vi">Điều khoản Sử dụng</a> và <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/vi">Quy định quyền riêng tư</a>. Wikipedia® là thương hiệu đã đăng ký của <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, một tổ chức phi lợi nhuận.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Quy định quyền riêng tư</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:Gi%E1%BB%9Bi_thi%E1%BB%87u">Giới thiệu Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Ph%E1%BB%A7_nh%E1%BA%ADn_chung">Lời phủ nhận</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Bộ Quy tắc Ứng xử Chung</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Lập trình viên</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/vi.wikipedia.org">Thống kê</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Tuyên bố về cookie</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//vi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Phiên bản di động</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-rbglq","wgBackendResponseTime":172,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"4.271","walltime":"4.872","ppvisitednodes":{"value":45309,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":1007780,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":111898,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":28,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":27,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":1087175,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":18,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 4296.693 1 -total"," 48.14% 2068.379 2 Bản_mẫu:Tham_khảo"," 22.83% 980.738 136 Bản_mẫu:Chú_thích_tạp_chí"," 20.69% 889.051 1 Bản_mẫu:Speciesbox"," 20.32% 873.167 1 Bản_mẫu:Taxobox/core"," 10.17% 437.118 13 Bản_mẫu:Clade"," 9.49% 407.554 70 Bản_mẫu:Chú_thích_web"," 7.10% 305.177 59 Bản_mẫu:Chú_thích_sách"," 6.74% 289.545 72 Bản_mẫu:Period_start"," 6.14% 263.808 1 Bản_mẫu:Taxonbar"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"2.758","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":21527026,"limit":52428800},"limitreport-profile":[["?","340","12.2"],["dataWrapper \u003Cmw.lua:672\u003E","280","10.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::callParserFunction","280","10.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::find","200","7.2"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getEntity","180","6.5"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::gsub","140","5.0"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::expandTemplate","140","5.0"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::match","140","5.0"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getExpandedArgument","120","4.3"],["\u003Cmw.lua:694\u003E","100","3.6"],["[others]","860","30.9"]]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-djcsx","timestamp":"20241123002544","ttl":84871,"transientcontent":true}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Ng\u01b0\u1eddi","url":"https:\/\/vi.wikipedia.org\/wiki\/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q5","author":{"@type":"Organization","name":"Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00f3ng g\u00f3p v\u00e0o c\u00e1c d\u1ef1 \u00e1n Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Qu\u1ef9 Wikimedia","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2006-06-28T07:39:56Z","dateModified":"2024-09-07T03:52:29Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/6\/68\/Akha_cropped_hires.JPG","headline":"lo\u00e0i duy nh\u1ea5t thu\u1ed9c chi Homo c\u1ee7a b\u1ed9 Linh tr\u01b0\u1edfng c\u00f2n t\u1ed3n t\u1ea1i"}</script> </body> </html>