CINXE.COM
Marseille — Wikipédia
<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="fr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Marseille — Wikipédia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )frwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","janvier","février","mars","avril","mai","juin","juillet","août","septembre","octobre","novembre","décembre"],"wgRequestId":"3446fc60-b6ed-44fd-912a-ae7c52f775dc","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Marseille","wgTitle":"Marseille","wgCurRevisionId":224121287,"wgRevisionId":224121287,"wgArticleId":2009,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Page utilisant une frise chronologique","Page en semi-protection longue","Page avec coordonnées similaires sur Wikidata","Article géolocalisé en France","Article utilisant une Infobox","Population de 2016 en infobox","Population de 2022 en infobox","Article géolocalisé sur Terre","Article avec modèle Infobox Commune de France","Article à référence insuffisante","Article pouvant contenir un travail inédit","Article à référence nécessaire","Article avec une section vide ou incomplète","Article avec module Population de France","Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata","Page utilisant P856","Page utilisant P374","Page utilisant P8422","Page pointant vers des bases externes","Page pointant vers des bases relatives à la géographie","Page utilisant P6671","Page pointant vers des bases relatives à plusieurs domaines","Page utilisant P5905","Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée","Page utilisant P8406","Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts","Page utilisant P3206","Page pointant vers des bases relatives aux organisations","Page utilisant P9346","Page pointant vers des bases relatives à l'audiovisuel","Page utilisant P982","Page pointant vers des bases relatives à la musique","Page utilisant P8313","Page utilisant P902","Page utilisant P6404","Page utilisant P7305","Page utilisant P6058","Page utilisant P3222","Page utilisant P4342","Page utilisant P3365","Page utilisant P3219","Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes","Article de Wikipédia avec notice d'autorité","Portail:Marseille/Articles liés","Portail:Bouches-du-Rhône/Articles liés","Portail:Provence-Alpes-Côte d'Azur/Articles liés","Portail:France/Articles liés","Portail:Europe/Articles liés","Portail:Communes de France/Articles liés","Portail:Ordre de Saint-Jean de Jérusalem/Articles liés","Portail:Moyen Âge central/Articles liés","Portail:Moyen Âge/Articles liés","Portail:Histoire/Articles liés","Portail:Ordre du Temple/Articles liés","Portail:Christianisme/Articles liés","Portail:Religions et croyances/Articles liés","Bon article en chinois","Bon article en arabe","Page avec des cartes","Marseille","Ancien chef-lieu de district","Ville nouvelle du VIe siècle av. J.-C. en France","Ville portuaire en France (Méditerranée)","Ville universitaire en France","Siège de cour administrative d'appel","Archevêché français","Commune abritant une commanderie de l'ordre de Saint-Jean de Jérusalem en France","Ville d'art et d'histoire","Commune touristique en France","Station balnéaire dans les Bouches-du-Rhône","Ville membre de l'Association internationale des maires francophones","Ville-étape du Tour de France dans les Bouches-du-Rhône","Ville titulaire de la croix de guerre 1939-1945","Capitale européenne de la culture","Capitale européenne du sport","Changement de nom de ville dans l'Histoire","Ligures","Éponyme d'un objet céleste","Alleu, fief ou seigneurie de l'ordre du Temple","Commune desservie par un métro en France","Commune desservie par un tramway en France","Lieu lié à l'impressionnisme"],"wgPageViewLanguage":"fr","wgPageContentLanguage":"fr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Marseille","wgRelevantArticleId":2009,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false,"wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["autoconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"fr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":300000,"wgCoordinates":{"lat":43.296346,"lon":5.369889},"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q23482","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false}; RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.kartographer.style":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","ext.timeline.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","ext.kartographer.link","ext.kartographer.staticframe","mediawiki.page.gallery","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.tablesorter","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ArchiveLinks","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&modules=ext.cite.styles%7Cext.kartographer.style%7Cext.timeline.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fr&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.22"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg/1200px-Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1154"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg/800px-Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="769"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg/640px-Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="615"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Marseille — Wikipédia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fr.m.wikipedia.org/wiki/Marseille"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (fr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Marseille"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Flux Atom de Wikipédia" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-Marseille rootpage-Marseille skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Aller au contenu</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigation </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" title="Accueil général [z]" accesskey="z"><span>Page d’accueil</span></a></li><li id="n-thema" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portail:Accueil" title="Regroupements d'articles par thématiques"><span>Portails thématiques</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Page_au_hasard" title="Affiche un article au hasard [x]" accesskey="x"><span>Article au hasard</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contact" title="Qui contacter"><span>Contact</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Contribuer" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Contribuer" > <div class="vector-menu-heading"> Contribuer </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-aboutwp" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:D%C3%A9buter" title="Guide pour apprendre à contribuer à Wikipédia"><span>Débuter sur Wikipédia</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:Accueil" title="Accès à l’aide"><span>Aide</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_de_la_communaut%C3%A9" title="À propos du projet, ce que vous pouvez faire, où trouver les informations"><span>Communauté</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_sp%C3%A9ciales" title="Outils pour contribuer à Wikipédia"><span>Pages spéciales</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes" title="Liste des modifications récentes sur le wiki [r]" accesskey="r"><span>Modifications récentes</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="l'encyclopédie libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Recherche" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia" aria-label="Rechercher sur Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Outils personnels"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifier l'apparence de la taille, de la largeur et de la couleur de la police de la page" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apparence" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apparence</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=fr.wikipedia.org&uselang=fr" class=""><span>Faire un don</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&returnto=Marseille" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire." class=""><span>Créer un compte</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&returnto=Marseille" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o" class=""><span>Se connecter</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Plus d’options" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils personnels" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Outils personnels</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utilisateur" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=fr.wikipedia.org&uselang=fr"><span>Faire un don</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&returnto=Marseille" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Créer un compte</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&returnto=Marseille" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Se connecter</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages pour les contributeurs déconnectés <a href="/wiki/Aide:Premiers_pas" aria-label="En savoir plus sur la contribution"><span>en savoir plus</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_contributions" title="Une liste des modifications effectuées depuis cette adresse IP [y]" accesskey="y"><span>Contributions</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_discussions" title="La page de discussion pour les contributions depuis cette adresse IP [n]" accesskey="n"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sommaire" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sommaire</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">masquer</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Début</div> </a> </li> <li id="toc-Géographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Géographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Géographie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Géographie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Géographie</span> </button> <ul id="toc-Géographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Localisation" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Localisation"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Localisation</span> </div> </a> <ul id="toc-Localisation-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Communes_limitrophes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Communes_limitrophes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Communes limitrophes</span> </div> </a> <ul id="toc-Communes_limitrophes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hydrographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Hydrographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Hydrographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Hydrographie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mer" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mer"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Mer</span> </div> </a> <ul id="toc-Mer-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sismicité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sismicité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Sismicité</span> </div> </a> <ul id="toc-Sismicité-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Climat" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Climat"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.6</span> <span>Climat</span> </div> </a> <ul id="toc-Climat-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Urbanisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Urbanisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Urbanisme</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Urbanisme-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Urbanisme</span> </button> <ul id="toc-Urbanisme-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Typologie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Typologie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Typologie</span> </div> </a> <ul id="toc-Typologie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Occupation_des_sols" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Occupation_des_sols"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Occupation des sols</span> </div> </a> <ul id="toc-Occupation_des_sols-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Morphologie_urbaine" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Morphologie_urbaine"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Morphologie urbaine</span> </div> </a> <ul id="toc-Morphologie_urbaine-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Euroméditerranée" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Euroméditerranée"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3.1</span> <span>Euroméditerranée</span> </div> </a> <ul id="toc-Euroméditerranée-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Gestion_des_déchets" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gestion_des_déchets"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span>Gestion des déchets</span> </div> </a> <ul id="toc-Gestion_des_déchets-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Assainissement" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Assainissement"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5</span> <span>Assainissement</span> </div> </a> <ul id="toc-Assainissement-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Eau_potable" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Eau_potable"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.6</span> <span>Eau potable</span> </div> </a> <ul id="toc-Eau_potable-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Voies_de_communication_et_transports" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Voies_de_communication_et_transports"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7</span> <span>Voies de communication et transports</span> </div> </a> <ul id="toc-Voies_de_communication_et_transports-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Infrastructures_routières" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Infrastructures_routières"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.1</span> <span>Infrastructures routières</span> </div> </a> <ul id="toc-Infrastructures_routières-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Transports_urbains" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Transports_urbains"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.2</span> <span>Transports urbains</span> </div> </a> <ul id="toc-Transports_urbains-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bus" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Bus"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.3</span> <span>Bus</span> </div> </a> <ul id="toc-Bus-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Métro" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Métro"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.4</span> <span>Métro</span> </div> </a> <ul id="toc-Métro-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tramway" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tramway"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.5</span> <span>Tramway</span> </div> </a> <ul id="toc-Tramway-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bus_à_haut_niveau_de_service" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Bus_à_haut_niveau_de_service"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.6</span> <span>Bus à haut niveau de service</span> </div> </a> <ul id="toc-Bus_à_haut_niveau_de_service-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Navette_maritime" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Navette_maritime"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.7</span> <span>Navette maritime</span> </div> </a> <ul id="toc-Navette_maritime-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vélos" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Vélos"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.8</span> <span>Vélos</span> </div> </a> <ul id="toc-Vélos-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gare_routière" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Gare_routière"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.9</span> <span>Gare routière</span> </div> </a> <ul id="toc-Gare_routière-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Desserte_ferroviaire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Desserte_ferroviaire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.10</span> <span>Desserte ferroviaire</span> </div> </a> <ul id="toc-Desserte_ferroviaire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Desserte_aérienne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Desserte_aérienne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.11</span> <span>Desserte aérienne</span> </div> </a> <ul id="toc-Desserte_aérienne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Transport_maritime" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Transport_maritime"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7.12</span> <span>Transport maritime</span> </div> </a> <ul id="toc-Transport_maritime-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Toponymie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Toponymie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Toponymie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Toponymie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Toponymie</span> </button> <ul id="toc-Toponymie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Attestations_anciennes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Attestations_anciennes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Attestations anciennes</span> </div> </a> <ul id="toc-Attestations_anciennes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Étymologie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Étymologie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Étymologie</span> </div> </a> <ul id="toc-Étymologie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Histoire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Histoire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Histoire</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Histoire-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Histoire</span> </button> <ul id="toc-Histoire-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Préhistoire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Préhistoire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Préhistoire</span> </div> </a> <ul id="toc-Préhistoire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Antiquité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Antiquité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>Antiquité</span> </div> </a> <ul id="toc-Antiquité-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Massalia,_cité_grecque" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Massalia,_cité_grecque"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2.1</span> <span>Massalia, cité grecque</span> </div> </a> <ul id="toc-Massalia,_cité_grecque-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Fondation_de_la_ville_:_la_légende_de_Gyptis_et_Protis" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Fondation_de_la_ville_:_la_légende_de_Gyptis_et_Protis"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2.1.1</span> <span>Fondation de la ville : la légende de Gyptis et Protis</span> </div> </a> <ul id="toc-Fondation_de_la_ville_:_la_légende_de_Gyptis_et_Protis-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Évolution_de_Massalia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Évolution_de_Massalia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2.1.2</span> <span>Évolution de Massalia</span> </div> </a> <ul id="toc-Évolution_de_Massalia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Cité_romaine_de_Massilia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cité_romaine_de_Massilia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2.2</span> <span>Cité romaine de Massilia</span> </div> </a> <ul id="toc-Cité_romaine_de_Massilia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Arrivée_des_premiers_chrétiens" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Arrivée_des_premiers_chrétiens"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2.3</span> <span>Arrivée des premiers chrétiens</span> </div> </a> <ul id="toc-Arrivée_des_premiers_chrétiens-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Antiquité_tardive" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Antiquité_tardive"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2.4</span> <span>Antiquité tardive</span> </div> </a> <ul id="toc-Antiquité_tardive-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Moyen_Âge" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Moyen_Âge"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Moyen Âge</span> </div> </a> <ul id="toc-Moyen_Âge-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Haut_Moyen_Âge_et_Moyen_Âge_central" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Haut_Moyen_Âge_et_Moyen_Âge_central"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3.1</span> <span>Haut Moyen Âge et Moyen Âge central</span> </div> </a> <ul id="toc-Haut_Moyen_Âge_et_Moyen_Âge_central-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bas_Moyen_Âge" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Bas_Moyen_Âge"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3.2</span> <span>Bas Moyen Âge</span> </div> </a> <ul id="toc-Bas_Moyen_Âge-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Les_Templiers_et_les_Hospitaliers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Les_Templiers_et_les_Hospitaliers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3.3</span> <span>Les Templiers et les Hospitaliers</span> </div> </a> <ul id="toc-Les_Templiers_et_les_Hospitaliers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-XVIe_et_XVIIe_siècles_:_la_ville_rebelle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XVIe_et_XVIIe_siècles_:_la_ville_rebelle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.4</span> <span><span>XVI</span><sup>e</sup> et <span>XVII</span><sup>e</sup> siècles : la ville rebelle</span> </div> </a> <ul id="toc-XVIe_et_XVIIe_siècles_:_la_ville_rebelle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_l'essor_commercial" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_l'essor_commercial"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.5</span> <span><span>XVII</span><sup>e</sup> et <span>XVIII</span><sup>e</sup> siècles : l'essor commercial</span> </div> </a> <ul id="toc-XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_l'essor_commercial-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Révolution_et_Empire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Révolution_et_Empire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6</span> <span>Révolution et Empire</span> </div> </a> <ul id="toc-Révolution_et_Empire-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-La_Marseillaise" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#La_Marseillaise"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.6.1</span> <span>La <i>Marseillaise</i></span> </div> </a> <ul id="toc-La_Marseillaise-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Du_XIXe_au_début_du_XXe_siècle_:_Marseille,_port_des_colonies" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Du_XIXe_au_début_du_XXe_siècle_:_Marseille,_port_des_colonies"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7</span> <span>Du <span>XIX</span><sup>e</sup> au début du <span>XX</span><sup>e</sup> siècle : Marseille, port des colonies</span> </div> </a> <ul id="toc-Du_XIXe_au_début_du_XXe_siècle_:_Marseille,_port_des_colonies-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-De_1860_au_début_de_la_Première_Guerre_mondiale" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#De_1860_au_début_de_la_Première_Guerre_mondiale"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.1</span> <span>De 1860 au début de la Première Guerre mondiale</span> </div> </a> <ul id="toc-De_1860_au_début_de_la_Première_Guerre_mondiale-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Grands_chantiers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Grands_chantiers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.2</span> <span>Grands chantiers</span> </div> </a> <ul id="toc-Grands_chantiers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Début_XXe_siècle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Début_XXe_siècle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.3</span> <span>Début <span>XX</span><sup>e</sup> siècle</span> </div> </a> <ul id="toc-Début_XXe_siècle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Chaos_de_l'entre-deux-guerres" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Chaos_de_l'entre-deux-guerres"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.4</span> <span>Chaos de l'entre-deux-guerres</span> </div> </a> <ul id="toc-Chaos_de_l'entre-deux-guerres-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Seconde_Guerre_mondiale" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Seconde_Guerre_mondiale"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.7.5</span> <span>Seconde Guerre mondiale</span> </div> </a> <ul id="toc-Seconde_Guerre_mondiale-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Des_années_1950_à_1980_:_les_difficultés" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Des_années_1950_à_1980_:_les_difficultés"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.8</span> <span>Des années 1950 à 1980 : les difficultés</span> </div> </a> <ul id="toc-Des_années_1950_à_1980_:_les_difficultés-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Depuis_les_années_1990,_entre_renouveau_et_difficultés_persistantes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Depuis_les_années_1990,_entre_renouveau_et_difficultés_persistantes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.9</span> <span>Depuis les années 1990, entre renouveau et difficultés persistantes</span> </div> </a> <ul id="toc-Depuis_les_années_1990,_entre_renouveau_et_difficultés_persistantes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Politique_et_administration" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Politique_et_administration"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Politique et administration</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Politique_et_administration-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Politique et administration</span> </button> <ul id="toc-Politique_et_administration-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Tendances_politiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tendances_politiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Tendances politiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Tendances_politiques-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Paysage_politique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Paysage_politique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1.1</span> <span>Paysage politique</span> </div> </a> <ul id="toc-Paysage_politique-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Récapitulatif_de_résultats_électoraux_récents" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Récapitulatif_de_résultats_électoraux_récents"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1.1.1</span> <span>Récapitulatif de résultats électoraux récents</span> </div> </a> <ul id="toc-Récapitulatif_de_résultats_électoraux_récents-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Géographie_électorale" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Géographie_électorale"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1.2</span> <span>Géographie électorale</span> </div> </a> <ul id="toc-Géographie_électorale-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Subdivisions" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Subdivisions"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>Subdivisions</span> </div> </a> <ul id="toc-Subdivisions-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liste_des_maires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Liste_des_maires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>Liste des maires</span> </div> </a> <ul id="toc-Liste_des_maires-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Finances_locales" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Finances_locales"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.4</span> <span>Finances locales</span> </div> </a> <ul id="toc-Finances_locales-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Justice" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Justice"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.5</span> <span>Justice</span> </div> </a> <ul id="toc-Justice-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sécurité_et_criminalité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sécurité_et_criminalité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.6</span> <span>Sécurité et criminalité</span> </div> </a> <ul id="toc-Sécurité_et_criminalité-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Grand_banditisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Grand_banditisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.6.1</span> <span>Grand banditisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Grand_banditisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Délinquance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Délinquance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.6.2</span> <span>Délinquance</span> </div> </a> <ul id="toc-Délinquance-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Défense" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Défense"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.7</span> <span>Défense</span> </div> </a> <ul id="toc-Défense-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Jumelages_et_partenariats" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Jumelages_et_partenariats"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.8</span> <span>Jumelages et partenariats</span> </div> </a> <ul id="toc-Jumelages_et_partenariats-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Jumelages" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Jumelages"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.8.1</span> <span>Jumelages</span> </div> </a> <ul id="toc-Jumelages-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Accords_de_coopération" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Accords_de_coopération"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.8.2</span> <span>Accords de coopération</span> </div> </a> <ul id="toc-Accords_de_coopération-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-International" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#International"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.9</span> <span>International</span> </div> </a> <ul id="toc-International-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Marseille_en_grand" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Marseille_en_grand"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.10</span> <span>Marseille en grand</span> </div> </a> <ul id="toc-Marseille_en_grand-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Population_et_société" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Population_et_société"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Population et société</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Population_et_société-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Population et société</span> </button> <ul id="toc-Population_et_société-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Démographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Démographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Démographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Démographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Évolution_démographique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Évolution_démographique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.1</span> <span>Évolution démographique</span> </div> </a> <ul id="toc-Évolution_démographique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pyramide_des_âges" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Pyramide_des_âges"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.2</span> <span>Pyramide des âges</span> </div> </a> <ul id="toc-Pyramide_des_âges-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Une_ville_inégalitaire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Une_ville_inégalitaire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Une ville inégalitaire</span> </div> </a> <ul id="toc-Une_ville_inégalitaire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Une_ville_d'immigrations" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Une_ville_d'immigrations"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>Une ville d'immigrations</span> </div> </a> <ul id="toc-Une_ville_d'immigrations-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Avant_le_XIXe_siècle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Avant_le_XIXe_siècle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.1</span> <span>Avant le <span>XIX</span><sup>e</sup> siècle</span> </div> </a> <ul id="toc-Avant_le_XIXe_siècle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XIXe_siècle,_le_début_des_vagues_migratoires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#XIXe_siècle,_le_début_des_vagues_migratoires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.2</span> <span><span>XIX</span><sup>e</sup> siècle, le début des vagues migratoires</span> </div> </a> <ul id="toc-XIXe_siècle,_le_début_des_vagues_migratoires-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Première_moitié_du_XXe_siècle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Première_moitié_du_XXe_siècle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.3</span> <span>Première moitié du <span>XX</span><sup>e</sup> siècle</span> </div> </a> <ul id="toc-Première_moitié_du_XXe_siècle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Depuis_les_années_1950" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Depuis_les_années_1950"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.4</span> <span>Depuis les années 1950</span> </div> </a> <ul id="toc-Depuis_les_années_1950-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Une_ville_multiculturelle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Une_ville_multiculturelle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.5</span> <span>Une ville multiculturelle</span> </div> </a> <ul id="toc-Une_ville_multiculturelle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Sports" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sports"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4</span> <span>Sports</span> </div> </a> <ul id="toc-Sports-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Équipements_sportifs" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Équipements_sportifs"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4.1</span> <span>Équipements sportifs</span> </div> </a> <ul id="toc-Équipements_sportifs-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Principaux_clubs_et_personnalités_sportifs" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Principaux_clubs_et_personnalités_sportifs"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4.2</span> <span>Principaux clubs et personnalités sportifs</span> </div> </a> <ul id="toc-Principaux_clubs_et_personnalités_sportifs-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Événements_sportifs" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Événements_sportifs"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4.3</span> <span>Événements sportifs</span> </div> </a> <ul id="toc-Événements_sportifs-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Santé" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Santé"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.5</span> <span>Santé</span> </div> </a> <ul id="toc-Santé-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Enseignement" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Enseignement"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.6</span> <span>Enseignement</span> </div> </a> <ul id="toc-Enseignement-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Médias" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Médias"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.7</span> <span>Médias</span> </div> </a> <ul id="toc-Médias-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cultes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cultes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8</span> <span>Cultes</span> </div> </a> <ul id="toc-Cultes-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Christianisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Christianisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.1</span> <span>Christianisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Christianisme-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Généralités" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Généralités"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.1.1</span> <span>Généralités</span> </div> </a> <ul id="toc-Généralités-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Église_arménienne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Église_arménienne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.1.2</span> <span>Église arménienne</span> </div> </a> <ul id="toc-Église_arménienne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Orthodoxie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Orthodoxie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.1.3</span> <span>Orthodoxie</span> </div> </a> <ul id="toc-Orthodoxie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Protestantisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Protestantisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.1.4</span> <span>Protestantisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Protestantisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Islam" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Islam"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.2</span> <span>Islam</span> </div> </a> <ul id="toc-Islam-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Judaïsme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Judaïsme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.3</span> <span>Judaïsme</span> </div> </a> <ul id="toc-Judaïsme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Autres_cultes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Autres_cultes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.8.4</span> <span>Autres cultes</span> </div> </a> <ul id="toc-Autres_cultes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Économie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Économie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Économie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Économie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Économie</span> </button> <ul id="toc-Économie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Échanges_portuaires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Échanges_portuaires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Échanges portuaires</span> </div> </a> <ul id="toc-Échanges_portuaires-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Industries" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Industries"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Industries</span> </div> </a> <ul id="toc-Industries-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zones_commerciales_et_touristiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Zones_commerciales_et_touristiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.3</span> <span>Zones commerciales et touristiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Zones_commerciales_et_touristiques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pêche_et_agriculture" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pêche_et_agriculture"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.4</span> <span>Pêche et agriculture</span> </div> </a> <ul id="toc-Pêche_et_agriculture-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mode_et_textile" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Mode_et_textile"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.5</span> <span>Mode et textile</span> </div> </a> <ul id="toc-Mode_et_textile-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Recherche" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Recherche"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.6</span> <span>Recherche</span> </div> </a> <ul id="toc-Recherche-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Marché_du_travail" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Marché_du_travail"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.7</span> <span>Marché du travail</span> </div> </a> <ul id="toc-Marché_du_travail-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Culture_locale_et_patrimoine" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Culture_locale_et_patrimoine"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Culture locale et patrimoine</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Culture_locale_et_patrimoine-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Culture locale et patrimoine</span> </button> <ul id="toc-Culture_locale_et_patrimoine-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Architecture_et_monuments_remarquables" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Architecture_et_monuments_remarquables"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Architecture et monuments remarquables</span> </div> </a> <ul id="toc-Architecture_et_monuments_remarquables-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Préhistoire_et_Antiquité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Préhistoire_et_Antiquité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.1</span> <span>Préhistoire et Antiquité</span> </div> </a> <ul id="toc-Préhistoire_et_Antiquité-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Moyen_Âge_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Moyen_Âge_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.2</span> <span>Moyen Âge</span> </div> </a> <ul id="toc-Moyen_Âge_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Les_Hospitaliers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Les_Hospitaliers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.3</span> <span>Les Hospitaliers</span> </div> </a> <ul id="toc-Les_Hospitaliers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Renaissance_et_période_classique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Renaissance_et_période_classique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.4</span> <span>Renaissance et période classique</span> </div> </a> <ul id="toc-Renaissance_et_période_classique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bastides" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Bastides"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.5</span> <span>Bastides</span> </div> </a> <ul id="toc-Bastides-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Second_Empire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Second_Empire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.6</span> <span>Second Empire</span> </div> </a> <ul id="toc-Second_Empire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Patrimoine_industriel" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Patrimoine_industriel"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.7</span> <span>Patrimoine industriel</span> </div> </a> <ul id="toc-Patrimoine_industriel-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Architecture_moderne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Architecture_moderne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.8</span> <span>Architecture moderne</span> </div> </a> <ul id="toc-Architecture_moderne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Architecture_post-moderne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Architecture_post-moderne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1.9</span> <span>Architecture post-moderne</span> </div> </a> <ul id="toc-Architecture_post-moderne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Lieux_et_quartiers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Lieux_et_quartiers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.2</span> <span>Lieux et quartiers</span> </div> </a> <ul id="toc-Lieux_et_quartiers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Patrimoine_environnemental" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Patrimoine_environnemental"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.3</span> <span>Patrimoine environnemental</span> </div> </a> <ul id="toc-Patrimoine_environnemental-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Équipements_et_événements_culturels" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Équipements_et_événements_culturels"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4</span> <span>Équipements et événements culturels</span> </div> </a> <ul id="toc-Équipements_et_événements_culturels-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Musées" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Musées"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.1</span> <span>Musées</span> </div> </a> <ul id="toc-Musées-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliothèques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliothèques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.2</span> <span>Bibliothèques</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliothèques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cinémas" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cinémas"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.3</span> <span>Cinémas</span> </div> </a> <ul id="toc-Cinémas-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Théâtres" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Théâtres"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.4</span> <span>Théâtres</span> </div> </a> <ul id="toc-Théâtres-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Opéra_et_ballet" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Opéra_et_ballet"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.5</span> <span>Opéra et ballet</span> </div> </a> <ul id="toc-Opéra_et_ballet-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Salles_de_spectacle_et_lieux_festifs" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Salles_de_spectacle_et_lieux_festifs"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.6</span> <span>Salles de spectacle et lieux festifs</span> </div> </a> <ul id="toc-Salles_de_spectacle_et_lieux_festifs-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Manifestations_culturelles_et_festivités" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Manifestations_culturelles_et_festivités"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.4.7</span> <span>Manifestations culturelles et festivités</span> </div> </a> <ul id="toc-Manifestations_culturelles_et_festivités-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Arts" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Arts"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5</span> <span>Arts</span> </div> </a> <ul id="toc-Arts-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Musique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Musique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5.1</span> <span>Musique</span> </div> </a> <ul id="toc-Musique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Spectacle_vivant" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Spectacle_vivant"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5.2</span> <span>Spectacle vivant</span> </div> </a> <ul id="toc-Spectacle_vivant-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cinéma_et_télévision" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cinéma_et_télévision"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5.3</span> <span>Cinéma et télévision</span> </div> </a> <ul id="toc-Cinéma_et_télévision-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Littérature" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Littérature"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5.4</span> <span>Littérature</span> </div> </a> <ul id="toc-Littérature-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Peinture_et_sculpture" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Peinture_et_sculpture"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.5.5</span> <span>Peinture et sculpture</span> </div> </a> <ul id="toc-Peinture_et_sculpture-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Langues" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Langues"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.6</span> <span>Langues</span> </div> </a> <ul id="toc-Langues-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gastronomie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gastronomie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.7</span> <span>Gastronomie</span> </div> </a> <ul id="toc-Gastronomie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Personnalités_liées_à_Marseille" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Personnalités_liées_à_Marseille"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.8</span> <span>Personnalités liées à Marseille</span> </div> </a> <ul id="toc-Personnalités_liées_à_Marseille-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Symboles_et_devise" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Symboles_et_devise"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.9</span> <span>Symboles et devise</span> </div> </a> <ul id="toc-Symboles_et_devise-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Notes_et_références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes_et_références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Notes et références</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Notes_et_références-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Notes et références</span> </button> <ul id="toc-Notes_et_références-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Notes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.1</span> <span>Notes</span> </div> </a> <ul id="toc-Notes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cartes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cartes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2</span> <span>Cartes</span> </div> </a> <ul id="toc-Cartes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.3</span> <span>Références</span> </div> </a> <ul id="toc-Références-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Voir_aussi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Voir_aussi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Voir aussi</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Voir_aussi-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Voir aussi</span> </button> <ul id="toc-Voir_aussi-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Bibliographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1</span> <span>Bibliographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliographie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Articles_connexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles_connexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2</span> <span>Articles connexes</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles_connexes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liens_externes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Liens_externes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3</span> <span>Liens externes</span> </div> </a> <ul id="toc-Liens_externes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Table des matières" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Marseille</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Aller à un article dans une autre langue. Disponible en 156 langues." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-156" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">156 langues</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Marseille" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – alémanique" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Marseille" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="alémanique" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%88%AD%E1%88%B4" title="ማርሴ – amharique" lang="am" hreflang="am" data-title="ማርሴ" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="amharique" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Marsiella" title="Marsiella – aragonais" lang="an" hreflang="an" data-title="Marsiella" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragonais" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D9%84%D9%8A%D8%A7" title="مارسيليا – arabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="مارسيليا" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%89" title="مارساى – arabe égyptien" lang="arz" hreflang="arz" data-title="مارساى" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="arabe égyptien" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – asturien" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Marsella" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturien" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ay mw-list-item"><a href="https://ay.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – aymara" lang="ay" hreflang="ay" data-title="Marseille" data-language-autonym="Aymar aru" data-language-local-name="aymara" class="interlanguage-link-target"><span>Aymar aru</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Marsel" title="Marsel – azerbaïdjanais" lang="az" hreflang="az" data-title="Marsel" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaïdjanais" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C" title="مارسی – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مارسی" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – bachkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Марсель" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="bachkir" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – balinais" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Marseille" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="balinais" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – bavarois" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Marseille" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="bavarois" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – biélorusse" lang="be" hreflang="be" data-title="Марсель" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="biélorusse" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%8D%D0%BB%D1%8C" title="Марсэль – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Марсэль" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%8F" title="Марсилия – bulgare" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Марсилия" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgare" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%87" title="মার্সেই – bengali" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মার্সেই" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengali" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Marselha" title="Marselha – breton" lang="br" hreflang="br" data-title="Marselha" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="breton" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – bosniaque" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Marseille" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosniaque" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Marsella" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D3%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="МагӀсель – tchétchène" lang="ce" hreflang="ce" data-title="МагӀсель" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="tchétchène" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – cebuano" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Marseille" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="cebuano" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7" title="مارسیلیا – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مارسیلیا" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co mw-list-item"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Marseglia" title="Marseglia – corse" lang="co" hreflang="co" data-title="Marseglia" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="corse" class="interlanguage-link-target"><span>Corsu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/Marsel" title="Marsel – tatar de Crimée" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Marsel" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="tatar de Crimée" class="interlanguage-link-target"><span>Qırımtatarca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – tchèque" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Marseille" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="tchèque" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – tchouvache" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Марсель" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="tchouvache" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – gallois" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Marseille" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="gallois" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – danois" lang="da" hreflang="da" data-title="Marseille" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danois" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="Marseille" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target"><span>Dagbanli</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – allemand" lang="de" hreflang="de" data-title="Marseille" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – Dimli" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Marseille" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Dimli" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – bas-sorabe" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Marseille" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="bas-sorabe" class="interlanguage-link-target"><span>Dolnoserbski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1" title="Μασσαλία – grec" lang="el" hreflang="el" data-title="Μασσαλία" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grec" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – anglais" lang="en" hreflang="en" data-title="Marseille" data-language-autonym="English" data-language-local-name="anglais" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Marsejlo" title="Marsejlo – espéranto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Marsejlo" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="espéranto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – espagnol" lang="es" hreflang="es" data-title="Marsella" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="espagnol" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – estonien" lang="et" hreflang="et" data-title="Marseille" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonien" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Marseilla" title="Marseilla – basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Marseilla" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basque" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – estrémègne" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Marsella" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="estrémègne" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C" title="مارسی – persan" lang="fa" hreflang="fa" data-title="مارسی" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persan" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – finnois" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Marseille" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finnois" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Maseli" title="Maseli – fidjien" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Maseli" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="fidjien" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Marselye" title="Marselye – francoprovençal" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Marselye" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="francoprovençal" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – frison septentrional" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Marseille" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="frison septentrional" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – frison occidental" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Marseille" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="frison occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – irlandais" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Marseille" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – gaélique écossais" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Marseille" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="gaélique écossais" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – galicien" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Marsella" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicien" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – guarani" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Marsella" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="guarani" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – haoussa" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Marseille" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="haoussa" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Marseille" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="hakka" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A8%D7%A1%D7%99%D7%99" title="מרסיי – hébreu" lang="he" hreflang="he" data-title="מרסיי" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hébreu" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%AF" title="मार्सैय – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मार्सैय" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – croate" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Marseille" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croate" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – haut-sorabe" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Marseille" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="haut-sorabe" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Mas%C3%A8y" title="Masèy – créole haïtien" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Masèy" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="créole haïtien" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – hongrois" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Marseille" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hongrois" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%A5%D5%AC" title="Մարսել – arménien" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարսել" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="arménien" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%A7%D5%B5%D5%AC" title="Մարսէյլ – arménien occidental" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Մարսէյլ" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="arménien occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Marseille" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – indonésien" lang="id" hreflang="id" data-title="Marseille" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonésien" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Marseille" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – ilocano" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Marseille" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="ilocano" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Marseille" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – islandais" lang="is" hreflang="is" data-title="Marseille" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandais" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Marsiglia" title="Marsiglia – italien" lang="it" hreflang="it" data-title="Marsiglia" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italien" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%82%BB%E3%82%A4%E3%83%A6" title="マルセイユ – japonais" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マルセイユ" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonais" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – javanais" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Marseille" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="javanais" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98" title="მარსელი – géorgien" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მარსელი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="géorgien" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Marsel" title="Marsel – karakalpak" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Marsel" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="karakalpak" class="interlanguage-link-target"><span>Qaraqalpaqsha</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Mur%E1%B9%A3ileyya" title="Murṣileyya – kabyle" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Murṣileyya" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabyle" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kg mw-list-item"><a href="https://kg.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – kikongo" lang="kg" hreflang="kg" data-title="Marseille" data-language-autonym="Kongo" data-language-local-name="kikongo" class="interlanguage-link-target"><span>Kongo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Марсель" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazakh" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%A5%B4%EC%84%B8%EC%9C%A0" title="마르세유 – coréen" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마르세유" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coréen" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Mars%C3%AElya" title="Marsîlya – kurde" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Marsîlya" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="kurde" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – kirghize" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Марсель" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirghize" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Massilia" title="Massilia – latin" lang="la" hreflang="la" data-title="Massilia" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latin" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Marseya" title="Marseya – ladino" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Marseya" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="ladino" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – luxembourgeois" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Marseille" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luxembourgeois" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – limbourgeois" lang="li" hreflang="li" data-title="Marseille" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="limbourgeois" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Marseggia" title="Marseggia – ligure" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Marseggia" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="ligure" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Marseille" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Marseja" title="Marseja – lombard" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Marseja" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="lombard" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Marseille" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="lingala" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Marselis" title="Marselis – lituanien" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Marselis" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituanien" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Marse%C4%BCa" title="Marseļa – letton" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Marseļa" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="letton" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – malgache" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Marseille" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgache" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Марсель" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D1%98" title="Марсеј – macédonien" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Марсеј" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macédonien" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%BE%E0%B5%BC%E0%B4%B8%E0%B5%87%E0%B4%AF%E0%B5%8D" title="മാർസേയ് – malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മാർസേയ്" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – mongol" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Марсель" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="mongol" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%B2" title="मार्सेल – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मार्सेल" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – malais" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Marseille" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malais" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Marsilja" title="Marsilja – maltais" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Marsilja" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltais" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%AC%E1%80%9B%E1%80%BA%E1%80%86%E1%80%9A%E1%80%BA%E1%80%9A%E1%80%AE%E1%80%99%E1%80%BC%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%B7" title="မာရ်ဆယ်ယီမြို့ – birman" lang="my" hreflang="my" data-title="မာရ်ဆယ်ယီမြို့" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birman" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C_%D0%BE%D1%88" title="Марсель ош – erzya" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Марсель ош" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="erzya" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C" title="مارسی – mazandérani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="مارسی" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="mazandérani" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Marseglia" title="Marseglia – napolitain" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Marseglia" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="napolitain" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – bas-allemand" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Marseille" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="bas-allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – néerlandais" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Marseille" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="néerlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – norvégien nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Marseille" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norvégien nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – norvégien bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Marseille" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norvégien bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Mars%C3%AAle" title="Marsêle – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Marsêle" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Marselha" title="Marselha – occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Marselha" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – ossète" lang="os" hreflang="os" data-title="Марсель" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="ossète" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%B8%E0%A9%87%E0%A8%88" title="ਮਾਰਸੇਈ – pendjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮਾਰਸੇਈ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Marseille" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="picard" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Marsylia" title="Marsylia – polonais" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Marsylia" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polonais" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Mars%C3%A8ja" title="Marsèja – piémontais" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Marsèja" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="piémontais" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D9%84%D8%B2" title="مارسیلز – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مارسیلز" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnt mw-list-item"><a href="https://pnt.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1" title="Μασσαλία – pontique" lang="pnt" hreflang="pnt" data-title="Μασσαλία" data-language-autonym="Ποντιακά" data-language-local-name="pontique" class="interlanguage-link-target"><span>Ποντιακά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Marselha" title="Marselha – portugais" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Marselha" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugais" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Marseille" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Marsilia" title="Marsilia – roumain" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Marsilia" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="roumain" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – russe" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Марсель" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russe" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Mars%C3%ACllia" title="Marsìllia – sarde" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Marsìllia" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sarde" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Marsigghia" title="Marsigghia – sicilien" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Marsigghia" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sicilien" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – écossais" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Marseille" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="écossais" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – serbo-croate" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Marseille" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-croate" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Marseille" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – slovaque" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Marseille" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaque" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – slovène" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Marseille" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovène" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Marseja" title="Marseja – albanais" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Marseja" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albanais" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D1%99" title="Марсељ – serbe" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Марсељ" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbe" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Marselha" title="Marselha – saterlandais" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Marselha" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="saterlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – suédois" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Marseille" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="suédois" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Marseille" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Marsylij%C5%8F" title="Marsylijŏ – silésien" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Marsylijŏ" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="silésien" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%9A%E0%AF%87%E0%AE%AF%E0%AF%8D" title="மர்சேய் – tamoul" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மர்சேய்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamoul" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%B8%E0%B1%87_(%E0%B0%AA%E0%B1%8D%E0%B0%B0%E0%B0%BE%E0%B0%A8%E0%B1%8D%E0%B0%B8%E0%B1%8D)" title="మార్సే (ప్రాన్స్) – télougou" lang="te" hreflang="te" data-title="మార్సే (ప్రాన్స్)" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="télougou" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B9%81%E0%B8%8B%E0%B8%A2%E0%B9%8C" title="มาร์แซย์ – thaï" lang="th" hreflang="th" data-title="มาร์แซย์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="thaï" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Marsella" title="Marsella – tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Marsella" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Marsel" title="Marsel – talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Marsel" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="talysh" class="interlanguage-link-target"><span>Tolışi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Marsilya" title="Marsilya – turc" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Marsilya" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turc" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – tatar" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Марсель" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatar" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tum mw-list-item"><a href="https://tum.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – tumbuka" lang="tum" hreflang="tum" data-title="Marseille" data-language-autonym="ChiTumbuka" data-language-local-name="tumbuka" class="interlanguage-link-target"><span>ChiTumbuka</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tw mw-list-item"><a href="https://tw.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – twi" lang="tw" hreflang="tw" data-title="Marseille" data-language-autonym="Twi" data-language-local-name="twi" class="interlanguage-link-target"><span>Twi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Марсель – ukrainien" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Марсель" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrainien" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%A6%DB%8C" title="مارسئی – ourdou" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مارسئی" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ourdou" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Marsel" title="Marsel – ouzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Marsel" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ouzbek" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Marseja" title="Marseja – vénitien" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Marseja" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="vénitien" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Marsel%27" title="Marsel' – vepse" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Marsel'" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="vepse" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – vietnamien" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Marseille" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamien" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – flamand occidental" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Marseille" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="flamand occidental" class="interlanguage-link-target"><span>West-Vlams</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Marseille" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="volapük" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Marseille" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E8%B5%9B" title="马赛 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="马赛" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98" title="მარსელი – mingrélien" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მარსელი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="mingrélien" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%A8%D7%A1%D7%99%D7%99" title="מארסיי – yiddish" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מארסיי" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="yiddish" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – yoruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Marseille" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="yoruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – zélandais" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Marseille" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="zélandais" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="bon article"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E8%B5%9B" title="马赛 – chinois" lang="zh" hreflang="zh" data-title="马赛" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinois" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E8%B3%BD" title="馬賽 – chinois littéraire" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="馬賽" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="chinois littéraire" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Marseille" title="Marseille – minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Marseille" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnan" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E8%B3%BD" title="馬賽 – cantonais" lang="yue" hreflang="yue" data-title="馬賽" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonais" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q23482#sitelinks-wikipedia" title="Modifier les liens interlangues" class="wbc-editpage">Modifier les liens</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaces de noms"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Marseille" title="Voir le contenu de la page [c]" accesskey="c"><span>Article</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussion:Marseille" rel="discussion" title="Discussion au sujet de cette page de contenu [t]" accesskey="t"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Modifier la variante de langue" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">français</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Affichages"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Marseille"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&action=edit" title="Cette page est protégée. Vous pouvez toutefois en visualiser la source. [e]" accesskey="e"><span>Voir le texte source</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&action=history" title="Historique des versions de cette page [h]" accesskey="h"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Outils</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Outils</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Plus d’options" > <div class="vector-menu-heading"> Actions </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Marseille"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&action=edit"><span>Voir le texte source</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&action=history"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Général </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_li%C3%A9es/Marseille" title="Liste des pages liées qui pointent sur celle-ci [j]" accesskey="j"><span>Pages liées</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Suivi_des_liens/Marseille" rel="nofollow" title="Liste des modifications récentes des pages appelées par celle-ci [k]" accesskey="k"><span>Suivi des pages liées</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Importer_un_fichier" title="Téléverser des fichiers [u]" accesskey="u"><span>Téléverser un fichier</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&oldid=224121287" title="Adresse permanente de cette version de cette page"><span>Lien permanent</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&action=info" title="Davantage d’informations sur cette page"><span>Informations sur la page</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Citer&page=Marseille&id=224121287&wpFormIdentifier=titleform" title="Informations sur la manière de citer cette page"><span>Citer cette page</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FMarseille"><span>Obtenir l'URL raccourcie</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:QrCode&url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FMarseille"><span>Télécharger le code QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimer / exporter </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Livre&bookcmd=book_creator&referer=Marseille"><span>Créer un livre</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:DownloadAsPdf&page=Marseille&action=show-download-screen"><span>Télécharger comme PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Marseille&printable=yes" title="Version imprimable de cette page [p]" accesskey="p"><span>Version imprimable</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Dans d’autres projets </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Marseille" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikinews mw-list-item"><a href="https://fr.wikinews.org/wiki/Cat%C3%A9gorie:Marseille" hreflang="fr"><span>Wikinews</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Marseille" hreflang="fr"><span>Wikiquote</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikivoyage mw-list-item"><a href="https://fr.wikivoyage.org/wiki/Marseille" hreflang="fr"><span>Wikivoyage</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q23482" title="Lien vers l’élément dans le dépôt de données connecté [g]" accesskey="g"><span>Élément Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apparence</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">masquer</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-coordinates" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span id="coordinates" class="noprint"><a class="mw-kartographer-maplink" data-mw-kartographer="maplink" data-style="osm-intl" href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Map/9/43.296346/5.369889/fr" data-zoom="9" data-lat="43.296346" data-lon="5.369889" data-overlays="["_c9c32ea64a95a45da5bdd206af3ca0f582560a7e"]">43° 17′ 47″ nord, 5° 22′ 12″ est</a></span></div></div> <div id="mw-indicator-protection-edition" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><div class="nopopups"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_en_semi-protection_longue" title="Cette page est en semi-protection longue."><img alt="Cette page est en semi-protection longue." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Long-semi-protection-shackle-frwiki.svg/15px-Long-semi-protection-shackle-frwiki.svg.png" decoding="async" width="15" height="21" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Long-semi-protection-shackle-frwiki.svg/23px-Long-semi-protection-shackle-frwiki.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Long-semi-protection-shackle-frwiki.svg/30px-Long-semi-protection-shackle-frwiki.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="725" /></a></span></div></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Un article de Wikipédia, l'encyclopédie libre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="fr" dir="ltr"><p class="mw-empty-elt"> </p> <div class="bandeau-container metadata homonymie hatnote"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Aide:Homonymie" title="Aide:Homonymie"><img alt="Page d’aide sur l’homonymie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/20px-Logo_disambig.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/30px-Logo_disambig.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Logo_disambig.svg/40px-Logo_disambig.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="375" /></a></span></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p>Pour les articles homonymes, voir <a href="/wiki/Marseille_(homonymie)" class="mw-disambig" title="Marseille (homonymie)">Marseille (homonymie)</a>. </p> </div></div> <p class="mw-empty-elt"> </p> <table class="infobox_v2 infobox infobox--frwiki noarchive"> <tbody><tr> <td colspan="2" class="entete entete map" style="background-color:#DDFFDD;color:black;">Marseille<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r151886662">.mw-parser-output .entete.map{background-image:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/Picto_infobox_map.png")}</style> </td></tr> <tr><td colspan="2" style="text-align:center;"><div style="background-color:#F9F9F9;border-collapse:collapse;border:1px solid black;width:280px;display:table;margin-left: auto; margin-right: auto;"><div style="display:table-row"><div style="display:table-cell;border-top:0;padding:1px 0 0 1px"><div style="display:table;background-color:#F9F9F9;border-collapse:collapse"><div style="display:table-row"><div style="display:table-cell;border-top:0;padding:0 1px 1px 0"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg/280px-Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg" decoding="async" width="280" height="269" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg/420px-Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg/560px-Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg 2x" data-file-width="2318" data-file-height="2229" /></a></span></div></div></div><div style="display:table;background-color:#F9F9F9;border-collapse:collapse"><div style="display:table-row"><div style="display:table-cell;border-top:0;padding:0 1px 1px 0"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_panorama.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Marseille_panorama.jpg/280px-Marseille_panorama.jpg" decoding="async" width="280" height="78" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Marseille_panorama.jpg/420px-Marseille_panorama.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Marseille_panorama.jpg/560px-Marseille_panorama.jpg 2x" data-file-width="10596" data-file-height="2944" /></a></span></div></div></div><div style="display:table;background-color:#F9F9F9;border-collapse:collapse"><div style="display:table-row"><div style="display:table-cell;border-top:0;padding:0 1px 1px 0"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:France_-_Marseille_(29881013814).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/France_-_Marseille_%2829881013814%29.jpg/139px-France_-_Marseille_%2829881013814%29.jpg" decoding="async" width="139" height="93" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/France_-_Marseille_%2829881013814%29.jpg/209px-France_-_Marseille_%2829881013814%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/France_-_Marseille_%2829881013814%29.jpg/278px-France_-_Marseille_%2829881013814%29.jpg 2x" data-file-width="2500" data-file-height="1667" /></a></span></div><div style="display:table-cell;border-top:0;padding:0 1px 1px 0"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Views_of_Marseille_from_the_Cit%C3%A9_radieuse_4.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Views_of_Marseille_from_the_Cit%C3%A9_radieuse_4.jpg/250px-Views_of_Marseille_from_the_Cit%C3%A9_radieuse_4.jpg" decoding="async" width="139" height="93" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Views_of_Marseille_from_the_Cit%C3%A9_radieuse_4.jpg/330px-Views_of_Marseille_from_the_Cit%C3%A9_radieuse_4.jpg 2x" data-file-width="5472" data-file-height="3648" /></a></span></div></div></div><div style="display:table;background-color:#F9F9F9;border-collapse:collapse"><div style="display:table-row"><div style="display:table-cell;border-top:0;padding:0 1px 1px 0"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg/280px-Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg" decoding="async" width="280" height="60" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg/420px-Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg/560px-Marseille_panorama_from_Palais_du_Pharo.jpg 2x" data-file-width="23550" data-file-height="5053" /></a></span></div></div></div></div></div></div> <div style="text-align:center;padding:0.5em;border:0px;font-size:0.80em">De haut en bas et de gauche à droite : la <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">basilique Notre-Dame-de-la-Garde</a>, les <a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">Îles du Frioul</a>, le <a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">Palais Longchamp</a>, l'<a href="/wiki/Orange_V%C3%A9lodrome" class="mw-redirect" title="Orange Vélodrome">Orange Vélodrome</a> et le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>.</div></td> </tr><tr> <td colspan="1" align="center"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Armoiries_de_Marseille.svg" class="mw-file-description" title="Blason de Marseille"><img alt="Blason de Marseille" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Armoiries_de_Marseille.svg/120px-Armoiries_de_Marseille.svg.png" decoding="async" width="120" height="81" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Armoiries_de_Marseille.svg/250px-Armoiries_de_Marseille.svg.png 1.5x" data-file-width="522" data-file-height="352" /></a></span><br /><small><a href="/wiki/Armoiries_de_Marseille" title="Armoiries de Marseille">Blason</a> </small></td> <td colspan="1" align="center"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Marseille.svg" class="mw-file-description" title="Marseille"><img alt="Marseille" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag_of_Marseille.svg/120px-Flag_of_Marseille.svg.png" decoding="async" width="120" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag_of_Marseille.svg/180px-Flag_of_Marseille.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag_of_Marseille.svg/240px-Flag_of_Marseille.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></td> </tr><tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000">Administration</th></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Liste_des_pays_du_monde" title="Liste des pays du monde">Pays</a> </th> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="France"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_France_(1976%E2%80%932020).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la France"><img alt="Drapeau de la France" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Flag_of_France_%281976%E2%80%932020%29.svg/20px-Flag_of_France_%281976%E2%80%932020%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Flag_of_France_%281976%E2%80%932020%29.svg/40px-Flag_of_France_%281976%E2%80%932020%29.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/France" title="France">France</a></span> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/R%C3%A9gion_fran%C3%A7aise" title="Région française">Région</a> </th> <td><a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d’Azur</a> (<a href="/wiki/Pr%C3%A9fecture" title="Préfecture">préfecture</a>) </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/D%C3%A9partement_fran%C3%A7ais" title="Département français">Département</a> </th> <td><a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a><br /><small>(<a href="/wiki/Pr%C3%A9fecture" title="Préfecture">préfecture</a>)</small> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Arrondissement_fran%C3%A7ais" title="Arrondissement français">Arrondissement</a> </th> <td><a href="/wiki/Arrondissement_de_Marseille" title="Arrondissement de Marseille">Marseille</a><br /><small>(<a href="/wiki/Chef-lieu" title="Chef-lieu">chef-lieu</a>)</small> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Intercommunalit%C3%A9_en_France" title="Intercommunalité en France">Intercommunalité</a> </th> <td><a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">Métropole d'Aix-Marseille-Provence</a><br /><small>(<a href="/wiki/Si%C3%A8ge_social" title="Siège social">siège</a>)</small> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Maire_(France)" title="Maire (France)">Maire</a> <br /><a href="/wiki/Mandat_politique" title="Mandat politique">Mandat</a> </th> <td><a href="/wiki/Beno%C3%AEt_Payan" title="Benoît Payan">Benoît Payan</a> (<a href="/wiki/Divers_gauche" title="Divers gauche">DVG</a>) <br /><a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2020_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2020 à Marseille">2020</a>-2026 </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Code_postal_en_France" title="Code postal en France">Code postal</a> </th> <td>13001 à 13016 (16 arrondissements) </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Code_officiel_g%C3%A9ographique#Code_commune" title="Code officiel géographique">Code commune</a> </th> <td>13055 et de <a href="/wiki/Secteurs_et_arrondissements_de_Marseille" title="Secteurs et arrondissements de Marseille">13201 à 13216</a> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000">Démographie</th></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Gentil%C3%A9" title="Gentilé">Gentilé</a> </th> <td>Marseillais, Marseillaise </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Recensement_de_la_population_en_France" title="Recensement de la population en France">Population<br />municipale</a> </th> <td>877 215 <abbr class="abbr" title="habitant">hab.</abbr> <small>(2022 <span class="noviewer" typeof="mw:File"><span title="en évolution de +1,74 % par rapport à 2016"><img alt="en évolution de +1,74 % par rapport à 2016" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/20px-Increase2.svg.png" decoding="async" width="11" height="11" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Increase2.svg/40px-Increase2.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="300" /></span></span>)</small> </td> </tr> <tr> <th scope="row" style="vertical-align: bottom"><a href="/wiki/Densit%C3%A9_de_population" title="Densité de population">Densité</a></th> <td>3 646 <abbr class="abbr" title="habitant par kilomètre carré">hab./km<sup>2</sup></abbr></td></tr> <tr> <th scope="row">Population <br /><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_en_France" title="Unité urbaine en France">agglomération</a> </th> <td>1 635 154 <abbr class="abbr" title="habitant">hab.</abbr> <small>(2022<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>)</small> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000">Géographie</th></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Coordonn%C3%A9es_g%C3%A9ographiques" title="Coordonnées géographiques">Coordonnées</a> </th><td><a class="mw-kartographer-maplink" data-mw-kartographer="maplink" data-style="osm-intl" href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Map/9/43.296346/5.369889/fr" data-zoom="9" data-lat="43.296346" data-lon="5.369889" data-overlays="["_c9c32ea64a95a45da5bdd206af3ca0f582560a7e"]">43° 17′ 47″ nord, 5° 22′ 12″ est</a> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Altitude" title="Altitude">Altitude</a> </th> <td>Min. 0 <abbr class="abbr" title="mètre">m</abbr><br />Max. 652 <abbr class="abbr" title="mètre">m</abbr> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Aire_(g%C3%A9om%C3%A9trie)#Superficie" title="Aire (géométrie)">Superficie</a> </th> <td>240,62 <abbr class="abbr" title="kilomètre carré">km<sup>2</sup></abbr> </td> </tr> <tr> <th scope="row">Type </th> <td><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_en_France" title="Unité urbaine en France">Grand centre urbain</a> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_en_France" title="Unité urbaine en France">Unité urbaine</a> </th> <td><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" class="mw-redirect" title="Unité urbaine de Marseille - Aix-en-Provence">Marseille-Aix-en-Provence</a><br /><small>(<a href="/wiki/Ville-centre" class="mw-redirect" title="Ville-centre">ville-centre</a>)</small> </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Aire_d%27attraction_d%27une_ville" title="Aire d'attraction d'une ville">Aire d'attraction</a> </th> <td><a href="/wiki/Aire_d%27attraction_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" title="Aire d'attraction de Marseille - Aix-en-Provence">Marseille-Aix-en-Provence</a><br /><small>(commune-centre)</small> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000">Élections</th></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_d%C3%A9partementales_en_France" title="Élections départementales en France">Départementales</a> </th> <td><a href="/wiki/Bureau_centralisateur" title="Bureau centralisateur">Bureau centralisateur</a> de douze cantons </td> </tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_en_France" title="Élections législatives en France">Législatives</a> </th> <td>7 circonscriptions:<br /><a href="/wiki/Premi%C3%A8re_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Première circonscription des Bouches-du-Rhône">1<sup>e</sup></a>, <a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Deuxième circonscription des Bouches-du-Rhône">2<sup>e</sup></a>, <a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Troisième circonscription des Bouches-du-Rhône">3<sup>e</sup></a>, <a href="/wiki/Quatri%C3%A8me_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Quatrième circonscription des Bouches-du-Rhône">4<sup>e</sup></a>, <a href="/wiki/Cinqui%C3%A8me_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Cinquième circonscription des Bouches-du-Rhône">5<sup>e</sup></a>, <a href="/wiki/Sixi%C3%A8me_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Sixième circonscription des Bouches-du-Rhône">6<sup>e</sup></a> et <a href="/wiki/Septi%C3%A8me_circonscription_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Septième circonscription des Bouches-du-Rhône">7<sup>e</sup></a> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Patrimoine_mondial" title="Patrimoine mondial"><img alt="Patrimoine mondial" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/World_Heritage_Logo_global.svg/18px-World_Heritage_Logo_global.svg.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/World_Heritage_Logo_global.svg/27px-World_Heritage_Logo_global.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/World_Heritage_Logo_global.svg/36px-World_Heritage_Logo_global.svg.png 2x" data-file-width="500" data-file-height="500" /></a></span> Patrimoine mondial</th></tr> <tr> <th scope="row">Inclus des Sites de </th> <td><a href="/wiki/L%27%C5%93uvre_architecturale_de_Le_Corbusier" title="L'œuvre architecturale de Le Corbusier">L'œuvre architecturale de Le Corbusier</a> </td> </tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000">Localisation</th></tr> <tr> <td colspan="2"> <div class="img_toggle" style="text-align:center;"> <div class="geobox"> <div><small>Géolocalisation sur la carte : <a href="/wiki/France" title="France">France</a></small></div> <table class="DebutCarte" style="width:auto; margin:0; border:none; border-spacing:0; padding:0; text-align:center;"> <tbody><tr><td style="border:none; padding:0"><div style="position:relative;;"><span class="noviewer notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:France_relief_location_map.jpg" class="mw-file-description" title="Voir sur la carte topographique de France"><img alt="Voir sur la carte topographique de France" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/France_relief_location_map.jpg/280px-France_relief_location_map.jpg" decoding="async" width="280" height="269" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/France_relief_location_map.jpg/420px-France_relief_location_map.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/France_relief_location_map.jpg/560px-France_relief_location_map.jpg 2x" data-file-width="2000" data-file-height="1922" /></a></span> <div style="position:absolute;top:calc(78.130038095242% - 8px);left:calc(70.695499999993% - 8px);line-height:0;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:City_locator_14.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/16px-City_locator_14.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/24px-City_locator_14.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/32px-City_locator_14.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a></span></div><div style="position:absolute;font-size:90%;bottom:calc(100% - 78.130038095242% + 0.5em);left:calc(70.695499999993% + 0.5em);text-align:left;"><span class="toponyme">Marseille</span></div> </div></td></tr></tbody></table> </div><div class="geobox"> <div><small>Géolocalisation sur la carte : <a href="/wiki/France" title="France">France</a></small></div> <table class="DebutCarte" style="width:auto; margin:0; border:none; border-spacing:0; padding:0; text-align:center;"> <tbody><tr><td style="border:none; padding:0"><div style="position:relative;;"><span class="noviewer notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg" class="mw-file-description" title="Voir sur la carte administrative de France"><img alt="Voir sur la carte administrative de France" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg/280px-France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg.png" decoding="async" width="280" height="269" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg/420px-France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg/560px-France_location_map-Regions_and_departements-2016.svg.png 2x" data-file-width="2000" data-file-height="1922" /></a></span> <div style="position:absolute;top:calc(78.130038095242% - 8px);left:calc(70.695499999993% - 8px);line-height:0;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:City_locator_14.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/16px-City_locator_14.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/24px-City_locator_14.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/32px-City_locator_14.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a></span></div><div style="position:absolute;font-size:90%;bottom:calc(100% - 78.130038095242% + 0.5em);left:calc(70.695499999993% + 0.5em);text-align:left;"><span class="toponyme">Marseille</span></div> </div></td></tr></tbody></table> </div><div class="geobox"> <div><small>Géolocalisation sur la carte : <a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a></small></div> <table class="DebutCarte" style="width:auto; margin:0; border:none; border-spacing:0; padding:0; text-align:center;"> <tbody><tr><td style="border:none; padding:0"><div style="position:relative;;"><span class="noviewer notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg" class="mw-file-description" title="Voir sur la carte topographique des Bouches-du-Rhône"><img alt="Voir sur la carte topographique des Bouches-du-Rhône" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg/330px-Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg" decoding="async" width="280" height="208" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg/500px-Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg/960px-Bouches-du-Rh%C3%B4ne_department_relief_location_map_2.jpg 2x" data-file-width="2320" data-file-height="1726" /></a></span> <div style="position:absolute;top:calc(76.927216055123% - 8px);left:calc(69.259467566555% - 8px);line-height:0;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:City_locator_14.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/16px-City_locator_14.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/24px-City_locator_14.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/32px-City_locator_14.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a></span></div><div style="position:absolute;font-size:90%;bottom:calc(100% - 76.927216055123% + 0.5em);left:calc(69.259467566555% + 0.5em);text-align:left;"><span class="toponyme">Marseille</span></div> </div></td></tr></tbody></table> </div><div class="geobox"> <div><small>Géolocalisation sur la carte : <a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a></small></div> <table class="DebutCarte" style="width:auto; margin:0; border:none; border-spacing:0; padding:0; text-align:center;"> <tbody><tr><td style="border:none; padding:0"><div style="position:relative;;"><span class="noviewer notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg" class="mw-file-description" title="Voir sur la carte administrative de Provence-Alpes-Côte d'Azur"><img alt="Voir sur la carte administrative de Provence-Alpes-Côte d'Azur" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg/330px-Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg.png" decoding="async" width="280" height="248" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg/500px-Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg/560px-Provence-Alpes-Cotes_d%27Azur_region_location_map.svg.png 2x" data-file-width="514" data-file-height="456" /></a></span> <div style="position:absolute;top:calc(81.245966386554% - 8px);left:calc(35.928215020575% - 8px);line-height:0;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:City_locator_14.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/16px-City_locator_14.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/24px-City_locator_14.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/City_locator_14.svg/32px-City_locator_14.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a></span></div><div style="position:absolute;font-size:90%;bottom:calc(100% - 81.245966386554% + 0.5em);left:calc(35.928215020575% + 0.5em);text-align:left;"><span class="toponyme">Marseille</span></div> </div></td></tr></tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr> <th colspan="2" style="padding:4px; text-align:center; background-color:#DDFFDD; color:#000000">Liens</th></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/Site_web" title="Site web">Site web</a> </th> <td><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr">marseille.fr</a> </td> </tr> <tr> <td colspan="2" style="text-align:center;background-color:left;"><div class="references-small decimal" style=""> </div></td> </tr><tr> <td class="navigation-only" colspan="2" style="border-top: 2px #DDFFDD solid; font-size: 80%; background:inherit; color: inherit; text-align: right;"><span class="plainlinks" style="float:left;"><a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Marseille&action=edit&section=0"><span class="infodoc">modifier</span></a></span> <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Infobox_Commune_de_France" title="Consultez la documentation du modèle"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/12px-Info_Simple.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/18px-Info_Simple.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/24px-Info_Simple.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></td> </tr> </tbody></table> <p><b>Marseille</b><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>Note 1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (en <a href="/wiki/Occitan" title="Occitan">occitan</a> <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a> <i>Marselha</i> ou <i>Marsiho</i>) est une <a href="/wiki/Commune_(France)" title="Commune (France)">commune française</a> située dans le <a href="/wiki/D%C3%A9partement_fran%C3%A7ais" title="Département français">département</a> des <a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a>, dont elle est la ville-préfecture. Elle est le chef-lieu de la <a href="/wiki/R%C3%A9gion_fran%C3%A7aise" title="Région française">région</a> <a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a>. </p><p>Fondée vers <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_600_av._J.-C." title="Années 600 av. J.-C.">600 <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></a> par des marins et des marchands <a href="/wiki/Gr%C3%A8ce_antique" title="Grèce antique">grecs</a> originaires de <a href="/wiki/Phoc%C3%A9e" title="Phocée">Phocée</a> (d'où son appellation de « cité phocéenne ») sous le nom de <span class="lang-grc" lang="grc"><a href="/wiki/Marseille_antique" title="Marseille antique">Μασσαλία</a></span> / <span class="lang-grc-latn" lang="grc-latn"><i>Massalía</i></span>, Marseille est depuis l'<a href="/wiki/Antiquit%C3%A9" title="Antiquité">Antiquité</a> un important port de commerce et de passage. Elle connaît un essor commercial considérable pendant la période coloniale et plus particulièrement au cours du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, devenant une ville industrielle et négociante prospère<sup id="cite_ref-erato2001_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-erato2001-3"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Héritage de ce passé, le <a href="/wiki/Grand_port_maritime_de_Marseille" title="Grand port maritime de Marseille">Grand port maritime de Marseille</a> (GPMM) et l'économie maritime constituent actuellement l'un des pôles majeurs de l'activité régionale et nationale<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, et Marseille reste le premier <a href="/wiki/Port" title="Port">port</a> <a href="/wiki/France" title="France">français</a>, le deuxième port <a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">méditerranéen</a><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et le cinquième port <a href="/wiki/Europe" title="Europe">européen</a><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'ouverture de Marseille sur la <a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">mer Méditerranée</a> en fait depuis <a href="/wiki/Histoire_de_Marseille" title="Histoire de Marseille">ses origines</a> une des villes les plus cosmopolites de France, marquée par de nombreux échanges culturels et économiques avec l'<a href="/wiki/Europe_du_Sud" title="Europe du Sud">Europe du Sud</a>, le <a href="/wiki/Proche-Orient" title="Proche-Orient">Proche-Orient</a>, l'<a href="/wiki/Afrique_du_Nord" title="Afrique du Nord">Afrique du Nord</a> et l'<a href="/wiki/Asie" title="Asie">Asie</a>. Elle est d'ailleurs souvent considérée, depuis le <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, comme la <span class="citation">« Porte de l'Orient »</span> sur le littoral méditerranéen français<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En 2022, Marseille est la <a href="/wiki/Liste_des_communes_de_France_les_plus_peupl%C3%A9es" title="Liste des communes de France les plus peuplées">deuxième ville la plus peuplée de France</a> avec 877 215 habitants et la principale ville française du <a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">littoral méditerranéen</a> et de <a href="/wiki/Provence" title="Provence">Provence</a>. S'étendant au nord jusqu'à <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a>, son <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Marseille-Aix-en-Provence" title="Unité urbaine de Marseille-Aix-en-Provence">agglomération</a> est la <a href="/wiki/Liste_des_unit%C3%A9s_urbaines_de_France" title="Liste des unités urbaines de France">troisième unité urbaine de France</a>, avec 1 635 154 habitants, derrière <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Paris" title="Unité urbaine de Paris">Paris</a> et <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Lyon" title="Unité urbaine de Lyon">Lyon</a>. Depuis le <time class="nowrap" datetime="2016-01-01" data-sort-value="2016-01-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> janvier 2016</time>, Marseille accueille le siège de la <a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">métropole d'Aix-Marseille-Provence</a>, la seconde plus peuplée de France avec 1 922 626 habitants. L'<a href="/wiki/Aire_d%27attraction_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" title="Aire d'attraction de Marseille - Aix-en-Provence">aire d'attraction</a> de Marseille est classée en troisième position, après celles de <a href="/wiki/Aire_d%27attraction_de_Paris" title="Aire d'attraction de Paris">Paris</a> et de <a href="/wiki/Aire_d%27attraction_de_Lyon" title="Aire d'attraction de Lyon">Lyon</a> avec 1 900 957 habitants en 2022. Ces données font de la cité phocéenne, la plus grande ville de <a href="/wiki/Provence" title="Provence">Provence</a>, du <a href="/wiki/Midi_de_la_France" title="Midi de la France">Midi de la France</a> et de la région <a href="/wiki/Occitan" title="Occitan">linguistique</a> et <a href="/wiki/Occitanie_(r%C3%A9gion_culturelle)" title="Occitanie (région culturelle)">culturelle d'Occitanie</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Géographie"><span id="G.C3.A9ographie"></span>Géographie</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Localisation">Localisation</h3></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_SPOT_1164.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Marseille_SPOT_1164.jpg/220px-Marseille_SPOT_1164.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Marseille_SPOT_1164.jpg/330px-Marseille_SPOT_1164.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Marseille_SPOT_1164.jpg/440px-Marseille_SPOT_1164.jpg 2x" data-file-width="500" data-file-height="500" /></a><figcaption>Marseille vue par le satellite Spot.</figcaption></figure> <p>Située dans le Sud-Est de la France, en <a href="/wiki/Provence" title="Provence">Provence</a>, Marseille est bordée par la <a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">Méditerranée</a> à l'ouest et au sud, enserrée par les <a href="/wiki/Cha%C3%AEne_de_l%27Estaque" title="Chaîne de l'Estaque">massifs de l'Estaque</a> et <a href="/wiki/Massif_de_l%27%C3%89toile" title="Massif de l'Étoile">de l'Étoile</a> au nord, le <a href="/wiki/Massif_du_Garlaban" title="Massif du Garlaban">massif du Garlaban</a> à l'est, le <a href="/wiki/Massif_de_Saint-Cyr" title="Massif de Saint-Cyr">massif de Saint-Cyr</a> et le <a href="/wiki/Mont_Puget" title="Mont Puget">mont Puget</a> au sud-est, le <a href="/wiki/Massif_de_Marseilleveyre" title="Massif de Marseilleveyre">massif de Marseilleveyre</a> au sud. </p><p>Par les voies express, Marseille est à 773 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>, 313 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a>, 200 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Nice" title="Nice">Nice</a>, 403 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a>, 308 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Grenoble" title="Grenoble">Grenoble</a>, 475 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Clermont-Ferrand" title="Clermont-Ferrand">Clermont-Ferrand</a>, 210 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Monaco" title="Monaco">Monaco</a>, 395 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a>, 372 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Turin" title="Turin">Turin</a><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>Note 2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, 434 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Gen%C3%A8ve" title="Genève">Genève</a> et 503 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> de <a href="/wiki/Barcelone" title="Barcelone">Barcelone</a>. </p><p>La commune s'étend sur 240,62 <abbr class="abbr" title="kilomètre carré">km<sup>2</sup></abbr> pour une densité de 3 628 habitants/km<sup>2</sup>. Toutefois, en ne tenant compte que de la superficie constructible, soit 150 <abbr class="abbr" title="kilomètre carré">km<sup>2</sup></abbr> environ<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, la densité réelle de la ville atteint 5 788 habitants/km<sup>2</sup>. </p><p>La latitude de la ville avait été calculée par le Grec <a href="/wiki/Pyth%C3%A9as" title="Pythéas">Pythéas</a>, né à Massalia vers 380 avant notre ère, avec une précision remarquable, faisant de Marseille la première ville au monde géolocalisée<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Communes_limitrophes">Communes limitrophes</h3></div> <div style="overflow:hidden;padding: 1px;background:transparent;color:inherit;"> <table align="center" style="background-color:var(--background-color-base, #FCFCFC); color:inherit; box-shadow: 0 0 .2em #999; border-radius: .2em; padding: .5em 1em .5em 1em;text-align:center; width:55%"> <caption style="margin:2px auto 0px">Communes limitrophes de <b>Marseille</b> </caption> <tbody><tr> <td width="33%"><a href="/wiki/Le_Rove" title="Le Rove">Le Rove</a> </td> <td width="33%"><a href="/wiki/Les_Pennes-Mirabeau" title="Les Pennes-Mirabeau">Les Pennes-Mirabeau</a><br /><a href="/wiki/Sept%C3%A8mes-les-Vallons" title="Septèmes-les-Vallons">Septèmes-les-Vallons</a><br /><a href="/wiki/Simiane-Collongue" title="Simiane-Collongue">Simiane-Collongue</a> </td> <td width="33%"><a href="/wiki/Plan-de-Cuques" title="Plan-de-Cuques">Plan-de-Cuques</a><br /><a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a> </td></tr> <tr> <td> </td> <td><span class="skin-invert-image" typeof="mw:File"><span title="Marseille"><img alt="Marseille" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Brosen_windrose-fr.svg/120px-Brosen_windrose-fr.svg.png" decoding="async" width="80" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Brosen_windrose-fr.svg/250px-Brosen_windrose-fr.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="600" /></span></span> </td> <td><a href="/wiki/La_Penne-sur-Huveaune" title="La Penne-sur-Huveaune">La Penne-sur-Huveaune</a><br /><a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a> </td></tr> <tr> <td><span style="color:#1E7FCB"><i><a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">Mer Méditerranée</a></i></span> </td> <td> </td> <td><a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a> </td></tr></tbody></table></div> <div class="clear" style="clear:left;"></div> <p>Les communes limitrophes sont <a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a>, <a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a>, <a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a>, <a href="/wiki/La_Penne-sur-Huveaune" title="La Penne-sur-Huveaune">La Penne-sur-Huveaune</a>, <a href="/wiki/Le_Rove" title="Le Rove">Le Rove</a>, <a href="/wiki/Les_Pennes-Mirabeau" title="Les Pennes-Mirabeau">Les Pennes-Mirabeau</a>, <a href="/wiki/Plan-de-Cuques" title="Plan-de-Cuques">Plan-de-Cuques</a>, <a href="/wiki/Sept%C3%A8mes-les-Vallons" title="Septèmes-les-Vallons">Septèmes-les-Vallons</a> et <a href="/wiki/Simiane-Collongue" title="Simiane-Collongue">Simiane-Collongue</a>. </p> <div class="exposé" style="border:none; margin:1em 2em; padding: 0.5em 1em 0.4em; font-size:100%; text-align:justify; overflow:hidden;"><div class="NavContent"> <div class="mw-kartographer-container thumb tnone center"><div class="thumbinner" style="width: 300px;"><a class="mw-kartographer-map notheme" style="width: 300px; height: 300px;" data-mw-kartographer="mapframe" data-style="osm-intl" data-width="300" data-height="300" data-zoom="10" data-lat="43.296666666667" data-lon="5.3763888888889" data-overlays="["_388e885f3c4e371cd746576bf74a726a13ad7ed0"]" href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Map/10/43.296666666667/5.3763888888889/fr"><img src="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,10,43.296666666667,5.3763888888889,300x300.png?lang=fr&domain=fr.wikipedia.org&title=Marseille&revid=224121287&groups=_388e885f3c4e371cd746576bf74a726a13ad7ed0" width="300" height="300" decoding="async" srcset="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,10,43.296666666667,5.3763888888889,300x300@2x.png?lang=fr&domain=fr.wikipedia.org&title=Marseille&revid=224121287&groups=_388e885f3c4e371cd746576bf74a726a13ad7ed0 2x" alt="Carte" /></a><div class="thumbcaption">Les limites communales de Marseille et celles de ses communes adjacentes.</div></div></div> </div> </div> <div class="clear" style="clear:left;"></div> <div class="mw-kartographer-container thumb tright"><div class="thumbinner" style="width: 298px;"><a class="mw-kartographer-map notheme" style="width: 298px; height: 192px;" data-mw-kartographer="mapframe" data-style="osm-intl" data-width="298" data-height="192" data-zoom="12" data-lat="43.29479287147" data-lon="5.3694530238896" data-lang="oc" href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Map/12/43.29479287147/5.3694530238896/oc"><img src="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,12,43.29479287147,5.3694530238896,298x192.png?lang=oc" width="298" height="192" decoding="async" srcset="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,12,43.29479287147,5.3694530238896,298x192@2x.png?lang=oc 2x" alt="Carte" /></a><div class="thumbcaption">Carte de Marseille portant les noms historiques occitans (provençal) (Geoccitania:IEO-BdTopoc).</div></div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Hydrographie">Hydrographie</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG/250px-L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG" decoding="async" width="220" height="227" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG/330px-L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG/500px-L%27Huveaune_%C3%A0_Marseille-60.JPG 2x" data-file-width="833" data-file-height="860" /></a><figcaption>L'<a href="/wiki/Huveaune" title="Huveaune">Huveaune</a>, dans le <a href="/wiki/Sainte-Marguerite_(Marseille)" title="Sainte-Marguerite (Marseille)">quartier de Sainte-Marguerite</a> (<abbr class="abbr" title="Neuvième">9<sup>e</sup></abbr>).</figcaption></figure> <p>L'<a href="/wiki/Huveaune" title="Huveaune">Huveaune</a> et son <a href="/wiki/Affluent" title="Affluent">affluent</a> le <a href="/wiki/Jarret_(rivi%C3%A8re)" title="Jarret (rivière)">Jarret</a>, presque entièrement recouvert dans la partie urbaine de la ville, sont, avec le ruisseau de la Caravelle qui passe aux <a href="/wiki/Les_Aygalades" title="Les Aygalades">Aygalades</a>, les principaux cours d'eau traversant Marseille. L'<a href="/wiki/Huveaune" title="Huveaune">Huveaune</a> et la Caravelle sont des <a href="/wiki/Fleuve" title="Fleuve">fleuves</a> côtiers aux débits relativement faibles. Le système hydrographique du bassin de la ville est caractéristique du milieu méditerranéen : le débit d'eau est faible mais ses cours d'eau connaissent des crues importantes en cas de pluie. L'eau est très fortement canalisée, souvent à la source même de ces cours d'eau et irrigue l'ensemble du bassin<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Dans le cas des cours d'eau marseillais, ceux-ci sont réalimentés en eau par le trop-plein du <a href="/wiki/Canal_de_Marseille" title="Canal de Marseille">canal de Marseille</a>. </p><p>Marseille est alimentée en eau potable à 75 % par le <a href="/wiki/Canal_de_Marseille" title="Canal de Marseille">canal de Marseille</a> (eaux de la <a href="/wiki/Durance" title="Durance">Durance</a>) et à 25 % par le <a href="/wiki/Canal_de_Provence" title="Canal de Provence">canal de Provence</a> (eaux du <a href="/wiki/Verdon_(rivi%C3%A8re)" title="Verdon (rivière)">Verdon</a>). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mer">Mer</h3></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Vertical_references_in_Europe.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Vertical_references_in_Europe.svg/330px-Vertical_references_in_Europe.svg.png" decoding="async" width="300" height="232" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Vertical_references_in_Europe.svg/500px-Vertical_references_in_Europe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Vertical_references_in_Europe.svg/600px-Vertical_references_in_Europe.svg.png 2x" data-file-width="575" data-file-height="444" /></a><figcaption>Références de hauteur en Europe.</figcaption></figure> <p>La commune de Marseille a une façade maritime de 57 kilomètres dont 24 kilomètres de <a href="/wiki/Calanques" title="Calanques">calanques</a> et deux petits <a href="/wiki/Archipel" title="Archipel">archipels</a> d'îles et îlots (<a href="/wiki/Archipel_de_Riou" title="Archipel de Riou">Riou</a> et <a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">Frioul</a>, le premier étant inhabité). </p><p>Les <a href="/wiki/Calanques" title="Calanques">calanques</a> s'étendent sur plus de vingt kilomètres de côtes sur la mer Méditerranée entre le village des Goudes, au sud-ouest de la ville et Cassis; parmi les sites les plus remarquables de France avec une zone majeure de ressources naturelles et d'activités sportives. Les calanques comptent un million de visiteurs par an. </p><p>À l'issue d'un processus entamé en 1999, un <a href="/wiki/Parc_national_des_Calanques" title="Parc national des Calanques">Parc national des Calanques</a> a été créé en 2012<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, afin d'en protéger le patrimoine naturel sur terre et en mer. Il regroupe un territoire de <span title="111 000 000 m² ou 111 km²" style="cursor:help">11 100</span> hectares sur terre, sur les communes de Marseille, <a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a> et <a href="/wiki/La_Ciotat" title="La Ciotat">La Ciotat</a> et <span title="1 413 000 000 m² ou 1 413 km²" style="cursor:help">141 300</span> hectares en mer<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Cet espace littoral constitue le premier parc national périurbain d'Europe. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Plage_de_Bonneveine_at_dusk,_Marseille,_2015.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Plage_de_Bonneveine_at_dusk%2C_Marseille%2C_2015.jpg/220px-Plage_de_Bonneveine_at_dusk%2C_Marseille%2C_2015.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Plage_de_Bonneveine_at_dusk%2C_Marseille%2C_2015.jpg/330px-Plage_de_Bonneveine_at_dusk%2C_Marseille%2C_2015.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Plage_de_Bonneveine_at_dusk%2C_Marseille%2C_2015.jpg/440px-Plage_de_Bonneveine_at_dusk%2C_Marseille%2C_2015.jpg 2x" data-file-width="5839" data-file-height="3882" /></a><figcaption>Des kitesurfeurs sur les <a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">plages du Prado</a>.</figcaption></figure> <p>Les principales plages sont celles <a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">du Prado</a>, <a href="/wiki/Les_Catalans" title="Les Catalans">des Catalans</a>, de <a href="/wiki/La_Pointe-Rouge" title="La Pointe-Rouge">la Pointe-Rouge</a> et la plage du Prophète. Les plages du Prado, officiellement « plages Gaston-Defferre », ont été aménagées par les remblais obtenus par le creusement des tunnels du <a href="/wiki/M%C3%A9tro_de_Marseille" title="Métro de Marseille">métro</a>. </p><p>En 2019, la ville de Marseille installe des capteurs en vue du réaménagement des plages pour les JO Paris 2024<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Marseille compte également près de cent sites de plongée sous-marine<sup id="cite_ref-carte_des_sites_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-carte_des_sites-15"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, les plus renommés étant l'<a href="/wiki/%C3%8Ele_de_Riou" title="Île de Riou">archipel de Riou</a>, celui du <a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">Frioul</a> et l'<a href="/wiki/%C3%8Ele_de_Planier" title="Île de Planier">île de Planier</a>. </p><p>La <a href="/wiki/Mar%C3%A9graphe_de_Marseille" title="Marégraphe de Marseille">marégraphe de Marseille</a> sert de <a href="/wiki/R%C3%A9f%C3%A9rent_altim%C3%A9trique" title="Référent altimétrique">référent altimétrique</a> non seulement pour la <a href="/wiki/France_m%C3%A9tropolitaine" title="France métropolitaine">France métropolitaine</a> continentale<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>Note 3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, mais aussi pour la <a href="/wiki/Suisse" title="Suisse">Suisse</a> et le <a href="/wiki/Liechtenstein" title="Liechtenstein">Liechtenstein</a><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>Note 4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sismicité"><span id="Sismicit.C3.A9"></span>Sismicité</h3></div> <p>Si la région <a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a> comporte des zones à risques sismiques, en particulier dans les régions de <a href="/wiki/Nice" title="Nice">Nice</a> et d'<a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a>, les risques semblent plus négligeables pour Marseille<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>14<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Climat">Climat</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Mistral_sur_le_Frioul.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Mistral_sur_le_Frioul.JPG/250px-Mistral_sur_le_Frioul.JPG" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Mistral_sur_le_Frioul.JPG/330px-Mistral_sur_le_Frioul.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Mistral_sur_le_Frioul.JPG/500px-Mistral_sur_le_Frioul.JPG 2x" data-file-width="2526" data-file-height="1684" /></a><figcaption>Mistral sur l’<a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">archipel du Frioul</a> et le <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_d%27If" title="Château d'If">château d'If</a>.</figcaption></figure> <p>Le climat de Marseille est <a href="/wiki/Climat_temp%C3%A9r%C3%A9" title="Climat tempéré">tempéré</a> chaud de type <a href="/wiki/Climat_m%C3%A9diterran%C3%A9en" title="Climat méditerranéen">méditerranéen</a>, codé « Csa » selon la <a href="/wiki/Classification_de_K%C3%B6ppen" title="Classification de Köppen">classification de Köppen</a>. La ville bénéficie d'une durée exceptionnelle d'ensoleillement, avec plus de 2 800 heures de soleil par année, notamment grâce au <a href="/wiki/Mistral_(vent)" title="Mistral (vent)">mistral</a>, vent de secteur nord, froid et sec qui souffle en moyenne 93 jours par an et qui dégage le ciel. À l'observatoire de Marseille, les précipitations annuelles moyennes sont de 523,2 <abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr><sup id="cite_ref-météo_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-météo-19"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> soit une des plus faibles de France avec 52,6 jours de précipitations dépassant 1,0 <abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr>, principalement en automne-hiver. La température moyenne à Marseille est de <span title="60,4 °F ou 289 K" style="cursor:help">15,8</span> <abbr class="abbr" title="degré Celsius">°C</abbr><sup id="cite_ref-météo_19-1" class="reference"><a href="#cite_note-météo-19"><span class="cite-bracket">[</span>15<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Malgré un climat généralement clément, des épisodes extrêmes sont enregistrés. Ainsi, le thermomètre a atteint <span title="1,8 °F ou 256,4 K" style="cursor:help">−16,8</span> <abbr class="abbr" title="degré Celsius">°C</abbr> le <time class="nowrap" datetime="1956-02-12" data-sort-value="1956-02-12">12 février 1956</time> et <span title="105,1 °F ou 313,8 K" style="cursor:help">40,6</span> <abbr class="abbr" title="degré Celsius">°C</abbr> le <time class="nowrap" datetime="1983-07-26" data-sort-value="1983-07-26">26 juillet 1983</time><sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>16<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>17<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Le <time class="nowrap" datetime="1987-01-14" data-sort-value="1987-01-14">14 janvier 1987</time><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">[</span>18<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et le <time class="nowrap" datetime="2009-01-07" data-sort-value="2009-01-07">7 janvier 2009</time>, on a mesuré plus de 10 <abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr> de neige, ce qui a complètement paralysé la ville<sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">[</span>Note 5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">[</span>19<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> avec une couche atteignant ou dépassant 30 <abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr> dans certaines communes périphériques comme sur l'<a href="/wiki/A%C3%A9roport_Marseille-Provence" title="Aéroport Marseille-Provence">aéroport Marseille-Provence</a> à <a href="/wiki/Marignane" title="Marignane">Marignane</a>, avec 29 <abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr><sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">[</span>20<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. Des précipitations diluviennes peuvent se produire à l'automne et provoquer des cumuls records en quelques heures, comme le <time class="nowrap" datetime="1892-10-01" data-sort-value="1892-10-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> octobre 1892</time> avec ses 221,5 <abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr> dans la matinée<sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">[</span>21<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">[</span>22<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ou plus récemment le double orage du <time class="nowrap" datetime="2000-09-19" data-sort-value="2000-09-19">19 septembre 2000</time> avec 191,4 <abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr> en seulement <span class="nowrap">6 <abbr class="abbr" title="heures">h</abbr></span><sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">[</span>23<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ou le méga-orage stationnaire de la nuit du 22 au <time class="nowrap" datetime="1993-09-23" data-sort-value="1993-09-23">23 septembre 1993</time> sur la banlieue nord-ouest de la ville aux <a href="/wiki/Les_Pennes-Mirabeau" title="Les Pennes-Mirabeau">Pennes-Mirabeau</a> avec 250 <abbr class="abbr" title="millimètre">mm</abbr><sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">[</span>24<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La <a href="/wiki/Station_m%C3%A9t%C3%A9orologique_automatique" title="Station météorologique automatique">station météorologique</a> de <a href="/wiki/M%C3%A9t%C3%A9o-France" title="Météo-France">Météo-France</a> installée sur la commune au <a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">Palais Longchamp</a> et mise en service en 1867 permet de connaître en continu l'évolution des indicateurs météorologiques<sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">[</span>25<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Le tableau détaillé pour la période 1981-2010 est présenté ci-après. </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r223860875">.mw-parser-output .climat{text-align:center;background-color:var(--background-color-base,#fff);color:var(--color-emphasized,#101418)}.mw-parser-output .climat-temp-p0,.mw-parser-output .climat-soleil-0{background-color:#FFFFC0}.mw-parser-output .climat-temp-p1,.mw-parser-output .climat-soleil-1{background-color:#FFFF80}.mw-parser-output .climat-temp-p2,.mw-parser-output .climat-soleil-2{background-color:#FFC040}.mw-parser-output .climat-temp-p3,.mw-parser-output .climat-soleil-3{background-color:#FF8000}.mw-parser-output .climat-temp-p4{background-color:#E23800}.mw-parser-output .climat-temp-p5{background-color:#AD0200;color:var(--color-inverted-fixed,#fff)}.mw-parser-output .climat-temp-n0,.mw-parser-output .climat-humid-0,.mw-parser-output .climat-precip-0,.mw-parser-output .climat-neige-0{background-color:#DCF0FF}.mw-parser-output .climat-temp-n1,.mw-parser-output .climat-humid-1,.mw-parser-output .climat-precip-1,.mw-parser-output .climat-neige-1{background-color:#B4C8FF}.mw-parser-output .climat-temp-n2,.mw-parser-output .climat-humid-2,.mw-parser-output .climat-precip-2,.mw-parser-output .climat-neige-2{background-color:#8CA0FF}.mw-parser-output .climat-temp-n3,.mw-parser-output .climat-humid-3,.mw-parser-output .climat-precip-3,.mw-parser-output .climat-neige-3{background-color:#6478FF}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-p0,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-soleil-0{background-color:#3e3e06}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-p1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-soleil-1{background-color:#646409}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-p2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-soleil-2{background-color:#895b02}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-p3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-soleil-3{background-color:#894705}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-p4{background-color:#942905}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-p5{background-color:#870706}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-n0,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-humid-0,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-precip-0,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-neige-0{background-color:#263842}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-n1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-humid-1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-precip-1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-neige-1{background-color:#253252}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-n2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-humid-2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-precip-2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-neige-2{background-color:#1c275c}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-temp-n3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-humid-3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-precip-3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .climat-neige-3{background-color:#0b1346}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-p0,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-soleil-0{background-color:#3e3e06}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-p1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-soleil-1{background-color:#646409}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-p2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-soleil-2{background-color:#895b02}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-p3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-soleil-3{background-color:#894705}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-p4{background-color:#942905}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-p5{background-color:#870706}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-n0,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-humid-0,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-precip-0,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-neige-0{background-color:#263842}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-n1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-humid-1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-precip-1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-neige-1{background-color:#253252}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-n2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-humid-2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-precip-2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-neige-2{background-color:#1c275c}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-temp-n3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-humid-3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-precip-3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .climat-neige-3{background-color:#0b1346}}.mw-parser-output .diagramme-climat-barre{position:relative;margin:0;height:16.5em;width:1.6em;background:var(--background-color-base,#fff);padding:0;color:var(--color-emphasized,#101418);line-height:1.5;vertical-align:bottom;text-align:center}.mw-parser-output .diagramme-climat-pointilles{position:absolute;margin:0;bottom:2em;left:0;height:6em;width:1.6em;overflow:hidden;border-top:1px dotted var(--border-color-base,#a2a9b1);border-bottom:1px dotted var(--border-color-base,#a2a9b1);background:none;padding:0;color:transparent}.mw-parser-output .diagramme-climat-precipit,.mw-parser-output .diagramme-climat-temp{position:absolute;margin:0;left:.4em;width:.8em;overflow:hidden;padding:0;color:transparent}.mw-parser-output .diagramme-climat-precipit{bottom:2em;background:#6478FF}.mw-parser-output .diagramme-climat-temp{background:var(--background-color-inverted,#101418)}.mw-parser-output .diagramme-climat-temp-maxi,.mw-parser-output .diagramme-climat-temp-mini,.mw-parser-output .diagramme-climat-precipit-valeur{position:absolute;margin:0;bottom:.5em;left:0;height:1.5em;width:1.6em;background:none;padding:0}.mw-parser-output .diagramme-climat-legende-maxi,.mw-parser-output .diagramme-climat-temp-maxi{color:red}.mw-parser-output .diagramme-climat-legende-mini,.mw-parser-output .diagramme-climat-temp-mini{color:blue}.mw-parser-output .diagramme-climat-legende-precipit,.mw-parser-output .diagramme-climat-precipit-valeur{color:#6478FF}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-precipit{background:#b0c1f0}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-legende-maxi,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-temp-maxi{color:#fd7865}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-legende-mini,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-temp-mini{color:#6485d1}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-legende-precipit,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .diagramme-climat-precipit-valeur{color:#b0c1f0}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-precipit{background:#b0c1f0}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-legende-maxi,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-temp-maxi{color:#fd7865}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-legende-mini,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-temp-mini{color:#6485d1}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-legende-precipit,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .diagramme-climat-precipit-valeur{color:#b0c1f0}}</style><table class="wikitable sortable centre climat"> <caption>Statistiques 1981-2010 et records MARSEILLE-OBS (13) - <abbr class="abbr" title="altitude">alt</abbr> : 75 <abbr class="abbr" title="mètre">m</abbr> <a class="mw-kartographer-maplink" data-mw-kartographer="maplink" data-style="osm-intl" href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Map/13/43.30333/5.39/fr" data-zoom="13" data-lat="43.30333" data-lon="5.39" data-overlays="["_05f8b816d060f933a49241a699936805caffb8c7"]">43° 18′ 12″ N, 5° 23′ 24″ E</a><br /><small>Statistiques établies sur la période 1981-2003 - Records établis sur la période du 01-01-1868 au 04-01-2022</small></caption> <tbody><tr><th scope="col" style="background-color:#DFD" class="unsortable">Mois</th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="janvier">jan.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="février">fév.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD">mars</th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD">avril</th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD">mai</th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD">juin</th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="juillet">jui.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD">août</th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="septembre">sep.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="octobre">oct.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="novembre">nov.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD"><abbr title="décembre">déc.</abbr></th> <th scope="col" class="unsortable" style="background-color:#DFD">année</th> </tr><tr> <th scope="row" style="background-color:#DFD; text-align:left;">Température minimale moyenne (<a href="/wiki/Degr%C3%A9_Celsius" title="Degré Celsius">°C</a>)</th> <td>4,9</td> <td class="climat-temp-p0">5,1</td> <td class="climat-temp-p0">7,3</td> <td class="climat-temp-p0">9,3</td> <td class="climat-temp-p1">13,1</td> <td class="climat-temp-p1">16,4</td> <td class="climat-temp-p1">19,4</td> <td class="climat-temp-p1">19,1</td> <td class="climat-temp-p1">16,1</td> <td class="climat-temp-p1">13</td> <td class="climat-temp-p0">8,3</td> <td class="climat-temp-p0">6</td> <td><b>11,5</b></td> </tr> <tr> <th scope="row" style="background-color:#DFD; text-align:left;">Température moyenne (°C)</th> <td class="climat-temp-p0">8,4</td> <td class="climat-temp-p0">8,9</td> <td class="climat-temp-p0">11,6</td> <td class="climat-temp-p1">13,8</td> <td class="climat-temp-p1">17,9</td> <td class="climat-temp-p2">21,3</td> <td class="climat-temp-p2">24,5</td> <td class="climat-temp-p2">24,1</td> <td class="climat-temp-p2">20,7</td> <td class="climat-temp-p1">16,9</td> <td class="climat-temp-p0">11,8</td> <td class="climat-temp-p0">9,3</td> <td><b>15,8</b></td> </tr> <tr> <th scope="row" style="background-color:#DFD; text-align:left;">Température maximale moyenne (°C)</th> <td class="climat-temp-p0">11,8</td> <td class="climat-temp-p1">12,7</td> <td class="climat-temp-p1">15,9</td> <td class="climat-temp-p1">18,3</td> <td class="climat-temp-p2">22,6</td> <td class="climat-temp-p2">26,2</td> <td class="climat-temp-p3">29,6</td> <td class="climat-temp-p3">29,1</td> <td class="climat-temp-p2">25,2</td> <td class="climat-temp-p2">20,9</td> <td class="climat-temp-p1">15,2</td> <td class="climat-temp-p1">12,5</td> <td><b>20</b></td> </tr> <tr> <th scope="row" style="background-color:#DFD; text-align:left;">Record de froid (°C)<br /><small>date du record</small></th> <td class="climat-temp-n0">−10,5<br /><small><small>12.01.1987</small></small></td> <td class="climat-temp-n1">−14,3<br /><small><small>13.02.1929</small></small></td> <td class="climat-temp-n0">−7<br /><small><small>07.03.1971</small></small></td> <td>−3<br /><small><small>06.04.1911</small></small></td> <td>0<br /><small><small>21.05.1952</small></small></td> <td>4,7<br /><small><small>16.06.1874</small></small></td> <td class="climat-temp-p0">8,5<br /><small><small>14.07.1888</small></small></td> <td class="climat-temp-p0">8,1<br /><small><small>31.08.1918</small></small></td> <td>0<br /><small><small>25.09.1880</small></small></td> <td>−3<br /><small><small>30.10.1869</small></small></td> <td class="climat-temp-n0">−6,9<br /><small><small>29.11.1875</small></small></td> <td class="climat-temp-n0">−11,4<br /><small><small>25.12.1940</small></small></td> <td><b>−14,3</b><br /><small>1929</small></td> </tr> <tr> <th scope="row" style="background-color:#DFD; text-align:left;">Record de chaleur (°C)<br /><small>date du record</small></th> <td class="climat-temp-p2">21,2<br /><small><small>28.01.2002</small></small></td> <td class="climat-temp-p2">23,5<br /><small><small>28.02.2019</small></small></td> <td class="climat-temp-p2">26,1<br /><small><small>24.03.2001</small></small></td> <td class="climat-temp-p3">28,6<br /><small><small>26.04.1893</small></small></td> <td class="climat-temp-p3">33,6<br /><small><small>29.05.1882</small></small></td> <td class="climat-temp-p3">38<br /><small><small>26.06.2023</small></small></td> <td class="climat-temp-p4">40,6<br /><small><small>26.07.1983</small></small></td> <td class="climat-temp-p3">38,6<br /><small><small>13.08.1922</small></small></td> <td class="climat-temp-p3">33,8<br /><small><small>06.09.1949</small></small></td> <td class="climat-temp-p3">30,9<br /><small><small>02.10.1997</small></small></td> <td class="climat-temp-p2">24,3<br /><small><small>03.11.1970</small></small></td> <td class="climat-temp-p2">23,1<br /><small><small>04.12.1961</small></small></td> <td><b>40,6</b><br /><small>1983</small></td> </tr> <tr> <th scope="row" style="background-color:#DFD; text-align:left;">Précipitations (<a href="/wiki/Millim%C3%A8tre" title="Millimètre">mm</a>)</th> <td class="climat-precip-0">51,1</td> <td>32,1</td> <td>30,7</td> <td class="climat-precip-0">51,1</td> <td>38,7</td> <td>23,5</td> <td>7,6</td> <td>27,9</td> <td class="climat-precip-0">71,6</td> <td class="climat-precip-0">78,6</td> <td class="climat-precip-0">58</td> <td class="climat-precip-0">52,3</td> <td><b>523,2</b></td> </tr> </tbody></table><div style="margin-top: -1em; text-align:center; font-size:85%">Source : <span class="ouvrage" id="2022">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://donneespubliques.meteofrance.fr/FichesClim/FICHECLIM_13055001.pdf"><cite style="font-style:normal;">Fiche 13055001</cite></a> » <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">donneespubliques.meteofrance.fr</span>, édité le : 06/01/2022 dans l'état de la base</span></div> <p><br /> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Urbanisme">Urbanisme</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Typologie">Typologie</h3></div> <p>Au <time class="nowrap" datetime="2024-01-01" data-sort-value="2024-01-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> janvier 2024</time>, Marseille est catégorisée grand centre urbain, selon la nouvelle grille communale de densité à <span class="nowrap">7 niveaux</span> définie par l'Insee en 2022<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">[</span>26<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Elle appartient à l'<a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine" class="mw-redirect" title="Unité urbaine">unité urbaine</a> de <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" class="mw-redirect" title="Unité urbaine de Marseille - Aix-en-Provence">Marseille-Aix-en-Provence</a>, une agglomération inter-départementale dont elle est <a href="/wiki/Ville-centre" class="mw-redirect" title="Ville-centre">ville-centre</a><sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">[</span>27<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-meta-insee_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-meta-insee-33"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Par ailleurs la commune fait partie de l'<a href="/wiki/Aire_d%27attraction_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" title="Aire d'attraction de Marseille - Aix-en-Provence">aire d'attraction de Marseille - Aix-en-Provence</a>, dont elle est la commune-centre<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">[</span>Note 6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-meta-insee_33-1" class="reference"><a href="#cite_note-meta-insee-33"><span class="cite-bracket">[</span>28<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Cette aire, qui regroupe 115 communes, est catégorisée dans les aires de 700 000 habitants ou plus (hors Paris)<sup id="cite_ref-AAV2020_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-AAV2020-35"><span class="cite-bracket">[</span>29<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-AAV20202b_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-AAV20202b-36"><span class="cite-bracket">[</span>30<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La commune, bordée par la <a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">mer Méditerranée</a>, est également une commune littorale au sens de la loi du <time class="nowrap" datetime="1986-01-03" data-sort-value="1986-01-03">3 janvier 1986</time>, dite <a href="/wiki/Loi_littoral" title="Loi littoral">loi littoral</a><sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">[</span>31<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Des dispositions spécifiques d’urbanisme s’y appliquent dès lors afin de préserver les espaces naturels, les sites, les paysages et l’<a href="/wiki/%C3%89cologie" title="Écologie">équilibre écologique</a> du <a href="/wiki/Littoral" title="Littoral">littoral</a>, tel le principe d'inconstructibilité, en dehors des espaces urbanisés, sur la bande littorale des 100 mètres, ou plus si le <a href="/wiki/Plan_local_d%E2%80%99urbanisme" class="mw-redirect" title="Plan local d’urbanisme">plan local d’urbanisme</a> le prévoit<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">[</span>32<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Occupation_des_sols">Occupation des sols</h3></div> <p>L'occupation des sols de la commune, telle qu'elle ressort de la <a href="/wiki/Base_de_donn%C3%A9es" title="Base de données">base de données</a> <a href="/wiki/Europe" title="Europe">européenne</a> d’occupation <a href="/wiki/Biophysique" title="Biophysique">biophysique</a> des sols <a href="/wiki/Corine_Land_Cover" title="Corine Land Cover">Corine Land Cover</a> (CLC), est marquée par l'importance des territoires artificialisés (56,7 % en 2018), en augmentation par rapport à 1990 (51,8 %). La répartition détaillée en 2018 est la suivante : zones urbanisées (45,9 %), milieux à végétation arbustive et/ou herbacée (27,6 %), zones industrielles ou commerciales et réseaux de communication (7,8 %), espaces ouverts, sans ou avec peu de végétation (7,1 %), forêts (6,9 %), espaces verts artificialisés, non agricoles (1,9 %), mines, décharges et chantiers (1,1 %), zones agricoles hétérogènes (1,1 %), eaux maritimes (0,4 %), eaux continentales<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">[</span>Note 7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (0,1 %)<sup id="cite_ref-CLC_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-CLC-40"><span class="cite-bracket">[</span>33<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. L'évolution de l’occupation des sols de la commune et de ses infrastructures peut être observée sur les différentes représentations cartographiques du territoire : la <a href="/wiki/Carte_de_Cassini" title="Carte de Cassini">carte de Cassini</a> (<abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle), la <a href="/wiki/Carte_d%27%C3%A9tat-major" title="Carte d'état-major">carte d'état-major</a> (1820-1866) et les cartes ou photos aériennes de l'<a href="/wiki/Institut_national_de_l%27information_g%C3%A9ographique_et_foresti%C3%A8re" title="Institut national de l'information géographique et forestière">IGN</a> pour la période actuelle (1950 à aujourd'hui)<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">[</span>Carte 1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-center" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:13055-Marseille-Sols.png" class="mw-file-description"><img alt="Carte en couleurs présentant l'occupation des sols." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/13055-Marseille-Sols.png/310px-13055-Marseille-Sols.png" decoding="async" width="310" height="246" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/13055-Marseille-Sols.png/465px-13055-Marseille-Sols.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/13055-Marseille-Sols.png/620px-13055-Marseille-Sols.png 2x" data-file-width="3270" data-file-height="2598" /></a><figcaption>Carte des infrastructures et de l'occupation des sols de la commune en 2018 (<a href="/wiki/Corine_Land_Cover" title="Corine Land Cover">CLC</a>).</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:MARSEILLE_3.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/MARSEILLE_3.jpg/250px-MARSEILLE_3.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/MARSEILLE_3.jpg/330px-MARSEILLE_3.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/MARSEILLE_3.jpg/500px-MARSEILLE_3.jpg 2x" data-file-width="1984" data-file-height="1488" /></a><figcaption>Vue d'une partie du centre-ville.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Urbanisme_%C3%A0_Marseille" title="Urbanisme à Marseille">Urbanisme à Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Morphologie_urbaine">Morphologie urbaine</h3></div> <p>Près de la moitié de la superficie communale est en territoire naturel inconstructible et la ville s'étale sur un territoire extrêmement vaste, héritage de la colonisation phocéenne qui organisait la ville entre un centre (les rives du Lacydon) et son terroir (le reste du territoire enserré par les collines entourant Marseille) : Marseille s'étend sur plus de 240,62 <abbr class="abbr" title="kilomètre carré">km<sup>2</sup></abbr>, ce qui en fait la neuvième <a href="/wiki/Commune_(France)" title="Commune (France)">commune de la France métropolitaine</a> par sa superficie (2,5 fois plus grande que Paris, 5 fois plus grande que Lyon). Sa densité (3 536 habitants par kilomètre carré) est largement inférieure à des villes entièrement urbanisées telles que <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (10 118 hab./km<sup>2</sup>) ou <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> (21 229 hab./km<sup>2</sup>), comparable à celle de <a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a> (3 735 hab./km<sup>2</sup>) ; toutefois si on prend en compte uniquement sa zone habitable (150 <abbr class="abbr" title="kilomètre carré">km<sup>2</sup></abbr>), sa densité atteint 5 672 hab./km<sup>2</sup>, ce qui est comparable à <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a> (6 533 hab./km<sup>2</sup>). </p><p>Marseille est une ville très accidentée, avec des rues parfois très pentues : le quartier le plus haut de Marseille, <a href="/wiki/Les_Trois-Lucs" title="Les Trois-Lucs">Les Trois-Lucs</a> (<a href="/wiki/12e_arrondissement_de_Marseille" title="12e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Douzième">12<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a>), culmine à 242 <abbr class="abbr" title="mètre">m</abbr> d'altitude. Le point le plus élevé du territoire marseillais est le sommet de l'Étoile à 652 <abbr class="abbr" title="mètre">m</abbr> dans le <a href="/wiki/Massif_de_l%27%C3%89toile" title="Massif de l'Étoile">massif du même nom</a><sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">[</span>34<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Longtemps cantonnée au nord de l'actuel <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, la ville a fait l'objet d'un premier agrandissement au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle puis se développe au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle avec l'essor économique du <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">port</a>. Avec l'expansion de la ville de Marseille, de nombreux villages environnants ont fini par être intégrés à la ville. Aujourd'hui Marseille englobe <a href="/wiki/Quartiers_de_Marseille" title="Quartiers de Marseille"><span class="nowrap">111 villages</span></a>. </p><p> Début <time class="nowrap" datetime="2018-11" data-sort-value="2018-11">novembre 2018</time>, l'<a href="/wiki/Effondrement_des_immeubles_rue_d%27Aubagne_%C3%A0_Marseille" title="Effondrement des immeubles rue d'Aubagne à Marseille">effondrement de deux immeubles vétustes rue d'Aubagne</a> dans le quartier de <a href="/wiki/Noailles_(Marseille)" title="Noailles (Marseille)">Noailles</a> témoigne de la vétusté de l'habitat<sup id="cite_ref-6novembre2018_www.lemonde.fr_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-6novembre2018_www.lemonde.fr-43"><span class="cite-bracket">[</span>35<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ; selon un rapport gouvernemental publié en 2015 par Marsactu<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">[</span>36<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, 100 000 personnes vivent dans des logements insalubres à Marseille<sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">[</span>37<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite-bracket">[</span>38<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG/220px-Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG" decoding="async" width="220" height="144" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG/330px-Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG/440px-Tramway_Marseille_Sadi_Carnot_1.JPG 2x" data-file-width="3816" data-file-height="2496" /></a><figcaption>La <a href="/wiki/Rue_de_la_R%C3%A9publique_(Marseille)" title="Rue de la République (Marseille)">rue de la République</a> réhabilitée.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Euroméditerranée"><span id="Eurom.C3.A9diterran.C3.A9e"></span>Euroméditerranée</h4></div> <p>Depuis 1995, les quartiers d'<a href="/wiki/Arenc" title="Arenc">Arenc</a> et de <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">La Joliette</a>, marqués par leur passé industriel, ainsi que le quartier de la <a href="/wiki/Place_Jules-Guesde" title="Place Jules-Guesde">Porte d'Aix</a>, font l'objet d'une des plus importantes rénovations urbaines d'Europe. Parmi les grandes opérations, l'établissement public <a href="/wiki/Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Euroméditerranée">Euroméditerrannée</a> a permis la rénovation de la <a href="/wiki/Rue_de_la_R%C3%A9publique_(Marseille)" title="Rue de la République (Marseille)">rue de la République</a>, des <a href="/wiki/Docks_(Marseille)" title="Docks (Marseille)">Docks</a>, la construction d'un parc autour de la <a href="/wiki/Place_Jules-Guesde" title="Place Jules-Guesde">Porte d'Aix</a>, de plusieurs gratte-ciels aux <a href="/wiki/Les_Quais_d%27Arenc" title="Les Quais d'Arenc">Quais d'Arenc</a> (dont la <a href="/wiki/Tour_CMA_CGM" title="Tour CMA CGM">tour CMA CGM</a> et la <a href="/wiki/Tour_La_Marseillaise" title="Tour La Marseillaise">Tour La Marseillaise</a>) ainsi que du <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée">MuCEM</a> ouvert en <time class="nowrap" datetime="2013-06" data-sort-value="2013-06">juin 2013</time>. </p><p>L'opération a récemment été étendue à un autre secteur nommé <i><span class="nowrap">Euroméditerranée 2</span></i> vers les quartiers des <a href="/wiki/Les_Crottes" title="Les Crottes">Crottes</a> et du <a href="/wiki/Le_Canet_(Marseille)" title="Le Canet (Marseille)">Canet</a>. Elle prévoit la construction d'une <i>Corniche Nord</i> au-dessus du littoral, d'un pôle multimodal de transport à <a href="/wiki/G%C3%A8ze_(m%C3%A9tro_de_Marseille)" title="Gèze (métro de Marseille)">Gèze</a>, d'un parc le long du ruisseau des Aygalades<sup id="cite_ref-47" class="reference"><a href="#cite_note-47"><span class="cite-bracket">[</span>39<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et de l'extension du tramway vers le nord. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gestion_des_déchets"><span id="Gestion_des_d.C3.A9chets"></span>Gestion des déchets</h3></div> <p>La saleté de la ville de Marseille est souvent dénoncée et débattue<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite-bracket">[</span>40<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">[</span>41<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">[</span>42<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">[</span>43<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">[</span>44<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">[</span>45<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les défaillances du ramassage d'ordures, en particulier, font l'objet de critiques récurrentes, et ont été notamment attribuées au faible nombre d'heures de travail des éboueurs, en raison du système du « fini-parti » qui a été en vigueur pendant une quarantaine d'années, jusqu'en 2014<sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">[</span>46<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">[</span>47<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En <time class="nowrap" datetime="2018-05" data-sort-value="2018-05">mai 2018</time>, la ville de Marseille a reçu le « balai d'or » qui distingue la ville la plus sale de France après un vote sur internet initié par la chaîne de radio <a href="/wiki/RMC" title="RMC">RMC</a><sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">[</span>48<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">[</span>49<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">[</span>50<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En février 2024, dans une étude de la Commission européenne, Marseille est classée dans le top 3 des villes les plus sales et moins sûres d'Europe selon ses habitants. Seulement 22 % des habitants interrogés s'estiment satisfaits par la salubrité et l'hygiène<sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">[</span>51<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Assainissement">Assainissement</h3></div> <p>Jusqu'en 1987, les eaux usées de Marseille étaient rejetées en mer, dans la calanque de Cortiou, la ville ne s'étant jamais équipée d'une station d'épuration. Lorsque le réseau des égouts de Marseille fut construit à la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, cette solution parut alors la meilleure pour assainir la ville. En outre, à partir des années 1970, la Ville a fait dévier vers la calanque de Cortiou la rivière l'<a href="/wiki/Huveaune" title="Huveaune">Huveaune</a>, qui était tellement polluée que cela posait des problèmes sanitaires sur les plages du Prado<sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">[</span>52<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La <a href="/wiki/%C3%89puration_des_eaux" title="Épuration des eaux">station d'épuration</a> des eaux de la métropole, inaugurée en 1987<sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite-bracket">[</span>53<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> est gérée par le Service d’assainissement Marseille Métropole (Seramm), filiale de <a href="/wiki/Suez_(entreprise,_2015)" title="Suez (entreprise, 2015)">Suez</a>, et est équipée depuis 2019 d'une unité de <a href="/wiki/M%C3%A9thanisation" title="Méthanisation">méthanisation</a> qui injecte du <a href="/wiki/Biom%C3%A9thane" title="Biométhane">biométhane</a> sur le réseau de transport de <a href="/wiki/GRTgaz" class="mw-redirect" title="GRTgaz">GRTgaz</a><sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite-bracket">[</span>54<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Celle-ci a été construite par Suez Infrastructures de Traitements, <a href="/wiki/Grands_travaux_de_Marseille" title="Grands travaux de Marseille">GTM Sud</a> et <a href="/wiki/Prodeval" title="Prodeval">Prodeval</a><sup id="cite_ref-63" class="reference"><a href="#cite_note-63"><span class="cite-bracket">[</span>55<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Eau_potable">Eau potable</h3></div> <p>L'<a href="/wiki/Eau_potable_en_France" title="Eau potable en France">eau potable</a> distribuée à Marseille a plusieurs fois été désignée « meilleure eau de France »<sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64"><span class="cite-bracket">[</span>56<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Voies_de_communication_et_transports">Voies de communication et transports</h3></div> <p>Marseille présente les particularités d'être la ville la plus embouteillée de France (et la <abbr class="abbr" title="Dix-huitième">18<sup>e</sup></abbr> mondiale) et d'héberger le principal port français de croisière. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Infrastructures_routières"><span id="Infrastructures_routi.C3.A8res"></span>Infrastructures routières</h4></div> <p>Parmi les 25 communautés d'agglomération françaises de plus de 270 000 habitants, Marseille est celle présentant, pour le transport, le taux de personnes tuées par million d'habitant le plus élevé après la communauté d'agglomérations du Pays basque. Ce taux est de 44 tués par million d'habitants en 2018, alors que certaines villes équipées de métropolitains, comme Paris, Lyon ou Toulouse, présentent une mortalité deux fois moindre respectivement de 15, 20 et 17<sup id="cite_ref-routier_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-routier-65"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Trois autoroutes pénètrent dans Marseille : </p> <ul><li>l'autoroute Nord (<a href="/wiki/Autoroute_A7_(France)" title="Autoroute A7 (France)">A7</a>) traverse les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> et aboutit au <a href="/wiki/Saint-Lazare_(Marseille)" title="Saint-Lazare (Marseille)">quartier Saint-Lazare</a> près de la place Jules-Guesde et de la gare de Marseille-Saint Charles. Il s'agit du point d'aboutissement sud de la grande transversale nord-sud constituée par les autoroutes <a href="/wiki/Autoroute_A1_(France_m%C3%A9tropolitaine)" title="Autoroute A1 (France métropolitaine)">A1</a>, <a href="/wiki/Autoroute_A6_(France)" title="Autoroute A6 (France)">A6</a> et <a href="/wiki/Autoroute_A7_(France)" title="Autoroute A7 (France)">A7</a> reliant <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a> à Marseille via <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> et <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a>. L'autoroute A7 relie également Marseille à <a href="/wiki/N%C3%AEmes" title="Nîmes">Nîmes</a>, Montpellier et Toulouse (via l'<a href="/wiki/Autoroute_A9_(France)" title="Autoroute A9 (France)">A9</a> et <a href="/wiki/Autoroute_A54_(France)" title="Autoroute A54 (France)">A54</a>) et <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a>, Gap et Grenoble (via l'<a href="/wiki/Autoroute_A51_(France)" title="Autoroute A51 (France)">A51</a>) ;</li> <li>l'autoroute du Littoral (<a href="/wiki/Autoroute_A55_(France)" title="Autoroute A55 (France)">A55</a>) en provenance de <a href="/wiki/Martigues" title="Martigues">Martigues</a> traverse le <a href="/wiki/16e_arrondissement_de_Marseille" title="16e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Seizième">16<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a> puis emprunte une passerelle pour longer la <a href="/wiki/Grand_port_maritime_de_Marseille" title="Grand port maritime de Marseille">zone portuaire</a> avant de traverser <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">La Joliette</a> en tunnel et d'aboutir à l'extrémité nord-ouest du <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a> ;</li> <li>l'autoroute Est (<a href="/wiki/Autoroute_A50_(France)" title="Autoroute A50 (France)">A50</a>) en provenance de <a href="/wiki/Toulon" title="Toulon">Toulon</a> traverse les quartiers est et débouche à <a href="/wiki/Menpenti" title="Menpenti">Menpenti</a>. Elle relie Marseille à <a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a> via l'<a href="/wiki/Autoroute_A52_(France)" title="Autoroute A52 (France)">A52</a>.</li></ul> <p>L'A50 et l'A55 sont reliées entre elles par les tunnels du <a href="/wiki/Tunnel_Prado-Car%C3%A9nage" title="Tunnel Prado-Carénage">Prado-Carénage</a> (à péage), du <a href="/wiki/Tunnel_du_Vieux-Port_de_Marseille" title="Tunnel du Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a> et de la <a href="/wiki/Tunnel_de_la_Major/la_Joliette" title="Tunnel de la Major/la Joliette">Major</a> permettant une traversée de la ville de l'est au nord quasiment sans interruption. </p><p>L'A7 (<a href="/wiki/Les_Arnavaux" title="Les Arnavaux">Les Arnavaux</a>) et l’A50 (<a href="/wiki/La_Timone_(quartier)" title="La Timone (quartier)">La Timone</a>) sont reliées par l’<a href="/wiki/Autoroute_A507_(France)" title="Autoroute A507 (France)">A507</a>, ou rocade L2 (un semi-périphérique), ouvert depuis le <time class="nowrap" datetime="2018-10-25" data-sort-value="2018-10-25">25 octobre 2018</time>, après plusieurs décennies de chantier<sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66"><span class="cite-bracket">[</span>58<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les anciennes nationales <a href="/wiki/Route_nationale_8_(France_m%C3%A9tropolitaine)" title="Route nationale 8 (France métropolitaine)">8</a> (route de Marseille) et <a href="/wiki/Route_nationale_113_(France)" title="Route nationale 113 (France)">113</a> par lesquelles on accédait à Marseille depuis le nord n'ont plus qu'un intérêt local et ont été déclassées en départementales. Trois autres routes rayonnent à partir de la ville : la D568 (ex-<a href="/wiki/Route_nationale_568" title="Route nationale 568">RN568</a>, la route du Rove) au nord-ouest, la D908 (ex-RN8bis) au nord-est et la D559 (ex-<a href="/wiki/Route_nationale_559" title="Route nationale 559">RN559</a>) à l'est, route de <a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a> par le col de la Gineste. Toutes trois sont sinueuses et ont un profil accidenté, mais sont largement utilisées pour les trajets domicile-travail des habitants des banlieues qu'elles desservent (<a href="/wiki/C%C3%B4te_Bleue" title="Côte Bleue">Côte Bleue</a>, bassin de Valdonne-Fuveau, <a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a>). </p><p>La circulation routière est un problème majeur. Marseille est la ville française la plus embouteillée (et la <abbr class="abbr" title="Dix-huitième">18<sup>e</sup></abbr> mondiale) en 2015<sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite-bracket">[</span>59<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Un problème également majeur est la mortalité routière qui tue entre 72 personnes en 2018 et 101 en 2014<sup id="cite_ref-routier_65-1" class="reference"><a href="#cite_note-routier-65"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les accidents constituant eux-mêmes un facteur supplémentaire d'embouteillages. </p><p>L'agglomération d'Aix-Marseille-Provence s'illustre particulièrement par une mortalité importante des deux-roues motorisés ; la vingtaine de motards qui se tuent chaque année constitue près de la moitié des tués de l’agglomération<sup id="cite_ref-routier_65-2" class="reference"><a href="#cite_note-routier-65"><span class="cite-bracket">[</span>57<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Transports_urbains">Transports urbains</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/La_M%C3%A9tropole_Mobilit%C3%A9" title="La Métropole Mobilité">La Métropole Mobilité</a>, <a href="/wiki/M%C3%A9tro_de_Marseille" title="Métro de Marseille">Métro de Marseille</a>, <a href="/wiki/Autobus_de_Marseille" title="Autobus de Marseille">Autobus de Marseille</a>, <a href="/wiki/Tramway_de_Marseille" title="Tramway de Marseille">Tramway de Marseille</a>, <a href="/wiki/Ferry_Boat_(Marseille)" title="Ferry Boat (Marseille)">Ferry Boat (Marseille)</a>, <a href="/wiki/Navette_maritime_de_Marseille" title="Navette maritime de Marseille">Navette maritime de Marseille</a>, <a href="/wiki/Le_v%C3%A9lo_(v%C3%A9lopartage)" class="mw-redirect" title="Le vélo (vélopartage)">Le vélo (vélopartage)</a> et <a href="/wiki/R%C3%A9gie_des_transports_m%C3%A9tropolitains" title="Régie des transports métropolitains">Régie des transports métropolitains</a>.</div></div><p> Les transports urbains relèvent de la compétence de la métropole <a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">Aix-Marseille-Provence</a>. Ils sont exploités sous la marque <a href="/wiki/La_M%C3%A9tropole_Mobilit%C3%A9" title="La Métropole Mobilité">La Métropole Mobilité</a>.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_(7667932288).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_%287667932288%29.jpg/250px-Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_%287667932288%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_%287667932288%29.jpg/330px-Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_%287667932288%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_%287667932288%29.jpg/500px-Marseille_-_Tramway_-_Canebi%C3%A8re_%287667932288%29.jpg 2x" data-file-width="4096" data-file-height="3072" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Tramway_de_Marseille" title="Tramway de Marseille">tramway</a>, mis en service en 2007.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_(7531019468).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_%287531019468%29.jpg/250px-Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_%287531019468%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_%287531019468%29.jpg/330px-Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_%287531019468%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_%287531019468%29.jpg/500px-Marseille_-_M%C3%A9tro_-_Saint-Barnab%C3%A9_%287531019468%29.jpg 2x" data-file-width="4096" data-file-height="3072" /></a><figcaption>Une rame de métro à la station <a href="/wiki/Saint-Barnab%C3%A9_(m%C3%A9tro_de_Marseille)" title="Saint-Barnabé (métro de Marseille)">Saint-Barnabé</a>.</figcaption></figure> <p>À Marseille, les transports urbains sont historiquement exploités par la <a href="/wiki/R%C3%A9gie_des_transports_m%C3%A9tropolitains" title="Régie des transports métropolitains">Régie des transports métropolitains</a>, <a href="/wiki/%C3%89tablissement_public_%C3%A0_caract%C3%A8re_industriel_et_commercial_en_France" title="Établissement public à caractère industriel et commercial en France">établissement public à caractère industriel et commercial</a>, sous tutelle de la <a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">métropole</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Bus">Bus</h4></div> <p>Marseille compte 119 <abbr class="abbr" title="lignes de bus"><a href="/wiki/Autobus_de_Marseille" title="Autobus de Marseille">lignes de bus</a></abbr> qui desservent l'ensemble de la ville ainsi qu'<a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a>, <a href="/wiki/Plan-de-Cuques" title="Plan-de-Cuques">Plan-de-Cuques</a> et <a href="/wiki/Sept%C3%A8mes-les-Vallons" title="Septèmes-les-Vallons">Septèmes-les-Vallons</a> sur un réseau de 950 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr>. Les parcours et la numérotation des lignes de bus reprennent encore en grande partie celle du réseau de l'<a href="/wiki/Ancien_tramway_de_Marseille" title="Ancien tramway de Marseille">ancien tramway de Marseille</a> presque entièrement supprimé à partir des <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1960" title="Années 1960">années 1960</a></span>. Des <a href="/wiki/Trolleybus_de_Marseille" title="Trolleybus de Marseille">trolleybus</a> ont circulé à Marseille jusqu'en 2004, où ils ont été remplacés par des bus classiques. </p><p>En raison de l'étendue de la ville et des difficultés de circulation, la vitesse moyenne des bus de Marseille est relativement lente, à <span title="3,333 336 m/s" style="cursor:help">12</span> <abbr class="abbr" title="kilomètre par heure">km/h</abbr>. Un dispositif de vidéo-verbalisation est mis en place afin de libérer les voies de bus du stationnement et améliorer la fluidité du trafic des autobus<sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite-bracket">[</span>60<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Métro"><span id="M.C3.A9tro"></span>Métro</h4></div> <p>Le réseau de <a href="/wiki/M%C3%A9tro_de_Marseille" title="Métro de Marseille">métro</a> comporte deux lignes représentant un total de 21,5 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> et 30 stations. La <a href="/wiki/Ligne_1_du_m%C3%A9tro_de_Marseille" title="Ligne 1 du métro de Marseille">première ligne</a> a été ouverte en 1977, la dernière extension datant de 2019 avec l'ouverture de la station <a href="/wiki/G%C3%A8ze_(m%C3%A9tro_de_Marseille)" title="Gèze (métro de Marseille)">Gèze</a> sur la <span class="nowrap">ligne 2</span>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tramway">Tramway</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_20160827_81.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Marseille_20160827_81.jpg/250px-Marseille_20160827_81.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Marseille_20160827_81.jpg/330px-Marseille_20160827_81.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Marseille_20160827_81.jpg/500px-Marseille_20160827_81.jpg 2x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a><figcaption>Transbordeur (<span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Ferry_Boat_(Marseille)" title="Ferry Boat (Marseille)">ferry boat</a></span>).</figcaption></figure> <p>Le <a href="/wiki/Tramway_de_Marseille" title="Tramway de Marseille">tramway</a> compte trois lignes totalisant 15,8 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> et 40 arrêts. Le réseau a été ouvert en 2007. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Bus_à_haut_niveau_de_service"><span id="Bus_.C3.A0_haut_niveau_de_service"></span>Bus à haut niveau de service</h4></div> <p>Trois lignes de <a href="/wiki/Bus_%C3%A0_haut_niveau_de_service" title="Bus à haut niveau de service">bus à haut niveau de service</a> ont été mises en service en 2014 et une autre est prévue<sup id="cite_ref-69" class="reference"><a href="#cite_note-69"><span class="cite-bracket">[</span>61<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Navette_maritime">Navette maritime</h4></div> <p>De mars à septembre, un service de <a href="/wiki/Navette_maritime_de_Marseille" title="Navette maritime de Marseille">navette maritime</a> est mis en place entre le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, <a href="/wiki/La_Pointe-Rouge" title="La Pointe-Rouge">la Pointe-Rouge</a>, <a href="/wiki/Les_Goudes" title="Les Goudes">Les Goudes</a> et le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a> et <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">L'Estaque</a>. Le transbordeur (<span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Ferry_Boat_(Marseille)" title="Ferry Boat (Marseille)">ferry boat</a></span>) permet de traverser le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a> de l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_ville_de_Marseille" title="Hôtel de ville de Marseille">hôtel de ville</a> à la <a href="/wiki/Place_aux_Huiles" title="Place aux Huiles">place aux Huiles</a>. Mis en service en 1880, il représente principalement depuis, une ligne touristique. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Vélos"><span id="V.C3.A9los"></span>Vélos</h4></div> <p>Un système de <a href="/wiki/V%C3%A9los_en_libre-service" title="Vélos en libre-service">vélos en libre-service (VLS)</a> « <a href="/wiki/Le_v%C3%A9lo_(v%C3%A9lopartage)" class="mw-redirect" title="Le vélo (vélopartage)">Le vélo</a> » a été mis en place en 2007. Il comporte <span class="nowrap">130 stations</span>, et 1 000 vélos, situées principalement en centre-ville et au sud-ouest, il fonctionne <span class="nowrap"><span class="nowrap">24 <abbr class="abbr" title="heures">h</abbr></span>/24</span> depuis 2013. La ville s'est toutefois vu décerner par la <a href="/wiki/F%C3%A9d%C3%A9ration_fran%C3%A7aise_des_usagers_de_la_bicyclette" title="Fédération française des usagers de la bicyclette">Fédération française des usagers de la bicyclette</a> le prix du « Clou Rouillé » en 2013 qui épingle les communes pour les initiatives à ne pas faire en matière d'aménagements cyclables. </p><p>Depuis 2011, la ville est régulièrement mise en avant pour le non-respect de la <a href="/wiki/Loi_LAURE" class="mw-redirect" title="Loi LAURE">loi LAURE</a>. L'association locale de promotion du vélo comme mode de transport, le <a href="/w/index.php?title=Collectif_V%C3%A9los_en_Ville&action=edit&redlink=1" class="new" title="Collectif Vélos en Ville (page inexistante)">Collectif Vélos en Ville</a> a, en effet, intenté et gagné <span class="nowrap">7 recours</span> au tribunal administratif pour non-respect de cette loi<sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70"><span class="cite-bracket">[</span>62<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> pour des opérations de voirie sur la commune de Marseille. </p><p>Institué en 2017, le <a href="/wiki/Barom%C3%A8tre_des_villes_cyclables" title="Baromètre des villes cyclables">Baromètre des villes cyclables</a> est une enquête bisannuelle évaluant l'indice de satisfaction des usagers en France, sur une échelle allant de 1 à 6. En 2017, la Ville de Marseille, se classe en “G”, avec une note globale de 1,98, ce qui en fait la ville dernière des 99 plus grandes villes de France. Lors de l’édition de 2019, elle a obtenu la note de 1,96 se retrouvant ainsi dernière des 11 plus grandes villes françaises, mais également dernière des 42 plus grandes villes de France<sup id="cite_ref-71" class="reference"><a href="#cite_note-71"><span class="cite-bracket">[</span>63<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Gare_routière"><span id="Gare_routi.C3.A8re"></span>Gare routière</h4></div> <p>La principale gare routière de Marseille est située à <a href="/wiki/Gare_routi%C3%A8re_internationale_de_Marseille_Saint-Charles" title="Gare routière internationale de Marseille Saint-Charles">Saint-Charles</a>. Elle est exploitée par la <a href="/wiki/R%C3%A9gie_des_transports_m%C3%A9tropolitains" title="Régie des transports métropolitains">RTM</a> et accueille la majorité des autocars desservant les Bouches-du-Rhône (<a href="/wiki/La_M%C3%A9tropole_Mobilit%C3%A9" title="La Métropole Mobilité">Cartreize</a>), la région PACA (<a href="/wiki/Zou_!" title="Zou !">LER</a>) ou l'Europe (<a href="/wiki/Eurolines" title="Eurolines">Eurolines</a> et <a href="/wiki/BlaBlaBus" class="mw-redirect" title="BlaBlaBus">IDBUS</a>) ainsi qu'une navette vers l'<a href="/wiki/A%C3%A9roport_Marseille-Provence" title="Aéroport Marseille-Provence">aéroport</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Desserte_ferroviaire">Desserte ferroviaire</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">Gare de Marseille-Saint-Charles</a> et <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Blancarde" title="Gare de Marseille-Blancarde">Gare de Marseille-Blancarde</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille-Saint-Charles62.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Marseille-Saint-Charles62.jpg/220px-Marseille-Saint-Charles62.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Marseille-Saint-Charles62.jpg/330px-Marseille-Saint-Charles62.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Marseille-Saint-Charles62.jpg/440px-Marseille-Saint-Charles62.jpg 2x" data-file-width="1632" data-file-height="1224" /></a><figcaption>La façade de la <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">gare de Marseille-Saint-Charles</a>.</figcaption></figure> <p>La <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">gare de Marseille-Saint-Charles</a>, aboutissement de la <a href="/wiki/Ligne_de_Paris-Lyon_%C3%A0_Marseille-Saint-Charles" title="Ligne de Paris-Lyon à Marseille-Saint-Charles">ligne Paris-Lyon-Marseille</a>, est inaugurée en 1848. La gare devient alors et pendant longtemps le point de passage obligé des voyageurs qui embarquent ensuite vers l'<a href="/wiki/Afrique" title="Afrique">Afrique</a> ou le <a href="/wiki/Moyen-Orient" title="Moyen-Orient">Moyen-Orient</a>. L'électrification de la ligne est achevée en 1962. L'ouverture de la <a href="/wiki/LGV_Sud-Est" title="LGV Sud-Est">LGV Sud-Est</a> en 1981 signe l'arrivée du <a href="/wiki/TGV" title="TGV">TGV</a>. La ligne est prolongée en 2001 par la <a href="/wiki/LGV_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="LGV Méditerranée">LGV Méditerranée</a>, qui met <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> à <span class="nowrap">3 <abbr class="abbr" title="heures">h</abbr> 30 <abbr class="abbr" title="minutes">min</abbr></span> de Marseille. Le <time class="nowrap" datetime="2015-05-01" data-sort-value="2015-05-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> mai 2015</time>, <a href="/wiki/Eurostar" title="Eurostar">Eurostar</a> a ouvert une ligne <a href="/wiki/Londres" title="Londres">Londres</a>-Marseille desservant aussi <a href="/wiki/Avignon" title="Avignon">Avignon</a> et <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> et mettant ainsi Marseille à <span class="nowrap">7 <abbr class="abbr" title="heures">h</abbr> 30 <abbr class="abbr" title="minutes">min</abbr></span> de <a href="/wiki/Londres" title="Londres">Londres</a>. Cette ligne directe n'existe plus en 2020. </p><p>La gare Saint-Charles est également le terminus de la <a href="/wiki/Ligne_de_Marseille-Saint-Charles_%C3%A0_Vintimille_(fronti%C3%A8re)" title="Ligne de Marseille-Saint-Charles à Vintimille (frontière)">ligne de Marseille à Vintimille</a> et accueille le trafic <a href="/wiki/TGV" title="TGV">TGV</a> vers l'ouest et le nord de la France, ainsi que celui d'<a href="/wiki/Intercit%C3%A9s" title="Intercités">Intercités</a> du sud-ouest via <a href="/wiki/Montpellier" title="Montpellier">Montpellier</a> et vers la <a href="/wiki/Savoie" title="Savoie">Savoie</a> et la <a href="/wiki/Suisse" title="Suisse">Suisse</a> via <a href="/wiki/Grenoble" title="Grenoble">Grenoble</a>. Elle est également au cœur du réseau de <a href="/wiki/Transport_express_r%C3%A9gional" title="Transport express régional">Transport express régional</a> de <a href="/wiki/TER_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="TER Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a> (TER) dont la ligne vers <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a> a été récemment rénovée et celle vers <a href="/wiki/Toulon" title="Toulon">Toulon</a> est en train d'être triplée. </p><p>Dans le cadre du projet de la <a href="/wiki/Ligne_nouvelle_Provence_C%C3%B4te_d%27Azur" title="Ligne nouvelle Provence Côte d'Azur">ligne nouvelle Provence Côte d'Azur</a> destiné à relier <a href="/wiki/Nice" title="Nice">Nice</a> à Marseille, la <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">gare de Marseille-Saint-Charles</a> doit faire l'objet de travaux pour construire une nouvelle gare souterraine. À cette occasion, la <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Blancarde" title="Gare de Marseille-Blancarde">gare de la Blancarde</a> devrait également être réaménagée pour accueillir une gare TGV et un tunnel devrait être construit entre les deux gares. L'avantage de la gare de la Blancarde est d'être relié au réseau de tramway urbain, contrairement au pôle d'échanges de la gare Saint-Charles. </p><p>Marseille compte en réalité <a href="/wiki/Liste_des_gares_de_Marseille" title="Liste des gares de Marseille">onze autres gares</a> ferroviaires sur son territoire urbain, dont les plus importantes sont celles de <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Blancarde" title="Gare de Marseille-Blancarde">la Blancarde</a>, de Saint Marcel ou encore celle de <a href="/wiki/Gare_de_L%27Estaque" title="Gare de L'Estaque">L'Estaque</a>. </p><p>Lors des <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2020_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2020 à Marseille">élections municipales de 2020</a>, l'idée de créer un <a href="/wiki/R%C3%A9seau_express_r%C3%A9gional" title="Réseau express régional">RER</a> métropolitain est émise par plusieurs candidats tels que <a href="/wiki/Mich%C3%A8le_Rubirola" title="Michèle Rubirola">Michèle Rubirola</a><sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72"><span class="cite-bracket">[</span>64<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, <a href="/wiki/Martine_Vassal" title="Martine Vassal">Martine Vassal</a><sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite-bracket">[</span>65<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ou encore Sébastien Barles<sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74"><span class="cite-bracket">[</span>66<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En <time class="nowrap" datetime="2021-06" data-sort-value="2021-06">juin 2021</time>, la <a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">métropole Aix-Marseille Provence</a> lance une étude pour mettre en place un schéma directeur de la desserte ferroviaire d'ici 2050 sur tout le territoire de la métropole en lien avec le <a href="/wiki/Plan_de_d%C3%A9placements_urbains" title="Plan de déplacements urbains">plan de déplacements urbains</a> dans le but de doubler l'usage des transports en commun. Ce schéma prévoit la création d'un réseau express métropolitain dont un <a href="/wiki/R%C3%A9seau_express_r%C3%A9gional" title="Réseau express régional">RER</a> qui reste, malgré tout, assez hypothétique. Les conclusions de cette étude sont attendues pour le <span class="nowrap">printemps 2023</span><sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75"><span class="cite-bracket">[</span>67<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time>, le président de la République <a href="/wiki/Emmanuel_Macron" title="Emmanuel Macron">Emmanuel Macron</a>, lors d'un discours visant à présenter un projet pour redresser la ville, annonce l'accélération de la création d'un <a href="/wiki/R%C3%A9seau_express_r%C3%A9gional" title="Réseau express régional">RER</a> marseillais pour un coût de <span class="nowrap">300 millions</span> d'euros dont <span class="nowrap">115 millions</span> financés par l'<a href="/wiki/%C3%89tat_en_France" title="État en France">État</a><sup id="cite_ref-76" class="reference"><a href="#cite_note-76"><span class="cite-bracket">[</span>68<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77"><span class="cite-bracket">[</span>69<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Desserte_aérienne"><span id="Desserte_a.C3.A9rienne"></span>Desserte aérienne</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/A%C3%A9roport_Marseille-Provence" title="Aéroport Marseille-Provence">Aéroport Marseille-Provence</a>.</div></div> <p>L'<a href="/wiki/A%C3%A9roport_Marseille-Provence" title="Aéroport Marseille-Provence">aéroport international Marseille-Provence</a> se situe à 25 kilomètres du centre de Marseille, sur la commune de <a href="/wiki/Marignane" title="Marignane">Marignane</a>, au bord de l'étang de Berre. C'est le troisième aéroport de France hors Île-de-France<sup id="cite_ref-Marignane_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-Marignane-78"><span class="cite-bracket">[</span>70<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Son trafic est principalement orienté vers <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>, la <a href="/wiki/Corse" title="Corse">Corse</a>, l'Europe, et l'<a href="/wiki/Afrique_du_Nord" title="Afrique du Nord">Afrique du Nord</a>. L'ouverture en <time class="nowrap" datetime="2006-10" data-sort-value="2006-10">octobre 2006</time> de l'aérogare MP2 entièrement consacrée aux <a href="/wiki/Compagnie_a%C3%A9rienne_%C3%A0_bas_prix" title="Compagnie aérienne à bas prix">compagnies à bas prix</a> a permis de développer le nombre de passagers et de destinations, notamment vers l'Europe. </p><p>En plus des liaisons vers <a href="/wiki/Montr%C3%A9al" title="Montréal">Montréal</a> et <a href="/wiki/Toronto" title="Toronto">Toronto</a>, une liaison vers <a href="/wiki/New_York" title="New York">New York</a> a été ouverte en 2013. </p><p>L'aéroport est desservi par des navettes d'autocars qui le relient à la <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">gare Saint-Charles</a> et à la <a href="/wiki/Gare_d%27Aix-en-Provence_TGV" title="Gare d'Aix-en-Provence TGV">gare d'Aix-en-Provence TGV</a> et, depuis 2008, par la <a href="/wiki/Gare_de_Vitrolles-A%C3%A9roport-Marseille-Provence" title="Gare de Vitrolles-Aéroport-Marseille-Provence">gare de Vitrolles-Aéroport-Marseille-Provence</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Transport_maritime">Transport maritime</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Grand_port_maritime_de_Marseille" title="Grand port maritime de Marseille">Grand port maritime de Marseille</a>.</div></div> <p>Marseille est l'un des principaux points d'accès à la <a href="/wiki/Corse" title="Corse">Corse</a> dans le cadre de la <a href="/wiki/Continuit%C3%A9_territoriale" title="Continuité territoriale">continuité territoriale</a>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed"> <li class="gallerybox" style="width: 439.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 437.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_Vieux_Port_Night.jpg" class="mw-file-description" title="Le Vieux-Port, vu depuis le parc du Pharo."><img alt="Le Vieux-Port, vu depuis le parc du Pharo." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Marseille_Vieux_Port_Night.jpg/960px-Marseille_Vieux_Port_Night.jpg" decoding="async" width="438" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Marseille_Vieux_Port_Night.jpg/984px-Marseille_Vieux_Port_Night.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Marseille_Vieux_Port_Night.jpg/1312px-Marseille_Vieux_Port_Night.jpg 2x" data-file-width="8836" data-file-height="2425" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, vu depuis le parc du Pharo.</center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 337.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 335.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:1_marseille_vieux_port_pano.jpg" class="mw-file-description" title="Vue panoramique du Vieux-Port."><img alt="Vue panoramique du Vieux-Port." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/1_marseille_vieux_port_pano.jpg/960px-1_marseille_vieux_port_pano.jpg" decoding="async" width="336" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/1_marseille_vieux_port_pano.jpg/1006px-1_marseille_vieux_port_pano.jpg 2x" data-file-width="9623" data-file-height="3444" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Vue panoramique du Vieux-Port.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 182px"> <div class="thumb" style="width: 180px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_harbour_mg_6356.jpg" class="mw-file-description" title="Le port industriel"><img alt="Le port industriel" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Marseille_harbour_mg_6356.jpg/270px-Marseille_harbour_mg_6356.jpg" decoding="async" width="180" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Marseille_harbour_mg_6356.jpg/405px-Marseille_harbour_mg_6356.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Marseille_harbour_mg_6356.jpg/540px-Marseille_harbour_mg_6356.jpg 2x" data-file-width="4368" data-file-height="2912" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Le port industriel</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Toponymie">Toponymie</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Attestations_anciennes">Attestations anciennes</h3></div> <ul><li><i>Μασσαλία (Massalía)</i> (nom grec) au <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> ;</li> <li><i>Massilia</i> (nom latin classique) au <abbr class="abbr" title="1ᵉʳ siècle"><span class="romain">I</span><sup style="font-size:72%">er</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>, vers 45 <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> (Jules César) ;</li> <li><i>Massilia Grœcorum</i> (nom latin classique) vers 70 <abbr class="abbr nowrap" title="après Jésus-Christ">apr. J.-C.</abbr> (Pline l'Ancien), vers 380 <abbr class="abbr nowrap" title="après Jésus-Christ">apr. J.-C.</abbr> (Notice des dignités) ;</li> <li><i>Masilia</i> (nom latin vulgaire) vers 515 (monnaie de Childebert) ;</li> <li><i>Masilie</i> (nom latin vulgaire) vers 660 (monnaie de <span class="nowrap">Chidéric <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span>) ;</li> <li><i>[ex comitatu] Marsiliacense</i> (nom latin) en 950 ;</li> <li><i>Massilie [Civitas]</i> (latin) en 950 - 977 ;</li> <li><i>[commune] Marcelie</i> (ancien français) en 1136 ;</li> <li><i>[commune] Marcellie</i> (ancien français) en 1152 ;</li> <li><i>Marselha</i> (ancien provençal) en 1234<sup id="cite_ref-negre_79-0" class="reference"><a href="#cite_note-negre-79"><span class="cite-bracket">[</span>71<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ;</li> <li><i>[commune de] Marsseille</i> (moyen français) en 1236 (coexistant encore avec le nom latin de 950 qui ne sera abandonné pour l'usage officiel que plusieurs siècles après quand le nouveau français académique deviendra tardivement langue officielle du royaume, puis obligatoire au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle pour l'administration civile puis scolaire) ;</li> <li><i>Macella</i> (ancien provençal) au <abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle<sup id="cite_ref-negre_79-1" class="reference"><a href="#cite_note-negre-79"><span class="cite-bracket">[</span>71<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ;</li> <li><i>Masselha</i> (ancien provençal) en 1302<sup id="cite_ref-negre_79-2" class="reference"><a href="#cite_note-negre-79"><span class="cite-bracket">[</span>71<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ;*<i>Maselha</i> (nom occitan) en 1390<sup id="cite_ref-80" class="reference"><a href="#cite_note-80"><span class="cite-bracket">[</span>72<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-dauzat_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-dauzat-81"><span class="cite-bracket">[</span>73<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (ce nom conservé encore aujourd'hui en langue provençale mais sans statut officiel).</li></ul> <p>Aujourd'hui, le nom en <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a> moderne est <i>Marselha</i> selon la <a href="/wiki/Norme_classique_de_l%27occitan" title="Norme classique de l'occitan">norme classique</a><sup id="cite_ref-2004_E._Lèbre_page148_82-0" class="reference"><a href="#cite_note-2004_E._Lèbre_page148-82"><span class="cite-bracket">[</span>74<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ou <i>Marsiho</i> selon la <a href="/wiki/Norme_mistralienne" title="Norme mistralienne">norme mistralienne</a><sup id="cite_ref-1847_F._Mistral_page285_83-0" class="reference"><a href="#cite_note-1847_F._Mistral_page285-83"><span class="cite-bracket">[</span>75<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Étymologie"><span id=".C3.89tymologie"></span>Étymologie</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg/250px-Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg/330px-Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg/500px-Heavy_drachm_Massilia_reverse_CdM_Paris.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1600" /></a><figcaption><a href="/wiki/Drachme_(Gr%C3%A8ce_antique)" title="Drachme (Grèce antique)">Drachme</a> de la cité antique de Massalia où apparaît le début du nom « <span class="lang-el" lang="el">ΜΑΣΣΑ</span> ».</figcaption></figure> <p>Le nom de la localité est attesté pour la première fois sous la forme <a href="/wiki/Grec_ancien" title="Grec ancien">grecque</a> <span class="lang-el" lang="el">Μασσαλία</span> (<i>Massalía</i>, <a href="/wiki/Accent_tonique" title="Accent tonique">accent tonique</a> sur le « i »). C'est sous <a href="/wiki/Marseille_antique" title="Marseille antique">ce nom</a> qu'une ville est fondée par des Grecs venus de <a href="/wiki/Phoc%C3%A9e" title="Phocée">Phocée</a> (<span class="lang-grc" lang="grc">Φώκαια</span> / <span class="lang-grc-latn" lang="grc-latn"><i>Phṓkaia</i></span>) et qui est toujours la ville de Foça près d'Izmir. </p><p>L'origine de ce nom préoccupait déjà des écrivains de l'Antiquité. Ils ont avancé des explications plus ou moins fantaisistes qu'a résumées <a href="/wiki/Antoine_de_Ruffi" title="Antoine de Ruffi">Antoine de Ruffi</a>, le premier historien de la ville, au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle avec une ironie perceptible<sup id="cite_ref-84" class="reference"><a href="#cite_note-84"><span class="cite-bracket">[</span>76<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Par exemple <a href="/wiki/Aelius_Herodianus" title="Aelius Herodianus">Aelius Herodianus</a> a joint les mots μάσσαι, « lier » et ἁλιεύς, « pécheur », pour dire qu'à l'arrivée des Phocéens un pécheur se trouvait sur le rivage pour lier une amarre. </p><p>À l'époque moderne on a pensé à deux autres mots μᾶζα et ἅλς. Le second signifie le sel ou une étendue marine salée près de la côte. Le premier vient d'une racine indo-européenne <i>*mak-</i> ou <i>*mag-</i>, « pétrir », et désignait une grosse crêpe d'orge. Il a pris le sens de « masse » mais tardivement<sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85"><span class="cite-bracket">[</span>77<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et paraît ne pas pouvoir justifier « masse de sel », ce qui constituerait une étymologie isolée. Le double sigma de Μασσαλία fait aussi difficulté puisque le <a href="/wiki/Dz%C3%AAta" class="mw-redirect" title="Dzêta">dzêta</a> persiste dans le mot composé μαζαγρέτας, un dérivé désignant un gâteau d'offrande est attesté dans le culte de Dionysos à <a href="/wiki/Phigalie" title="Phigalie">Phigalie</a>, ce qui pourrait permettre d'évoquer de façon très hypothétique Marseille comme « ville des offrandes », mais plutôt ne le permet pas. Le mot au sens de « masse » a été emprunté par le latin sous la forme du mot <i>massa</i> d'où est venu le mot français. </p><p>Entretemps Jean-Joseph-Léandre Bargès (1847) avait proposé une origine celtique : ce nom qui pour les auteurs grecs et dans les anciennes médailles marseillaise se lit Μασσαλία, se compose de deux mots celtiques dont l'un, <i>mas</i>, voudrait dire « demeure, habitation », et l'autre, <i>Salia</i>, signifierait « <a href="/wiki/Salyens" title="Salyens">Salyens</a> », nom d'une peuplade <a href="/wiki/Ligures" title="Ligures">ligurienne</a> établie sur ce territoire<sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86"><span class="cite-bracket">[</span>78<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les toponymes <i>massa</i> de l'Italie du nord et du centre dont la signification est maison de campagne, tenure<sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite-bracket">[</span>79<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, de même que le provençal <i>mas</i><sup id="cite_ref-88" class="reference"><a href="#cite_note-88"><span class="cite-bracket">[</span>80<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, sont issus eux, à l'époque du haut Moyen Âge, du latin <i>manere</i>, demeurer, qui a donné aussi plusieurs mots français comme manoir, masure, maison, etc. C'est sans rapport avec le nom grec de Marseille mais a pu faire penser à une étymologie <span class="citation">« maison des <a href="/wiki/Salyens" title="Salyens">Salyens</a> »</span>, citée par <a href="/wiki/Antoine_de_Ruffi" title="Antoine de Ruffi">Antoine de Ruffi</a> puis <a href="/wiki/Augustin-Jules-Esprit_Fabre" title="Augustin-Jules-Esprit Fabre">Augustin-Jules-Esprit Fabre</a>. </p><p>Il existe en revanche un radical <i>massa</i> retrouvé sur tout le nord de la Méditerranée et remontant à la préhistoire (VII<small>e</small>-IV<small>e</small> millénaire avant J.-C.) signifiant « source »<sup id="cite_ref-89" class="reference"><a href="#cite_note-89"><span class="cite-bracket">[</span>81<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Déjà <a href="/wiki/Albert_Dauzat" title="Albert Dauzat">Albert Dauzat</a> a proposé un radical <i>mas-</i> qui désignerait vraisemblablement une « source », suivi d'un <a href="/wiki/Suffixe_(linguistique)" title="Suffixe (linguistique)">suffixe</a> <i>-alia</i><sup id="cite_ref-dauzat_81-1" class="reference"><a href="#cite_note-dauzat-81"><span class="cite-bracket">[</span>73<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> qui peut se retrouver dans le nom de la ville phocéenne Ἀλλαλία ou Ἀλαλίη, Alalia, située en Corse, aujourd'hui <a href="/wiki/Al%C3%A9ria" title="Aléria">Aléria</a>. </p><p><a href="/wiki/Ernest_N%C3%A8gre" title="Ernest Nègre">Ernest Nègre</a> a repris d'un élément aqueux, c'est-à-dire l'<a href="/wiki/Hydronymie" title="Hydronymie">hydronyme</a> <i>Massalia</i> courant en Grèce<sup id="cite_ref-TGF_90-0" class="reference"><a href="#cite_note-TGF-90"><span class="cite-bracket">[</span>82<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. <a href="/wiki/B%C3%A9n%C3%A9dicte_et_Jean-Jacques_F%C3%A9ni%C3%A9" class="mw-redirect" title="Bénédicte et Jean-Jacques Fénié">Bénédicte et Jean-Jacques Fénié</a>, qualifient le nom <i>Massalia</i> de <a href="/wiki/Ligure" title="Ligure">ligure</a><sup id="cite_ref-Fénié-39_91-0" class="reference"><a href="#cite_note-Fénié-39-91"><span class="cite-bracket">[</span>83<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>À l'époque romaine, <i>Massalia</i> devient <i>Massilia</i> (avec déplacement de l'accent tonique sur le premier i)<sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92"><span class="cite-bracket">[</span>84<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. Ensuite, peu à peu à l'époque médiévale, <i>Massilia</i> s'altère en <i>Marsilia</i> dans les textes, mais coexiste avec une forme locale encore attestée en 1390 <i>Maselha</i>. L'altération <i>Mas(s)-</i> > <i>Mars-</i> résulte sans doute d'un hypercorrectisme savant par analogie avec les nombreux types toponymiques en <i>Marsil-</i>, <i>Marseil-</i>, tels que <a href="/wiki/Marsillargues" title="Marsillargues">Marsillargues</a> (Hérault, <i>Marcianicus</i> vers 1031) ; <a href="/wiki/Marseillan_(H%C3%A9rault)" title="Marseillan (Hérault)">Marseillan</a> (Hérault, <i>de Marcelliano</i> 1098)<sup id="cite_ref-93" class="reference"><a href="#cite_note-93"><span class="cite-bracket">[</span>85<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, <abbr class="abbr" title="et cetera">etc.</abbr>, pour lesquels le groupe /rs/ s'est précisément simplifié en /ss/ en provençal par assimilation du [r]. C'est pourquoi on trouve aussi <a href="/wiki/Massillargues-Attuech" title="Massillargues-Attuech">Massillargues-Attuech</a> (Gard) et <i>Massilhan</i>, nom occitan de Marseillan par exemple. Ils sont généralement basés sur l'anthroponyme <i>Marcellus</i>> <i><span class="page_h"><a href="/wiki/Marcel" class="mw-disambig" title="Marcel">Marcel</a></span></i> sans rapport avec l'étymologie de Marseille. <abbr class="abbr" title="Confer (reportez-vous à/comparez avec)">Cf.</abbr> aussi le français <i><a href="/wiki/Massepain" title="Massepain">massepain</a></i>, anciennement <i>marcepain</i>, issu de l'italien <i>marzapane</i>. </p><p>Aujourd'hui, le nom en <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a> moderne est <i>Marselha</i> selon la <a href="/wiki/Norme_classique_de_l%27occitan" title="Norme classique de l'occitan">norme classique</a> ou <i>Marsiho</i> selon la <a href="/wiki/Norme_mistralienne" title="Norme mistralienne">norme mistralienne</a>. La prononciation est [maʀˈsejɔ] ou [maʀˈsijɔ]. </p><p>On appelle la ville <i><span class="lang-it" lang="it">Marsiglia</span></i> en <a href="/wiki/Italien" title="Italien">italien</a>, <i>Marsella</i> en <a href="/wiki/Catalan" title="Catalan">catalan</a> et en <a href="/wiki/Espagnol" title="Espagnol">espagnol</a>, <i><span class="lang-pt" lang="pt">Marselha</span></i> en <a href="/wiki/Portugais" title="Portugais">portugais</a>, <i>Marseilles</i> ou <i>Marseille</i> en <a href="/wiki/Anglais" title="Anglais">anglais</a>, on l'a appelé <i>Massilien</i> autrefois en <a href="/wiki/Allemand" title="Allemand">allemand</a> mais <i>Marseille</i> de nos jours et enfin <span class="lang-ar" lang="ar" dir="rtl">مرسيليا</span> (<i><span class="lang-ar-latn" lang="ar-latn">Marsilya</span></i>) en <a href="/wiki/Arabe" title="Arabe">arabe</a>, où le mot arabe <i><span class="lang-ar-latn" lang="ar-latn">marsa</span></i> veut dire « port ». Pendant la <a href="/wiki/Convention_nationale" title="Convention nationale">Convention</a>, en punition de son implication dans le mouvement fédéraliste, Marseille est temporairement débaptisée : du <time class="nowrap" datetime="1794-01-06" data-sort-value="1794-01-06">6 janvier</time> au <time class="nowrap" datetime="1794-02-12" data-sort-value="1794-02-12">12 février 1794</time>, elle est officiellement nommée la <span class="citation">« ville-sans-nom »</span> et ainsi désignée<sup id="cite_ref-94" class="reference"><a href="#cite_note-94"><span class="cite-bracket">[</span>86<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-95" class="reference"><a href="#cite_note-95"><span class="cite-bracket">[</span>87<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-96" class="reference"><a href="#cite_note-96"><span class="cite-bracket">[</span>88<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Histoire">Histoire</h2></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/Histoire_de_Marseille" title="Histoire de Marseille">Histoire de Marseille</a> et <a href="/wiki/Chronologie_de_Marseille" title="Chronologie de Marseille">Chronologie de Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Préhistoire"><span id="Pr.C3.A9histoire"></span>Préhistoire</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Marseille_de_la_Pr%C3%A9histoire_%C3%A0_sa_fondation" class="mw-redirect" title="Marseille de la Préhistoire à sa fondation">Marseille de la Préhistoire à sa fondation</a>.</div></div> <p>Les premiers vestiges de présence humaine dans le bassin Marseillais remontent à environ 60 000 <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> (<a href="/wiki/Pal%C3%A9olithique_moyen" title="Paléolithique moyen">paléolithique moyen</a>)<sup id="cite_ref-97" class="reference"><a href="#cite_note-97"><span class="cite-bracket">[</span>89<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Au <a href="/wiki/Pal%C3%A9olithique_sup%C3%A9rieur" title="Paléolithique supérieur">paléolithique supérieur</a> la <a href="/wiki/Grotte_Cosquer" title="Grotte Cosquer">grotte Cosquer</a>, alors non immergée, est occupée entre 27 000 et 19 000 <a href="/wiki/Avant_le_pr%C3%A9sent" title="Avant le présent">avant le présent</a>. Des fragments de poterie retrouvés sur la rive sud du Vieux-Port attestent de l'occupation humaine du site au <abbr class="abbr" title="3ᵉ siècle"><span class="romain">III</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="2ᵉ siècle"><span class="romain">II</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècles avant notre ère<sup id="cite_ref-98" class="reference"><a href="#cite_note-98"><span class="cite-bracket">[</span>90<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Au <a href="/wiki/Pal%C3%A9olithique" title="Paléolithique">paléolithique</a>, des populations ont vécu sur cet espace, en témoigne la présence d'un habitat sur un flanc des collines jouxtant le Riaux (cours d'eau). On y consommait des <a href="/wiki/Fruits_de_mer" title="Fruits de mer">fruits de mer</a>, les produits de la <a href="/wiki/Chasse" title="Chasse">chasse</a> et de la <a href="/wiki/Cueillette" title="Cueillette">cueillette</a> (les <a href="/wiki/Grotte" title="Grotte">grottes</a>, nombreuses, et les <a href="/wiki/Oppidum" title="Oppidum">oppida</a> environnants sont dignes d’intérêt à <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a> comme à <a href="/wiki/Martigues" title="Martigues">Martigues</a>, sur le site de la Cloche, ou encore de Verduron). </p><p>Les falaises et grottes étaient occupées autour du lit du Riaux (cours d'eau), des vestiges retrouvés aux <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècles y prouvent une activité humaine datant du <a href="/wiki/Magdal%C3%A9nien" title="Magdalénien">Magdalénien</a>, soit entre −17 000 et −10 000 ans, période des <a href="/wiki/Chasseur-cueilleur" title="Chasseur-cueilleur">chasseurs-cueilleurs</a>. </p><p>Vers 10 000 <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> se termine la <a href="/wiki/Derni%C3%A8re_p%C3%A9riode_glaciaire" title="Dernière période glaciaire">dernière période glaciaire</a> : le gibier migrant vers les régions plus froides, les <a href="/wiki/Chasseur-cueilleur" title="Chasseur-cueilleur">chasseurs-cueilleurs</a> du pourtour méditerranéen laissent place à des groupes de <a href="/wiki/Histoire_de_la_p%C3%AAche" title="Histoire de la pêche">pêcheurs</a> qui se <a href="/wiki/S%C3%A9dentarisation" title="Sédentarisation">sédentarisent</a><sup id="cite_ref-:1_99-0" class="reference"><a href="#cite_note-:1-99"><span class="cite-bracket">[</span>91<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La trace la plus ancienne de présence humaine sur l'actuel site habitable de la ville de Marseille remonte au <a href="/wiki/M%C3%A9solithique" title="Mésolithique">Mésolithique</a>. Seule une fouille atteste d'une occupation à cette période : la découverte et la mise au jour, en <time class="nowrap" datetime="2005-06" data-sort-value="2005-06">juin 2005</time><sup id="cite_ref-100" class="reference"><a href="#cite_note-100"><span class="cite-bracket">[</span>92<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, d'aménagements relatifs à un habitat <a href="/wiki/N%C3%A9olithique" title="Néolithique">néolithique</a> qui remonte à 6 000 avant notre ère, près de la <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">gare Saint-Charles</a>, autour de la rue Bernard du Bois<sup id="cite_ref-101" class="reference"><a href="#cite_note-101"><span class="cite-bracket">[</span>93<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. On y a trouvé des silex taillés et un nombre important de coquillages marins<sup id="cite_ref-www.inrap.fr_102-0" class="reference"><a href="#cite_note-www.inrap.fr-102"><span class="cite-bracket">[</span>94<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>D'autres vestiges datant du néolithique (période d'agriculture et élevage) ont été retrouvées par <a href="/wiki/Max_Escalon_de_Fonton" title="Max Escalon de Fonton">Max Escalon de Fonton</a> dans les grottes de L'Estaque durant les années 1940 : une <a href="/wiki/C%C3%A9ramique" title="Céramique">céramique</a> décorée (datée de −6 000) ainsi que la sépulture d'un adolescent en position repliée<sup id="cite_ref-escalon2_103-0" class="reference"><a href="#cite_note-escalon2-103"><span class="cite-bracket">[</span>95<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. À proximité, dans la <a href="/wiki/Grotte_Crispine" title="Grotte Crispine">grotte Crispine</a> du quartier <a href="/wiki/Les_Riaux" title="Les Riaux">Les Riaux</a> furent retrouvés un foyer, des poteries <a href="/wiki/N%C3%A9olithique" title="Néolithique">néolithiques</a> en terre noire, des petits grattoirs et de nombreux <a href="/wiki/Coprolithe" title="Coprolithe">coprolithes</a> de canidés (excréments fossiles)<sup id="cite_ref-104" class="reference"><a href="#cite_note-104"><span class="cite-bracket">[</span>96<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Antiquité"><span id="Antiquit.C3.A9"></span>Antiquité</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Marseille_antique" title="Marseille antique">Marseille antique</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Massalia,_cité_grecque"><span id="Massalia.2C_cit.C3.A9_grecque"></span>Massalia, cité grecque</h4></div> <p>La topographie première du site de la cité grecque est encore largement perceptible de nos jours, malgré les importantes modifications du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. Promontoire entouré par la mer, le site est dominé par trois buttes successives : la butte Saint-Laurent (<span class="nowrap">26 mètres</span> d'altitude en 1840), la butte des Moulins (<span class="nowrap">42 mètres</span>) et la butte des Carmes (environ <span class="nowrap">40 mètres</span>)<sup id="cite_ref-105" class="reference"><a href="#cite_note-105"><span class="cite-bracket">[</span>97<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Fondation_de_la_ville_:_la_légende_de_Gyptis_et_Protis"><span id="Fondation_de_la_ville_:_la_l.C3.A9gende_de_Gyptis_et_Protis"></span>Fondation de la ville : la légende de Gyptis et Protis</h5></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Mythe_fondateur_de_Marseille" title="Mythe fondateur de Marseille">Mythe fondateur de Marseille</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg/220px-Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg/330px-Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg/440px-Puvis_-_Marseille_colonie_grecque-.jpg 2x" data-file-width="1997" data-file-height="1334" /></a><figcaption><i>Colonie grecque à Marseille</i>. Peinture de <a href="/wiki/Pierre_Puvis_de_Chavannes" title="Pierre Puvis de Chavannes">Pierre Puvis de Chavannes</a> (1869).</figcaption></figure> <p>La fondation de Marseille, qui remonte aux environs de <time class="nowrap" datetime="U-0599" data-sort-value="U-0599">600 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>, est le fait de <a href="/wiki/Colonie_de_peuplement" title="Colonie de peuplement">colons</a> <a href="/wiki/Gr%C3%A8ce_antique" title="Grèce antique">grecs</a> venus de <a href="/wiki/Phoc%C3%A9e" title="Phocée">Phocée</a><sup id="cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-0" class="reference"><a href="#cite_note-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630-106"><span class="cite-bracket">[</span>98<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, (aujourd'hui <a href="/wiki/Fo%C3%A7a" title="Foça">Foça</a> en <a href="/wiki/Turquie" title="Turquie">Turquie</a>) ; ce peuplement fut notamment favorisé par les Phocéens fuyant les invasions <a href="/wiki/Empire_perse" title="Empire perse">perses</a> en <time class="nowrap" datetime="U-0545" data-sort-value="U-0545">546 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time><sup id="cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-1" class="reference"><a href="#cite_note-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630-106"><span class="cite-bracket">[</span>98<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les conditions exactes sont inconnues. Le <a href="/wiki/Mythe_fondateur_de_Marseille" title="Mythe fondateur de Marseille">mythe fondateur de Marseille</a> rapportée par deux auteurs antiques : <a href="/wiki/Justin_(historien)" title="Justin (historien)">Justin</a> et <a href="/wiki/Aristote" title="Aristote">Aristote</a>. </p><p>D'après Justin, le territoire qui forme aujourd'hui Marseille était occupé par une tribu des <a href="/wiki/Ligures" title="Ligures">Ligures</a>, celle des <a href="/wiki/S%C3%A9gobriges" title="Ségobriges">Ségobriges</a>, qui se serait implantée vers l'actuelle <a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a>. Deux <a href="/wiki/Navarque" title="Navarque">navarques</a> grecs, Protis et Simos, arrivèrent avec leur flotte pour établir une base commerciale dans le port naturel du <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Lacydon</a> et participer au commerce de l'étain et de l'ambre. Le jour de l'arrivée des Grecs, le chef de la tribu ligure, Nanos, organisa un festin au cours duquel sa fille Gyptis avait à choisir son époux en lui tendant une coupe d'eau. Les Grecs furent invités à se joindre au banquet et le jeune chef de ceux-ci, Protis, fut choisi, scellant ainsi la fondation d'une nouvelle cité qu'il érigea sur les bords de la corne du Lacydon<sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107"><span class="cite-bracket">[</span>99<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La date de cette rencontre fondatrice donnée par différents auteurs antiques<sup id="cite_ref-108" class="reference"><a href="#cite_note-108"><span class="cite-bracket">[</span>Note 8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-2" class="reference"><a href="#cite_note-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630-106"><span class="cite-bracket">[</span>98<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> est <time class="nowrap" datetime="U-0599" data-sort-value="U-0599">600 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>, avec des variantes. </p><p>Si la plupart des éléments du récit relèvent de la légende, les découvertes archéologiques<sup id="cite_ref-109" class="reference"><a href="#cite_note-109"><span class="cite-bracket">[</span>Note 9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-3" class="reference"><a href="#cite_note-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630-106"><span class="cite-bracket">[</span>98<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> corroborent la présence de colons phocéens dans la baie du Lacydon au <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle avant notre ère. </p><p>Ce mythe pourrait être cependant contredit par l'interprétation de fouilles récentes sur le site de l'<a href="/wiki/Oppidum_de_Saint-Blaise" title="Oppidum de Saint-Blaise">oppidum de Saint-Blaise</a>. En effet, selon Jean Chausserie-Laprée, conservateur en chef du patrimoine de la Ville de Martigues, les découvertes archéologiques publiées en 2019 pourraient indiquer que cet oppidum, situé sur l'embouchure du Rhône, à une cinquantaine de kilomètres du port antique de Marseille, était la capitale des Ségobriges, et que les Phocéens avaient donc rencontré les <a href="/wiki/Gaulois_(peuples)" title="Gaulois (peuples)">Gaulois</a> et installé leur première forteresse là-bas, avant de fonder Marseille<sup id="cite_ref-110" class="reference"><a href="#cite_note-110"><span class="cite-bracket">[</span>100<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-111" class="reference"><a href="#cite_note-111"><span class="cite-bracket">[</span>101<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-112" class="reference"><a href="#cite_note-112"><span class="cite-bracket">[</span>102<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Évolution_de_Massalia"><span id=".C3.89volution_de_Massalia"></span>Évolution de Massalia</h5></div> <p>Les fouilles archéologiques ont révélé les vestiges des premières traces de l'habitat grec directement au contact d'un sol vierge sur la partie la plus occidentale de la butte Saint-Laurent. Très vite la ville s'agrandit et s'étend jusqu'au versant oriental de la butte des Moulins. Enfin, elle englobe la troisième butte (des Carmes) avant la fin du <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> Une dernière extension à l'<a href="/wiki/%C3%89poque_hell%C3%A9nistique" title="Époque hellénistique">époque hellénistique</a> lui permet d'atteindre une surface d'environ <span title="500 000 m² ou 0,5 km²" style="cursor:help">50</span> hectares, que la ville ne dépassera plus avant le <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG/250px-Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG/330px-Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG/500px-Marseille_-_Le_jardin_des_vestiges.JPG 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Jardin_des_Vestiges" title="Jardin des Vestiges">jardin des Vestiges</a>, découvert en 1967 durant des travaux de construction du Centre Bourse sur l'emplacement du premier port de la ville antique.</figcaption></figure> <p>La fortification grecque de la fin du <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> a été retrouvée en deux points de la ville : au <a href="/wiki/Jardin_des_Vestiges" title="Jardin des Vestiges">jardin des Vestiges</a> et sur la butte des Carmes, lors de fouilles d'urgence dans les <span class="nowrap">années 1980</span>. Une reconstruction a lieu à l'époque grecque classique, dans la seconde moitié du <abbr class="abbr" title="4ᵉ siècle"><span class="romain">IV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> et, vers le milieu du <abbr class="abbr" title="2ᵉ siècle"><span class="romain">II</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>, l'ensemble de la fortification est reconstruite en grand appareil de calcaire rose. Ce rempart est encore visible dans le jardin des Vestiges<sup id="cite_ref-113" class="reference"><a href="#cite_note-113"><span class="cite-bracket">[</span>103<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'intérieur de la ville est découpé en îlots, avec des rues à angle droit qui constituent des ensembles cohérents, adaptés à la topographie naturelle du site. Ainsi le long du rivage les voies ont-elles des axes changeants, tandis que les pentes de buttes sont quadrillées de façon régulière<sup id="cite_ref-114" class="reference"><a href="#cite_note-114"><span class="cite-bracket">[</span>104<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>À l'extérieur des murs, les fouilles récentes ont mis en évidence une <a href="/wiki/Cadastre" title="Cadastre">cadastration</a> établie dès la fin du <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>, ainsi que l'exploitation de carrières d'<a href="/wiki/Argile" title="Argile">argile</a> qui se trouvait abondamment dans le substrat géologique (site de l'Alcazar) ; par la suite se développe au même emplacement une culture de la <a href="/wiki/Vigne" title="Vigne">vigne</a> et probablement d'autres plantations<sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115"><span class="cite-bracket">[</span>105<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les nécropoles sont connues soit par des découvertes anciennes soit par la fouille, en 1990, du parc Sainte-Barbe<sup id="cite_ref-116" class="reference"><a href="#cite_note-116"><span class="cite-bracket">[</span>106<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La Marseille grecque connaît une forte croissance et devient une cité prospère, vivant des relations commerciales fortes avec la Grèce, l'Égypte, l'<a href="/wiki/Anatolie" title="Anatolie">Asie Mineure</a> puis <a href="/wiki/Rome" title="Rome">Rome</a>. La ville est indépendante et s'administre librement : elle est gouvernée par un directoire de 15 « premiers » choisis parmi <span class="nowrap">600 sénateurs</span> (<a href="/wiki/Strabon" title="Strabon">Strabon</a>, <abbr class="abbr" title="4"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">IV</span></abbr>, 1,5). Trois d’entre eux avaient la prééminence et l’essentiel du pouvoir exécutif. </p><p>Marseille est le point de départ de la diffusion de l'<a href="/wiki/%C3%89criture" title="Écriture">écriture</a> chez les peuples <a href="/wiki/Gaulois_(peuples)" title="Gaulois (peuples)">gaulois</a>, qui ont appris à transcrire leur propre langue en caractères grecs et à rédiger leurs propres actes en <a href="/wiki/Grec_ancien" title="Grec ancien">grec</a><sup id="cite_ref-117" class="reference"><a href="#cite_note-117"><span class="cite-bracket">[</span>107<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. C'est aussi probablement par Marseille que sont introduits en Gaule les premiers vignobles<sup id="cite_ref-EOTW_118-0" class="reference"><a href="#cite_note-EOTW-118"><span class="cite-bracket">[</span>108<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Marseille est alors cernée par une ceinture d'oppida dont on ne peut déterminer si certains faisaient fonction de protection contre ceux plus au nord, même si l'hypothèse a été avancée par <a href="/wiki/Oppidum_des_Baou_de_Saint-Marcel#Historique" title="Oppidum des Baou de Saint-Marcel">François Villard</a> : il ne semble pas y avoir de liens d'appartenance, sauf pour les Mayans dont la structure fait penser qu'il abritait une garnison, vraisemblablement grecque. Les échanges sont nombreux avec eux comme en témoignent les monnaies retrouvées sur le site du Baou Roux, de l'autre côté de l'Étoile. </p><p>On relève : </p> <ul><li>sur le Garlaban<sup id="cite_ref-119" class="reference"><a href="#cite_note-119"><span class="cite-bracket">[</span>109<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> : Colline du Château, Peynaou, Ruissatel, le Bec Cornu, le Baou des Gouttes, les Gavots,</li> <li>sur le Regagnas : Le Tonneau, Saint Jacques, Baou de la Gache</li> <li>sur l'Étoile : la Cride, la Tête de l'Ost<sup id="cite_ref-120" class="reference"><a href="#cite_note-120"><span class="cite-bracket">[</span>110<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, le Baou Roux, les Mayans (Camp Jussiou), Le <a href="/wiki/Oppidum_des_Baou_de_Saint-Marcel" title="Oppidum des Baou de Saint-Marcel">baou de Saint Marcel</a> et le Collet Redon sur le versant sud est<sup id="cite_ref-121" class="reference"><a href="#cite_note-121"><span class="cite-bracket">[</span>111<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li> <li>sur la chaîne de l'Estaque : le Verduron (Camp Long?), <a href="/wiki/Oppidum_de_Teste-N%C3%A8gre" title="Oppidum de Teste-Nègre">Teste Negre</a>, <a href="/wiki/Oppidum_de_la_Cloche" title="Oppidum de la Cloche">la Cloche</a>, suivi par d'autres clairement indépendants et aussi anciens sinon plus, jusque Martigues et au-delà.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cité_romaine_de_Massilia"><span id="Cit.C3.A9_romaine_de_Massilia"></span>Cité romaine de Massilia</h4></div> <p>Au début de la <a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_guerre_punique" title="Deuxième guerre punique">deuxième guerre punique</a>, Scipion est envoyé par Rome pour protéger Massilia, citée alliée, cible supposée de Hannibal qu'il pense trouver vers les <a href="/wiki/Pyr%C3%A9n%C3%A9es" title="Pyrénées">Pyrénées</a>, et bloquer ainsi son passage par la côte. Hannibal, n'a pas réussi à mettre les tribus gauloises de son côté et ses troupes sont attaquées depuis la péninsule ibérique, mais il est déjà plus au nord. Les tribus de la région de Massilia, future Provincia, alliées de Rome, sont évitées vers le milieu du mois d’août <time class="nowrap" datetime="U-0217" data-sort-value="U-0217">218 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time> Ce sont 38 000 fantassins, 8 000 cavaliers et <span class="nowrap">37 éléphants</span> qui auraient pu assiéger Massilia qui passent le Rhône à quatre jours de marche au nord de Marseille, soit <a href="/wiki/Bataille_du_Rh%C3%B4ne#Circonstances_générales" title="Bataille du Rhône">à la hauteur du village actuel</a> de <a href="/wiki/Caderousse" title="Caderousse">Caderousse</a>. Quand Scipion comprend son erreur, il laisse ses troupes continuer sur l'Ibérie mais revient pour préparer les légions dans la plaine du Pô. Massilia est épargnée. </p><p>En <time class="nowrap" datetime="U-0180" data-sort-value="U-0180">181 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>, les Massaliotes phocéens et leurs alliés helléno-celtes <a href="/wiki/Cavares" title="Cavares">Cavares</a> de la région de Cavaillon-Avignon-Orange appellent <a href="/wiki/Rome_antique" title="Rome antique">Rome</a> au <a href="/wiki/Provence#Les_territoires_Ligures" title="Provence">secours</a> contre les pirates <a href="/wiki/Ligure" title="Ligure">Ligures</a>. </p><p>Au cours du <abbr class="abbr" title="3ᵉ siècle"><span class="romain">III</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>, Marseille se retrouve confrontée à la puissance grandissante de ses voisins gaulois, en particulier des <a href="/wiki/Salyens" title="Salyens">Salyens</a>. Pour faire face à leur menace, la cité fait encore appel à son alliée <a href="/wiki/Rome_antique" title="Rome antique">Rome</a>, devenue la grande puissance méditerranéenne. </p><p>La conquête réelle ne commence qu'en <time class="nowrap" datetime="U-0119" data-sort-value="U-0119">120 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>, avec la campagne militaire du proconsul romain Gaius Sextius Calvinus, qui voit raser une partie des oppidda au nord de Massilia. Mais la <a href="/wiki/Province_romaine" class="mw-redirect" title="Province romaine">province</a> ne reçoit cependant son statut officiel qu'après le passage de <a href="/wiki/Pomp%C3%A9e" title="Pompée">Pompée</a> dans les années <time class="nowrap" datetime="U-0069" data-sort-value="U-0069">70 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time> Une colonie devant concurrencer Massillia, <i><a href="/wiki/Aquae_Sextiae" title="Aquae Sextiae">Aquae Sextiae</a></i> (<a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix</a>), est fondée en <time class="nowrap" datetime="U-0121" data-sort-value="U-0121">122 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>. </p><p><a href="/wiki/Client%C3%A9lisme_(Rome)" title="Clientélisme (Rome)">Cliente</a> de <a href="/wiki/Jules_C%C3%A9sar" title="Jules César">Jules César</a> et de <a href="/wiki/Pomp%C3%A9e" title="Pompée">Pompée</a>, Marseille refuse en <time class="nowrap" datetime="U-0048" data-sort-value="U-0048">49 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time> de prendre parti dans la <a href="/wiki/Guerre_civile_de_C%C3%A9sar" title="Guerre civile de César">guerre civile de César</a>, tout en accueillant les émissaires de Pompée. <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Siège de Marseille">Battue en mer</a> et <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Siège de Marseille">assiégée</a> par trois légions pendant deux mois par César puis par son légat <a href="/wiki/Caius_Trebonius" title="Caius Trebonius">Caius Trebonius</a>, la ville est prise (<i><a href="/wiki/Commentaires_sur_la_guerre_civile" title="Commentaires sur la guerre civile">Commentaires sur la guerre civile</a></i>, <span class="nowrap">livre <abbr class="abbr" title="1"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span></abbr></span>, 34-36, <abbr class="abbr" title="et cetera">etc.</abbr>), privée de ses colonies et doit se soumettre à Rome. Les Romains la rattachent à la province <a href="/wiki/Gaule_narbonnaise" title="Gaule narbonnaise">Narbonnaise</a>. Le reste des oppida subsistant est alors vraisemblablement rasé (<a href="/wiki/Oppidum_de_la_Cloche" title="Oppidum de la Cloche">oppidum de La Cloche</a>). À l'époque d'<a href="/wiki/Auguste" title="Auguste">Auguste</a>, la ville connaît une nouvelle grande phase de construction. L'agora-forum est reconstruit comme en témoignent les fragments de dallages découverts par Fernand Benoit au sud des Caves de Saint-Sauveur. Le forum est bordé à l'ouest par un autre grand édifice, le théâtre, dont quelques gradins ont été conservés jusqu'à nos jours dans l'enceinte du collège du Vieux-Port<sup id="cite_ref-122" class="reference"><a href="#cite_note-122"><span class="cite-bracket">[</span>112<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Des thermes sont installés le long du port : les vestiges, remontés sur la <a href="/wiki/Place_Villeneuve-Bargemon" title="Place Villeneuve-Bargemon">place Villeneuve-Bargemon</a>, sont aujourd'hui visibles quasiment à leur emplacement d'origine derrière l'hôtel de Ville<sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123"><span class="cite-bracket">[</span>113<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Pendant le <a href="/wiki/Haut-Empire_romain" title="Haut-Empire romain">Haut Empire</a>, la zone portuaire est considérable<sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124"><span class="cite-bracket">[</span>114<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> : elle s'étend sur la rive nord de la calanque du Lacydon, en suit la corne du port (Jardin des Vestiges) dont le quai est reconstruit à l'époque flavienne, et se prolonge au fond du Vieux-Port actuel. Dans cette zone, les fouilles de la place Général-de-Gaulle ont dégagé une grande esplanade empierrée qui peut correspondre à des salines aménagées. De nombreux entrepôts à <i><a href="/wiki/Typologie_de_la_c%C3%A9ramique_grecque#Dolium" title="Typologie de la céramique grecque">dolia</a></i> sont connus ; une partie de l'un d'entre eux a été conservée en rez-de-chaussée du <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_docks_romains" title="Musée des docks romains">Musée des docks romains</a>. </p><p>Puis, durant le <a href="/wiki/Bas-Empire_romain" title="Bas-Empire romain">Bas Empire</a>, la ville semble décliner légèrement au profit vraisemblablement d'<a href="/wiki/Arles" title="Arles">Arles</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Arrivée_des_premiers_chrétiens"><span id="Arriv.C3.A9e_des_premiers_chr.C3.A9tiens"></span>Arrivée des premiers chrétiens</h4></div> <p>Le <a href="/wiki/Haut-Empire_romain" title="Haut-Empire romain">Haut Empire</a>, voit l'arrivée des <a href="#Christianisme">premiers chrétiens</a> au <abbr class="abbr" title="1ᵉʳ siècle"><span class="romain">I</span><sup style="font-size:72%">er</sup></abbr> siècle dans la région comme l'illustrent certaine légendes (Les <a href="/wiki/Trois_Maries" title="Trois Maries">Saintes Maries</a>, la <a href="/wiki/Grotte_de_la_Sainte-Baume" title="Grotte de la Sainte-Baume">Sainte Baume</a>). Ils essaiment alors dans la région et fondent des ermitages, des monastères et des églises. Au cours des siècles suivants, de nombreux ermites occuperont les nombreuses <a href="/wiki/Grotte-ermitage_des_Aygalades" title="Grotte-ermitage des Aygalades">grottes-ermitage</a> des massifs entourant Marseille. Dès lors, leur présence influence fortement le paysage et la toponymie, la vie même des marseillais jusqu'à aujourd'hui (<a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">Notre-Dame de la Garde</a> : la Bonne Mère). </p><p>Les <a href="/wiki/Wisigoths" title="Wisigoths">Wisigoths</a> s'installent en <a href="/wiki/Gaule_aquitaine" title="Gaule aquitaine">Aquitaine</a> dès 418, puis en Provence. Ils sont <a href="/wiki/Arianisme" title="Arianisme">ariens</a> et s'opposent aux dogmes de l'<a href="/wiki/Incarnation_(christianisme)" title="Incarnation (christianisme)">incarnation</a> (<a href="/wiki/J%C3%A9sus-Christ" title="Jésus-Christ">Jésus-Christ</a> divinisé) et de la <a href="/wiki/Trinit%C3%A9_(christianisme)" title="Trinité (christianisme)">trinité</a> (<a href="/wiki/Dieu_le_P%C3%A8re" title="Dieu le Père">Père</a>-<a href="/wiki/Dieu_le_Fils" title="Dieu le Fils">Fils</a>-<a href="/wiki/Saint-Esprit" title="Saint-Esprit">Saint-Esprit</a>). Lorsque le roi des <a href="/wiki/Francs" title="Francs">Francs</a> <a href="/wiki/Clovis_Ier" title="Clovis Ier">Clovis</a>, qui a opte vers 496 pour le <a href="/wiki/Christianisme_nic%C3%A9en" title="Christianisme nicéen">christianisme nicéen</a><sup id="cite_ref-:0_125-0" class="reference"><a href="#cite_note-:0-125"><span class="cite-bracket">[</span>115<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, conquiert la région, celle-ci le suit. Ses habitants rejoignent le <a href="/wiki/Catholicisme" title="Catholicisme">catholicisme</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Antiquité_tardive"><span id="Antiquit.C3.A9_tardive"></span>Antiquité tardive</h4></div> <p>Marseille se développe à nouveau à partir du <abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle de notre ère. À l'intérieur de la ville, la construction d'une première grande <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">cathédrale de Marseille</a> marque la puissance de l'évêque, probablement Proculus, qui tient à rivaliser avec Arles. Deux basiliques funéraires ont été retrouvées en fouille<sup id="cite_ref-126" class="reference"><a href="#cite_note-126"><span class="cite-bracket">[</span>116<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. L'une, hypothétique, fouillée pour moitié dans l'emprise des immeubles du <a href="/wiki/Cours_Belsunce" title="Cours Belsunce">cours Belsunce</a> par J. et Y. Rigoir en 1959 et par G. Bertucchi dans la construction du <a href="/wiki/Centre_Bourse" title="Centre Bourse">Centre Bourse</a> en 1974. La seconde est clairement attestée par la fouille de M. Moliner, rue Malaval (2003-2004), avec la découverte d'une <i>memoria</i> intacte sous le chœur<sup id="cite_ref-127" class="reference"><a href="#cite_note-127"><span class="cite-bracket">[</span>117<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle voit aussi la fondation de l'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye Saint-Victor de Marseille</a> par <a href="/wiki/Jean_Cassien" title="Jean Cassien">Jean Cassien</a>. </p><p>Sur la corne du port, comblée, se développe un habitat dont on retrouve la trace, hors les murs, jusqu'à l'actuelle <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_municipale_%C3%A0_vocation_r%C3%A9gionale" title="Bibliothèque municipale à vocation régionale">bibliothèque de l'Alcazar</a> (fouille M. Bouiron). Sur ce site, on a pu mettre en évidence une continuité directe avec les constructions romaines ; un groupe de bâtiments se développe progressivement entre le <abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle et le <abbr class="abbr" title="7ᵉ siècle"><span class="romain">VII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, avec dans un dernier état, un vaste bâtiment de type entrepôt. Les bâtiments sont abandonnés au début du <abbr class="abbr" title="8ᵉ siècle"><span class="romain">VIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle<sup id="cite_ref-128" class="reference"><a href="#cite_note-128"><span class="cite-bracket">[</span>118<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La vitalité du commerce est perceptible par les découvertes de productions céramiques venant de toute la Méditerranée, témoins privilégiés des marchandises qui affluent à Marseille durant la période <a href="/wiki/Ostrogoths" title="Ostrogoths">ostrogothique</a> et <a href="/wiki/M%C3%A9rovingiens" title="Mérovingiens">mérovingienne</a>. Puis, prise dans les remous des conflits entre rois francs, la ville semble perdre de son importance à partir de la reprise en main de la Provence par <a href="/wiki/Charles_Martel" title="Charles Martel">Charles Martel</a> et le pillage de la ville qui l'accompagne. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Moyen_Âge"><span id="Moyen_.C3.82ge"></span>Moyen Âge</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Haut_Moyen_Âge_et_Moyen_Âge_central"><span id="Haut_Moyen_.C3.82ge_et_Moyen_.C3.82ge_central"></span>Haut Moyen Âge et Moyen Âge central</h4></div> <p>Marseille est pillée par les <a href="/wiki/Sarrasins" title="Sarrasins">Sarrasins</a> en 838, des <i>razzias</i> faisant suite à la <a href="/wiki/Conqu%C3%AAte_musulmane_de_l%27Hispanie" title="Conquête musulmane de l'Hispanie">conquête musulmane de la péninsule ibérique</a>. D'autres pillages ont eu lieu, par des pirates grecs en 848<sup id="cite_ref-129" class="reference"><a href="#cite_note-129"><span class="cite-bracket">[</span>119<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En 904, l'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye Saint-Victor</a> se voit dotée de la rive sud du port par le <a href="/wiki/Liste_des_rois_de_Bourgogne" title="Liste des rois de Bourgogne">roi de Provence</a> <a href="/wiki/Louis_III_l%27Aveugle" title="Louis III l'Aveugle">Louis l'Aveugle</a>. L'époque reste incertaine, avec les démêlés des derniers carolingiens tout entiers tournés vers l'Italie et n'hésitant pas à traiter avec les Sarrasins lorsque leurs ambitions le nécessitent. Ces derniers en 923 dévastent le monastère de Saint-Victor et le territoire marseillais. À partir du milieu du <abbr class="abbr" title="10ᵉ siècle"><span class="romain">X</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, la situation se stabilise. Le comte de Provence choisit un frère de l'évêque <a href="/wiki/Honorat_de_Marseille" title="Honorat de Marseille">Honorat de Marseille</a>, fils de <a href="/wiki/Arlulfe_de_Marseille" title="Arlulfe de Marseille">Arlulfe de Marseille</a>, Guillaume, comme <a href="/wiki/Vicomtes_de_Marseille" title="Vicomtes de Marseille">vicomte de Marseille</a>. Ses descendants seront pendant plusieurs générations soit évêque soit vicomtes de Marseille. </p><p>La topographie de l'époque est difficilement perceptible<sup id="cite_ref-130" class="reference"><a href="#cite_note-130"><span class="cite-bracket">[</span>120<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Il existe une fortification réduite sur le sommet de la butte Saint-Laurent, c'est le château Babon (<i>castrum Babonis</i>) des textes du <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. Le nom de Babon fait référence à un évêque, mentionné à propos d'un polyptyque perdu de l'abbaye de Saint-Sauveur et qui pourrait avoir exercé au cours du <abbr class="abbr" title="9ᵉ siècle"><span class="romain">IX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. La délimitation de cette enceinte est difficile car cette fortification a déjà pratiquement disparu à la fin du <abbr class="abbr" title="14ᵉ siècle"><span class="romain">XIV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle et aucun vestige n'en est connu. Englobant une partie de la ville haute appartenant à l'évêque, elle devait contenir la zone du fort Saint-Jean et arriver jusqu'à la rue Fontaine-des-Vents, au voisinage de l'actuelle <a href="/wiki/Place_de_Lenche" title="Place de Lenche">place de Lenche</a>. </p><p>M. Bouiron a mis en évidence, au contact de cette fortification, un deuxième ensemble fortifié centré autour de la Major, le bourg de la Major qui contient une partie de la <a href="/wiki/Place_des_Moulins" title="Place des Moulins">butte des Moulins</a>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg/220px-Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg/330px-Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg/440px-Giotto_di_Bondone_-_Scenes_from_the_Life_of_Mary_Magdalene_-_Mary_Magdalene%27s_Voyage_to_Marseilles_-_WGA09109.jpg 2x" data-file-width="1151" data-file-height="770" /></a><figcaption>« Voyage de Marie Madeleine à Marseille » réalisée par Giotto di Bondone en 1320 dans l'Église du couvent St François (Chapelle Sainte-Madeleine) à Assise (Italie).</figcaption></figure><p>Passé l'<a href="/wiki/An_mille" title="An mille">an mille</a>, Marseille se révèle à nouveau un port florissant qui participe aux <a href="/wiki/Croisade" title="Croisade">Croisades</a>. Les Marseillais sont présents en Afrique du Nord et possèdent un quartier à <a href="/wiki/Acre_(Isra%C3%ABl)" title="Acre (Israël)">Saint-Jean-d'Acre</a>. Si la prise de cette dernière met un terme à l'aventure en <a href="/wiki/Terre_sainte" title="Terre sainte">Terre sainte</a>, leur présence est largement attestée en Méditerranée tout au long du <a href="/wiki/Moyen_%C3%82ge" title="Moyen Âge">Moyen Âge</a>. </p><p>De nombreux conflits émaillent par ailleurs l'histoire entre les comtes de Provence et Marseille, qui jouit d'une certaine indépendance commerciale : </p> <ul><li>1209 : <a href="/wiki/Excommunication" title="Excommunication">excommunication</a> d'Hugues Fer. La ville est « <a href="/wiki/Interdit_(droit_canonique)" title="Interdit (droit canonique)">interdite</a> » par le <a href="/wiki/L%C3%A9gat_apostolique" title="Légat apostolique">légat pontifical</a> ;</li> <li>1216 : les habitants de la basse ville entrent en révolte contre l'<a href="/wiki/%C3%89v%C3%AAque" title="Évêque">évêque</a> ;</li> <li>1218 : nouvelle « interdiction » de la ville et excommunication de ses habitants ;</li> <li>1229 : la ville basse, après une nouvelle révolte contre l'évêque est « interdite » et excommuniée.</li> <li>Elle reconnaît la suzeraineté de <a href="/wiki/Raymond_VII_de_Toulouse" title="Raymond VII de Toulouse">Raymond <abbr class="abbr" title="7"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">VII</span></abbr> de Toulouse</a>. Elle refuse celle de <a href="/wiki/Raimond-B%C3%A9renger_V_de_Provence" title="Raimond-Bérenger V de Provence">Raimond Bérenger <abbr class="abbr" title="5"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">V</span></abbr></a><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Pr%C3%A9ciser_un_fait" title="Aide:Préciser un fait"><span title="Ce passage nécessite une précision ; voir l'aide.">[Lequel ?]</span></a></sup> ;</li> <li>1252 : premiers accords de paix entre <a href="/wiki/Charles_Ier_d%27Anjou" title="Charles Ier d'Anjou">Charles d'Anjou</a> et Marseille, qui s'est soumise.</li></ul> <p>Puis <a href="/wiki/Charles_Ier_d%27Anjou" title="Charles Ier d'Anjou">Charles <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr> d'Anjou</a>, devenu <a href="/wiki/Liste_des_souverains_de_Provence" title="Liste des souverains de Provence">comte de Provence</a>, fait perdre à Marseille son autonomie en 1257 avec les <a href="/wiki/Chapitres_de_Paix" title="Chapitres de Paix">Chapitres de paix</a><sup id="cite_ref-131" class="reference"><a href="#cite_note-131"><span class="cite-bracket">[</span>121<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. L'indépendance économique et politique de Marseille par rapport à la France perdure jusqu'à la Révolution française, quand la Provence est définitivement et complètement annexée par la France, mais le processus avait commencé progressivement à partir du <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle quand le comté de Provence devient un co-état associé au royaume de France ("comme un principal à un autre principal") sous la souveraineté commune, mais séparée, du roi de France qui ne règne en Provence qu'en tant que Compte de Provence avec obligation de respecter l'indépendance provençale garantie par la Constitution provençale, que le roi a signée en 1486. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Bas_Moyen_Âge"><span id="Bas_Moyen_.C3.82ge"></span>Bas Moyen Âge</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_en_1575.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Marseille_en_1575.jpg/220px-Marseille_en_1575.jpg" decoding="async" width="220" height="199" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Marseille_en_1575.jpg/330px-Marseille_en_1575.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Marseille_en_1575.jpg/440px-Marseille_en_1575.jpg 2x" data-file-width="2539" data-file-height="2294" /></a><figcaption>Marseille en 1575.</figcaption></figure> <p>La ville est touchée par la <a href="/wiki/Peste_noire" title="Peste noire">peste noire</a> en 1347. En 1423, la prise de la ville par les Catalans et la <a href="/wiki/Sac_de_Marseille" title="Sac de Marseille">destruction</a> qui s'ensuit occasionnent un profond déclin à la fin du Moyen Âge. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="1437-12-24" data-sort-value="1437-12-24">15 décembre 1437</time>, le <a href="/wiki/Liste_des_souverains_de_Provence" title="Liste des souverains de Provence">comte de Provence</a> <a href="/wiki/Ren%C3%A9_d%27Anjou" title="René d'Anjou">René d'Anjou</a>, qui a succédé à son frère <a href="/wiki/Louis_III_d%27Anjou" title="Louis III d'Anjou">Louis <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr> d'Anjou</a> comme <a href="/wiki/Liste_des_rois_de_Sicile" title="Liste des rois de Sicile">roi de Sicile</a> et <a href="/wiki/Liste_des_comtes_et_ducs_d%27Anjou" title="Liste des comtes et ducs d'Anjou">duc d’Anjou</a>, arrive à Marseille et favorise par des privilèges le relèvement de la ville, qu'il considère comme une base maritime stratégique pour reconquérir son <a href="/wiki/Royaume_de_Sicile" title="Royaume de Sicile">royaume de Sicile</a>. </p><p>Les Marseillais, en contrepartie, se chargent de la reconstruction des remparts. Le <a href="/wiki/Ren%C3%A9_d%27Anjou" title="René d'Anjou">roi René</a>, qui souhaite équiper l'entrée du port d'une solide défense, décide de faire construire sur les ruines de l’ancienne <i>tour Maubert</i>, une nouvelle tour plus importante. Jean Pardo, ingénieur, en conçoit les plans et Jehan Robert, maçon de <a href="/wiki/Tarascon_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Tarascon (Bouches-du-Rhône)">Tarascon</a>, exécute les travaux. Cette construction s’échelonne de 1447 à 1453. Le roi fait édifier les fondations du piédestal, puis les travaux sont suspendus faute de crédits et c’est finalement grâce à l’aide des habitants de Marseille et notamment de la corporation des pêcheurs qu’ils peuvent reprendre. Cette tour, dite tour du roi René, sera englobée au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle dans le <a href="/wiki/Fort_Saint-Jean_(Marseille)" title="Fort Saint-Jean (Marseille)">fort Saint-Jean</a> construit sur ordre de <a href="/wiki/Louis_XIV" title="Louis XIV">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></a>. </p><p>En 1516, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Ier_(roi_de_France)" title="François Ier (roi de France)">François <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a>, en pèlerinage dans la région, est attiré par la curiosité de voir un <a href="/wiki/Rhinoc%C3%A9ros_de_D%C3%BCrer" title="Rhinocéros de Dürer">rhinocéros</a> (cet animal est un cadeau du roi du <a href="/wiki/Portugal" title="Portugal">Portugal</a> <a href="/wiki/Manuel_Ier_(roi_de_Portugal)" title="Manuel Ier (roi de Portugal)">Manuel <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></a> au pape <a href="/wiki/L%C3%A9on_X" title="Léon X">Léon <abbr class="abbr" title="10"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">X</span></abbr></a>, le navire faisant escale sur l'<a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_d%27If" title="Château d'If">île d'If</a>). François <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr> rend une visite à la ville et en profite pour en étudier la situation géographique et estime alors qu'elle manque de défense. </p><p>En 1524, après la <a href="/wiki/Bataille_de_Pavie_(1525)" title="Bataille de Pavie (1525)">défaite de Pavie</a>, l'armée française quitte l'Italie, poursuivie par ses ennemis et leurs alliés. L'armée du <a href="/wiki/Saint-Empire_romain_germanique" title="Saint-Empire romain germanique">Saint-Empire romain germanique</a> pille les environs et assiège Marseille. La ville résiste et permet à l'armée française de se réorganiser et de contraindre l'armée du Saint-Empire de retourner sur ses terres. La prise de la ville est évitée de peu et rend encore plus évidente la nécessité de renforcer les défenses de la ville. François <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr> ordonne la construction de deux forts royaux, l'un sur l'île d'If et l'autre, à <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">Notre-Dame-de-la-Garde</a>. Il fait ainsi bâtir le <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_d%27If" title="Château d'If">château d'If</a> entre 1526 et 1529 et fait ériger un rempart en pierre à <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">Notre-Dame de la Garde</a>. En 1536, les travaux de Notre-Dame-de-la-Garde sont achevés, à temps pour défendre la ville contre les troupes de <a href="/wiki/Charles_Quint" title="Charles Quint">Charles Quint</a>, qui est lui aussi repoussé. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Les_Templiers_et_les_Hospitaliers">Les Templiers et les Hospitaliers</h4></div> <p>Les ordres militaires, <a href="/wiki/Ordre_du_Temple" title="Ordre du Temple">ordre du Temple</a> et <a href="/wiki/Ordre_de_Saint-Jean_de_J%C3%A9rusalem" title="Ordre de Saint-Jean de Jérusalem">ordre de Saint-Jean de Jérusalem</a>, apparaissent à Marseille à la fin du <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, leur installation étant liée au développement des relations commerciales du port avec l’Orient<sup id="cite_ref-132" class="reference"><a href="#cite_note-132"><span class="cite-bracket">[</span>122<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les deux commanderies sont situées chacune à une extrémité du port de Marseille, celle des <a href="/wiki/Ordre_du_Temple" title="Ordre du Temple">Templiers</a> se trouvait à l'emplacement de l'actuelle <a href="/wiki/%C3%89glise_des_Augustins_de_Marseille" title="Église des Augustins de Marseille">église des Augustins</a> en bordure du « barri vieux » près de la <i>platea Templi</i>, là où était vendues les céréales importées et du plan Fourmiguier où étaient radoubés les navires. Les <a href="/wiki/Hospitaliers" title="Hospitaliers">Hospitaliers</a> étaient à l'entrée du port où se situe aujourd'hui le <a href="/wiki/Fort_Saint-Jean_(Marseille)" title="Fort Saint-Jean (Marseille)">fort Saint-Jean</a><sup id="cite_ref-Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001270_133-0" class="reference"><a href="#cite_note-Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001270-133"><span class="cite-bracket">[</span>123<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-0" class="reference"><a href="#cite_note-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590-134"><span class="cite-bracket">[</span>124<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'ordre du Temple était présent vers 1171 lorsque le pape <a href="/wiki/Alexandre_III_(pape)" title="Alexandre III (pape)">Alexandre III</a> prit sous sa protection leur église. Les Templiers disposaient d'une chapelle et d'un embarcadère sur les <a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">îles du Frioul</a><sup id="cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-1" class="reference"><a href="#cite_note-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590-134"><span class="cite-bracket">[</span>124<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La commanderie des Hospitaliers est construite sous les murailles du château Babon<sup id="cite_ref-Trames272_135-0" class="reference"><a href="#cite_note-Trames272-135"><span class="cite-bracket">[</span>125<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Elle est mentionnée dès 1178<sup id="cite_ref-Louis_Bourrilly192635_136-0" class="reference"><a href="#cite_note-Louis_Bourrilly192635-136"><span class="cite-bracket">[</span>126<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En 1202 le pape <a href="/wiki/Innocent_III" title="Innocent III">Innocent <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></a> accorde aux Hospitaliers des droits de sépulture, ce qui entraîne un conflit avec l’<a href="/wiki/%C3%89glise_Notre-Dame-des-Accoules" class="mw-redirect" title="Église Notre-Dame-des-Accoules">église des Accoules</a>. À cette époque la commanderie a une grande influence, d'où le souhait du comte de Provence, <a href="/wiki/Alphonse_II_de_Provence" title="Alphonse II de Provence">Alphonse <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr> de Provence</a> d'y être enterré<sup id="cite_ref-Trames272_135-1" class="reference"><a href="#cite_note-Trames272-135"><span class="cite-bracket">[</span>125<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En 1216, le vicomte <a href="/w/index.php?title=Uc_de_Baux&action=edit&redlink=1" class="new" title="Uc de Baux (page inexistante)">Uc de Baux</a> permet aux Templiers et aux Hospitaliers d'assurer le transport des <a href="/wiki/P%C3%A8lerinage" title="Pèlerinage">pèlerins</a> et des marchands vers l'<a href="/wiki/Espagne" title="Espagne">Espagne</a> et l'Outre-mer. Puis un accord, avec la commune de Marseille datant de 1233, permet aux frères templiers et hospitaliers d'envoyer en Syrie deux navires par an avec mille cinq cents passagers par navire<sup id="cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-2" class="reference"><a href="#cite_note-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590-134"><span class="cite-bracket">[</span>124<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Des registres notariés du milieu du <abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle indiquent qu'au moins trois navires templiers et trois hospitaliers plus des navires nolisés partaient de Marseille pour <a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a>, <a href="/wiki/Chypre_(%C3%AEle)" title="Chypre (île)">Chypre</a> et <a href="/wiki/Saint-Jean-d%27Acre" title="Saint-Jean-d'Acre">Saint-Jean-d'Acre</a><sup id="cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-3" class="reference"><a href="#cite_note-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590-134"><span class="cite-bracket">[</span>124<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Lors de l'accord entre <a href="/wiki/Foulques_de_Villaret" title="Foulques de Villaret">Foulques de Villaret</a>, <a href="/wiki/Jacques_de_Molay" title="Jacques de Molay">Jacques de Molay</a> et <a href="/wiki/Cl%C3%A9ment_V" title="Clément V">Clément <abbr class="abbr" title="5"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">V</span></abbr></a> sur un nouveau passage en <a href="/wiki/Terre_sainte" title="Terre sainte">Terre sainte</a>, les <a href="/wiki/Hospitaliers" title="Hospitaliers">Hospitaliers</a> restent seuls en lice après l'arrestation des Templiers. À l'automne 1309, <a href="/w/index.php?title=Ramon_d%27Emp%C3%BAries&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ramon d'Empúries (page inexistante)">Ramon d'Empúries</a>, amiral de l'Ordre, passait de nombreux contrats pour l'armement, le ravitaillement et le transport de soldats tandis que le grand maître de l'Hospital fit construire seize galées à Marseille. Au <abbr class="abbr" title="14ᵉ siècle"><span class="romain">XIV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et au <abbr class="abbr" title="15ᵉ siècle"><span class="romain">XV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle les Hospitaliers affrétaient des navires pour des liaisons régulières avec <a href="/wiki/Rhodes" title="Rhodes">Rhodes</a><sup id="cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-4" class="reference"><a href="#cite_note-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590-134"><span class="cite-bracket">[</span>124<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Au début du <abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, les Hospitaliers construisent une église à nef unique, dénommée église Saint-Jean, à proximité de l'<a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille" title="Église Saint-Laurent de Marseille">église Saint-Laurent</a>. Elle est englobée au cours du <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle à l'intérieur des remparts du fort Saint-Jean. </p><p>Au milieu du <abbr class="abbr" title="14ᵉ siècle"><span class="romain">XIV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, les Hospitaliers font construire un nouveau bâtiment contigu à la tour Saint-Jean (actuellement tour du roi René) en bordure de la passe et appelé par la suite palais du commandeur. C'est dans ce palais que sont reçus les cardinaux de la suite papale lors de la venue d'<a href="/wiki/Urbain_V" title="Urbain V">Urbain <abbr class="abbr" title="5"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">V</span></abbr></a> à Marseille en 1365<sup id="cite_ref-137" class="reference"><a href="#cite_note-137"><span class="cite-bracket">[</span>127<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="1660-03-02" data-sort-value="1660-03-02">2 mars 1660</time>, <a href="/wiki/Louis_XIV" title="Louis XIV">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></a> entre dans Marseille par une brèche ouverte dans les remparts et il décide de la construction de deux ouvrages à l'entrée du port : au sud la citadelle Saint-Nicolas et au nord le fort Saint-Jean dont l'enceinte s’appuiera sur la <a href="/wiki/Commanderie_hospitali%C3%A8re" title="Commanderie hospitalière">commanderie hospitalière</a> avec la tour du roi René et englobera la tour du fanal. La citadelle Saint-Nicolas est mise en chantier rapidement tandis que la construction du fort Saint-Jean est plus lente car elle nécessite le départ des <a href="/wiki/Hospitaliers" title="Hospitaliers">Hospitaliers</a>. Après transformation au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle ce palais devient une des plus belles demeures de la ville, la seule susceptible de loger princes et personnes de haute qualité<sup id="cite_ref-Bouyala_d’Arnaud196187_138-0" class="reference"><a href="#cite_note-Bouyala_d’Arnaud196187-138"><span class="cite-bracket">[</span>128<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XVIe_et_XVIIe_siècles_:_la_ville_rebelle"><span id="XVIe_et_XVIIe_si.C3.A8cles_:_la_ville_rebelle"></span><abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècles : la ville rebelle</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles connexes : <a href="/wiki/Charles_de_Casaulx" title="Charles de Casaulx">Charles de Casaulx</a> et <a href="/wiki/Dictature_de_Charles_de_Casaulx" title="Dictature de Charles de Casaulx">Dictature de Charles de Casaulx</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Charles_de_Casaulx.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Charles_de_Casaulx.jpg/220px-Charles_de_Casaulx.jpg" decoding="async" width="220" height="266" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Charles_de_Casaulx.jpg/330px-Charles_de_Casaulx.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Charles_de_Casaulx.jpg/440px-Charles_de_Casaulx.jpg 2x" data-file-width="1222" data-file-height="1476" /></a><figcaption><a href="/wiki/Charles_de_Casaulx" title="Charles de Casaulx">Charles de Casaulx</a>, qui contrôle la ville de 1591 à son assassinat en 1596.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_gravure_1602.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Marseille_gravure_1602.jpeg/220px-Marseille_gravure_1602.jpeg" decoding="async" width="220" height="157" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Marseille_gravure_1602.jpeg/330px-Marseille_gravure_1602.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Marseille_gravure_1602.jpeg/440px-Marseille_gravure_1602.jpeg 2x" data-file-width="2540" data-file-height="1816" /></a><figcaption>Marseille, gravure de Martin Martini 1602.</figcaption></figure> <p>Lors des <a href="/wiki/Guerres_de_Religion_(France)" title="Guerres de Religion (France)">guerres de Religion</a>, Marseille parvient dans un premier temps à se tenir à l'écart des conflits et accueille de nombreux réfugiés des combats. Elle adhère toutefois à la <a href="/wiki/Ligue_catholique_(France)" title="Ligue catholique (France)">Ligue catholique</a> en 1589. À la mort d'<a href="/wiki/Henri_III_(roi_de_France)" title="Henri III (roi de France)">Henri <abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></a>, Marseille refuse de reconnaître son successeur <a href="/wiki/Henri_IV_(roi_de_France)" title="Henri IV (roi de France)">Henri de Navarre</a> : « une gigantesque procession menée par les consuls se [rend] à la porte Réale » et érige une croix en signe de défiance de la « première [ville] christianisée du royaume. »<sup id="cite_ref-secession_139-0" class="reference"><a href="#cite_note-secession-139"><span class="cite-bracket">[</span>129<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En <time class="nowrap" datetime="1591-10" data-sort-value="1591-10">octobre 1591</time>, le meneur des ligueurs radicaux, <a href="/wiki/Charles_de_Casaulx" title="Charles de Casaulx">Charles de Casaulx</a>, est élu premier consul. À l'automne 1592, le Conseil de ville rejette l'autorité du <a href="/wiki/Parlement_d%27Aix" title="Parlement d'Aix">Parlement d'Aix</a> et déclare ne plus obéir qu'à l'autorité du <a href="/wiki/Liste_des_seigneurs_de_Mayenne" title="Liste des seigneurs de Mayenne">duc de Mayenne</a>, chef de la Ligue. Casaulx prend alors des initiatives menant la ville sur la voie de l'indépendance : construction d'un fort à l'entrée du port, rétablissement d'un grenier à sel et affranchissement de la <a href="/wiki/Gabelle_du_sel" title="Gabelle du sel">gabelle</a>, création d'une imprimerie. En <time class="nowrap" datetime="1593-07" data-sort-value="1593-07">juillet 1593</time>, Henri de Navarre abjure la foi protestante ; il est reconnu roi par le <a href="/wiki/Pape" title="Pape">pape</a> puis, en <time class="nowrap" datetime="1596-01" data-sort-value="1596-01">janvier 1596</time> par le duc de Mayenne. Seule Marseille refuse de se soumettre et Casaulx demande l'aide de <a href="/wiki/Philippe_II_(roi_d%27Espagne)" title="Philippe II (roi d'Espagne)">Philippe <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></a> d'Espagne. Le <time class="nowrap" datetime="1596-02-17" data-sort-value="1596-02-17">17 février 1596</time>, des troupes françaises se massent devant les remparts de la ville ; alors qu'il accourt sur place, Casaulx est assassiné par <a href="/wiki/Pierre_de_Libertat" title="Pierre de Libertat">Pierre de Libertat</a>, qui fait ensuite ouvrir les portes de la ville. En apprenant la réduction de la ville, <a href="/wiki/Henri_IV_(roi_de_France)" title="Henri IV (roi de France)">Henri <abbr class="abbr" title="4"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">IV</span></abbr></a> aurait dit : <span class="citation">« C'est maintenant que je suis roi de France<sup id="cite_ref-secession_139-1" class="reference"><a href="#cite_note-secession-139"><span class="cite-bracket">[</span>129<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. »</span> </p><p>Marseille continue toutefois dans les années qui suivent à contester le pouvoir royal. En 1615, la population attaque le bureau de perception de la taxe foraine, tuant les commis et brûlant les registres. En 1634, une émeute de pêcheurs conteste la hausse du sel. En 1635, puis en 1644, des habitants se révoltent contre de nouveaux règlements royaux concernant les monnaies. En 1652, profitant de la <a href="/wiki/Fronde_(histoire)" title="Fronde (histoire)">Fronde aixoise</a>, les Marseillais prennent les péages de <a href="/wiki/Bouc-Bel-Air" title="Bouc-Bel-Air">Bouc-Bel-Air</a>, d'<a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a> et des <a href="/wiki/Les_Pennes-Mirabeau" title="Les Pennes-Mirabeau">Pennes</a>. En 1659, un émissaire du roi est pris à partie par la foule et mis en pièces<sup id="cite_ref-fronde_140-0" class="reference"><a href="#cite_note-fronde-140"><span class="cite-bracket">[</span>130<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Louis_XIV" title="Louis XIV">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></a> se rend alors sur place pour mettre fin aux troubles. En 1660, établi à <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix</a>, il annonce que Marseille sera soumise à une occupation militaire et que les institutions municipales seront complètement réformées. La porte Réale, devant laquelle les <a href="/wiki/Liste_des_souverains_de_Provence" title="Liste des souverains de Provence">comtes de Provence</a> (que sont les <a href="/wiki/Roi_de_France" title="Roi de France">rois de France</a> depuis 1486) devaient jurer de respecter les libertés de la ville avant d'y pénétrer, est abattue. Pour surveiller la ville, le <a href="/wiki/Fort_Saint-Jean_(Marseille)" title="Fort Saint-Jean (Marseille)">fort Saint-Jean</a> et le <a href="/wiki/Fort_Saint-Nicolas_(Marseille)" title="Fort Saint-Nicolas (Marseille)">fort Saint-Nicolas</a> sont construits à l'entrée du port. Le <time class="nowrap" datetime="1660-03-02" data-sort-value="1660-03-02">2 mars 1660</time>, Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr> fait symboliquement son entrée dans Marseille par une brèche ouverte dans les remparts, comme si la ville était conquise<sup id="cite_ref-fronde_140-1" class="reference"><a href="#cite_note-fronde-140"><span class="cite-bracket">[</span>130<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_l'essor_commercial"><span id="XVIIe_et_XVIIIe_si.C3.A8cles_:_l.27essor_commercial"></span><abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècles : l'essor commercial</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Plan_de_marseille_1720.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Plan_de_marseille_1720.PNG/330px-Plan_de_marseille_1720.PNG" decoding="async" width="310" height="212" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Plan_de_marseille_1720.PNG/500px-Plan_de_marseille_1720.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Plan_de_marseille_1720.PNG/960px-Plan_de_marseille_1720.PNG 2x" data-file-width="1068" data-file-height="729" /></a><figcaption>Plan de Marseille en 1720.</figcaption></figure> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_(1754).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_%281754%29.jpg/330px-Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_%281754%29.jpg" decoding="async" width="300" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_%281754%29.jpg/500px-Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_%281754%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_%281754%29.jpg/960px-Claude-Joseph_Verne_-_L%27entr%C3%A9e_du_port_de_Marseille_%281754%29.jpg 2x" data-file-width="4312" data-file-height="2705" /></a><figcaption><i>L'Entrée du port de Marseille</i>, 1754 par <a href="/wiki/Claude_Joseph_Vernet" title="Claude Joseph Vernet">Claude Joseph Vernet</a>.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg/220px-Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg" decoding="async" width="220" height="177" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg/330px-Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg/440px-Plan_topographique_de_la_ville_de_Marseille_Matheron_Philippe_1830.jpg 2x" data-file-width="1313" data-file-height="1054" /></a><figcaption>Plan de Marseille de 1830 par <a href="/wiki/Philippe_Matheron" title="Philippe Matheron">Philippe Matheron</a>.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca,_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca%2C_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg/250px-Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca%2C_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg" decoding="async" width="220" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca%2C_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg/330px-Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca%2C_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca%2C_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg/500px-Embarkation_of_the_Expeditionary_Corps_to_Minorca%2C_26th_May_1756_by_Jean-Joseph_Kapeller.jpg 2x" data-file-width="3562" data-file-height="2156" /></a><figcaption><i>L'Embarquement du corps expéditionnaire</i><br />1756 par <a href="/wiki/Jean-Joseph_Kapeller" title="Jean-Joseph Kapeller">Jean-Joseph Kapeller</a>,<br /><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_Marseille" title="Musée des Beaux-Arts de Marseille">Musée des Beaux-Arts de Marseille</a>.</figcaption></figure> <p>Si Marseille a pratiquement ignoré la <a href="/wiki/Renaissance" title="Renaissance">Renaissance</a>, elle se transforme à partir du <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, entre esprit <a href="/wiki/Classicisme" class="mw-redirect" title="Classicisme">classique</a> et <a href="/wiki/Baroque" title="Baroque">baroque</a>, sous l'influence notamment de <a href="/wiki/Pierre_Puget" title="Pierre Puget">Pierre Puget</a><sup id="cite_ref-ordre_141-0" class="reference"><a href="#cite_note-ordre-141"><span class="cite-bracket">[</span>131<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Après la soumission de la ville par <a href="/wiki/Louis_XIV" title="Louis XIV">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></a>, l'agrandissement en est décidé. Pour la première fois depuis l'Antiquité, Marseille s'étend au-delà de ses murailles médiévales. Le Cours (renommé <a href="/wiki/Cours_Belsunce" title="Cours Belsunce">Cours Belsunce</a> en 1852<sup id="cite_ref-Blès_142-0" class="reference"><a href="#cite_note-Blès-142"><span class="cite-bracket">[</span>132<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>), axe principal des nouveaux quartiers, est construit en 1670. </p><p>En <time class="nowrap" datetime="1669-03" data-sort-value="1669-03">mars 1669</time>, <a href="/wiki/Jean-Baptiste_Colbert" title="Jean-Baptiste Colbert">Jean-Baptiste Colbert</a> fait de Marseille un port franc, supprimant la quasi-totalité des droits. En 1685, un édit interdit aux marchandises du <a href="/wiki/Levant_(Proche-Orient)" title="Levant (Proche-Orient)">Levant</a> d'entrer dans le royaume par un autre port que Marseille, qui se retrouve ainsi en situation de <a href="/wiki/Monopole" title="Monopole">monopole</a>. La <a href="/wiki/Chambre_de_commerce_et_d%27industrie_Aix_Marseille-Provence" title="Chambre de commerce et d'industrie Aix Marseille-Provence">Chambre de commerce</a>, la plus ancienne de France, fondée en 1599, reçoit la gestion du commerce français avec le <a href="/wiki/Levant_(Proche-Orient)" title="Levant (Proche-Orient)">Levant</a> et la <a href="/wiki/C%C3%B4te_des_Barbaresques" title="Côte des Barbaresques">Barbarie</a>. Ces dispositions attirent une nouvelle prospérité grâce au commerce méditerranéen. À partir de 1700, Marseille se lance dans le commerce <a href="/wiki/Oc%C3%A9an_Atlantique" title="Océan Atlantique">océanique</a>, d'abord dans le trafic d'argent avec l'<a href="/wiki/Am%C3%A9rique_du_Sud" title="Amérique du Sud">Amérique du Sud</a>, puis des alcools, sucre et café avec les <a href="/wiki/Antilles" title="Antilles">Antilles</a><sup id="cite_ref-franc_143-0" class="reference"><a href="#cite_note-franc-143"><span class="cite-bracket">[</span>133<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L’<i><a href="/wiki/Embarquement_du_corps_exp%C3%A9ditionnaire_de_Minorque" title="Embarquement du corps expéditionnaire de Minorque">Embarquement du corps expéditionnaire de Minorque</a></i> par <a href="/wiki/Jean-Joseph_Kapeller" title="Jean-Joseph Kapeller">Jean-Joseph Kapeller</a>, peint en 1756, montre avec une grande précision les façades de l'Arsenal des galères à gauche et de l'hôtel de ville à droite. La tour du Fort Saint-Jean se dresse au centre et au fond, à la sortie du grand bassin. </p><p>À la fin du <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Marseille est le premier port de Méditerranée occidentale, devant <a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a>. Si la <a href="/wiki/Peste_de_Marseille_(1720)" title="Peste de Marseille (1720)">peste de 1720</a> porte un rude coup à la démographie de la ville (38 000 victimes sur 75 000 habitants)<sup id="cite_ref-CCIMP_144-0" class="reference"><a href="#cite_note-CCIMP-144"><span class="cite-bracket">[</span>134<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, celle-ci se rétablit vite et atteint son niveau d'avant la peste dès 1730<sup id="cite_ref-franc_143-1" class="reference"><a href="#cite_note-franc-143"><span class="cite-bracket">[</span>133<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En dehors de la cité, le <a href="/wiki/Terroir" title="Terroir">terroir</a> marseillais, comprenant une cinquantaine de villages et de riches familles exploitantes agricoles, profite de cette prospérité. La principale richesse du terroir est le vin, qui est vendu en ville où aucun vin étranger n'est autorisé<sup id="cite_ref-franc_143-2" class="reference"><a href="#cite_note-franc-143"><span class="cite-bracket">[</span>133<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Révolution_et_Empire"><span id="R.C3.A9volution_et_Empire"></span>Révolution et Empire</h3></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marche_des_Marseillois.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Marche_des_Marseillois.jpg/220px-Marche_des_Marseillois.jpg" decoding="async" width="220" height="362" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Marche_des_Marseillois.jpg/330px-Marche_des_Marseillois.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Marche_des_Marseillois.jpg/440px-Marche_des_Marseillois.jpg 2x" data-file-width="951" data-file-height="1566" /></a><figcaption><i>Marche des Marseillois</i>, chantée dans différents théâtres.</figcaption></figure> <p>Il faut attendre la <a href="/wiki/R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise" title="Révolution française">Révolution française</a> et l'uniformisation du territoire français (langue, monnaie, droit) pour que Marseille qui jusqu'alors faisait partie du Comté de Provence (co-état indépendant) et donc des <i><a href="/wiki/Traites" title="Traites">provinces à l'instar de l'étranger effectif</a></i> via son port franc (liberté de commerce avec l'étranger mais droit de douane avec le reste des provinces françaises) perde cette spécificité qu'elle a toujours tenté de conserver. La ville accueille toutefois avec enthousiasme le début de la révolution, envoyant un bataillon de fédérés en 1792 à Paris qui, selon une légende peu vraisemblable puisque le français était une langue inconnue du peuple marseillais, serait arrivé en chantant le chant de guerre de l'armée du Rhin de <a href="/wiki/Claude_Joseph_Rouget_de_Lisle" title="Claude Joseph Rouget de Lisle">Rouget de Lisle</a>, chant qui prendra par la suite comme nom <i><a href="/wiki/La_Marseillaise" title="La Marseillaise">La Marseillaise</a></i>. </p><p>Par la suite, révoltée contre la <a href="/wiki/Convention_nationale" title="Convention nationale">Convention</a> en raison de la perte de ses libertés communales et rejoignant le parti fédéraliste<sup id="cite_ref-145" class="reference"><a href="#cite_note-145"><span class="cite-bracket">[</span>135<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, Marseille est officiellement débaptisée et désignée du <time class="nowrap" datetime="1794-01-06" data-sort-value="1794-01-06">6 janvier</time> au <time class="nowrap" datetime="1794-02-12" data-sort-value="1794-02-12">12 février 1794</time> comme la <a href="/wiki/Ville-sans-Nom" title="Ville-sans-Nom">ville « sans nom »</a>. Au printemps, dans un souci d'apaisement, <a href="/wiki/%C3%89tienne-Christophe_Maignet" title="Étienne-Christophe Maignet">Maignet</a>, qui remplace <a href="/wiki/Louis_Marie_Stanislas_Fr%C3%A9ron" title="Louis Marie Stanislas Fréron">Fréron</a>, redonne son nom à la ville<sup id="cite_ref-146" class="reference"><a href="#cite_note-146"><span class="cite-bracket">[</span>136<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="La_Marseillaise">La <i>Marseillaise</i></h4></div> <p>En 1792, <a href="/wiki/Claude_Joseph_Rouget_de_Lisle" title="Claude Joseph Rouget de Lisle">Rouget de Lisle</a>, jeune officier du <a href="/wiki/G%C3%A9nie_militaire" title="Génie militaire">génie</a>, compose à <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a> le <i>Chant de guerre de l'Armée du Rhin</i>. Cet hymne, qui a été édité, parvient à Marseille qui a accueilli la <a href="/wiki/R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise" title="Révolution française">Révolution</a> avec enthousiasme. La ville, envoyant à Paris <span class="nowrap">500 volontaires</span>, leur offre un banquet, au cours duquel le général <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Mireur" title="François Mireur">François Mireur</a> chante l'œuvre venue d'<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a>. Elle soulève l'enthousiasme et les assistants la reprennent en chœur, sans en comprendre les paroles puisque le français n'a commencé à être parlé à Marseille qu'un siècle plus tard. Quand ils défilent dans les rues de Paris, leurs voix chaudes, qui lancent à toute volée les strophes enflammées, électrisent la foule. Le nouvel hymne change alors de nom : c'est <i><a href="/wiki/La_Marseillaise" title="La Marseillaise">la Marseillaise</a></i>. Une plaque commémorative de Rouget de Lisle est visible <a href="/wiki/Rue_Thubaneau" title="Rue Thubaneau">rue Thubaneau</a> au centre de Marseille. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Du_XIXe_au_début_du_XXe_siècle_:_Marseille,_port_des_colonies"><span id="Du_XIXe_au_d.C3.A9but_du_XXe_si.C3.A8cle_:_Marseille.2C_port_des_colonies"></span>Du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle : Marseille, port des colonies</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg/330px-Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg" decoding="async" width="260" height="148" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg/500px-Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg/960px-Loubon_-_Vue_de_Marseille.jpg 2x" data-file-width="2374" data-file-height="1354" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C3%89mile_Loubon" title="Émile Loubon">Émile Loubon</a>. <i>Vue de Marseille prise des Aygalades un jour de marché</i>, 1853<br /><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_Marseille" title="Musée des Beaux-Arts de Marseille">Musée des Beaux-Arts de Marseille</a>.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="De_1860_au_début_de_la_Première_Guerre_mondiale"><span id="De_1860_au_d.C3.A9but_de_la_Premi.C3.A8re_Guerre_mondiale"></span>De 1860 au début de la Première Guerre mondiale</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Ville_de_Marseille_1894.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Ville_de_Marseille_1894.jpg/220px-Ville_de_Marseille_1894.jpg" decoding="async" width="220" height="162" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Ville_de_Marseille_1894.jpg/330px-Ville_de_Marseille_1894.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Ville_de_Marseille_1894.jpg/440px-Ville_de_Marseille_1894.jpg 2x" data-file-width="5428" data-file-height="3986" /></a><figcaption>Obligation de la Ville de Marseille en date du <time class="nowrap" datetime="1894-07-20" data-sort-value="1894-07-20">20 juillet 1894</time>.</figcaption></figure> <p>Le <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, avec son cortège d'innovations industrielles (dont l'apparition de la navigation à vapeur), la fin de la piraterie barbaresque et les traités de libre échange des <span class="nowrap">années 1860</span>, les conquêtes coloniales de la France à partir de 1830 puis le percement du <a href="/wiki/Canal_de_Suez" title="Canal de Suez">canal de Suez</a> en 1869, stimulent le commerce maritime et la prospérité de la ville, qui passe d'environ 300 000 habitants en 1870 à environ 600 000 habitants en 1940. La zone portuaire déborde de son périmètre historique (le Vieux-Port) et s'étend à partir de 1844 aux rivages nord. Les actuels bassins de <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">la Joliette</a> sont ouverts en 1853, ceux du Lazaret et d'<a href="/wiki/Arenc" title="Arenc">Arenc</a> en 1856. La banque de Marseille la plus réputée est alors celle créée par <a href="/wiki/Pierre_Pascal_II" title="Pierre Pascal II">Pierre Pascal <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></a> au début de l'Empire. </p><p>En 1870, Marseille se place au premier rang des ports d’Europe continentale avant de se laisser dépasser par Hambourg, Anvers et Rotterdam à la fin du siècle<sup id="cite_ref-gastaud_147-0" class="reference"><a href="#cite_note-gastaud-147"><span class="cite-bracket">[</span>137<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En <time class="nowrap" datetime="1871-03" data-sort-value="1871-03">mars 1871</time>, les insurgés républicains proclament la <a href="/wiki/Commune_de_Marseille" title="Commune de Marseille">Commune de Marseille</a>. Celle-ci sera écrasée à l'issue d'une répression sanglante par les troupes du régime versaillais<sup id="cite_ref-148" class="reference"><a href="#cite_note-148"><span class="cite-bracket">[</span>138<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. </p><p>L'économie de la ville est alors basée sur le négoce et l'industrie : production de corps gras, huile et savons, sucre, semoulerie, chimie, tuilerie, réparation navale et construction mécanique<sup id="cite_ref-149" class="reference"><a href="#cite_note-149"><span class="cite-bracket">[</span>139<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed" style="text-align:center"> <li class="gallerycaption">Le Port fin <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle par <a href="/wiki/F%C3%A9lix_Ziem" title="Félix Ziem">Félix Ziem</a></li> <li class="gallerybox" style="width: 244.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 242.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg" class="mw-file-description" title="Le Port de Marseille, vers 1864 Brooklyn Museum, New York"><img alt="Le Port de Marseille, vers 1864 Brooklyn Museum, New York" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg/364px-Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg" decoding="async" width="243" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg/547px-Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg/728px-Brooklyn_Museum_-_Harbor_in_Marseilles_-_F%C3%A9lix_Fran%C3%A7ois_Georges_Philibert_Ziem_-_overall.jpg 2x" data-file-width="768" data-file-height="538" /></a></span></div> <div class="gallerytext"> <i>Le Port de Marseille</i>, vers 1864<br /><a href="/wiki/Brooklyn_Museum" title="Brooklyn Museum">Brooklyn Museum</a>, New York </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 138.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 136.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg" class="mw-file-description" title="Quai du port à Marseille, Musée des Beaux-Arts de Marseille"><img alt="Quai du port à Marseille, Musée des Beaux-Arts de Marseille" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg/205px-Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg" decoding="async" width="137" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg/308px-Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg/410px-Ziem_-_Quai_du_port_%C3%A0_Marseille.jpg 2x" data-file-width="1465" data-file-height="1823" /></a></span></div> <div class="gallerytext"> <i>Quai du port à Marseille,</i> <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_Marseille" title="Musée des Beaux-Arts de Marseille">Musée des Beaux-Arts de Marseille</a><center></center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 140.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 138.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg" class="mw-file-description" title="Le Quai Saint-Jean à Marseille, 1890-1895 Petit Palais, Paris"><img alt="Le Quai Saint-Jean à Marseille, 1890-1895 Petit Palais, Paris" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg/250px-F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg" decoding="async" width="139" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg/330px-F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg/500px-F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_quai_Saint-Jean_%C3%A0_Marseille_-_PPP248_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg 2x" data-file-width="3372" data-file-height="4133" /></a></span></div> <div class="gallerytext"> <i>Le Quai Saint-Jean à Marseille</i>, 1890-1895<br /><a href="/wiki/Petit_Palais" title="Petit Palais">Petit Palais</a>, Paris </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 272.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 270.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg" class="mw-file-description" title="Le Port de Marseille au coucher du soleil, 1890-1895, Petit Palais, Paris"><img alt="Le Port de Marseille au coucher du soleil, 1890-1895, Petit Palais, Paris" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg/406px-F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg" decoding="async" width="271" height="170" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg/609px-F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg/811px-F%C3%A9lix_Ziem_-_Le_port_de_Marseille_au_coucher_du_soleil_-_PPP216_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_la_ville_de_Paris.jpg 2x" data-file-width="5832" data-file-height="3670" /></a></span></div> <div class="gallerytext"> <i>Le Port de Marseille au coucher du soleil</i>, 1890-1895, <a href="/wiki/Petit_Palais" title="Petit Palais">Petit Palais</a>, Paris</div> </li> </ul> <p>Si la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle est moins florissante, la période précédant la <a href="/wiki/Premi%C3%A8re_Guerre_mondiale" title="Première Guerre mondiale">Première Guerre mondiale</a> est le point culminant de ce système « industrialo-portuaire » marseillais : l'année 1913 est celle où le tonnage portuaire est le plus important, notamment les oléagineux. À cette époque se développent de petites entreprises créées par de nouveaux venus (sud de la France, <a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a>, <a href="/wiki/Empire_ottoman" title="Empire ottoman">Empire ottoman</a>)<sup id="cite_ref-150" class="reference"><a href="#cite_note-150"><span class="cite-bracket">[</span>140<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et d'abord spécialisées dans le négoce et la transformation des produits coloniaux, puis des armateurs, négociants, fabricants d'huile, raffineurs de sucre et savonniers, voire banquiers. Dans ce système concurrentiel et de spéculation de marchés, défini par l'individualisme industriel, l'activité repose souvent sur un système familial. Très attachés à ce modèle libéral, bénéficiant d'une main d'œuvre étrangère peu qualifiée, ces patrons marseillais sont contre toute intervention « parisienne » du type d'investissement de capitaux privés ou de mise en place de réglementations publiques<sup id="cite_ref-151" class="reference"><a href="#cite_note-151"><span class="cite-bracket">[</span>141<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Marseille célèbre cette richesse à travers les <a href="/wiki/Exposition_coloniale" title="Exposition coloniale">expositions coloniales</a> de 1906 et 1922, qui connaissent un vif succès. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Grands_chantiers">Grands chantiers</h4></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg/220px-Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg" decoding="async" width="220" height="167" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg/330px-Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg/440px-Marseille_-_Quai_de_la_Joliette.jpg 2x" data-file-width="3420" data-file-height="2589" /></a><figcaption>Le quai de la Joliette et les Messageries maritimes dans les <span class="nowrap">années 1890</span>.</figcaption></figure> <p>L'accroissement territorial et démographique de la ville est à l'origine d'un chantier majeur : l'adduction des eaux de la <a href="/wiki/Durance" title="Durance">Durance</a>, décidée dès 1834 par le maire <a href="/wiki/Maximin_Dominique_Consolat" title="Maximin Dominique Consolat">Maximin Dominique Consolat</a>. Cette mesure s'impose d'autant plus que sévissent cette année-là une grande sécheresse et une épidémie de choléra. La construction par 5 000 ouvriers du <a href="/wiki/Canal_de_Marseille" title="Canal de Marseille">canal de Marseille</a>, long de 87 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr>, demande onze ans de travaux et l'eau de la Durance arrive le <time class="nowrap" datetime="1847-07-08" data-sort-value="1847-07-08">8 juillet 1847</time> à Marseille. En 1862, afin de commémorer cet événement, l'architecte d'origine nîmoise <a href="/wiki/Henri-Jacques_Esp%C3%A9randieu" title="Henri-Jacques Espérandieu">Henri-Jacques Espérandieu</a> (1829-1874) est chargé de réaliser un vaste monument « à la gloire de l'eau » ; c'est le <a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">palais Longchamp</a>, qui est inauguré en <time class="nowrap" datetime="1869-08" data-sort-value="1869-08">août 1869</time>. </p><p>Ce dernier a également édifié la basilique de <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">Notre-Dame-de-la-Garde</a> à partir de 1853 (consacrée en 1864) et est intervenu aussi sur le grand chantier de construction de la nouvelle <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">cathédrale de La Major</a>, sur les quais de la Joliette. Il a réalisé également de 1864 à 1874 le <a href="/wiki/Palais_des_Arts_(Marseille)" title="Palais des Arts (Marseille)">palais des Arts</a> situé place Carli et a participé à la construction de la monumentale préfecture. </p><p>L'autre grand chantier est, comme partout en France à cette époque, l'arrivée du chemin de fer. Marseille est reliée à <a href="/wiki/Avignon" title="Avignon">Avignon</a> au début de l'année 1848, à Lyon en 1854, à Paris en 1857. La <a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">gare terminus</a>, établie sur la butte <a href="/wiki/Saint-Charles_(Marseille)" title="Saint-Charles (Marseille)">Saint-Charles</a>, fait l'objet de nombreux remaniements et aménagements jusqu'à la fin du siècle<sup id="cite_ref-152" class="reference"><a href="#cite_note-152"><span class="cite-bracket">[</span>142<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En 1871, pendant le soulèvement de la <a href="/wiki/Commune_de_Paris" title="Commune de Paris">Commune de Paris</a>, la ville connaît une <a href="/wiki/Commune_de_Marseille" title="Commune de Marseille">insurrection similaire</a> qui dure quinze jours. La préfecture est bombardée et le chef des insurgés, un avocat modéré, <a href="/wiki/Gaston_Cr%C3%A9mieux" title="Gaston Crémieux">Gaston Crémieux</a>, fusillé six mois plus tard, au Pharo. </p><p>En 1884 sévit une nouvelle épidémie de choléra. En 1891 débutent les travaux d’un réseau d'assainissement aboutissant à la construction d'un grand collecteur. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Début_XXe_siècle"><span id="D.C3.A9but_XXe_si.C3.A8cle"></span>Début <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg/220px-ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg" decoding="async" width="220" height="141" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg/330px-ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg/440px-ZZ_59_-_MARSEILLE_-_Rue_Noailles.jpg 2x" data-file-width="1608" data-file-height="1031" /></a><figcaption>Les Nouvelles Galeries en haut de la Canebière et l'<a href="/wiki/Ancien_tramway_de_Marseille" title="Ancien tramway de Marseille">ancien tramway de Marseille</a> dans les <span class="nowrap">années 1910</span>.</figcaption></figure> <p>Au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, la bourgeoisie issue de l'industrialisation négociante est peu présente dans les postes politiques. L'entre-soi familial met à distance, hormis quelques exceptions, les élites locales et les représentants de l'État<sup id="cite_ref-153" class="reference"><a href="#cite_note-153"><span class="cite-bracket">[</span>143<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. De même dans la ville, plutôt que d'intervenir au centre où se concentre l'espace industriel et ouvrier, ces industriels et négociants locaux s'installent dans les quartiers résidentiels du sud, renforçant une division de la ville entre quartiers populaires au nord et bourgeois au sud. Cette bourgeoisie ne mène pas de politique de logement ouvrier. La vaste opération du percement de la <a href="/wiki/Rue_de_la_R%C3%A9publique_(Marseille)" title="Rue de la République (Marseille)">rue de la République</a> renforce d'ailleurs la prudence des investissements immobiliers après de grandes difficultés de rentabilité dues à la faillite des <a href="/wiki/Fr%C3%A8res_Pereire" title="Frères Pereire">frères Pereire</a> et à la reprise par les grandes familles locales. </p><p>La ville fait ainsi face à un surpeuplement important, découlant du faible nombre de logements construits entre 1880 et 1914 et renforcé par le peu d'impact de la loi sur les habitations à bon marché (HBM) en raison du faible investissement du patronat local dans ces nouveaux organismes, contrairement à ce qui se réalise à cette époque ailleurs en France<sup id="cite_ref-154" class="reference"><a href="#cite_note-154"><span class="cite-bracket">[</span>144<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. La poussée démographique ouvrière et immigrée rend l'urbanisation dispersée avec un morcellement des propriétés rurales, l'éclatement urbain par des lotissements et un phénomène important d'autoconstruction de maisons modestes. Cet éclatement urbain dans une commune à la superficie aussi vaste rend sa gouvernance difficile : « Le rapport entre une population aux revenus assez faibles et une surface énorme à entretenir, assainir et équiper, s'amenuise et rend pratiquement impossible la gestion municipale »<sup id="cite_ref-155" class="reference"><a href="#cite_note-155"><span class="cite-bracket">[</span>145<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Pourtant, la période voit également l'essor industriel et des infrastructures portuaires. Ainsi, pour relier les quais du Port et de Rive Neuve, le <a href="/wiki/Pont_transbordeur_de_Marseille" title="Pont transbordeur de Marseille">pont transbordeur de Marseille</a> est construit en dix-neuf mois, entre <time class="nowrap" datetime="1904-06" data-sort-value="1904-06">juin 1904</time> et <time class="nowrap" datetime="1905-12" data-sort-value="1905-12">décembre 1905</time>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Chaos_de_l'entre-deux-guerres"><span id="Chaos_de_l.27entre-deux-guerres"></span>Chaos de l'entre-deux-guerres</h4></div> <p>En 1938, Marseille connaît un terrible incendie qui détruit totalement le magasin des <a href="/wiki/Incendie_des_Nouvelles_Galeries" title="Incendie des Nouvelles Galeries">Nouvelles Galeries</a>, cause la mort de <span class="nowrap">73 personnes</span> et endommage quelques immeubles de la <a href="/wiki/Canebi%C3%A8re" title="Canebière">Canebière</a>. Devant l'ampleur du sinistre, les sapeurs-pompiers de Marseille, mal équipés et mal entraînés se montrent impuissants à éteindre l'incendie. <a href="/wiki/%C3%89douard_Daladier" title="Édouard Daladier">Édouard Daladier</a> qui est présent pour le congrès du <a href="/wiki/Parti_radical_(France)" title="Parti radical (France)">Parti radical</a> et logé dans l'hôtel de Noailles faisant face aux <a href="/wiki/Nouvelles_Galeries" title="Nouvelles Galeries">Nouvelles Galeries</a> en flammes, déclare : <span class="citation">« N'y a-t-il donc personne pour faire régner l'ordre dans cette ville ? »</span>. Le <a href="/wiki/Bataillon_de_marins-pompiers_de_Marseille" title="Bataillon de marins-pompiers de Marseille">bataillon de marins-pompiers de Marseille</a>, unité militaire, est créé par le décret-loi du <time class="nowrap" datetime="1939-07-29" data-sort-value="1939-07-29">29 juillet 1939</time> et la ville, ayant par ailleurs de lourds problèmes financiers, est mise sous tutelle et dirigée par un administrateur extraordinaire jusqu'à la Libération en 1944. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Seconde_Guerre_mondiale">Seconde Guerre mondiale</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/Bombardement_de_Marseille_(1940)" title="Bombardement de Marseille (1940)">Bombardements de Marseille</a> et <a href="/wiki/Bataille_de_Marseille" title="Bataille de Marseille">Bataille de Marseille</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30,_Marseille,_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Destruction du quartier du Vieux-Port janvier 1943" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30%2C_Marseille%2C_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg/180px-Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30%2C_Marseille%2C_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg" decoding="async" width="180" height="279" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30%2C_Marseille%2C_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg/270px-Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30%2C_Marseille%2C_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30%2C_Marseille%2C_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg/360px-Bundesarchiv_Bild_101I-027-1480-30%2C_Marseille%2C_Zerst%C3%B6rung_des_alten_Hafenviertels.jpg 2x" data-file-width="513" data-file-height="796" /></a><figcaption>Dynamitage du quartier du Vieux-Port en <time class="nowrap" datetime="1943-01" data-sort-value="1943-01">janvier 1943</time>.</figcaption></figure> <p>Le <time class="nowrap" datetime="1940-06-01" data-sort-value="1940-06-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> juin 1940</time>, un bombardement allemand cause la mort de <span class="nowrap">32 Marseillais</span> et en blesse une soixantaine d'autres, le jour même où le bataillon de marins-pompiers, récemment créé, quitte la caserne provisoire de la rue de Lyon et prend possession de celle du boulevard de Strasbourg<sup id="cite_ref-libertyship.be_156-0" class="reference"><a href="#cite_note-libertyship.be-156"><span class="cite-bracket">[</span>146<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Durant les combats contre l'invasion de la France par l'Italie, Marseille subit à nouveau des bombardements de la <a href="/wiki/Regia_Aeronautica" title="Regia Aeronautica">Regia Aeronautica</a>, la ville étant un objectif stratégique car elle abrite un port de commerce, reliant la métropôle aux colonies, mais aussi des unités de la <a href="/wiki/Marine_nationale_(France)" title="Marine nationale (France)">Marine nationale</a>, dont de nombreux hydravions. Marseille est alors défendue par de nombreux aérodromes (Marignane, Aix-les-Milles) et de nombreuses escadrilles, dont le <a href="/wiki/Groupe_de_chasse_3/6_Roussillon" title="Groupe de chasse 3/6 Roussillon">Groupe de chasse 3/6 Roussillon</a>, où le célèbre pilote de chasse <a href="/wiki/Pierre_Le_Gloan" title="Pierre Le Gloan">Pierre Le Gloan</a> combat sur <a href="/wiki/Dewoitine_D.520" title="Dewoitine D.520">Dewoitine D.520</a>. </p><p>À la suite du <a href="/wiki/Op%C3%A9ration_Torch" title="Opération Torch">débarquement américain en Afrique du Nord</a>, le <time class="nowrap" datetime="1942-11-11" data-sort-value="1942-11-11">11 novembre 1942</time>, les troupes allemandes franchissent la <a href="/wiki/Ligne_de_d%C3%A9marcation_(France)" title="Ligne de démarcation (France)">ligne de démarcation</a> et Marseille se retrouve occupée le <time class="nowrap" datetime="1942-11-12" data-sort-value="1942-11-12">12 novembre</time>, comme le reste de la <a href="/wiki/Zone_libre" title="Zone libre">Zone libre</a>. La ville souffre grandement de l'occupation et en particulier, lors de la <a href="/wiki/Rafle_de_Marseille" title="Rafle de Marseille">Rafle de Marseille</a>, le quartier du <a href="/wiki/Le_Panier" title="Le Panier">Panier</a> au nord du Vieux-Port qualifié de « quartier criminel » par les nazis. Dans la nuit du <time datetime="01-22" data-sort-value="01-22">22</time> au <span class="nowrap"><a href="/wiki/Janvier_1943_(guerre_mondiale)" title="Janvier 1943 (guerre mondiale)">23 janvier 1943</a></span>, plusieurs milliers de personnes sont arrêtées et deux jours plus tard, le <time class="nowrap" datetime="01-24" data-sort-value="01-24">24 janvier</time>, le général SS <a href="/wiki/Carl_Oberg" title="Carl Oberg">Oberg</a>, assisté du préfet <a href="/wiki/Ren%C3%A9_Bousquet" title="René Bousquet">René Bousquet</a>, ordonne aux habitants des quartiers du Vieux-Port et du Panier d'évacuer leur domicile dans les deux heures, avec 30 <abbr class="abbr" title="kilogramme">kg</abbr> de bagages. 30 000 personnes sont expulsées. Dans les deux semaines qui suivent, 1 500 immeubles sont dynamités, laissant un champ de ruines jusqu'à la Libération. Marseille subit également plusieurs alertes aériennes. Le bombardement américain du <time class="nowrap" datetime="1944-05-27" data-sort-value="1944-05-27">27 mai 1944</time> est particulièrement dévastateur et cause la mort de plus de 2 000 personnes, en blessant environ 3 000. Près de <span class="nowrap">400 Allemands</span> des troupes d'occupation trouvèrent également la mort<sup id="cite_ref-libertyship.be_156-1" class="reference"><a href="#cite_note-libertyship.be-156"><span class="cite-bracket">[</span>146<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="1944-08-15" data-sort-value="1944-08-15">15 août 1944</time> a lieu le <a href="/wiki/D%C3%A9barquement_de_Provence" title="Débarquement de Provence">débarquement en Provence</a>. À cette occasion, l'occupant fait sauter les installations portuaires : plus de <span class="nowrap">200 navires</span> sont coulés et le célèbre <a href="/wiki/Pont_transbordeur_de_Marseille" title="Pont transbordeur de Marseille">pont transbordeur de Marseille</a> détruit<sup id="cite_ref-157" class="reference"><a href="#cite_note-157"><span class="cite-bracket">[</span>147<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les <a href="/wiki/Forces_fran%C3%A7aises_de_l%27int%C3%A9rieur" title="Forces françaises de l'intérieur">FFI</a> de Marseille (et parmi eux <a href="/wiki/Gaston_Defferre" title="Gaston Defferre">Gaston Defferre</a>) préparent <a href="/wiki/Bataille_de_Marseille" title="Bataille de Marseille">la libération de la ville</a>. Le <time class="nowrap" datetime="08-21" data-sort-value="08-21">21 août</time>, ils lancent l'insurrection accompagnée d'un mot d'ordre de grève générale. Mais mal armés et peu nombreux, leur position est critique jusqu'à l'arrivée des <a href="/wiki/3e_division_d%27infanterie_alg%C3%A9rienne" title="3e division d'infanterie algérienne">tirailleurs algériens</a> du général <a href="/wiki/Joseph_de_Goislard_de_Monsabert" title="Joseph de Goislard de Monsabert">de Monsabert</a> et des <a href="/wiki/Goumiers_marocains" title="Goumiers marocains">goumiers marocains</a> du général <a href="/wiki/Augustin_Guillaume" title="Augustin Guillaume">Augustin Guillaume</a> qui pénètrent à Marseille le 23. Les combats avec l'armée allemande se poursuivent plusieurs jours, jusqu'à la capitulation du général Hans Schaefer le <time class="nowrap" datetime="08-28" data-sort-value="08-28">28 août</time>. Le 29, le général <a href="/wiki/Jean_de_Lattre_de_Tassigny" title="Jean de Lattre de Tassigny">de Lattre de Tassigny</a> assiste au défilé de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_d%27Afrique_(France)" title="Armée d'Afrique (France)">armée d'Afrique</a> sur la <a href="/wiki/Canebi%C3%A8re" title="Canebière">Canebière</a><sup id="cite_ref-libertyship.be_156-2" class="reference"><a href="#cite_note-libertyship.be-156"><span class="cite-bracket">[</span>146<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Des_années_1950_à_1980_:_les_difficultés"><span id="Des_ann.C3.A9es_1950_.C3.A0_1980_:_les_difficult.C3.A9s"></span>Des années 1950 à 1980 : les difficultés</h3></div> <p>Après la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a>, la ville est le théâtre de modifications profondes. L'urbanisation s'accélère dans le cadre de la reconstruction et de la construction de grands ensembles dans les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> de Marseille, tandis une très large place est laissée à la circulation routière par la construction d'autoroutes jusqu'au cœur de la ville et bien au-delà du port. </p><p>À partir de la fin des années 1960, la décolonisation et l'indépendance des anciennes colonies conduit le Port de Marseille à ne plus bénéficier de son monopole sur le commerce avec les colonies. L'économie marseillaise entre alors en recomposition. Marseille souffre également d'une mauvaise réputation liée à l'insécurité et aux affaires de grand banditisme (<i><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/French_Connection" title="French Connection">French Connection</a></span></i>, <a href="/wiki/Pierre_Michel_(juge)" title="Pierre Michel (juge)">assassinat du juge Michel</a>, <abbr class="abbr" title="et cetera">etc.</abbr>). </p><p>En 1962, Marseille est le lieu de transit de la majorité des <a href="/wiki/Pieds-noirs" title="Pieds-noirs">Pieds-noirs</a> fuyant l'<a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a> indépendante. Beaucoup s'installent ensuite dans la ville et sa région. La ville est au cœur de <a href="/wiki/Mai_68_en_Provence" title="Mai 68 en Provence">Mai 68 en Provence</a>, avec une jonction entre syndicats de salariés et d'étudiants, à l'origine d'une contestation très active dans le domaine de l'art, les manifestations nationales du 13 mai 1968 étant lancées localement par le <a href="/wiki/Mouvement_du_11_mai" title="Mouvement du 11 mai">Mouvement du 11 mai</a>. </p><p>En 1973, dans un contexte de tensions toujours très vives, dix ans après la défaite française en Algérie, et après l'assassinat d'un chauffeur de bus par un déséquilibré <a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérien</a>, la ville est le théâtre d'importantes <a href="/wiki/Agressions_racistes_de_1973_en_France" title="Agressions racistes de 1973 en France">violences racistes</a> qui durent pendant plusieurs mois, d'août à décembre 1973. Ces violences font plusieurs dizaines de morts et se terminent par un <a href="/wiki/Attentat_contre_le_consulat_d%27Alg%C3%A9rie_%C3%A0_Marseille" title="Attentat contre le consulat d'Algérie à Marseille">attentat contre le consulat d'Algérie</a>. </p><p>En 1977 est mis en service le <a href="/wiki/M%C3%A9tro_de_Marseille" title="Métro de Marseille">métro</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Depuis_les_années_1990,_entre_renouveau_et_difficultés_persistantes"><span id="Depuis_les_ann.C3.A9es_1990.2C_entre_renouveau_et_difficult.C3.A9s_persistantes"></span>Depuis les années 1990, entre renouveau et difficultés persistantes</h3></div> <p>Dans les <span class="nowrap">années 1990</span>, le projet <a href="/wiki/Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Euroméditerranée">Euroméditerranée</a> de développement économique et de rénovation urbaine est lancé. De nombreuses infrastructures nouvelles et rénovations sont réalisées dans les <span class="nowrap">années 2000</span> <span class="nowrap">et 2010</span> : le <a href="/wiki/Tramway_de_Marseille" title="Tramway de Marseille">tramway</a>, la rénovation de l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel-Dieu_de_Marseille" title="Hôtel-Dieu de Marseille">Hôtel-Dieu</a> en hôtel de luxe, <a href="/wiki/CEPAC_Silo" title="CEPAC Silo">Le Silo</a>, l'agrandissement du <a href="/wiki/Stade_V%C3%A9lodrome" title="Stade Vélodrome">stade Vélodrome</a>, la <a href="/wiki/Tour_CMA_CGM" title="Tour CMA CGM">tour CMA CGM</a>, le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée">musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée</a> (MuCEM) ou encore la <a href="/wiki/Villa_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Villa Méditerranée">Villa Méditerranée</a>. En 2012, Marseille est Capitale mondiale de l'eau<sup id="cite_ref-158" class="reference"><a href="#cite_note-158"><span class="cite-bracket">[</span>148<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, réunissant des centaines de pays, des ONG et des institutions mondiales à l'occasion du <a href="/wiki/Forum_mondial_de_l%27eau" title="Forum mondial de l'eau">Forum mondial de l'eau</a>. En 2013, Marseille est <a href="/wiki/Marseille-Provence_2013" title="Marseille-Provence 2013">capitale européenne de la culture</a>. Cette opération permet d'attirer à Marseille <span class="nowrap">10 millions</span> de visiteurs (avec une estimation de 5 millions de visiteurs effectifs dont nombre venant de départements voisins, certains effectuant plusieurs visites)<sup id="cite_ref-pf_159-0" class="reference"><a href="#cite_note-pf-159"><span class="cite-bracket">[</span>149<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'<a href="/wiki/Organisation_de_coop%C3%A9ration_et_de_d%C3%A9veloppement_%C3%A9conomiques" title="Organisation de coopération et de développement économiques">OCDE</a> note que la ville connaît aujourd'hui un dynamisme économique dans le cadre du développement de son aire urbaine mais le rapport pointe encore l'importance des inégalités sociales et la fracture économique entre le sud de la ville et les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a><sup id="cite_ref-:7_160-0" class="reference"><a href="#cite_note-:7-160"><span class="cite-bracket">[</span>150<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Marseille accueille régulièrement l'attention des médias en raison des multiples <a href="/wiki/Liste_de_r%C3%A8glements_de_comptes_%C3%A0_Marseille_et_sa_r%C3%A9gion" title="Liste de règlements de comptes à Marseille et sa région">règlements de compte</a>, notamment dans les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a>, liés au <a href="/wiki/Milieu_marseillais" title="Milieu marseillais">trafic de drogue</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Politique_et_administration">Politique et administration</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tendances_politiques">Tendances politiques</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Paysage_politique">Paysage politique</h4></div> <p>Ville industrielle, Marseille est très tôt un territoire d'implantation du <a href="/wiki/Histoire_du_socialisme_en_France" title="Histoire du socialisme en France">socialisme en France</a> : <a href="/wiki/Clovis_Hugues" title="Clovis Hugues">Clovis Hugues</a> y est élu premier député d'un <a href="/wiki/Parti_ouvrier_fran%C3%A7ais" title="Parti ouvrier français">parti ouvrier</a> en France en <a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_fran%C3%A7aises_de_1881" title="Élections législatives françaises de 1881">1881</a> et <a href="/wiki/Sim%C3%A9on_Flaissi%C3%A8res" title="Siméon Flaissières">Siméon Flaissières</a>, le premier maire socialiste de la ville, est élu en 1892. </p><p>Durant la majeure partie du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Marseille est acquise à la <a href="/wiki/Gauche_(politique)" title="Gauche (politique)">gauche</a>. Après la <a href="/wiki/Bataille_de_Marseille" title="Bataille de Marseille">Libération</a>, la <a href="/wiki/Section_fran%C3%A7aise_de_l%27Internationale_ouvri%C3%A8re" title="Section française de l'Internationale ouvrière">SFIO</a> et le <a href="/wiki/Parti_communiste_fran%C3%A7ais" title="Parti communiste français">Parti communiste</a> sont les deux principales forces politiques de la ville et le socialiste <a href="/wiki/Gaston_Defferre" title="Gaston Defferre">Gaston Defferre</a> s'allie un temps à la droite contre les communistes pour conquérir la <a href="/wiki/Liste_des_maires_de_Marseille" title="Liste des maires de Marseille">mairie</a>. Il l'occupe jusqu'à sa mort en 1986. </p><p>La domination de la gauche s'estompe progressivement à partir des <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1980" title="Années 1980">années 1980</a></span>. Aux <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_fran%C3%A7aises_de_1983" title="Élections municipales françaises de 1983">élections de 1983</a> déjà, <a href="/wiki/Gaston_Defferre" title="Gaston Defferre">Gaston Defferre</a> recueille moins de voix que son adversaire de droite <a href="/wiki/Jean-Claude_Gaudin" title="Jean-Claude Gaudin">Jean-Claude Gaudin</a> et n'est réélu qu'à la faveur du <a href="/wiki/Secteurs_et_arrondissements_de_Marseille" title="Secteurs et arrondissements de Marseille">découpage électoral</a>. <a href="/wiki/Robert_Vigouroux" title="Robert Vigouroux">Robert Vigouroux</a> succède à Gaston Defferre après son décès ; il est largement élu aux <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_fran%C3%A7aises_de_1989" title="Élections municipales françaises de 1989">élections de 1989</a>, remportant l'ensemble des secteurs en tant que dissident <a href="/wiki/Parti_socialiste_(France)" title="Parti socialiste (France)">socialiste</a>. En <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_fran%C3%A7aises_de_1995" title="Élections municipales françaises de 1995">1995</a>, Jean-Claude Gaudin est élu maire et fait basculer la ville à droite pour la première fois depuis 1953. Ce basculement se produit également lors des scrutins nationaux : le candidat de droite arrive en tête à Marseille lors du second tour des élections présidentielles en <a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_1995" title="Élection présidentielle française de 1995">1995</a>, <a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_2002" title="Élection présidentielle française de 2002">2002</a> et <a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_2007" title="Élection présidentielle française de 2007">2007</a> alors que Jean-Claude Gaudin est réélu en <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2001_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2001 à Marseille">2001</a>, <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2008_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2008 à Marseille">2008</a> et <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2014_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2014 à Marseille">2014</a><sup id="cite_ref-161" class="reference"><a href="#cite_note-161"><span class="cite-bracket">[</span>151<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Il annonce qu'il ne se représente pas aux municipales de <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2020_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2020 à Marseille">2020</a><sup id="cite_ref-162" class="reference"><a href="#cite_note-162"><span class="cite-bracket">[</span>152<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et <a href="/wiki/Mich%C3%A8le_Rubirola" title="Michèle Rubirola">Michèle Rubirola</a> est élue pour lui succéder à la tête du « Printemps marseillais », une coalition de partis et mouvements de gauche, qui élira <a href="/wiki/Beno%C3%AEt_Payan" title="Benoît Payan">Benoît Payan</a> (<a href="/wiki/Parti_socialiste_(France)" title="Parti socialiste (France)">PS</a>) six mois plus tard après la démission surprise de <a href="/wiki/Mich%C3%A8le_Rubirola" title="Michèle Rubirola">Michèle Rubirola</a>. </p><p><span class="need_ref" title="Ce passage semble être une interprétation personnelle ou un travail inédit." style="cursor:help;">Les scrutins à Marseille sont également caractérisés par un fort <a href="/wiki/Vote_contestataire" title="Vote contestataire">vote protestataire</a> : en <a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_1981" title="Élection présidentielle française de 1981">1981</a>, <a href="/wiki/Georges_Marchais" title="Georges Marchais">Georges Marchais</a> y arrive en tête au premier tour, ainsi que <a href="/wiki/Jean-Marie_Le_Pen" title="Jean-Marie Le Pen">Jean-Marie Le Pen</a> en 1988, <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_fran%C3%A7aises_de_1995" title="Élections municipales françaises de 1995">1995</a> et <a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_2002" title="Élection présidentielle française de 2002">2002</a>. <a href="/wiki/Jean-Luc_M%C3%A9lenchon" title="Jean-Luc Mélenchon">Jean-Luc Mélenchon</a> y arrive en tête du premier tour lors de l'<a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_2017" title="Élection présidentielle française de 2017">élection présidentielle de 2017</a> et à celle de 2022. En 2017, se produit au premier tour un vote protestataire, où les candidats de <a href="/wiki/La_France_insoumise" title="La France insoumise">La France insoumise</a> et du <a href="/wiki/Rassemblement_national" title="Rassemblement national">Front national</a> sont placés en tête.</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Travaux_in%C3%A9dits" title="Wikipédia:Travaux inédits">[Interprétation personnelle ?]</a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:R%C3%A9f%C3%A9rence_n%C3%A9cessaire" title="Aide:Référence nécessaire"><span title="Ce passage nécessite une référence ; voir l'aide.">[réf. nécessaire]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Récapitulatif_de_résultats_électoraux_récents"><span id="R.C3.A9capitulatif_de_r.C3.A9sultats_.C3.A9lectoraux_r.C3.A9cents"></span>Récapitulatif de résultats électoraux récents</h5></div> <table class="wikitable centre" style="text-align:center"> <tbody><tr> <th rowspan="2" scope="col">Scrutin </th> <th colspan="12" scope="col"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> tour </th> <th colspan="9" scope="col"><abbr class="abbr" title="Second">2<sup>d</sup></abbr> tour </th></tr> <tr> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Quatrième">4<sup>e</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th> <th colspan="2" scope="col"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> </th> <th scope="col">% </th></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2014_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2014 à Marseille">Municipales 2014</a> </th> <td bgcolor="#0066cc"> </td> <td>UMP </td> <td>37,64 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>23,16 </td> <td bgcolor="#FF8080"> </td> <td>PS </td> <td>20,77 </td> <td bgcolor="#dd0000"> </td> <td>FG </td> <td>7,10 </td> <td bgcolor="#0066cc"> </td> <td>UMP </td> <td>42,39 </td> <td bgcolor="#FF8080"> </td> <td>PS-FG </td> <td>31,09 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>26,51 </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_europ%C3%A9ennes_de_2014_en_France" title="Élections européennes de 2014 en France">Européennes 2014</a><sup id="cite_ref-163" class="reference"><a href="#cite_note-163"><span class="cite-bracket">[</span>153<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>30,28 </td> <td bgcolor="#0066cc"> </td> <td>UMP </td> <td>24,85 </td> <td bgcolor="#FF8080"> </td> <td>PS </td> <td>12,31 </td> <td bgcolor="#00c000"> </td> <td>EELV </td> <td>8,84 </td> <td colspan="9"><i>Tour unique</i> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_r%C3%A9gionales_de_2015_en_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Élections régionales de 2015 en Provence-Alpes-Côte d'Azur">Régionales 2015</a><sup id="cite_ref-164" class="reference"><a href="#cite_note-164"><span class="cite-bracket">[</span>154<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>35,85 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>24,76 </td> <td bgcolor="#FF8080"> </td> <td>PS </td> <td>20,50 </td> <td bgcolor="#00c000"> </td> <td>EELV </td> <td>9,29 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>61,46 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>38,54 </td> <td colspan="3"><i>Pas de <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr></i> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_2017" title="Élection présidentielle française de 2017">Présidentielle 2017</a><sup id="cite_ref-165" class="reference"><a href="#cite_note-165"><span class="cite-bracket">[</span>155<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#cc2443"> </td> <td>LFI </td> <td>24,82 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>23,66 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>EM </td> <td>20,44 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>19,81 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>EM </td> <td>64,42 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>FN </td> <td>35,58 </td> <td colspan="3"><i>Pas de <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr></i> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_europ%C3%A9ennes_de_2019_en_France" title="Élections européennes de 2019 en France">Européennes 2019</a><sup id="cite_ref-166" class="reference"><a href="#cite_note-166"><span class="cite-bracket">[</span>156<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>26,31 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>LREM </td> <td>20,59 </td> <td bgcolor="#00c000"> </td> <td>EELV </td> <td>13,69 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>8,26 </td> <td colspan="9"><i>Tour unique</i> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2020_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2020 à Marseille">Municipales 2020</a><sup id="cite_ref-167" class="reference"><a href="#cite_note-167"><span class="cite-bracket">[</span>157<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#ffc6d5"> </td> <td>UG </td> <td>23,44 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>22,32 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>19,45 </td> <td bgcolor="#b9daff"> </td> <td>LR diss. </td> <td>10,65 </td> <td bgcolor="#ffc6d5"> </td> <td>UG </td> <td>38,28 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>30,75 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>20,30 </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_r%C3%A9gionales_de_2021_en_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Élections régionales de 2021 en Provence-Alpes-Côte d'Azur">Régionales 2021</a><sup id="cite_ref-168" class="reference"><a href="#cite_note-168"><span class="cite-bracket">[</span>158<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>31,9 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>30,72 </td> <td bgcolor="#ffc6d5"> </td> <td>UG </td> <td>25 </td> <td bgcolor="#77ff77"> </td> <td>LAC </td> <td>4,4 </td> <td bgcolor="#0066CC"> </td> <td>LR </td> <td>62,98 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>37,02 </td> <td colspan="3"><i>Pas de <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr></i> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lection_pr%C3%A9sidentielle_fran%C3%A7aise_de_2022" title="Élection présidentielle française de 2022">Présidentielle 2022</a><sup id="cite_ref-169" class="reference"><a href="#cite_note-169"><span class="cite-bracket">[</span>159<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#cc2443"> </td> <td>LFI </td> <td>31,11 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>LREM </td> <td>22,62 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>20,88 </td> <td bgcolor="#404040"> </td> <td>REC </td> <td>11,09 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>LREM </td> <td>59,83 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>40,16 </td> <td colspan="3"><i>Pas de <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr></i> </td></tr> <tr> <th scope="row"><a href="/wiki/%C3%89lections_europ%C3%A9ennes_de_2024_en_France" title="Élections européennes de 2024 en France">Européennes 2024</a><sup id="cite_ref-170" class="reference"><a href="#cite_note-170"><span class="cite-bracket">[</span>160<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>30,14 </td> <td bgcolor="#cc2443"> </td> <td>LFI </td> <td>21,54 </td> <td bgcolor="#FF8080"> </td> <td>PS </td> <td>11,49 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>LREM </td> <td>10,32 </td> <td colspan="9"><i>Tour unique</i> </td></tr> <tr> <th><a href="/wiki/%C3%89lections_l%C3%A9gislatives_de_2024_dans_les_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Élections législatives de 2024 dans les Bouches-du-Rhône">Législatives 2024</a><sup id="cite_ref-171" class="reference"><a href="#cite_note-171"><span class="cite-bracket">[</span>161<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th> <td bgcolor="#e4032e"> </td> <td>NFP </td> <td>36,34 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>33,16 </td> <td bgcolor="#ffeb00"> </td> <td>LREM </td> <td>18,86 </td> <td bgcolor="#ffc0c0"> </td> <td>DVG </td> <td>4,12 </td> <td bgcolor="#0D378A"> </td> <td>RN </td> <td>48,02 </td> <td bgcolor="#e4032e"> </td> <td>NFP </td> <td>39,47 </td> <td bgcolor="#ffc0c0"> </td> <td>DVG </td> <td>12,50 </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Géographie_électorale"><span id="G.C3.A9ographie_.C3.A9lectorale"></span>Géographie électorale</h4></div> <p>Le vote à Marseille est géographiquement divisé mais les derniers scrutins ont modifié la géographie électorale. </p><p>Le nord de la ville (<a href="/wiki/2e_arrondissement_de_Marseille" title="2e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/3e_arrondissement_de_Marseille" title="3e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/13e_arrondissement_de_Marseille" title="13e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Treizième">13<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/14e_arrondissement_de_Marseille" title="14e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Quatorzième">14<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/15e_arrondissement_de_Marseille" title="15e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Quinzième">15<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/16e_arrondissement_de_Marseille" title="16e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Seizième">16<sup>e</sup></abbr> arrondissements</a>) est historiquement acquis à la <a href="/wiki/Gauche_(politique)" title="Gauche (politique)">gauche</a>. Les bastions <a href="/wiki/Parti_communiste_fran%C3%A7ais" title="Parti communiste français">communistes</a>, comme la <a href="/wiki/Belle_de_Mai" title="Belle de Mai">Belle de Mai</a>, y ont été progressivement remplacés par le vote <a href="/wiki/Parti_socialiste_(France)" title="Parti socialiste (France)">socialiste</a> dans les <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1990" title="Années 1990">années 1990</a> et <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_2000" title="Années 2000">2000</a></span>. Toutefois, le <a href="/wiki/Rassemblement_national" title="Rassemblement national">Rassemblement national</a> réalise également ses meilleurs scores dans les <a href="/wiki/13e_arrondissement_de_Marseille" title="13e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Treizième">13<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/14e_arrondissement_de_Marseille" title="14e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Quatorzième">14<sup>e</sup></abbr> arrondissements</a> où il s'est imposé lors des <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2014_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2014 à Marseille">élections municipales de 2014</a> avant d'être battu par la droite en <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2020_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2020 à Marseille">2020</a>. </p><p>Le sud, à l'inverse, est habituellement dominé par la <a href="/wiki/Droite_(politique)" title="Droite (politique)">droite</a> (<a href="/wiki/6e_arrondissement_de_Marseille" title="6e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Sixième">6<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/8e_arrondissement_de_Marseille" title="8e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Huitième">8<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/9e_arrondissement_de_Marseille" title="9e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Neuvième">9<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/10e_arrondissement_de_Marseille" title="10e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Dixième">10<sup>e</sup></abbr> arrondissements</a>). Les quartiers est (<a href="/wiki/11e_arrondissement_de_Marseille" title="11e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Onzième">11<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/12e_arrondissement_de_Marseille" title="12e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Douzième">12<sup>e</sup></abbr> arrondissements</a>), longtemps socialistes, ont récemment basculé à droite à la faveur de la désindustrialisation de la Vallée de l'<a href="/wiki/Huveaune" title="Huveaune">Huveaune</a> et de changements sociologiques. À l'inverse, les <a href="/wiki/6e_arrondissement_de_Marseille" title="6e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Sixième">6<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/8e_arrondissement_de_Marseille" title="8e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Huitième">8<sup>e</sup></abbr></a> arrondissements, bastions historiques de <a href="/wiki/Jean-Claude_Gaudin" title="Jean-Claude Gaudin">Jean-Claude Gaudin</a>, ont été remportés par la gauche en <a href="/wiki/%C3%89lections_municipales_de_2020_%C3%A0_Marseille" title="Élections municipales de 2020 à Marseille">2020</a>. </p><p>Le grand centre-ville (<a href="/wiki/1er_arrondissement_de_Marseille" title="1er arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/4e_arrondissement_de_Marseille" title="4e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Quatrième">4<sup>e</sup></abbr></a>, <a href="/wiki/5e_arrondissement_de_Marseille" title="5e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Cinquième">5<sup>e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/7e_arrondissement_de_Marseille" title="7e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Septième">7<sup>e</sup></abbr> arrondissements</a>) est actuellement l'objet des batailles électorales les plus serrées. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Subdivisions">Subdivisions</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/Secteurs_et_arrondissements_de_Marseille" title="Secteurs et arrondissements de Marseille">Secteurs et arrondissements de Marseille</a> et <a href="/wiki/Quartiers_de_Marseille" title="Quartiers de Marseille">Quartiers de Marseille</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg/220px-Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg.png" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg/330px-Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg/440px-Secteurs_Arrondissements_Marseille.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="1000" /></a><figcaption>Le découpage des arrondissements et des secteurs de Marseille.</figcaption></figure> <p>Marseille est l'objet de la <a href="/wiki/Loi_PLM" title="Loi PLM">loi PLM</a> et est, comme <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> et <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a>, découpée en <a href="/wiki/Secteurs_et_arrondissements_de_Marseille" title="Secteurs et arrondissements de Marseille">arrondissements</a>. Ceux-ci sont au nombre de 16 et sont regroupés par deux en huit secteurs. Chaque secteur dispose de son conseil et de son <a href="/wiki/Liste_des_maires_de_secteur_de_Marseille" title="Liste des maires de secteur de Marseille">maire de secteur</a>. </p><p>Chaque secteur élit donc ses conseillers (303 au total), dont un tiers siège également au conseil municipal et élisent le <a href="/wiki/Liste_des_maires_de_Marseille" title="Liste des maires de Marseille">maire</a> de la ville : </p> <table class="wikitable centre"> <tbody><tr> <th scope="col">Secteur </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Premier_secteur_de_Marseille" title="Premier secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="1"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Deuxi%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Deuxième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Troisi%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Troisième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="3"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">III</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Quatri%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Quatrième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="4"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">IV</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Cinqui%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Cinquième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="5"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">V</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Sixi%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Sixième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="6"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">VI</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Septi%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Septième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="7"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">VII</span></abbr></a> </th> <th scope="col"><a href="/wiki/Huiti%C3%A8me_secteur_de_Marseille" title="Huitième secteur de Marseille"><abbr class="abbr" title="8"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">VIII</span></abbr></a> </th> <th scope="col">Total </th></tr> <tr style="text-align:center;"> <th scope="row">Conseillers de secteur </th> <td>22</td> <td>16</td> <td>22</td> <td>30</td> <td>30</td> <td>26</td> <td>32</td> <td>24 </td> <td>202 </td></tr> <tr style="text-align:center;"> <th scope="row">Conseillers municipaux </th> <td>11</td> <td>8</td> <td>11</td> <td>15</td> <td>15</td> <td>13</td> <td>16</td> <td>12 </td> <td>101 </td></tr> <tr style="text-align:center;"> <th scope="row">Nombre total d'élus </th> <td>33</td> <td>24</td> <td>33</td> <td>45</td> <td>45</td> <td>39</td> <td>48</td> <td>36 </td> <td>303 </td></tr></tbody></table> <p>Marseille est par ailleurs découpée en <a href="/wiki/Liste_des_cantons_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Liste des cantons des Bouches-du-Rhône">12 cantons</a> et <a href="/wiki/Liste_des_circonscriptions_l%C3%A9gislatives_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Liste des circonscriptions législatives des Bouches-du-Rhône">sept circonscriptions</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Liste_des_maires">Liste des maires</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Liste_des_maires_de_Marseille" title="Liste des maires de Marseille">Liste des maires de Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Finances_locales">Finances locales</h3></div> <p>Marseille est la grande ville française la plus endettée avec 1,806 milliard d'euros de dette en 2013, soit un endettement de 2 103 euros par habitant (contre 1 080 euros par habitant en moyenne pour les grandes villes en France)<sup id="cite_ref-172" class="reference"><a href="#cite_note-172"><span class="cite-bracket">[</span>162<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Justice">Justice</h3></div> <p>Marseille est le siège d'un <a href="/wiki/Tribunal_judiciaire_(France)" title="Tribunal judiciaire (France)">tribunal judiciaire</a>, d'un <a href="/wiki/Tribunal_de_commerce_(France)" title="Tribunal de commerce (France)">tribunal de commerce</a>, d'un <a href="/wiki/Conseil_de_prud%27hommes_(France)" title="Conseil de prud'hommes (France)">conseil de prud’hommes</a>, d'un <a href="/wiki/Tribunal_administratif_(France)" title="Tribunal administratif (France)">tribunal administratif</a> et d'une <a href="/wiki/Cour_administrative_d%27appel_de_Marseille" title="Cour administrative d'appel de Marseille">cour administrative d'appel</a>. La <a href="/wiki/Cour_d%27appel_d%27Aix-en-Provence" title="Cour d'appel d'Aix-en-Provence">cour d'appel</a> se trouve à <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a>. </p><p>Marseille abrite la <a href="/wiki/Centre_p%C3%A9nitentiaire_de_Marseille" title="Centre pénitentiaire de Marseille">prison des Baumettes</a>, construite en 1934. En 2006, les conditions de vie de ce centre pénitentiaire ont été jugées choquantes<sup id="cite_ref-173" class="reference"><a href="#cite_note-173"><span class="cite-bracket">[</span>163<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et en 2012 le <a href="/wiki/Contr%C3%B4leur_g%C3%A9n%C3%A9ral_des_lieux_de_privation_de_libert%C3%A9" title="Contrôleur général des lieux de privation de liberté">Contrôleur général des lieux de privation de liberté</a> y dénonce « une violation grave des droits fondamentaux des personnes privées de liberté<sup id="cite_ref-174" class="reference"><a href="#cite_note-174"><span class="cite-bracket">[</span>164<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ». En <time class="nowrap" datetime="2017-05" data-sort-value="2017-05">mai 2017</time>, un nouveau bâtiment, « Les <span class="nowrap">Baumettes <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span> », est en construction afin de pallier ce problème d'insalubrité<sup id="cite_ref-175" class="reference"><a href="#cite_note-175"><span class="cite-bracket">[</span>165<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <a href="/wiki/Centre_de_r%C3%A9tention_administrative_de_Marseille" title="Centre de rétention administrative de Marseille">centre de rétention administrative de Marseille</a><sup id="cite_ref-176" class="reference"><a href="#cite_note-176"><span class="cite-bracket">[</span>166<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> est situé dans le quartier du <a href="/wiki/Le_Canet_(Marseille)" title="Le Canet (Marseille)">Canet</a>, dans le <abbr class="abbr" title="Quatorzième">14<sup>e</sup></abbr> arrondissement. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sécurité_et_criminalité"><span id="S.C3.A9curit.C3.A9_et_criminalit.C3.A9"></span>Sécurité et criminalité</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone"><span class="mw-valign-text-top noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Logo_travaux_orange-simple.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Logo_travaux_orange-simple.svg/20px-Logo_travaux_orange-simple.svg.png" decoding="async" width="15" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Logo_travaux_orange-simple.svg/40px-Logo_travaux_orange-simple.svg.png 1.5x" data-file-width="190" data-file-height="219" /></a></span></div><div class="bandeau-cell">Cette section est vide, insuffisamment détaillée ou incomplète. <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:EditPage/Marseille" title="Spécial:EditPage/Marseille">Votre aide</a> est la bienvenue ! <a href="/wiki/Aide:Comment_modifier_une_page" title="Aide:Comment modifier une page">Comment faire ?</a></div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Grand_banditisme">Grand banditisme</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Milieu_marseillais" title="Milieu marseillais">Milieu marseillais</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg/220px-Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg" decoding="async" width="220" height="127" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg/330px-Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg/440px-Marseille-h%C3%B4tel-de-police.jpg 2x" data-file-width="2985" data-file-height="1720" /></a><figcaption><i>L'Évêché</i>, l'hôtel de police de la ville.</figcaption></figure> <p>Liée à l'imaginaire de la ville depuis près d'un siècle, le <a href="/wiki/Milieu_marseillais" title="Milieu marseillais">milieu marseillais</a> apparaît vraiment dans les <span class="nowrap">années 1930</span> avec les parrains <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Spirito" title="François Spirito">François Spirito</a> et <a href="/wiki/Paul_Carbone" title="Paul Carbone">Paul Carbone</a>. Le milieu marseillais connait son heure de gloire dans les <span class="nowrap">années 1960</span> avec l'essor de la <i><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/French_Connection" title="French Connection">French Connection</a></span></i>, alors que la ville est au cœur d'un trafic international d'héroïne vers les <a href="/wiki/%C3%89tats-Unis" title="États-Unis">États-Unis</a> finalement démantelé par les autorités. </p><p>Depuis le début des années 2000, le milieu apparaît désorganisé comme il a pu l'être à d'autres moments de son histoire, faisant s'affronter violemment dans une « <a href="/wiki/Bellum_omnium_contra_omnes" title="Bellum omnium contra omnes">guerre de tous contre tous</a> » les parrains traditionnels, corso-marseillais surtout, et les « néo-parrains des cités » dont la source principale d'enrichissement est le trafic de cannabis dans les cités les plus défavorisées de la ville. Cette situation explique la recrudescence des règlements de compte<sup id="cite_ref-allianceBandits_177-0" class="reference"><a href="#cite_note-allianceBandits-177"><span class="cite-bracket">[</span>167<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Il n'y a jamais eu de mafia au sens originel du terme à Marseille<sup id="cite_ref-JamaisMafia_178-0" class="reference"><a href="#cite_note-JamaisMafia-178"><span class="cite-bracket">[</span>168<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Monzini_179-0" class="reference"><a href="#cite_note-Monzini-179"><span class="cite-bracket">[</span>169<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. On lui préfère les termes de « pègre » au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, ou de « milieu » et « crime organisé » aujourd'hui. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Délinquance"><span id="D.C3.A9linquance"></span>Délinquance</h4></div> <p>La forte présence dans les médias nationaux de l'actualité des faits divers à Marseille, en particulier les règlements de compte, contribue à donner une mauvaise image de la ville et conduit certains médias à parler de désinformation<sup id="cite_ref-180" class="reference"><a href="#cite_note-180"><span class="cite-bracket">[</span>170<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-europe1.fr_181-0" class="reference"><a href="#cite_note-europe1.fr-181"><span class="cite-bracket">[</span>171<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Deux autres facteurs expliquent la médiatisation des règlements de compte à Marseille : le fait que les banlieues font administrativement partie de la ville de Marseille et le fait que les règlements de compte sont généralement surmédiatisés, alors qu'ils représentent 10 % des homicides commis en France chaque année<sup id="cite_ref-europe1.fr_181-1" class="reference"><a href="#cite_note-europe1.fr-181"><span class="cite-bracket">[</span>171<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Si la ville de Marseille connaît un taux de meurtres liés à la drogue proportionnellement presque aussi élevé que celui de <a href="/wiki/New_York" title="New York">New York</a><sup id="cite_ref-182" class="reference"><a href="#cite_note-182"><span class="cite-bracket">[</span>172<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> avec notamment des vols avec violence et des vols à la tire qui dépassent la moyenne nationale, la <a href="/wiki/Circonscription_de_s%C3%A9curit%C3%A9_publique_de_Marseille" title="Circonscription de sécurité publique de Marseille">circonscription de sécurité publique de Marseille</a><sup id="cite_ref-183" class="reference"><a href="#cite_note-183"><span class="cite-bracket">[</span>Note 10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> détient pour l'année 2008 le <abbr class="abbr" title="Treizième">13<sup>e</sup></abbr> plus fort taux de délinquance (sur plus de 400 <abbr class="abbr" title="circonscriptions métropolitaines"><a href="/wiki/Direction_centrale_de_la_S%C3%A9curit%C3%A9_publique" class="mw-redirect" title="Direction centrale de la Sécurité publique">circonscriptions métropolitaines</a></abbr>), derrière notamment Nice, Avignon ou Cannes, avec un taux de faits de délinquance constatés de 114,04 pour 1 000 habitants, soit les deux tiers de la moyenne nationale<sup id="cite_ref-taux_184-0" class="reference"><a href="#cite_note-taux-184"><span class="cite-bracket">[</span>173<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-185" class="reference"><a href="#cite_note-185"><span class="cite-bracket">[</span>174<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Nice<sup id="cite_ref-186" class="reference"><a href="#cite_note-186"><span class="cite-bracket">[</span>175<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, par exemple, connaît proportionnellement plus de crimes<sup id="cite_ref-187" class="reference"><a href="#cite_note-187"><span class="cite-bracket">[</span>176<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-188" class="reference"><a href="#cite_note-188"><span class="cite-bracket">[</span>177<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Pour ce qui concerne les homicides volontaires, si Marseille se trouve dans le département où les homicides volontaires sont les plus nombreux en valeur absolue (55 en 2012), rapporté au nombre d'habitants, celui-ci se situe à la sixième position en France<sup id="cite_ref-189" class="reference"><a href="#cite_note-189"><span class="cite-bracket">[</span>178<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En 2022, 33 personnes sont mortes par balles à Marseille<sup id="cite_ref-190" class="reference"><a href="#cite_note-190"><span class="cite-bracket">[</span>179<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En 2017, <i>Le Canard enchaîné</i> avance que les chiffres de la délinquance en baisse à Marseille depuis 2012 sont faux. Selon le journal satirique, la police requalifierait les actes commis afin d'obtenir de meilleures statistiques<sup id="cite_ref-191" class="reference"><a href="#cite_note-191"><span class="cite-bracket">[</span>180<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le sentiment d’insécurité<sup id="cite_ref-192" class="reference"><a href="#cite_note-192"><span class="cite-bracket">[</span>181<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> a toutefois poussé le <a href="/wiki/Gouvernement_de_la_R%C3%A9publique_fran%C3%A7aise" title="Gouvernement de la République française">gouvernement</a> en 2012 à doter les <a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a> d’une <a href="/wiki/Pr%C3%A9fecture_de_police_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Préfecture de police des Bouches-du-Rhône">Préfecture de police</a> de plein exercice, la seule de France avec <a href="/wiki/Pr%C3%A9fecture_de_police_(Paris)" title="Préfecture de police (Paris)">Paris</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Défense"><span id="D.C3.A9fense"></span>Défense</h3></div> <p>Marseille est le siège de l'état-major de la <a href="/wiki/Zone_de_d%C3%A9fense_et_de_s%C3%A9curit%C3%A9" title="Zone de défense et de sécurité">zone de défense et de sécurité sud</a>, de l'état-major zonal de la <a href="/wiki/Gendarmerie_nationale_(France)" title="Gendarmerie nationale (France)">Gendarmerie nationale</a> et de l'escadron de <a href="/wiki/Gendarmerie_mobile" title="Gendarmerie mobile">Gendarmerie mobile</a> 11/6. Y sont stationnés, en 2018, l'état-major de la <a href="/wiki/3e_division_(France)" title="3e division (France)"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> division</a>, le <a href="/wiki/1er_r%C3%A9giment_%C3%A9tranger_de_cavalerie" title="1er régiment étranger de cavalerie"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> régiment étranger de cavalerie</a> (au <a href="/wiki/Camp_de_Carpiagne" title="Camp de Carpiagne">camp de Carpiagne</a>), le commandement de la Marine à Marseille et le <a href="/wiki/Groupement_de_soutien_de_la_base_de_d%C3%A9fense_de_Marseille_-_Aubagne" title="Groupement de soutien de la base de défense de Marseille - Aubagne">groupement de soutien de la base de défense de Marseille - Aubagne</a>. Marseille abrite également l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_d%27instruction_des_arm%C3%A9es_Laveran" title="Hôpital d'instruction des armées Laveran">Hôpital d'instruction des armées Laveran</a>. En revanche, la <a href="/wiki/Pr%C3%A9fet_maritime" title="Préfet maritime">préfecture maritime de la Méditerranée</a> est située à <a href="/wiki/Toulon" title="Toulon">Toulon</a>. </p><p>Le <a href="/wiki/72e_bataillon_d%27infanterie_de_marine" title="72e bataillon d'infanterie de marine"><abbr class="abbr" title="Soixante-douzième (septante-deuxième)">72<sup>e</sup></abbr> bataillon d'infanterie de marine</a> est dissous en 2009 tandis que le <a href="/wiki/4e_r%C3%A9giment_de_dragons" class="mw-redirect" title="4e régiment de dragons"><abbr class="abbr" title="Quatrième">4<sup>e</sup></abbr> régiment de dragons</a> est dissous en 2014. </p><p>Le <a href="/wiki/Bataillon_de_marins-pompiers_de_Marseille" title="Bataillon de marins-pompiers de Marseille">Bataillon de marins-pompiers</a> constitue le corps municipal des pompiers de Marseille. Commandé par un <a href="/wiki/Officier_g%C3%A9n%C3%A9ral_(France)" title="Officier général (France)">officier général</a> de marine, c'est une unité de la <a href="/wiki/Marine_nationale_(France)" title="Marine nationale (France)">Marine nationale</a> d'un effectif de 2 400 personnes. Il a été créé en 1939 à la suite de l'<a href="/wiki/Incendie_des_Nouvelles_Galeries" title="Incendie des Nouvelles Galeries">incendie des Nouvelles Galeries</a> en remplacement du <a href="/wiki/Corps_municipal_des_sapeurs-pompiers_de_la_ville_de_Marseille" title="Corps municipal des sapeurs-pompiers de la ville de Marseille">Corps municipal des sapeurs-pompiers</a>, dissous à la suite de cette catastrophe. Les marins-pompiers de Marseille ont pour particularité d'être la seule unité militaire de l'armée française à agir selon les ordres et les directives d'un maire. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Jumelages_et_partenariats">Jumelages et partenariats</h3></div> <p>Marseille est <a href="/wiki/Jumelage" title="Jumelage">jumelée</a> avec quatorze villes et a également signé des pactes d'amitié et de coopération avec vingt-trois villes dans le monde<sup id="cite_ref-193" class="reference"><a href="#cite_note-193"><span class="cite-bracket">[</span>182<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Jumelages">Jumelages</h4></div> <div class="mw-kartographer-container thumb tright"><div class="thumbinner" style="width: 420px;"><a class="mw-kartographer-map notheme" style="width: 420px; height: 200px;" data-mw-kartographer="mapframe" data-style="osm-intl" data-width="420" data-height="200" data-zoom="1" data-lat="24.307638888889" data-lon="58.881722222222" data-overlays="["_937d8bc9f909bfb46817bd2ee9c8f1b4e8accd3c"]" href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Map/1/24.307638888889/58.881722222222/fr"><img src="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,1,24.307638888889,58.881722222222,420x200.png?lang=fr&domain=fr.wikipedia.org&title=Marseille&revid=224121287&groups=_937d8bc9f909bfb46817bd2ee9c8f1b4e8accd3c" width="420" height="200" decoding="async" srcset="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,1,24.307638888889,58.881722222222,420x200@2x.png?lang=fr&domain=fr.wikipedia.org&title=Marseille&revid=224121287&groups=_937d8bc9f909bfb46817bd2ee9c8f1b4e8accd3c 2x" alt="Carte" /></a><div class="thumbcaption"><span class="wd_p190">Jumelages et partenariats de Marseille.<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#P190" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></div></div><table class="wikitable centre sortable alternance"><caption><span class="wd_p190">Jumelages et partenariats de Marseille.<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#P190" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></caption><tbody><tr><th scope="col" colspan="2">Ville</th><th scope="col" colspan="2">Pays</th><th scope="col">Période</th></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Abidjan"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Abidjan.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_Abidjan.png/20px-Flag_of_Abidjan.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_Abidjan.png/40px-Flag_of_Abidjan.png 1.5x" data-file-width="1280" data-file-height="853" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Abidjan" title="Abidjan">Abidjan</a><sup id="cite_ref-wikidata-2805cd8d6e1a67a92042630696dddc3f76df971f_194-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-2805cd8d6e1a67a92042630696dddc3f76df971f-194"><span class="cite-bracket">[</span>183<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Côte d'Ivoire"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/20px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/30px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/40px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/C%C3%B4te_d%27Ivoire" title="Côte d'Ivoire">Côte d'Ivoire</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="1958-07-10" data-sort-value="1958-07-10"><a href="/wiki/10_juillet" title="10 juillet">10</a> <a href="/wiki/Juillet_1958" title="Juillet 1958">juillet</a> <a href="/wiki/1958" title="1958">1958</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Anvers"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Antwerp_(City).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Flag_of_Antwerp_%28City%29.svg/20px-Flag_of_Antwerp_%28City%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Flag_of_Antwerp_%28City%29.svg/30px-Flag_of_Antwerp_%28City%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Flag_of_Antwerp_%28City%29.svg/40px-Flag_of_Antwerp_%28City%29.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Anvers" title="Anvers">Anvers</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Belgique"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Belgium_(civil).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/20px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/40px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Belgique" title="Belgique">Belgique</a></td><td>depuis <time datetime="1958" data-sort-value="1958" class="date-lien"><a href="/wiki/1958" title="1958">1958</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Beyrouth"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Beirut.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Beirut.svg/20px-Flag_of_Beirut.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Beirut.svg/30px-Flag_of_Beirut.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Flag_of_Beirut.svg/40px-Flag_of_Beirut.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Beyrouth" title="Beyrouth">Beyrouth</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Liban"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Lebanon.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/20px-Flag_of_Lebanon.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/30px-Flag_of_Lebanon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/40px-Flag_of_Lebanon.svg.png 2x" data-file-width="2880" data-file-height="1920" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Copenhague"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Copenhagen_Municipality,_Denmark.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Flag_of_Copenhagen_Municipality%2C_Denmark.svg/20px-Flag_of_Copenhagen_Municipality%2C_Denmark.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Flag_of_Copenhagen_Municipality%2C_Denmark.svg/40px-Flag_of_Copenhagen_Municipality%2C_Denmark.svg.png 1.5x" data-file-width="512" data-file-height="307" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Copenhague" title="Copenhague">Copenhague</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Danemark"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Denmark.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/20px-Flag_of_Denmark.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/30px-Flag_of_Denmark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/40px-Flag_of_Denmark.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="387" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Danemark" title="Danemark">Danemark</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Dakar"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Coat_of_arms_of_Dakar,_Senegal.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Coat_of_arms_of_Dakar%2C_Senegal.svg/14px-Coat_of_arms_of_Dakar%2C_Senegal.svg.png" decoding="async" width="14" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Coat_of_arms_of_Dakar%2C_Senegal.svg/22px-Coat_of_arms_of_Dakar%2C_Senegal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Coat_of_arms_of_Dakar%2C_Senegal.svg/29px-Coat_of_arms_of_Dakar%2C_Senegal.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="535" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Dakar" title="Dakar">Dakar</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Sénégal"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Senegal.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Flag_of_Senegal.svg/20px-Flag_of_Senegal.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Flag_of_Senegal.svg/30px-Flag_of_Senegal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Flag_of_Senegal.svg/40px-Flag_of_Senegal.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/S%C3%A9n%C3%A9gal" title="Sénégal">Sénégal</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Erevan"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Yerevan.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Flag_of_Yerevan.svg/20px-Flag_of_Yerevan.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Flag_of_Yerevan.svg/30px-Flag_of_Yerevan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Flag_of_Yerevan.svg/40px-Flag_of_Yerevan.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="750" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Erevan" title="Erevan">Erevan</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Arménie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Armenia.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/20px-Flag_of_Armenia.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/40px-Flag_of_Armenia.svg.png 1.5x" data-file-width="1200" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Arm%C3%A9nie" title="Arménie">Arménie</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Gdańsk"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:POL_Gda%C5%84sk_flag.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/POL_Gda%C5%84sk_flag.svg/20px-POL_Gda%C5%84sk_flag.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/POL_Gda%C5%84sk_flag.svg/30px-POL_Gda%C5%84sk_flag.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/POL_Gda%C5%84sk_flag.svg/40px-POL_Gda%C5%84sk_flag.svg.png 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Gda%C5%84sk" title="Gdańsk">Gdańsk</a><sup id="cite_ref-wikidata-0f82ad8d12e05621572fda471b9956b8cfd175c3_195-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-0f82ad8d12e05621572fda471b9956b8cfd175c3-195"><span class="cite-bracket">[</span>184<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Pologne"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Poland.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/20px-Flag_of_Poland.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/30px-Flag_of_Poland.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/40px-Flag_of_Poland.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="400" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Pologne" title="Pologne">Pologne</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="1992-05-22" data-sort-value="1992-05-22"><a href="/wiki/22_mai" title="22 mai">22</a> <a href="/wiki/Mai_1992" title="Mai 1992">mai</a> <a href="/wiki/1992" title="1992">1992</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Glasgow"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg/11px-Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg.png" decoding="async" width="11" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg/18px-Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg/23px-Glasgow_Coat_of_Arms_1996.svg.png 2x" data-file-width="686" data-file-height="893" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Glasgow" title="Glasgow">Glasgow</a><sup id="cite_ref-wikidata-4c88a1dc2faf72d0f28ac32a70794e3dce12e19c_196-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-4c88a1dc2faf72d0f28ac32a70794e3dce12e19c-196"><span class="cite-bracket">[</span>185<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Royaume-Uni"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_United_Kingdom_(3-5).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/20px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/40px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png 1.5x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Royaume-Uni" title="Royaume-Uni">Royaume-Uni</a></td><td>depuis <time datetime="2006" data-sort-value="2006" class="date-lien"><a href="/wiki/2006" title="2006">2006</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Gênes"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Genoa.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Flag_of_Genoa.svg/20px-Flag_of_Genoa.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Flag_of_Genoa.svg/30px-Flag_of_Genoa.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Flag_of_Genoa.svg/40px-Flag_of_Genoa.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="500" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Italie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Italy.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/20px-Flag_of_Italy.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/40px-Flag_of_Italy.svg.png 1.5x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="1958-10-07" data-sort-value="1958-10-07"><a href="/wiki/7_octobre" title="7 octobre">7</a> <a href="/wiki/Octobre_1958" title="Octobre 1958">octobre</a> <a href="/wiki/1958" title="1958">1958</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Hambourg"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:DEU_Hamburg_COA.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/DEU_Hamburg_COA.svg/20px-DEU_Hamburg_COA.svg.png" decoding="async" width="11" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/DEU_Hamburg_COA.svg/40px-DEU_Hamburg_COA.svg.png 2x" data-file-width="225" data-file-height="315" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Hambourg" title="Hambourg">Hambourg</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Allemagne"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/20px-Flag_of_Germany.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/30px-Flag_of_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/40px-Flag_of_Germany.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Allemagne" title="Allemagne">Allemagne</a></td><td>depuis <time datetime="1958" data-sort-value="1958" class="date-lien"><a href="/wiki/1958" title="1958">1958</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Haïfa"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Haifa.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Flag_of_Haifa.svg/20px-Flag_of_Haifa.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Flag_of_Haifa.svg/40px-Flag_of_Haifa.svg.png 1.5x" data-file-width="660" data-file-height="480" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Ha%C3%AFfa" title="Haïfa">Haïfa</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Israël"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Israel.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/20px-Flag_of_Israel.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/30px-Flag_of_Israel.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/40px-Flag_of_Israel.svg.png 2x" data-file-width="1100" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Isra%C3%ABl" title="Israël">Israël</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Khémisset"></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Kh%C3%A9misset" title="Khémisset">Khémisset</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Maroc"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Kiev"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Kyiv_Kurovskyi.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Flag_of_Kyiv_Kurovskyi.svg/20px-Flag_of_Kyiv_Kurovskyi.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Flag_of_Kyiv_Kurovskyi.svg/40px-Flag_of_Kyiv_Kurovskyi.svg.png 1.5x" data-file-width="512" data-file-height="341" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Kiev" title="Kiev">Kiev</a><sup id="cite_ref-wikidata-9bfab7d3b0f9c7f4987ed32f7746b0f3ac55345a_197-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-9bfab7d3b0f9c7f4987ed32f7746b0f3ac55345a-197"><span class="cite-bracket">[</span>186<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-wikidata-f15514e0cdc7e8a52608a529c63106c831f62b99_198-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-f15514e0cdc7e8a52608a529c63106c831f62b99-198"><span class="cite-bracket">[</span>187<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Ukraine"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Ukraine.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/20px-Flag_of_Ukraine.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/30px-Flag_of_Ukraine.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/40px-Flag_of_Ukraine.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Ukraine" title="Ukraine">Ukraine</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="2022-08-19" data-sort-value="2022-08-19"><a href="/wiki/19_ao%C3%BBt" title="19 août">19</a> <a href="/wiki/Ao%C3%BBt_2022" title="Août 2022">août</a> <a href="/wiki/2022" title="2022">2022</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Kobe"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Kobe.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Flag_of_Kobe.svg/20px-Flag_of_Kobe.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Flag_of_Kobe.svg/30px-Flag_of_Kobe.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Flag_of_Kobe.svg/40px-Flag_of_Kobe.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Kobe" title="Kobe">Kobe</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Japon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Japan.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/20px-Flag_of_Japan.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/40px-Flag_of_Japan.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Japon" title="Japon">Japon</a></td><td>depuis <time datetime="1961" data-sort-value="1961" class="date-lien"><a href="/wiki/1961" title="1961">1961</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Le Pirée"></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Le_Pir%C3%A9e" title="Le Pirée">Le Pirée</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Grèce"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Greece.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/20px-Flag_of_Greece.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/40px-Flag_of_Greece.svg.png 1.5x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Gr%C3%A8ce" title="Grèce">Grèce</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Marrakech"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg/7px-Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg.png" decoding="async" width="7" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg/12px-Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg/15px-Grandes_armoiries_de_la_ville_de_Marrakech.svg.png 2x" data-file-width="189" data-file-height="369" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Marrakech" title="Marrakech">Marrakech</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Maroc"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Municipalité de Limassol"></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Limassol_(municipalit%C3%A9)" title="Limassol (municipalité)">Municipalité de Limassol</a><sup id="cite_ref-wikidata-477502fe51a0fd6b38d7c217e23586532536d53c_199-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-477502fe51a0fd6b38d7c217e23586532536d53c-199"><span class="cite-bracket">[</span>188<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-wikidata-18d30eca1079aedc0aeecf3989718b4ec90e92a5_200-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-18d30eca1079aedc0aeecf3989718b4ec90e92a5-200"><span class="cite-bracket">[</span>189<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-wikidata-333c094a6dd3f87f45121f572c29e728899e55ee_201-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-333c094a6dd3f87f45121f572c29e728899e55ee-201"><span class="cite-bracket">[</span>190<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Chypre"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Cyprus.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Cyprus.svg/20px-Flag_of_Cyprus.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Cyprus.svg/30px-Flag_of_Cyprus.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Cyprus.svg/40px-Flag_of_Cyprus.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Chypre_(pays)" title="Chypre (pays)">Chypre</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="1992-05-03" data-sort-value="1992-05-03"><a href="/wiki/3_mai" title="3 mai">3</a> <a href="/wiki/Mai_1992" title="Mai 1992">mai</a> <a href="/wiki/1992" title="1992">1992</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Naples"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Naples.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Flag_of_Naples.svg/20px-Flag_of_Naples.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Flag_of_Naples.svg/40px-Flag_of_Naples.svg.png 1.5x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Naples" title="Naples">Naples</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Italie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Italy.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/20px-Flag_of_Italy.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/40px-Flag_of_Italy.svg.png 1.5x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Odessa"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Odesa_(UHT_COA_console).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Flag_of_Odesa_%28UHT_COA_console%29.svg/20px-Flag_of_Odesa_%28UHT_COA_console%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Flag_of_Odesa_%28UHT_COA_console%29.svg/30px-Flag_of_Odesa_%28UHT_COA_console%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Flag_of_Odesa_%28UHT_COA_console%29.svg/40px-Flag_of_Odesa_%28UHT_COA_console%29.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="341" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Odessa" title="Odessa">Odessa</a><sup id="cite_ref-wikidata-fa75cc2a99dc741e7af5e737b122b949e9541ac4_202-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-fa75cc2a99dc741e7af5e737b122b949e9541ac4-202"><span class="cite-bracket">[</span>191<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Ukraine"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Ukraine.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/20px-Flag_of_Ukraine.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/30px-Flag_of_Ukraine.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/40px-Flag_of_Ukraine.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Ukraine" title="Ukraine">Ukraine</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="1973-05-05" data-sort-value="1973-05-05"><a href="/wiki/5_mai" title="5 mai">5</a> <a href="/wiki/Mai_1973" title="Mai 1973">mai</a> <a href="/wiki/1973" title="1973">1973</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Ramat Gan"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_Of_Ramat_Gan.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_Of_Ramat_Gan.svg/20px-Flag_Of_Ramat_Gan.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_Of_Ramat_Gan.svg/30px-Flag_Of_Ramat_Gan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_Of_Ramat_Gan.svg/40px-Flag_Of_Ramat_Gan.svg.png 2x" data-file-width="648" data-file-height="432" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Ramat_Gan" title="Ramat Gan">Ramat Gan</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Israël"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Israel.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/20px-Flag_of_Israel.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/30px-Flag_of_Israel.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/40px-Flag_of_Israel.svg.png 2x" data-file-width="1100" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Isra%C3%ABl" title="Israël">Israël</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Shanghai"></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Shanghai" title="Shanghai">Shanghai</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Chine"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/20px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/30px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/40px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Chine" title="Chine">Chine</a></td><td>depuis <time datetime="1987" data-sort-value="1987" class="date-lien"><a href="/wiki/1987" title="1987">1987</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Surabaya"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Surabaya_City.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Flag_of_Surabaya_City.png/20px-Flag_of_Surabaya_City.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Flag_of_Surabaya_City.png/40px-Flag_of_Surabaya_City.png 1.5x" data-file-width="2560" data-file-height="1707" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Surabaya" title="Surabaya">Surabaya</a><sup id="cite_ref-wikidata-6ec1f35800d326bc3fedf9ed2499e88dca75ce5b_203-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-6ec1f35800d326bc3fedf9ed2499e88dca75ce5b-203"><span class="cite-bracket">[</span>192<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Indonésie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Indonesia.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Flag_of_Indonesia.svg/20px-Flag_of_Indonesia.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Flag_of_Indonesia.svg/30px-Flag_of_Indonesia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Flag_of_Indonesia.svg/40px-Flag_of_Indonesia.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Indon%C3%A9sie" title="Indonésie">Indonésie</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="2007-02-15" data-sort-value="2007-02-15"><a href="/wiki/15_f%C3%A9vrier" title="15 février">15</a> <a href="/wiki/F%C3%A9vrier_2007" title="Février 2007">février</a> <a href="/wiki/2007" title="2007">2007</a></time></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Thessalonique"></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Thessalonique" title="Thessalonique">Thessalonique</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Grèce"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Greece.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/20px-Flag_of_Greece.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/40px-Flag_of_Greece.svg.png 1.5x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Gr%C3%A8ce" title="Grèce">Grèce</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Tirana"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Tirana.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_of_Tirana.svg/20px-Flag_of_Tirana.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_of_Tirana.svg/30px-Flag_of_Tirana.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_of_Tirana.svg/40px-Flag_of_Tirana.svg.png 2x" data-file-width="801" data-file-height="531" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Tirana" title="Tirana">Tirana</a><sup id="cite_ref-wikidata-d6537d79ff1fbbb084dbd9ce905a026c6b889514_204-0" class="reference"><a href="#cite_note-wikidata-d6537d79ff1fbbb084dbd9ce905a026c6b889514-204"><span class="cite-bracket">[</span>193<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Albanie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Albania.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Flag_of_Albania.svg/20px-Flag_of_Albania.svg.png" decoding="async" width="20" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Flag_of_Albania.svg/40px-Flag_of_Albania.svg.png 1.5x" data-file-width="700" data-file-height="500" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Albanie" title="Albanie">Albanie</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Tunis"></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Tunis" title="Tunis">Tunis</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Tunisie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Tunisia.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/20px-Flag_of_Tunisia.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/30px-Flag_of_Tunisia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/40px-Flag_of_Tunisia.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Tunisie" title="Tunisie">Tunisie</a></td><td></td></tr><tr><td style="border-right:0"><span data-sort-value="ville métropolitaine de Gênes"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg/20px-Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg/30px-Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg/40px-Flag_of_the_Province_of_Genoa.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Ville_m%C3%A9tropolitaine_de_G%C3%AAnes" title="Ville métropolitaine de Gênes">ville métropolitaine de Gênes</a></td><td style="border-right:0"><span data-sort-value="Italie"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Italy.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/20px-Flag_of_Italy.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/40px-Flag_of_Italy.svg.png 1.5x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span></span></td><td style="border-left:0"><a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a></td><td>depuis le <time class="nowrap date-lien" datetime="1958-10-07" data-sort-value="1958-10-07"><a href="/wiki/7_octobre" title="7 octobre">7</a> <a href="/wiki/Octobre_1958" title="Octobre 1958">octobre</a> <a href="/wiki/1958" title="1958">1958</a></time></td></tr></tbody></table> <p>Toutes les villes avec lesquelles Marseille est jumelée (à l'exception de Marrakech) sont d'importantes villes portuaires. </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th scope="col">Année</th> <th scope="col">Ville</th> <th scope="col">Pays </th></tr> <tr> <td>1958</td> <td><a href="/wiki/Abidjan" title="Abidjan">Abidjan</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Côte divoire"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Côte d'Ivoire"><img alt="Drapeau de la Côte d'Ivoire" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/20px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/30px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/40px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/C%C3%B4te_d%27Ivoire" title="Côte d'Ivoire">Côte d'Ivoire</a></span> </td></tr> <tr> <td>1958</td> <td><a href="/wiki/Anvers" title="Anvers">Anvers</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Belgique"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Belgium_(civil).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Belgique"><img alt="Drapeau de la Belgique" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/20px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/40px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Belgique" title="Belgique">Belgique</a></span> </td></tr> <tr> <td>1958</td> <td><a href="/wiki/Copenhague" title="Copenhague">Copenhague</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Danemark"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Denmark.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Danemark"><img alt="Drapeau du Danemark" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/20px-Flag_of_Denmark.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/30px-Flag_of_Denmark.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Flag_of_Denmark.svg/40px-Flag_of_Denmark.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="387" /></a></span> </span><a href="/wiki/Danemark" title="Danemark">Danemark</a></span> </td></tr> <tr> <td>1958</td> <td><a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Italie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Italy.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Italie"><img alt="Drapeau de l'Italie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/20px-Flag_of_Italy.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/40px-Flag_of_Italy.svg.png 1.5x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span> </span><a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a></span> </td></tr> <tr> <td>1958</td> <td><a href="/wiki/Ha%C3%AFfa" title="Haïfa">Haïfa</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Israël"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Israel.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau d’Israël"><img alt="Drapeau d’Israël" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/20px-Flag_of_Israel.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/30px-Flag_of_Israel.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/40px-Flag_of_Israel.svg.png 2x" data-file-width="1100" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Isra%C3%ABl" title="Israël">Israël</a></span> </td></tr> <tr> <td>1958</td> <td><a href="/wiki/Hambourg" title="Hambourg">Hambourg</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Allemagne"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Germany.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Allemagne"><img alt="Drapeau de l'Allemagne" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/20px-Flag_of_Germany.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/30px-Flag_of_Germany.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/40px-Flag_of_Germany.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Allemagne" title="Allemagne">Allemagne</a></span> </td></tr> <tr> <td>1961</td> <td><a href="/wiki/Kobe" title="Kobe">Kobe</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Japon"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Japan.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Japon"><img alt="Drapeau du Japon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/20px-Flag_of_Japan.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/40px-Flag_of_Japan.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Japon" title="Japon">Japon</a></span> </td></tr> <tr> <td>1968</td> <td><a href="/wiki/Dakar" title="Dakar">Dakar</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Sénégal"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Senegal.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Sénégal"><img alt="Drapeau du Sénégal" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Flag_of_Senegal.svg/20px-Flag_of_Senegal.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Flag_of_Senegal.svg/30px-Flag_of_Senegal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Flag_of_Senegal.svg/40px-Flag_of_Senegal.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/S%C3%A9n%C3%A9gal" title="Sénégal">Sénégal</a></span> </td></tr> <tr> <td>1972</td> <td><a href="/wiki/Odessa" title="Odessa">Odessa</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Ukraine"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Ukraine.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Ukraine"><img alt="Drapeau de l'Ukraine" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/20px-Flag_of_Ukraine.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/30px-Flag_of_Ukraine.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/40px-Flag_of_Ukraine.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Ukraine" title="Ukraine">Ukraine</a></span> </td></tr> <tr> <td>1984</td> <td><a href="/wiki/Le_Pir%C3%A9e" title="Le Pirée">Le Pirée</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Grece"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Greece.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Grèce"><img alt="Drapeau de la Grèce" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/20px-Flag_of_Greece.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/40px-Flag_of_Greece.svg.png 1.5x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span> </span><a href="/wiki/Gr%C3%A8ce" title="Grèce">Grèce</a></span> </td></tr> <tr> <td>1987</td> <td><a href="/wiki/Shanghai" title="Shanghai">Shanghai</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Chine"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la République populaire de Chine"><img alt="Drapeau de la République populaire de Chine" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/20px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/30px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/40px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Chine" title="Chine">Chine</a></span> </td></tr> <tr> <td>2004</td> <td><a href="/wiki/Marrakech" title="Marrakech">Marrakech</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Maroc"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Maroc"><img alt="Drapeau du Maroc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></span> </td></tr> <tr> <td>2006</td> <td><a href="/wiki/Glasgow" title="Glasgow">Glasgow</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Royaume uni"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_United_Kingdom_(3-5).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Royaume-Uni"><img alt="Drapeau du Royaume-Uni" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/20px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg/40px-Flag_of_the_United_Kingdom_%283-5%29.svg.png 1.5x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Royaume-Uni" title="Royaume-Uni">Royaume-Uni</a></span> </td></tr> <tr> <td>2015</td> <td><a href="/wiki/Tunis" title="Tunis">Tunis</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Tunisie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Tunisia.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Tunisie"><img alt="Drapeau de la Tunisie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/20px-Flag_of_Tunisia.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/30px-Flag_of_Tunisia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/40px-Flag_of_Tunisia.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Tunisie" title="Tunisie">Tunisie</a></span> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Accords_de_coopération"><span id="Accords_de_coop.C3.A9ration"></span>Accords de coopération</h4></div> <table border="0" cellpadding="2" style="width:100%;"> <tbody><tr valign="top"> <td> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th scope="col">Ville </th> <th scope="col">Pays </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Agadir" title="Agadir">Agadir</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Maroc"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Maroc"><img alt="Drapeau du Maroc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Alexandrie" title="Alexandrie">Alexandrie</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Égypte"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Egypt.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Égypte"><img alt="Drapeau de l'Égypte" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_Egypt.svg/20px-Flag_of_Egypt.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_Egypt.svg/30px-Flag_of_Egypt.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_Egypt.svg/40px-Flag_of_Egypt.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/%C3%89gypte" title="Égypte">Égypte</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Alger" title="Alger">Alger</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Algérie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Algeria.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Algérie"><img alt="Drapeau de l'Algérie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Algeria.svg/20px-Flag_of_Algeria.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Algeria.svg/40px-Flag_of_Algeria.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Bamako" title="Bamako">Bamako</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Mali"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Mali.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Mali"><img alt="Drapeau du Mali" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Mali.svg/20px-Flag_of_Mali.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Mali.svg/40px-Flag_of_Mali.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Mali" title="Mali">Mali</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Barcelone" title="Barcelone">Barcelone</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Espagne"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Spain.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Espagne"><img alt="Drapeau de l'Espagne" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/20px-Flag_of_Spain.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/40px-Flag_of_Spain.svg.png 1.5x" data-file-width="750" data-file-height="500" /></a></span> </span><a href="/wiki/Espagne" title="Espagne">Espagne</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Beyrouth" title="Beyrouth">Beyrouth</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Liban"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Lebanon.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Liban"><img alt="Drapeau du Liban" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/20px-Flag_of_Lebanon.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/30px-Flag_of_Lebanon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/40px-Flag_of_Lebanon.svg.png 2x" data-file-width="2880" data-file-height="1920" /></a></span> </span><a href="/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Casablanca" title="Casablanca">Casablanca</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Maroc"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Maroc"><img alt="Drapeau du Maroc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Erevan" title="Erevan">Erevan</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Arménie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Armenia.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Arménie"><img alt="Drapeau de l'Arménie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/20px-Flag_of_Armenia.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Flag_of_Armenia.svg/40px-Flag_of_Armenia.svg.png 1.5x" data-file-width="1200" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Arm%C3%A9nie" title="Arménie">Arménie</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Gda%C5%84sk" title="Gdańsk">Gdańsk</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Pologne"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Poland.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Pologne"><img alt="Drapeau de la Pologne" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/20px-Flag_of_Poland.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/30px-Flag_of_Poland.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/40px-Flag_of_Poland.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="400" /></a></span> </span><a href="/wiki/Pologne" title="Pologne">Pologne</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Istanbul" title="Istanbul">Istanbul</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Turquie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Turkey.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Turquie"><img alt="Drapeau de la Turquie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/20px-Flag_of_Turkey.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/30px-Flag_of_Turkey.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/40px-Flag_of_Turkey.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Turquie" title="Turquie">Turquie</a></span> </td></tr></tbody></table> </td> <td> </td> <td valign="top"> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th scope="col">Ville </th> <th scope="col">Pays </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/J%C3%A9rusalem" title="Jérusalem">Jérusalem</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Israël"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Israel.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau d’Israël"><img alt="Drapeau d’Israël" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/20px-Flag_of_Israel.svg.png" decoding="async" width="20" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/30px-Flag_of_Israel.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/40px-Flag_of_Israel.svg.png 2x" data-file-width="1100" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Isra%C3%ABl" title="Israël">Israël</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Limassol" title="Limassol">Limassol</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Chypre"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Cyprus.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de Chypre"><img alt="Drapeau de Chypre" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Cyprus.svg/20px-Flag_of_Cyprus.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Cyprus.svg/30px-Flag_of_Cyprus.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Cyprus.svg/40px-Flag_of_Cyprus.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Chypre_(pays)" title="Chypre (pays)">Chypre</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Lom%C3%A9" title="Lomé">Lomé</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Togo"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Togo_(3-2).svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Togo"><img alt="Drapeau du Togo" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Flag_of_Togo_%283-2%29.svg/20px-Flag_of_Togo_%283-2%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Flag_of_Togo_%283-2%29.svg/40px-Flag_of_Togo_%283-2%29.svg.png 1.5x" data-file-width="750" data-file-height="500" /></a></span> </span><a href="/wiki/Togo" title="Togo">Togo</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Mekn%C3%A8s" title="Meknès">Meknès</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Maroc"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Maroc"><img alt="Drapeau du Maroc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Montevideo" title="Montevideo">Montevideo</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Uruguay"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Uruguay.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Uruguay"><img alt="Drapeau de l'Uruguay" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_Uruguay.svg/20px-Flag_of_Uruguay.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_Uruguay.svg/30px-Flag_of_Uruguay.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_Uruguay.svg/40px-Flag_of_Uruguay.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="341" /></a></span> </span><a href="/wiki/Uruguay" title="Uruguay">Uruguay</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Rabat" title="Rabat">Rabat</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Maroc"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Maroc"><img alt="Drapeau du Maroc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Saint-P%C3%A9tersbourg" title="Saint-Pétersbourg">Saint-Pétersbourg</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Russie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Russia.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Russie"><img alt="Drapeau de la Russie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/20px-Flag_of_Russia.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/30px-Flag_of_Russia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/40px-Flag_of_Russia.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Russie" title="Russie">Russie</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Sarajevo" title="Sarajevo">Sarajevo</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Bosnie-Herzégovine"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Bosnie-Herzégovine"><img alt="Drapeau de la Bosnie-Herzégovine" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg/20px-Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg.png" decoding="async" width="20" height="10" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg/40px-Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg.png 1.5x" data-file-width="800" data-file-height="400" /></a></span> </span><a href="/wiki/Bosnie-Herz%C3%A9govine" title="Bosnie-Herzégovine">Bosnie-Herzégovine</a></span> </td></tr></tbody></table> </td> <td> </td> <td valign="top"> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th scope="col">Ville </th> <th scope="col">Pays </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Sousse" title="Sousse">Sousse</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Tunisie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Tunisia.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Tunisie"><img alt="Drapeau de la Tunisie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/20px-Flag_of_Tunisia.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/30px-Flag_of_Tunisia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/40px-Flag_of_Tunisia.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Tunisie" title="Tunisie">Tunisie</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Tirana" title="Tirana">Tirana</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Albanie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Albania.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Albanie"><img alt="Drapeau de l'Albanie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Flag_of_Albania.svg/20px-Flag_of_Albania.svg.png" decoding="async" width="20" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Flag_of_Albania.svg/40px-Flag_of_Albania.svg.png 1.5x" data-file-width="700" data-file-height="500" /></a></span> </span><a href="/wiki/Albanie" title="Albanie">Albanie</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Tripoli_(ville_du_Liban)" class="mw-redirect" title="Tripoli (ville du Liban)">Tripoli</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Liban"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Lebanon.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Liban"><img alt="Drapeau du Liban" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/20px-Flag_of_Lebanon.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/30px-Flag_of_Lebanon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Flag_of_Lebanon.svg/40px-Flag_of_Lebanon.svg.png 2x" data-file-width="2880" data-file-height="1920" /></a></span> </span><a href="/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Valpara%C3%ADso" title="Valparaíso">Valparaíso</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Chili"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Chile.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Chili"><img alt="Drapeau du Chili" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Chile.svg/20px-Flag_of_Chile.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Chile.svg/40px-Flag_of_Chile.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Chili" title="Chili">Chili</a></span> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Varna_(Bulgarie)" title="Varna (Bulgarie)">Varna</a></td> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Bulgarie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Bulgaria.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Bulgarie"><img alt="Drapeau de la Bulgarie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/20px-Flag_of_Bulgaria.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/30px-Flag_of_Bulgaria.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/40px-Flag_of_Bulgaria.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Bulgarie" title="Bulgarie">Bulgarie</a></span> </td></tr></tbody></table> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="International">International</h3></div> <p>Marseille est le siège de quelques organismes internationaux et de recherche tels que l'<a href="/wiki/Institut_de_recherche_pour_le_d%C3%A9veloppement" title="Institut de recherche pour le développement">Institut de recherche pour le développement</a> (IRD), la Commission Méditerranée de <a href="/wiki/Cit%C3%A9s_et_Gouvernements_locaux_unis" title="Cités et Gouvernements locaux unis">Cités et Gouvernements locaux unis</a> (CGLU) ou le <a href="/wiki/Conseil_mondial_de_l%27eau" title="Conseil mondial de l'eau">Conseil mondial de l'eau</a>. Y sont également implantés le bureau local de l'<a href="/wiki/Organisation_des_Nations_unies_pour_le_d%C3%A9veloppement_industriel" title="Organisation des Nations unies pour le développement industriel">Organisation des Nations unies pour le développement industriel</a> (ONUDI), une antenne de la <a href="/wiki/Banque_mondiale" title="Banque mondiale">Banque mondiale</a>, un bureau de l'<a href="/wiki/Organisation_internationale_pour_les_migrations" title="Organisation internationale pour les migrations">Organisation internationale pour les migrations</a>. </p><p><span class="nowrap">70 <a href="/wiki/Consulat_(diplomatie)" title="Consulat (diplomatie)">consulats</a></span> sont établis à Marseille, soit la deuxième représentation consulaire de France après Paris<sup id="cite_ref-205" class="reference"><a href="#cite_note-205"><span class="cite-bracket">[</span>194<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="2011-09-09" data-sort-value="2011-09-09">9 septembre 2011</time>, les ministres des Finances du <a href="/wiki/Groupe_des_sept_(%C3%A9conomie)" title="Groupe des sept (économie)">G7</a> se sont réunis au <a href="/wiki/Palais_du_Pharo" title="Palais du Pharo">palais du Pharo</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Marseille_en_grand">Marseille en grand</h3></div> <p>Le plan <a href="/wiki/Marseille_en_grand" title="Marseille en grand">Marseille en grand</a> est un plan d'investissement de 1,5 milliard d'euros pour la ville de Marseille annoncé par le président Emmanuel Macron le <time class="nowrap" datetime="2021-09-03" data-sort-value="2021-09-03">3 septembre 2021</time><sup id="cite_ref-206" class="reference"><a href="#cite_note-206"><span class="cite-bracket">[</span>195<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le préfet Laurent Carrié a été chargé en <time class="nowrap" datetime="2021-10" data-sort-value="2021-10">octobre 2021</time> de la mise en œuvre du plan de développement <i>Marseille en grand</i><sup id="cite_ref-207" class="reference"><a href="#cite_note-207"><span class="cite-bracket">[</span>196<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Population_et_société"><span id="Population_et_soci.C3.A9t.C3.A9"></span>Population et société</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Démographie"><span id="D.C3.A9mographie"></span>Démographie</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Évolution_démographique"><span id=".C3.89volution_d.C3.A9mographique"></span>Évolution démographique</h4></div> <p>Après une grave crise dans les <span class="nowrap">années 1970 et 1980</span> qui a vu la population passer de plus de 900 000 à moins de 800 000 habitants (malgré un solde naturel assez positif), la population augmente de nouveau à partir des <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_2000" title="Années 2000">années 2000</a></span><sup id="cite_ref-208" class="reference"><a href="#cite_note-208"><span class="cite-bracket">[</span>197<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Avec plus de 858 000 habitants, Marseille est la <abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr> commune de <a href="/wiki/France" title="France">France</a>. Son <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" class="mw-redirect" title="Unité urbaine de Marseille - Aix-en-Provence">unité urbaine</a> est cependant la <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> du pays (après <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Paris" title="Unité urbaine de Paris">Paris</a> et <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Lyon" title="Unité urbaine de Lyon">Lyon</a>) avec 1 578 484 habitants (2014), incluant <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a> au nord, <a href="/wiki/Istres" title="Istres">Istres</a>, <a href="/wiki/Martigues" title="Martigues">Martigues</a> et <a href="/wiki/Vitrolles_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Vitrolles (Bouches-du-Rhône)">Vitrolles</a> à l'ouest et <a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a> à l'est. L'<a href="/wiki/Aire_urbaine_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" title="Aire urbaine de Marseille - Aix-en-Provence">aire urbaine de Marseille - Aix-en-Provence</a> est la <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> de France après celle de <a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Paris" title="Unité urbaine de Paris">Paris</a> et celle de <a href="/wiki/Aire_urbaine_de_Lyon" title="Aire urbaine de Lyon">Lyon</a>. L'agglomération marseillaise a même récemment absorbé la commune de <a href="/wiki/Saint-Zacharie_(Var)" title="Saint-Zacharie (Var)">Saint-Zacharie</a>, qui fait partie du Var. En revanche, <a href="/wiki/La_Ciotat" title="La Ciotat">La Ciotat</a>, qui fait partie du territoire <a href="/wiki/Marseille-Provence" title="Marseille-Provence">Marseille-Provence</a>, a été absorbée par l'<a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Toulon" title="Unité urbaine de Toulon">unité urbaine de Toulon</a>. </p> <div style="margin:0 auto;overflow:scroll;width:auto;max-width:100%"> <p>L'évolution du nombre d'habitants est connue à travers les <a href="/wiki/Recensement_de_la_population" title="Recensement de la population">recensements de la population</a> effectués dans la commune depuis 1793. Pour les communes de plus de 10 000 habitants les recensements ont lieu chaque année à la suite d'une enquête par sondage auprès d'un échantillon d'adresses représentant 8 % de leurs logements, contrairement aux autres communes qui ont un recensement réel tous les cinq ans<sup id="cite_ref-insee_orga_rec_209-0" class="reference"><a href="#cite_note-insee_orga_rec-209"><span class="cite-bracket">[</span>198<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-210" class="reference"><a href="#cite_note-210"><span class="cite-bracket">[</span>Note 11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> En 2022, la commune comptait 877 215 habitants<sup id="cite_ref-Pop_mun_2022_211-0" class="reference"><a href="#cite_note-Pop_mun_2022-211"><span class="cite-bracket">[</span>Note 12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, en évolution de +1,74 % par rapport à 2016 (<a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a> : +2,48 %, <a href="/wiki/D%C3%A9mographie_de_la_France" title="Démographie de la France">France</a> hors <a href="/wiki/Mayotte" title="Mayotte">Mayotte</a> : +2,11 %).<div style="overflow:hidden; width: 48em; margin: 0 auto; padding:0 1px; text-align:center; font-family: Liberation Sans, Arial, sans-serif;"><table class="wikitable" style="table-layout:fixed;width:100%;text-align:center;margin-top: 1px; line-height:110%;margin-bottom: 0;font-size:95%;"> <caption style="margin-bottom:10px;">Évolution de la population  <small>[ <a href="/wiki/Module:Donn%C3%A9es/Marseille/%C3%A9volution_population" title="Module:Données/Marseille/évolution population">modifier</a> ]</small></caption><tbody><tr> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1793</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1800</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1806</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1821</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1831</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1836</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1841</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1846</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1851</th> </tr> <tr> <td>108 374</td><td>96 413</td><td>99 169</td><td>109 483</td><td>145 115</td><td>146 239</td><td>154 035</td><td>183 186</td><td>195 258</td></tr> </tbody></table> <table class="wikitable" style="table-layout:fixed;width:100%;text-align:center;margin-top:10px; line-height:110%;margin-bottom: 0;font-size:95%;"> <caption class="hidden">Évolution de la population  <small>[ <a href="/wiki/Module:Donn%C3%A9es/Marseille/%C3%A9volution_population" title="Module:Données/Marseille/évolution population">modifier</a> ]</small>, suite (1)</caption><tbody><tr> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1856</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1861</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1866</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1872</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1876</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1881</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1886</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1891</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1896</th> </tr> <tr> <td>233 817</td><td>260 910</td><td>300 131</td><td>312 864</td><td>318 868</td><td>360 099</td><td>376 143</td><td>403 749</td><td>442 239</td></tr> </tbody></table> <table class="wikitable" style="table-layout:fixed;width:100%;text-align:center;margin-top:10px; line-height:110%;margin-bottom: 0;font-size:95%;"> <caption class="hidden">Évolution de la population  <small>[ <a href="/wiki/Module:Donn%C3%A9es/Marseille/%C3%A9volution_population" title="Module:Données/Marseille/évolution population">modifier</a> ]</small>, suite (2)</caption><tbody><tr> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1901</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1906</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1911</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1921</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1926</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1931</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1936</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1946</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1954</th> </tr> <tr> <td>491 161</td><td>517 498</td><td>550 619</td><td>586 341</td><td>652 196</td><td>800 881</td><td>914 232</td><td>636 264</td><td>661 407</td></tr> </tbody></table> <table class="wikitable" style="table-layout:fixed;width:100%;text-align:center;margin-top:10px; line-height:110%;margin-bottom: 0;font-size:95%;"> <caption class="hidden">Évolution de la population  <small>[ <a href="/wiki/Module:Donn%C3%A9es/Marseille/%C3%A9volution_population" title="Module:Données/Marseille/évolution population">modifier</a> ]</small>, suite (3)</caption><tbody><tr> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1962</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1968</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1975</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1982</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1990</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">1999</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">2006</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">2011</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">2016</th> </tr> <tr> <td>778 071</td><td>889 029</td><td>908 600</td><td>874 436</td><td>800 550</td><td>795 518</td><td>839 043</td><td>850 636</td><td>862 211</td></tr> </tbody></table> <table class="wikitable" style="table-layout:fixed;width:100%;text-align:center;margin-top:10px; line-height:110%;margin-bottom: 0;font-size:95%;"> <caption class="hidden">Évolution de la population  <small>[ <a href="/wiki/Module:Donn%C3%A9es/Marseille/%C3%A9volution_population" title="Module:Données/Marseille/évolution population">modifier</a> ]</small>, suite (4)</caption><tbody><tr> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">2021</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">2022</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> <th scope="col" style="background-color: #DFD;">-</th> </tr> <tr> <td>873 076</td><td>877 215</td><td>-</td><td>-</td><td>-</td><td>-</td><td>-</td><td>-</td><td>-</td></tr> </tbody></table> <div style="padding: 0.3em; margin: 6px 0; line-height: 150%; font-size: 0.9em; border: 0; border-width: 0;">De 1962 à 1999 : <a href="/wiki/Recensement_de_la_population_en_France#Types_de_population_distingués_par_l'Insee" title="Recensement de la population en France">population sans doubles comptes</a> ; pour les dates suivantes : <a href="/wiki/Recensement_de_la_population_en_France#Décomposition_de_la_population_légale_depuis_2009" title="Recensement de la population en France">population municipale</a>.<br />(Sources : Ldh/<a href="/wiki/%C3%89cole_des_hautes_%C3%A9tudes_en_sciences_sociales" title="École des hautes études en sciences sociales">EHESS</a>/Cassini jusqu'en 1999<sup id="cite_ref-Cassini_212-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cassini-212"><span class="cite-bracket">[</span>199<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> puis <a href="/wiki/Institut_national_de_la_statistique_et_des_%C3%A9tudes_%C3%A9conomiques" title="Institut national de la statistique et des études économiques">Insee</a> à partir de 2006<sup id="cite_ref-213" class="reference"><a href="#cite_note-213"><span class="cite-bracket">[</span>200<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.)</div></div><div style="text-align: center; margin: 0 auto; overflow: hidden; zoom: 1; width:710px; margin: 0 auto;"> <span><b>Histogramme de l'évolution démographique</b></span><div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_k8vp6doieddrmcdn53grotvcb6fjhhm"></map><img usemap="#timeline_k8vp6doieddrmcdn53grotvcb6fjhhm" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/fr/timeline/k8vp6doieddrmcdn53grotvcb6fjhhm.png" /></div></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Pyramide_des_âges"><span id="Pyramide_des_.C3.A2ges"></span>Pyramide des âges</h4></div> <p>En 2021, le taux de personnes d'un âge inférieur à <span class="nowrap">30 ans</span> s'élève à 37,2 %, soit au-dessus de la moyenne départementale (34,9 %). À l'inverse, le taux de personnes d'âge supérieur à <span class="nowrap">60 ans</span> est de 24,9 % la même année, alors qu'il est de 26,8 % au niveau départemental. </p><p>En 2021, la commune comptait 414 296 hommes pour 458 780 femmes, soit un taux de 52,55 % de femmes, légèrement supérieur au taux départemental (52,19 %). </p><p>Les pyramides des âges de la commune et du département s'établissent comme suit : </p> <div style="width: 50%; float: left; overflow: hidden; margin-left: auto; margin-right: auto; margin-top: 0; margin-bottom: 0; font-size: 90%; padding: 5px 0;"><table style="width: 100%;"><caption>Pyramide des âges de la commune en 2021 en pourcentage<sup id="cite_ref-214" class="reference"><a href="#cite_note-214"><span class="cite-bracket">[</span>201<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></caption><tbody><tr style="text-align: center;"><th scope="col">Hommes</th><th scope="col">Classe d’âge</th><th scope="col">Femmes</th></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:2.2857142857143%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">0,8 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 90 ou + </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:5.4285714285714%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">1,9 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:20.285714285714%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">7,1 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 75-89 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:26.857142857143%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">9,4 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:42.285714285714%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">14,8 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 60-74 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:44.857142857143%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">15,7 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:53.714285714286%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">18,8 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 45-59 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:52.571428571429%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">18,4 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:55.428571428571%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">19,4 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 30-44 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:55.142857142857%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">19,3 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:57.142857142857%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">20,0 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 15-29 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:53.714285714286%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">18,8 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:54.571428571429%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">19,1 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 0-14 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:47.142857142857%; height:1.5em; background: #B2E5B2;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">16,5 </div></td></tr></tbody></table></div> <div style="width: 50%; float: right; overflow: hidden; margin-left: auto; margin-right: auto; margin-top: 0; margin-bottom: 0; font-size: 90%; padding: 5px 0;"><table style="width: 100%;"><caption>Pyramide des âges du département des <a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a> en 2021 en pourcentage<sup id="cite_ref-215" class="reference"><a href="#cite_note-215"><span class="cite-bracket">[</span>202<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></caption><tbody><tr style="text-align: center;"><th scope="col">Hommes</th><th scope="col">Classe d’âge</th><th scope="col">Femmes</th></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:2.2857142857143%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">0,8 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 90 ou + </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:5.4285714285714%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">1,9 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:21.714285714286%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">7,6 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 75-89 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:28%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">9,8 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:46.285714285714%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">16,2 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 60-74 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:49.142857142857%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">17,2 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:56.285714285714%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">19,7 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 45-59 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:55.714285714286%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">19,5 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:53.714285714286%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">18,8 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 30-44 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:53.142857142857%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">18,6 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:52.571428571429%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">18,4 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 15-29 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:48.285714285714%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">16,9 </div></td></tr><tr><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:right; margin-left:auto; width:53.142857142857%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:right; text-align: right; margin:0 0.5em 0 auto">18,6 </div></td><th scope="row" style="width: 15%; text-align: center;"><span style="display: block; width: 100%; overflow: hidden"> 0-14 ans </span></th><td style="width: 42.5%;"><div class="barre-age" style="float:left; margin-right:auto; width:46%; height:1.5em; background: #D8D2BC;"></div><div style="float:left; text-align: left; margin:0 auto 0 0.5em">16,1 </div></td></tr></tbody></table></div> <div class="clear" style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Une_ville_inégalitaire"><span id="Une_ville_in.C3.A9galitaire"></span>Une ville inégalitaire</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Oppidum_de_Verduron_3.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Oppidum_de_Verduron_3.jpg/220px-Oppidum_de_Verduron_3.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Oppidum_de_Verduron_3.jpg/330px-Oppidum_de_Verduron_3.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Oppidum_de_Verduron_3.jpg/440px-Oppidum_de_Verduron_3.jpg 2x" data-file-width="3264" data-file-height="2448" /></a><figcaption><a href="/wiki/La_Castellane" title="La Castellane">La Castellane</a>, l'une des nombreuses cités des <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> de Marseille.</figcaption></figure> <p>Avec un <a href="/wiki/Coefficient_de_Gini" title="Coefficient de Gini">coefficient de Gini</a> de 0,436, Marseille est une des villes les plus inégalitaires de France<sup id="cite_ref-216" class="reference"><a href="#cite_note-216"><span class="cite-bracket">[</span>203<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, une partie de sa population étant très pauvre tandis que les grandes fortunes y sont également nombreuses. Le revenu moyen des 20 % les plus riches est ainsi <span class="nowrap">5,4 fois</span> supérieur au revenu moyen des 20 % les plus pauvres<sup id="cite_ref-217" class="reference"><a href="#cite_note-217"><span class="cite-bracket">[</span>204<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le sociologue André Donzel parle d'ailleurs de Marseille comme d'une « métropole duale » proche des configurations urbaines des pays en développement où se côtoient les plus riches comme les plus pauvres<sup id="cite_ref-echosPauvresRiches_218-0" class="reference"><a href="#cite_note-echosPauvresRiches-218"><span class="cite-bracket">[</span>205<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La commune connaissait un <a href="/wiki/Taux_de_pauvret%C3%A9" title="Taux de pauvreté">taux de pauvreté</a> de 25 % en 2011 qui dépassait même 40 % dans les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> de la ville et plus de 60 % dans certains <a href="/wiki/Quartier_prioritaire_de_la_politique_de_la_ville" title="Quartier prioritaire de la politique de la ville">quartiers prioritaires</a><sup id="cite_ref-219" class="reference"><a href="#cite_note-219"><span class="cite-bracket">[</span>206<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En comparaison, ce premier chiffre est identique à celui de <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a> ou de <a href="/wiki/Montpellier" title="Montpellier">Montpellier</a>, mais supérieur à celui de <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (15 %). Ceci s'explique dans une certaine mesure par le fait qu'une grande partie des banlieues pauvres de l'agglomération se situent administrativement au sein de la commune, contrairement à d'autres grandes villes de France. Les banlieues parisiennes, lyonnaises ou lilloises connaissent en effet une pauvreté comparable. À l'inverse, les <abbr class="abbr" title="Huitième">8<sup>e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="Douzième">12<sup>e</sup></abbr> arrondissements, au sud et à l'est de la ville, connaissaient en 2011 des taux de pauvreté (9 et 10 %) similaires à ceux des arrondissements les plus riches de Lyon ou Paris<sup id="cite_ref-220" class="reference"><a href="#cite_note-220"><span class="cite-bracket">[</span>207<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. De plus, environ 3 200 contribuables marseillais sont soumis à l'<a href="/wiki/Imp%C3%B4t_de_solidarit%C3%A9_sur_la_fortune" title="Impôt de solidarité sur la fortune">impôt de solidarité sur la fortune</a> avec un patrimoine moyen de 2,56 millions d'euros, ce qui en fait la deuxième ville hors <a href="/wiki/%C3%8Ele-de-France" title="Île-de-France">Île-de-France</a> et la cinquième ville de France en nombre de redevables à l'ISF<sup id="cite_ref-221" class="reference"><a href="#cite_note-221"><span class="cite-bracket">[</span>208<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-222" class="reference"><a href="#cite_note-222"><span class="cite-bracket">[</span>209<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. De la même manière, quinze familles marseillaises figuraient en 2011 dans les 500 premières fortunes professionnelles en France selon le magazine <i><a href="/wiki/Challenges" title="Challenges">Challenges</a></i><sup id="cite_ref-echosPauvresRiches_218-1" class="reference"><a href="#cite_note-echosPauvresRiches-218"><span class="cite-bracket">[</span>205<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La fracture sociale est également spatiale, la ville étant globalement divisée entre des <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> plus pauvres et un Sud plus riche<sup id="cite_ref-223" class="reference"><a href="#cite_note-223"><span class="cite-bracket">[</span>210<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Ainsi en 2012, le taux de pauvreté dépassait 20 % au nord (<abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr>, <abbr class="abbr" title="Treizième">13<sup>e</sup></abbr>, <abbr class="abbr" title="Quatorzième">14<sup>e</sup></abbr>, <abbr class="abbr" title="Quinzième">15<sup>e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="Seizième">16<sup>e</sup></abbr> arrondissements) — il atteignait même 55 % dans le <a href="/wiki/3e_arrondissement_de_Marseille" title="3e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a> en 2011<sup id="cite_ref-224" class="reference"><a href="#cite_note-224"><span class="cite-bracket">[</span>211<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> — Alors qu'au sud et à l'est (<abbr class="abbr" title="Septième">7<sup>e</sup></abbr>, <abbr class="abbr" title="Huitième">8<sup>e</sup></abbr>, <abbr class="abbr" title="Neuvième">9<sup>e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="Douzième">12<sup>e</sup></abbr> arrondissements), il n'atteignait pas plus de 14 %. Ces contrastes se retrouvent dans le taux de personnes non-diplômées : en 2006 il s'élève à 25,27 % pour la ville (19,5 % pour la France métropolitaine)<sup id="cite_ref-225" class="reference"><a href="#cite_note-225"><span class="cite-bracket">[</span>212<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> mais dans les <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr>, <abbr class="abbr" title="Quatorzième">14<sup>e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="Quinzième">15<sup>e</sup></abbr> arrondissements, il dépasse les 40 %. </p><p>Ces inégalités semblent s'être aggravées récemment : alors qu'en 2000, l'échelle de revenu était de 1 à 10, elle est de 1 à 14 en 2012<sup id="cite_ref-226" class="reference"><a href="#cite_note-226"><span class="cite-bracket">[</span>213<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. L’écart entre les revenus médians des quartiers les plus pauvres et ceux des plus riches est passé de 2 500 à 3 000 euros entre 2000 et 2008. Entre la Cadenelle et <a href="/wiki/Kalliste-Grani%C3%A8re-Solidarit%C3%A9" title="Kalliste-Granière-Solidarité">Kalliste</a>, le quartier le plus riche et le plus pauvre, l’écart entre le taux de diplômés supérieurs était de 33 points en 1990 alors qu'il est de 46 <span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">aujourd’hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup><sup id="cite_ref-227" class="reference"><a href="#cite_note-227"><span class="cite-bracket">[</span>214<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_20181110_05.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Marseille_20181110_05.jpg/250px-Marseille_20181110_05.jpg" decoding="async" width="220" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Marseille_20181110_05.jpg/330px-Marseille_20181110_05.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Marseille_20181110_05.jpg/500px-Marseille_20181110_05.jpg 2x" data-file-width="4128" data-file-height="2322" /></a><figcaption>Marche blanche organisée à la suite de l'<a href="/wiki/Effondrement_des_immeubles_rue_d%27Aubagne_%C3%A0_Marseille" title="Effondrement des immeubles rue d'Aubagne à Marseille">effondrement des immeubles rue d'Aubagne à Marseille</a>, le <time class="nowrap" datetime="2018-11-05" data-sort-value="2018-11-05">5 novembre 2018</time>.</figcaption></figure> <p>La cité du <a href="/wiki/Parc_Corot_(Marseille)" title="Parc Corot (Marseille)">parc Corot</a> est décrite par un magistrat dans <a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a> comme <span class="citation">« une honte pour la ville, une indignité pour la République »</span><sup id="cite_ref-228" class="reference"><a href="#cite_note-228"><span class="cite-bracket">[</span>215<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Elle est évacuée fin 2018<sup id="cite_ref-229" class="reference"><a href="#cite_note-229"><span class="cite-bracket">[</span>216<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-230" class="reference"><a href="#cite_note-230"><span class="cite-bracket">[</span>217<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Une_ville_d'immigrations"><span id="Une_ville_d.27immigrations"></span>Une ville d'immigrations</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Migrations_%C3%A0_Marseille" title="Migrations à Marseille">Migrations à Marseille</a>.</div></div> <table class="wikitable alternance" align="right" style="font-size: 85%;margin-left: 15px;margin-bottom: 10px;"> <tbody><tr> <th scope="col">Pays de naissance<br /> des immigrés</th> <th scope="col">Population<br /> (2018)<sup id="cite_ref-231" class="reference"><a href="#cite_note-231"><span class="cite-bracket">[</span>218<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </th></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Algérie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Algeria.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Algérie"><img alt="Drapeau de l'Algérie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Algeria.svg/20px-Flag_of_Algeria.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Algeria.svg/40px-Flag_of_Algeria.svg.png 1.5x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a></span></td> <td align="center">45 505 </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Tunisie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Tunisia.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Tunisie"><img alt="Drapeau de la Tunisie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/20px-Flag_of_Tunisia.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/30px-Flag_of_Tunisia.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Flag_of_Tunisia.svg/40px-Flag_of_Tunisia.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Tunisie" title="Tunisie">Tunisie</a></span></td> <td align="center">10 770 </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Comores"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_the_Comoros.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau des Comores"><img alt="Drapeau des Comores" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Flag_of_the_Comoros.svg/20px-Flag_of_the_Comoros.svg.png" decoding="async" width="20" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Flag_of_the_Comoros.svg/40px-Flag_of_the_Comoros.svg.png 1.5x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Comores_(pays)" title="Comores (pays)">Comores</a></span></td> <td align="center"> <p>10 066 </p> </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Maroc"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Morocco.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Maroc"><img alt="Drapeau du Maroc" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/20px-Flag_of_Morocco.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/30px-Flag_of_Morocco.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/40px-Flag_of_Morocco.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span> </span><a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></span></td> <td align="center">9 145 </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Italie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Italy.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Italie"><img alt="Drapeau de l'Italie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/20px-Flag_of_Italy.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/40px-Flag_of_Italy.svg.png 1.5x" data-file-width="1500" data-file-height="1000" /></a></span> </span><a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a></span></td> <td align="center">5 189 </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Turquie"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Turkey.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de la Turquie"><img alt="Drapeau de la Turquie" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/20px-Flag_of_Turkey.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/30px-Flag_of_Turkey.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/40px-Flag_of_Turkey.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span> </span><a href="/wiki/Turquie" title="Turquie">Turquie</a></span></td> <td align="center">5 142 </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Portugal"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Portugal.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau du Portugal"><img alt="Drapeau du Portugal" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/20px-Flag_of_Portugal.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/30px-Flag_of_Portugal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/40px-Flag_of_Portugal.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="400" /></a></span> </span><a href="/wiki/Portugal" title="Portugal">Portugal</a></span></td> <td align="center">2 586 </td></tr> <tr> <td><span class="datasortkey" data-sort-value="Espagne"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Spain.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de l'Espagne"><img alt="Drapeau de l'Espagne" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/20px-Flag_of_Spain.svg.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/40px-Flag_of_Spain.svg.png 1.5x" data-file-width="750" data-file-height="500" /></a></span> </span><a href="/wiki/Espagne" title="Espagne">Espagne</a></span></td> <td align="center">2 717 </td></tr></tbody></table> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag,_Bestanddeelnr_917-4146.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag%2C_Bestanddeelnr_917-4146.jpg/250px-Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag%2C_Bestanddeelnr_917-4146.jpg" decoding="async" width="220" height="221" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag%2C_Bestanddeelnr_917-4146.jpg/330px-Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag%2C_Bestanddeelnr_917-4146.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag%2C_Bestanddeelnr_917-4146.jpg/500px-Yves_Montand_in_ons_land_voor_optreden_in_Koninklijke_Schouwburg_te_Den_Haag%2C_Bestanddeelnr_917-4146.jpg 2x" data-file-width="2575" data-file-height="2587" /></a><figcaption>La famille d'<a href="/wiki/Yves_Montand" title="Yves Montand">Yves Montand</a>, venue d'<a href="/wiki/Italie" title="Italie">Italie</a>, a immigré à Marseille lorsqu'il avait deux ans.</figcaption></figure> <p>Marseille est une ville dont la population s'est construite sur des vagues migratoires importantes successives, les trois plus importantes étant celles des <a href="/wiki/Immigration_italienne_en_France" title="Immigration italienne en France">Italiens</a> à la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, des <a href="/wiki/Diaspora_arm%C3%A9nienne_en_France" title="Diaspora arménienne en France">Arméniens</a> et des <a href="/wiki/Corses" title="Corses">Corses</a> au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, et des <a href="/wiki/Maghr%C3%A9bins" title="Maghrébins">maghrébins</a> qui arrivent massivement dans la seconde moitié du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle<sup id="cite_ref-gastaud_147-1" class="reference"><a href="#cite_note-gastaud-147"><span class="cite-bracket">[</span>137<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Mais avant d'être une ville d'immigration, Marseille est depuis toujours à travers son port une ville de transit, d'arrivée et de départ, une étape pour beaucoup de voyageurs quittant l'<a href="/wiki/Europe" title="Europe">Europe</a> ou de réfugiés fuyant les persécutions. C'est donc une <span class="citation">« ville-carrefour »</span>, de migrations diverses, temporaires ou permanentes<sup id="cite_ref-Temime_232-0" class="reference"><a href="#cite_note-Temime-232"><span class="cite-bracket">[</span>219<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Avant_le_XIXe_siècle"><span id="Avant_le_XIXe_si.C3.A8cle"></span>Avant le <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle</h4></div> <p>Au cours du <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, l'importance que prend le port de commerce amène de nombreux négociants européens<sup id="cite_ref-GB_233-0" class="reference"><a href="#cite_note-GB-233"><span class="cite-bracket">[</span>220<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Beaucoup de <a href="/wiki/Suisses" title="Suisses">Suisses</a><sup id="cite_ref-234" class="reference"><a href="#cite_note-234"><span class="cite-bracket">[</span>221<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, d'<a href="/wiki/Italiens" title="Italiens">Italiens</a>, d'<a href="/wiki/Allemands" title="Allemands">Allemands</a>, d'<a href="/wiki/Anglais" title="Anglais">Anglais</a>, de <a href="/wiki/N%C3%A9erlandais_(peuple)" title="Néerlandais (peuple)">Hollandais</a> et de <a href="/wiki/Grecs" title="Grecs">Grecs</a><sup id="cite_ref-erato2001_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-erato2001-3"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> sont présents dans l'activité économique<sup id="cite_ref-GB_233-1" class="reference"><a href="#cite_note-GB-233"><span class="cite-bracket">[</span>220<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'historien <a href="/wiki/Michel_Vovelle" title="Michel Vovelle">Michel Vovelle</a> estime que les Italiens sont déjà 5 000 à 6 000, pour une population totale de 100 000 habitants à la fin du <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. Ils représentent alors 70 % des étrangers résidents dans la ville<sup id="cite_ref-archives13Italiens_235-0" class="reference"><a href="#cite_note-archives13Italiens-235"><span class="cite-bracket">[</span>222<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Cependant, il faut attendre la seconde moitié du siècle suivant pour voir leur nombre exploser. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="XIXe_siècle,_le_début_des_vagues_migratoires"><span id="XIXe_si.C3.A8cle.2C_le_d.C3.A9but_des_vagues_migratoires"></span><abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, le début des vagues migratoires</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles connexes : <a href="/wiki/Immigration_italienne_en_France" title="Immigration italienne en France">Immigration italienne en France</a>, <a href="/wiki/Diaspora_grecque_en_France" title="Diaspora grecque en France">Diaspora grecque en France</a>, <a href="/wiki/Massacre_de_Chios" title="Massacre de Chios">Massacre de Chios</a> et <a href="/wiki/V%C3%AApres_marseillaises" title="Vêpres marseillaises">Vêpres marseillaises</a>.</div></div> <p>Dès la <a href="/wiki/Restauration_(histoire_de_France)" class="mw-redirect" title="Restauration (histoire de France)">Restauration</a> émerge une véritable communauté grecque à Marseille. De nombreuses familles négociantes, surtout originaires de <a href="/wiki/Constantinople" title="Constantinople">Constantinople</a>, <a href="/wiki/Chios" title="Chios">Chios</a> et <a href="/wiki/Izmir" title="Izmir">Smyrne</a> viennent grossir les rangs d'une population déjà présente au siècle précédent. On parle alors d'une véritable <span class="citation">« aristocratie commerciale »</span> grecque à Marseille aux <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle et <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle<sup id="cite_ref-erato2001_3-2" class="reference"><a href="#cite_note-erato2001-3"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>À partir du milieu du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, parallèlement au déclin des industries traditionnelles, une industrie nouvelle se concentre autour de la ville. L'explosion des activités portuaires et la construction de la voie ferrée du <a href="/wiki/Ligne_de_Paris-Lyon_%C3%A0_Marseille-Saint-Charles" title="Ligne de Paris-Lyon à Marseille-Saint-Charles">PLM</a> nécessitent une main d'œuvre importante que la Haute-Provence, foyer d'immigration et réservoir humain traditionnel de la ville, ne peut plus fournir. La croissance de Marseille est donc alimentée à partir de ce moment par une immigration extérieure et étrangère<sup id="cite_ref-gastaud_147-2" class="reference"><a href="#cite_note-gastaud-147"><span class="cite-bracket">[</span>137<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-236" class="reference"><a href="#cite_note-236"><span class="cite-bracket">[</span>223<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La ville voit alors arriver de nombreux <a href="/wiki/Immigration_italienne_en_France" title="Immigration italienne en France">Italiens</a> qui viennent occuper les emplois industriels aux dépens des Français dont la croissance démographique est bien plus faible. Parfois mal accueillis par les ouvriers locaux, ils sont la victime de violences en 1881, les <a href="/wiki/V%C3%AApres_marseillaises" title="Vêpres marseillaises">Vêpres marseillaises</a>. À partir de 1850 et jusqu'à l'<a href="/wiki/Entre-deux-guerres" title="Entre-deux-guerres">entre-deux-guerres</a>, l'immigration italienne va croître de manière spectaculaire et en 1934 ils sont 127 000 dans la ville, où ils représentent environ les deux tiers de la population étrangère. À partir de cette période, la politique anti-exode du <a href="/wiki/Histoire_de_l%27Italie_fasciste" title="Histoire de l'Italie fasciste">gouvernement fasciste</a> nouvellement au pouvoir freine considérablement ce mouvement<sup id="cite_ref-archives13Italiens_235-1" class="reference"><a href="#cite_note-archives13Italiens-235"><span class="cite-bracket">[</span>222<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les historiens Émile Témime et Renée Lopez parlent d'<span class="citation">« invasion italienne »</span> entre les <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1850" title="Années 1850">années 1850</a></span> et 1914 tant leur immigration est importante dans la ville<sup id="cite_ref-237" class="reference"><a href="#cite_note-237"><span class="cite-bracket">[</span>224<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. <span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">Aujourd'hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup>, on estime que 1 habitant sur 3 a des ascendances italiennes<sup id="cite_ref-238" class="reference"><a href="#cite_note-238"><span class="cite-bracket">[</span>225<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup> soit près de 250 000. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Première_moitié_du_XXe_siècle"><span id="Premi.C3.A8re_moiti.C3.A9_du_XXe_si.C3.A8cle"></span>Première moitié du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png/250px-World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png" decoding="async" width="220" height="118" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png/330px-World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png/500px-World_War_I-_Refugee_camps_-_memory.loc.gov.png 2x" data-file-width="1093" data-file-height="587" /></a><figcaption>Beaucoup des réfugiés arméniens fuyant le génocide arrivent à Marseille au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles connexes : <a href="/wiki/Diaspora_arm%C3%A9nienne_en_France" title="Diaspora arménienne en France">Diaspora arménienne en France</a> et <a href="/wiki/G%C3%A9nocide_arm%C3%A9nien" title="Génocide arménien">Génocide arménien</a>.</div></div> <p>Dans les <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1930" title="Années 1930">années 1930</a></span>, on observe une nouvelle augmentation du nombre d'étrangers et un renouvellement de la population qui renforce le caractère cosmopolite de la ville<sup id="cite_ref-Temime_232-1" class="reference"><a href="#cite_note-Temime-232"><span class="cite-bracket">[</span>219<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Ainsi en 1935, si la population italienne reste considérable (15 % du total et 60 % des étrangers), elle est en recul par rapport aux dernières décennies. En effet, au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle trois nouveaux groupes d'arrivants lui succèdent : les <a href="/wiki/Diaspora_arm%C3%A9nienne_en_France" title="Diaspora arménienne en France">Arméniens</a>, les Espagnols et les <a href="/wiki/Corses" title="Corses">Corses</a>. </p><p>Les <a href="/wiki/Diaspora_arm%C3%A9nienne_en_France" title="Diaspora arménienne en France">Arméniens</a> arrivent essentiellement entre 1923 et 1928, quittant les pays voisins de la Turquie actuelle dans lesquels ils s'étaient provisoirement réfugiés pour fuir le <a href="/wiki/G%C3%A9nocide_arm%C3%A9nien" title="Génocide arménien">génocide</a>. À l’exception de la période de guerre qui vient de s'achever, la ville n’avait jamais accueilli en si peu de temps autant de réfugiés. On estime que débarquent alors 60 000 immigrés arméniens, même si tous ne s’installeront pas à Marseille. Ils vivent d'abord dans des camps de fortune avant de s'intégrer rapidement dans la vie socio-économique<sup id="cite_ref-Crivello_239-0" class="reference"><a href="#cite_note-Crivello-239"><span class="cite-bracket">[</span>226<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et de former des noyaux villageois dans les quartiers de <a href="/wiki/Beaumont_(Marseille)" title="Beaumont (Marseille)">Beaumont</a>, <a href="/wiki/Saint-Loup_(Marseille)" title="Saint-Loup (Marseille)">Saint-Loup</a> et <a href="/wiki/Sainte-Marguerite_(Marseille)" title="Sainte-Marguerite (Marseille)">Sainte-Marguerite</a>, <a href="/wiki/Saint-J%C3%A9r%C3%B4me_(Marseille)" title="Saint-Jérôme (Marseille)">Saint-Jérôme</a> et <a href="/wiki/Saint-Mitre_(Marseille)" title="Saint-Mitre (Marseille)">Saint-Mitre</a>, entre autres. Si la population s’est depuis dispersée dans toute la ville au fil des années, certains quartiers comme Beaumont abritent encore une communauté importante<sup id="cite_ref-temimeArmeniens_240-0" class="reference"><a href="#cite_note-temimeArmeniens-240"><span class="cite-bracket">[</span>227<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-241" class="reference"><a href="#cite_note-241"><span class="cite-bracket">[</span>228<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">Aujourd'hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup>, on estime que vivent entre 80 000 et 100 000 descendants d’Arméniens à Marseille<sup id="cite_ref-242" class="reference"><a href="#cite_note-242"><span class="cite-bracket">[</span>229<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Une autre source confirme cet ordre de grandeur en parlant de 10 % de la population actuelle<sup id="cite_ref-243" class="reference"><a href="#cite_note-243"><span class="cite-bracket">[</span>230<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, fuyant la crise économique d'une île à dominante agro-pastorale, de nombreux <a href="/wiki/Corses" title="Corses">Corses</a> s'établissent dans les quartiers traditionnels d'immigration autour du Vieux-Port<sup id="cite_ref-Temime_232-2" class="reference"><a href="#cite_note-Temime-232"><span class="cite-bracket">[</span>219<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Après la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a> et la destruction d'une partie des Vieux-Quartiers qu'ils habitaient, ils se dispersent dans toute la ville et connaissent une progression sociale visible : nombreux sont devenus fonctionnaires, avocats ou médecins<sup id="cite_ref-Crivello_239-1" class="reference"><a href="#cite_note-Crivello-239"><span class="cite-bracket">[</span>226<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Un certain nombre de <a href="/wiki/Corses" title="Corses">Corses</a> à l'inverse faisait partie du <a href="/wiki/Milieu_marseillais" title="Milieu marseillais">milieu marseillais</a>. En 1965, on estimait que plus de 100 000 Corses vivaient à Marseille, ce qui lui valait alors le surnom de <span class="citation">« capitale des Corses »</span><sup id="cite_ref-244" class="reference"><a href="#cite_note-244"><span class="cite-bracket">[</span>231<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Depuis_les_années_1950"><span id="Depuis_les_ann.C3.A9es_1950"></span>Depuis les années 1950</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles connexes : <a href="/wiki/Diaspora_alg%C3%A9rienne" title="Diaspora algérienne">Diaspora algérienne</a>, <a href="/wiki/Diaspora_comorienne_en_France" title="Diaspora comorienne en France">Diaspora comorienne en France</a>, <a href="/wiki/Exode_des_Pieds-noirs" class="mw-redirect" title="Exode des Pieds-noirs">Exode des Pieds-noirs</a>, <a href="/wiki/Histoire_des_Juifs_%C3%A0_Marseille" title="Histoire des Juifs à Marseille">Histoire des Juifs à Marseille</a> et <a href="/wiki/Guerre_d%27Alg%C3%A9rie" title="Guerre d'Algérie">Guerre d'Algérie</a>.</div></div> <p>Si l'immigration algérienne est présente avant le <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, c'est à partir des <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1950" title="Années 1950">années 1950</a></span> qu'elle explose réellement. Au recensement de 1975, 60 % des étrangers sont d'origine maghrébine. La reprise économique, l'encouragement du gouvernement français à la venue de travailleurs algériens et les répercussions de la <a href="/wiki/D%C3%A9colonisation" title="Décolonisation">décolonisation</a> favorisent leur arrivée. La plupart d'entre eux sont des <a href="/wiki/Immigration_alg%C3%A9rienne_en_France" title="Immigration algérienne en France">Algériens</a> qui migrent pour le travail ou pour fuir les événements de la <a href="/wiki/Guerre_d%27Alg%C3%A9rie" title="Guerre d'Algérie">guerre d'Algérie</a>. Cette immigration est loin d'être homogène : aux côtés des <a href="/wiki/Alg%C3%A9riens" title="Algériens">Algériens</a>, s'ajoutent les réfugiés <a href="/wiki/S%C3%A9farades" title="Séfarades">juifs</a> et <a href="/wiki/Pieds-noirs" title="Pieds-noirs">pieds-noirs</a> qui arrivent également en grand nombre<sup id="cite_ref-temineItaliDiv_245-0" class="reference"><a href="#cite_note-temineItaliDiv-245"><span class="cite-bracket">[</span>232<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les <a href="/wiki/Alg%C3%A9riens" title="Algériens">Algériens</a> s'installent souvent dans le centre-ville, où ils remplacent les précédentes vagues migratoires, mais aussi dans des bidonvilles au nord de la ville. Ceux-ci sont par la suite remplacés par des cités destinées à l'origine à n'être que provisoires, avant d'être délaissées par les pouvoirs publics et où de nombreuses familles issues de l'immigration vivent encore<sup id="cite_ref-temineItaliDiv_245-1" class="reference"><a href="#cite_note-temineItaliDiv-245"><span class="cite-bracket">[</span>232<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les Algériens et leurs descendants représenteraient dans les années 2010 environ un quart des habitants de la Ville, ce qui ferait d'eux une des deux plus grandes communautés d'origine étrangère de la ville, avec les Italiens (bien qu'issus d'arrivées bien plus anciennes). </p><p>Les <a href="/wiki/Pieds-noirs" title="Pieds-noirs">Pieds-noirs</a> représentent au moment de l'indépendance algérienne une population d'environ un million de personnes<sup id="cite_ref-Crivello_239-2" class="reference"><a href="#cite_note-Crivello-239"><span class="cite-bracket">[</span>226<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En quelques mois en 1962, 450 000 d'entre eux gagnent Marseille, dont environ 100 000<sup id="cite_ref-11mendel_246-0" class="reference"><a href="#cite_note-11mendel-246"><span class="cite-bracket">[</span>233<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> seraient restés. Ils font face à une certaine hostilité des pouvoirs publics et d'une partie de la population<sup id="cite_ref-247" class="reference"><a href="#cite_note-247"><span class="cite-bracket">[</span>234<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Les <a href="/wiki/S%C3%A9farades" title="Séfarades">Juifs</a> représentent 130 000 personnes en 1948 en <a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a> et nombre d'entre eux quitteront leur pays pour la France aux côtés des Pieds-noirs. Si certains transitent par Marseille avant de gagner <a href="/wiki/Isra%C3%ABl" title="Israël">Israël</a>, une majorité s'y établit définitivement<sup id="cite_ref-Crivello_239-3" class="reference"><a href="#cite_note-Crivello-239"><span class="cite-bracket">[</span>226<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. L'arrivée des <a href="/wiki/Histoire_des_Juifs_en_Alg%C3%A9rie" title="Histoire des Juifs en Algérie">juifs</a> <a href="/wiki/S%C3%A9farades" title="Séfarades">séfarades</a> d'Algérie modifie d'ailleurs grandement la communauté israélite de Marseille, qui s'élèverait aujourd'hui à 80 000 personnes<sup id="cite_ref-refWorld4974_248-0" class="reference"><a href="#cite_note-refWorld4974-248"><span class="cite-bracket">[</span>235<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, soit la troisième communauté juive d'Europe, après celles de <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> et de <a href="/wiki/Londres" title="Londres">Londres</a><sup id="cite_ref-97mendel_249-0" class="reference"><a href="#cite_note-97mendel-249"><span class="cite-bracket">[</span>236<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>À la suite de l'indépendance des <a href="/wiki/Comores_(pays)" title="Comores (pays)">Comores</a> en 1975 et dans un contexte politique et socio-économique difficile sur l'archipel<sup id="cite_ref-250" class="reference"><a href="#cite_note-250"><span class="cite-bracket">[</span>237<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, une importante communauté comorienne s'installe également dans la ville, dans des proportions faisant de Marseille la <span class="citation">« plus grande ville comorienne »</span> devant la capitale <a href="/wiki/Moroni_(Comores)" title="Moroni (Comores)">Moroni</a>, avec une population de 50 000 à 100 000 personnes selon des estimations de 2004, soit près de 10 % de la population marseillaise<sup id="cite_ref-251" class="reference"><a href="#cite_note-251"><span class="cite-bracket">[</span>238<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-252" class="reference"><a href="#cite_note-252"><span class="cite-bracket">[</span>239<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-253" class="reference"><a href="#cite_note-253"><span class="cite-bracket">[</span>240<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Une_ville_multiculturelle">Une ville multiculturelle</h4></div> <p>Si elle reste une ville de culture occidentale, Marseille devient au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle un point de rencontre entre un Orient souvent mythifié, source de richesse et de profusion, et un Occident transformé par l'industrialisation rapide nécessitant une main d'œuvre étrangère importante. Ainsi, même si l'immigration depuis le <a href="/wiki/Moyen-Orient" title="Moyen-Orient">Moyen-Orient</a> et l'<a href="/wiki/Afrique" title="Afrique">Afrique</a> ne démarre de manière importante qu'avec l'arrivée des <a href="/wiki/Arm%C3%A9niens" title="Arméniens">Arméniens</a>, au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, puis, à partir des <span class="nowrap">années 1960</span>, avec l'immigration maghrébine, libanaise et comorienne<sup id="cite_ref-decoufle_254-0" class="reference"><a href="#cite_note-decoufle-254"><span class="cite-bracket">[</span>241<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, les vagues migratoires successives ont construit l'identité de la ville, définissant sa population comme un <span class="citation">« peuple pluriel »</span><sup id="cite_ref-255" class="reference"><a href="#cite_note-255"><span class="cite-bracket">[</span>242<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. Troisième ville arménienne du monde, première ville corse, première ville comorienne, troisième ville juive d'Europe et avec d'importantes communautés maghrébines et italiennes, Marseille est considérée par Jean-Claude Juan comme la ville la plus cosmopolite de toute la Méditerranée<sup id="cite_ref-256" class="reference"><a href="#cite_note-256"><span class="cite-bracket">[</span>243<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Des quartiers du centre-ville comme <a href="/wiki/Noailles_(Marseille)" title="Noailles (Marseille)">Noailles</a>, Belsunce et le <a href="/wiki/Le_Panier_(Marseille)" class="mw-redirect" title="Le Panier (Marseille)">Panier</a>, qu'ont occupés beaucoup de ces nouveaux entrants à leur arrivée quelle que soit l'époque, sont restés multiculturels par essence, avec leurs magasins et restaurants <a href="/wiki/Italie" title="Italie">italiens</a>, <a href="/wiki/Corse" title="Corse">corses</a>, <a href="/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">algériens</a>, <a href="/wiki/Maroc" title="Maroc">marocains</a>, <a href="/wiki/Tunisie" title="Tunisie">tunisiens</a>, <a href="/wiki/Liban" title="Liban">libanais</a>, <abbr class="abbr" title="et cetera">etc.</abbr><sup id="cite_ref-257" class="reference"><a href="#cite_note-257"><span class="cite-bracket">[</span>244<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Pour beaucoup d'observateurs, les rapports entre les communautés sont moins conflictuels à Marseille que dans le reste de la <a href="/wiki/France" title="France">France</a><sup id="cite_ref-258" class="reference"><a href="#cite_note-258"><span class="cite-bracket">[</span>245<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-259" class="reference"><a href="#cite_note-259"><span class="cite-bracket">[</span>246<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-260" class="reference"><a href="#cite_note-260"><span class="cite-bracket">[</span>247<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Selon l'historien <a href="/wiki/Yvan_Gastaut" title="Yvan Gastaut">Yvan Gastaut</a>, « malgré les spécificités socioculturelles de chacune et l’attachement puissant de certaines de ces communautés à leurs traditions, la ville a toujours su absorber les nouveaux arrivants sans heurts, en faisant montre d’une grande tolérance, notamment en ce qui concerne la pratique des cultes », même si <span class="citation">« les minorités intégrées sont restées fortement structurées autour de leurs références successives<sup id="cite_ref-Gastaut_261-0" class="reference"><a href="#cite_note-Gastaut-261"><span class="cite-bracket">[</span>248<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. »</span> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sports">Sports</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Sport_%C3%A0_Marseille" title="Sport à Marseille">Sport à Marseille</a>.</div></div> <p>Marseille possède 200 000 licenciés<sup id="cite_ref-licenciés_262-0" class="reference"><a href="#cite_note-licenciés-262"><span class="cite-bracket">[</span>249<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ainsi que quelques clubs d'envergure internationale. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Équipements_sportifs"><span id=".C3.89quipements_sportifs"></span>Équipements sportifs</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Stade_V%C3%A9lodrome_(20150405).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Stade_V%C3%A9lodrome_%2820150405%29.jpg/220px-Stade_V%C3%A9lodrome_%2820150405%29.jpg" decoding="async" width="220" height="124" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Stade_V%C3%A9lodrome_%2820150405%29.jpg/330px-Stade_V%C3%A9lodrome_%2820150405%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Stade_V%C3%A9lodrome_%2820150405%29.jpg/440px-Stade_V%C3%A9lodrome_%2820150405%29.jpg 2x" data-file-width="3264" data-file-height="1840" /></a><figcaption><a href="/wiki/Tifo" title="Tifo">Tifo</a> géant à l'<a href="/wiki/Stade_V%C3%A9lodrome" title="Stade Vélodrome">Orange Vélodrome</a> juste avant <a href="/wiki/Olympique_de_Marseille_-_Paris_Saint-Germain_en_football" title="Olympique de Marseille - Paris Saint-Germain en football">le Classique</a> du <time class="nowrap" datetime="2015-04-05" data-sort-value="2015-04-05">5 avril 2015</time>.</figcaption></figure> <p>Le <a href="/wiki/Stade_V%C3%A9lodrome" title="Stade Vélodrome">stade Vélodrome</a>, construit en 1937, a depuis 2014 une capacité de 67 000 spectateurs, ce qui en fait le plus grand stade de football de France après le <a href="/wiki/Stade_de_France" title="Stade de France">Stade de France</a>. Son club de football résident est l'<a href="/wiki/Olympique_de_Marseille" title="Olympique de Marseille">Olympique de Marseille</a>. Il a accueilli les <a href="/wiki/Coupe_du_monde_de_football" title="Coupe du monde de football">coupes du monde de football</a> de <a href="/wiki/Coupe_du_monde_de_football_1938" title="Coupe du monde de football 1938">1938</a> et de <a href="/wiki/Coupe_du_monde_de_football_1998" title="Coupe du monde de football 1998">1998</a>, la <a href="/wiki/Coupe_du_monde_de_rugby_%C3%A0_XV_2007" title="Coupe du monde de rugby à XV 2007">coupe du monde de rugby à <abbr class="abbr" title="15"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XV</span></abbr> 2007</a> et l'<a href="/wiki/Championnat_d%27Europe_de_football_2016" title="Championnat d'Europe de football 2016">Euro 2016</a>. </p><p>Le <a href="/wiki/Palais_des_sports_de_Marseille" title="Palais des sports de Marseille">Palais des sports de Marseille</a>, inauguré en 1989, est une salle omnisports d'une capacité de 7 400 places qui accueille chaque année le <a href="/wiki/Tournoi_de_tennis_de_Marseille" title="Tournoi de tennis de Marseille">Tournoi de tennis de Marseille</a>, le Trophée Massalia de <a href="/wiki/Gymnastique" title="Gymnastique">gymnastique</a> ou <a href="/wiki/Challenge_Jeanty" title="Challenge Jeanty">Challenge Jeanty</a> de fleuret dames. La salle accueille quelques matches de basket-ball du club <a href="/wiki/Fos_Provence_Basket" title="Fos Provence Basket">Fos Provence Basket</a>. </p><p>Le <a href="/wiki/Palais_omnisports_Marseille_Grand_Est" title="Palais omnisports Marseille Grand Est">Palais omnisports Marseille Grand Est</a>, inauguré en 2009, contient deux <a href="/wiki/Patinoire" title="Patinoire">patinoires</a> dont une patinoire olympique de 1 800 <abbr class="abbr" title="mètre carré">m<sup>2</sup></abbr><sup id="cite_ref-263" class="reference"><a href="#cite_note-263"><span class="cite-bracket">[</span>250<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et un <a href="/wiki/Skatepark" title="Skatepark">skatepark</a> qui compte la plus grande rampe d'Europe<sup id="cite_ref-264" class="reference"><a href="#cite_note-264"><span class="cite-bracket">[</span>251<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Il a accueilli les <a href="/wiki/Championnats_de_France_de_patinage_artistique_2010" title="Championnats de France de patinage artistique 2010">championnats de France de patinage artistique 2010</a> et est le lieu de résidence du <a href="/wiki/Marseille_Hockey_Club" title="Marseille Hockey Club">Marseille Hockey Club</a>. </p><p>Marseille abrite le <a href="/wiki/Bowl_de_Marseille" title="Bowl de Marseille">Bowl de Marseille</a>, l'un des skateparks les plus réputés du monde dans les <span class="nowrap">années 1990</span><sup id="cite_ref-265" class="reference"><a href="#cite_note-265"><span class="cite-bracket">[</span>252<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-266" class="reference"><a href="#cite_note-266"><span class="cite-bracket">[</span>253<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Par ailleurs, la ville compte<sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:R%C3%A9f%C3%A9rence_n%C3%A9cessaire" title="Aide:Référence nécessaire"><span title="Ce passage nécessite une référence ; voir l'aide.">[réf. nécessaire]</span></a></sup> 172 courts de tennis, 124 gymnases municipaux, 15 piscines<sup id="cite_ref-267" class="reference"><a href="#cite_note-267"><span class="cite-bracket">[</span>254<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-268" class="reference"><a href="#cite_note-268"><span class="cite-bracket">[</span>255<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, 67 stades municipaux<sup id="cite_ref-269" class="reference"><a href="#cite_note-269"><span class="cite-bracket">[</span>256<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, 50 boulodromes<sup id="cite_ref-270" class="reference"><a href="#cite_note-270"><span class="cite-bracket">[</span>257<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, 30 clubs de tennis, 3 terrains de golf, 3 bases nautiques, 8 dojos, 4 skateparks, 3 stands de tir, 2 hippodromes, 1 centre équestre<sup id="cite_ref-271" class="reference"><a href="#cite_note-271"><span class="cite-bracket">[</span>258<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, 2 murs d'escalade et un fronton de pelote basque. La ville abrite aussi cinquante sites de plongée<sup id="cite_ref-plongée_272-0" class="reference"><a href="#cite_note-plongée-272"><span class="cite-bracket">[</span>259<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Principaux_clubs_et_personnalités_sportifs"><span id="Principaux_clubs_et_personnalit.C3.A9s_sportifs"></span>Principaux clubs et personnalités sportifs</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Football_against_poverty_2014_-_Zidane_(3).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Football_against_poverty_2014_-_Zidane_%283%29.jpg/220px-Football_against_poverty_2014_-_Zidane_%283%29.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Football_against_poverty_2014_-_Zidane_%283%29.jpg/330px-Football_against_poverty_2014_-_Zidane_%283%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Football_against_poverty_2014_-_Zidane_%283%29.jpg/440px-Football_against_poverty_2014_-_Zidane_%283%29.jpg 2x" data-file-width="2045" data-file-height="3068" /></a><figcaption><a href="/wiki/Zin%C3%A9dine_Zidane" title="Zinédine Zidane">Zinédine Zidane</a>, footballeur né à Marseille.</figcaption></figure> <p>L'<a href="/wiki/Olympique_de_Marseille" title="Olympique de Marseille">Olympique de Marseille</a> évolue en <span class="nowrap"><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football" title="Championnat de France de football">Ligue 1</a></span> et possède l'un des palmarès les plus importants du football français : 9 <a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football" title="Championnat de France de football">Championnats de France</a>, 10 <a href="/wiki/Coupe_de_France_de_football" title="Coupe de France de football">Coupe de France de football</a> et une <a href="/wiki/Ligue_des_champions_de_l%27UEFA" title="Ligue des champions de l'UEFA">Ligue des Champions</a> acquise en 1993. Le club a vu évoluer des joueurs emblématiques comme <a href="/wiki/Josip_Skoblar" title="Josip Skoblar">Josip Skoblar</a>, <a href="/wiki/Roger_Magnusson" title="Roger Magnusson">Roger Magnusson</a>, <a href="/wiki/Marius_Tr%C3%A9sor" title="Marius Trésor">Marius Trésor</a>, <a href="/wiki/Abedi_Pel%C3%A9" title="Abedi Pelé">Abedi Pelé</a>, <a href="/wiki/Didier_Deschamps" title="Didier Deschamps">Didier Deschamps</a>, <a href="/wiki/Chris_Waddle" title="Chris Waddle">Chris Waddle</a>, <a href="/wiki/Basile_Boli" title="Basile Boli">Basile Boli</a>, <a href="/wiki/Jean-Pierre_Papin" title="Jean-Pierre Papin">Jean-Pierre Papin</a>, <a href="/wiki/Didier_Drogba" title="Didier Drogba">Didier Drogba</a>, <a href="/wiki/Mamadou_Niang" title="Mamadou Niang">Mamadou Niang</a>, <a href="/wiki/Fabien_Barthez" title="Fabien Barthez">Fabien Barthez</a> ou encore <a href="/wiki/Franck_Rib%C3%A9ry" title="Franck Ribéry">Franck Ribéry</a>. </p><p><a href="/wiki/Zin%C3%A9dine_Zidane" title="Zinédine Zidane">Zinédine Zidane</a>, <span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser la personne ou l'organisation qui fait cette affirmation." style="cursor:help;">considéré comme l'un des plus grands</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Par_qui" title="Aide:Par qui">[Par qui ?]</a></sup> joueurs de tous les temps, a grandi à <a href="/wiki/La_Castellane" title="La Castellane">La Castellane</a>, un quartier du nord de Marseille. <a href="/wiki/%C3%89ric_Cantona" title="Éric Cantona">Éric Cantona</a>, autant connu pour ses qualités de footballeur que pour ses frasques extra-sportives, est désigné comme étant l'un des meilleurs joueurs ayant évolué à <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Manchester_United_Football_Club" title="Manchester United Football Club">Manchester United</a></span> et dans le championnat anglais. </p><p>Le <a href="/wiki/Cercle_des_nageurs_de_Marseille" title="Cercle des nageurs de Marseille">Cercle des nageurs de Marseille (C.N.M.)</a>, principal club de natation de la ville, détient également un palmarès important et a accueilli <a href="/wiki/Camille_Lacourt" title="Camille Lacourt">Camille Lacourt</a>, <a href="/wiki/Florent_Manaudou" title="Florent Manaudou">Florent Manaudou</a>, <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9rick_Bousquet" title="Frédérick Bousquet">Frédérick Bousquet</a>, <a href="/wiki/Fabien_Gilot" title="Fabien Gilot">Fabien Gilot</a>. Il est la place forte actuelle du <a href="/wiki/Championnat_de_France_masculin_de_water-polo" title="Championnat de France masculin de water-polo">water-polo masculin français</a> avec un <abbr class="abbr" title="Trente-septième">37<sup>e</sup></abbr> titre de <a href="/wiki/Championnat_de_France_masculin_de_water-polo_2016-2017" title="Championnat de France masculin de water-polo 2016-2017">Champion de France conquis en 2017</a>. </p><p>Une partie des matches du club <a href="/wiki/Fos_Provence_Basket" title="Fos Provence Basket">Fos Provence Basket</a> se joue au <a href="/wiki/Palais_des_sports_de_Marseille" title="Palais des sports de Marseille">Palais des sports de Marseille</a>. </p><p>Parmi d'autres personnalités sportives réputées figurent <a href="/wiki/Jean_Bouin" title="Jean Bouin">Jean Bouin</a>, <a href="/wiki/Samir_Nasri" title="Samir Nasri">Samir Nasri</a>, <a href="/wiki/Rolland_Courbis" title="Rolland Courbis">Rolland Courbis</a>, <a href="/wiki/Mathieu_Flamini" title="Mathieu Flamini">Mathieu Flamini</a>, <a href="/wiki/Frank_Leb%C5%93uf" title="Frank Lebœuf">Frank Lebœuf</a>, <a href="/wiki/Jean-Luc_Ettori" title="Jean-Luc Ettori">Jean-Luc Ettori</a> ou <a href="/wiki/S%C3%A9bastien_Grosjean" title="Sébastien Grosjean">Sébastien Grosjean</a>. </p> <table width="100%" class="wikitable" style="text-align:center;"> <tbody><tr> <th width="17%" scope="col">Nom </th> <th width="9%" scope="col">Sport </th> <th width="11%" scope="col">Division actuelle </th> <th width="14%" scope="col">Stade/Salle </th> <th width="3%" scope="col">Fondation </th> <th width="37%" scope="col">Palmarès </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Olympique_de_Marseille" title="Olympique de Marseille">Olympique de Marseille</a></td> <td><a href="/wiki/Football" title="Football">Football</a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football" title="Championnat de France de football"><span class="nowrap">Ligue 1</span></a></td> <td><a href="/wiki/Stade_V%C3%A9lodrome" title="Stade Vélodrome">Stade Vélodrome</a></td> <td><a href="/wiki/1899_en_sport" title="1899 en sport">1899</a></td> <td>9 <a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football" title="Championnat de France de football">Championnats</a>, 10 <a href="/wiki/Coupe_de_France_de_football" title="Coupe de France de football">Coupes de France</a>, 1 <a href="/wiki/Ligue_des_champions_de_l%27UEFA" title="Ligue des champions de l'UEFA">Ligue des champions</a> (1993) </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/ASPTT_Marseille" title="ASPTT Marseille">ASPTT Marseille</a></td> <td><a href="/wiki/Club_omnisports" title="Club omnisports">Omnisport</a></td> <td></td> <td>Complexe sportif René Magnac</td> <td><a href="/wiki/1907_en_sport" title="1907 en sport">1907</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Union_sportive_Marseille_Endoume_Catalans" title="Union sportive Marseille Endoume Catalans">USM Endoume Catalans</a></td> <td><a href="/wiki/Football" title="Football">Football</a></td> <td><span class="nowrap"><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_National_2" title="Championnat de France de football de National 2">National 2</a></span></td> <td>Stade Lebert</td> <td><a href="/wiki/1925_en_sport" title="1925 en sport">1925</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Cercle_des_nageurs_de_Marseille" title="Cercle des nageurs de Marseille">Cercle des nageurs de Marseille</a></td> <td><a href="/wiki/Natation" title="Natation">Natation</a></td> <td><a href="/wiki/Natation_aux_Jeux_olympiques" title="Natation aux Jeux olympiques">Jeux olympiques</a>, <a href="/wiki/Championnats_du_monde_de_natation" title="Championnats du monde de natation">Championnats du monde de natation</a>, <a href="/wiki/Championnats_d%27Europe_de_natation" title="Championnats d'Europe de natation">Championnats d'Europe de natation</a></td> <td>Piscine Jean Alezard</td> <td><a href="/wiki/1921_en_sport" title="1921 en sport">1921</a></td> <td>12 championnats de France interclubs, 2 <a href="/wiki/Natation_aux_Jeux_olympiques" title="Natation aux Jeux olympiques">médailles d'or olympique</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Cercle_des_nageurs_de_Marseille" title="Cercle des nageurs de Marseille">Cercle des nageurs de Marseille</a></td> <td><a href="/wiki/Water-polo" title="Water-polo">Water-polo</a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_masculin_de_water-polo" title="Championnat de France masculin de water-polo"><span class="nowrap">Division 1</span></a></td> <td>Piscine Jean Alezard</td> <td><a href="/wiki/1921_en_sport" title="1921 en sport">1921</a></td> <td>37 <abbr class="abbr" title="Championnats"><a href="/wiki/Championnat_de_France_masculin_de_water-polo" title="Championnat de France masculin de water-polo">Championnats</a></abbr> </td></tr> <tr> <td><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Marseille_Beach_Team" title="Marseille Beach Team">Marseille Beach Team</a></span></td> <td><a href="/wiki/Football_de_plage" class="mw-redirect" title="Football de plage">Football de plage</a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_plage" class="mw-redirect" title="Championnat de France de football de plage"><span class="lang-en" lang="en">National Beach Soccer</span></a></td> <td></td> <td><a href="/wiki/2012_en_sport" title="2012 en sport">2012</a></td> <td>1 <abbr class="abbr" title="Championnat"><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_plage" class="mw-redirect" title="Championnat de France de football de plage">Championnat</a></abbr> </td></tr> <tr> <td><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Marseille_Beach_Team" title="Marseille Beach Team">Marseille Beach Team</a></span></td> <td><a href="/wiki/Football_de_plage" class="mw-redirect" title="Football de plage">Football de plage</a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_plage" class="mw-redirect" title="Championnat de France de football de plage"><span class="lang-en" lang="en">National Beach Soccer</span></a></td> <td></td> <td><a href="/wiki/2010_en_sport" title="2010 en sport">2010</a></td> <td>2 <abbr class="abbr" title="Championnats"><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_plage" class="mw-redirect" title="Championnat de France de football de plage">Championnats</a></abbr> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Marseille_XII_beach-soccer" title="Marseille XII beach-soccer"><span class="nowrap">Marseille <abbr class="abbr" title="12"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XII</span></abbr></span> <span class="lang-en" lang="en">beach-soccer</span></a></td> <td><a href="/wiki/Football_de_plage" class="mw-redirect" title="Football de plage">Football de plage</a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_plage" class="mw-redirect" title="Championnat de France de football de plage"><span class="lang-en" lang="en">National Beach Soccer</span></a></td> <td></td> <td><a href="/wiki/2010_en_sport" title="2010 en sport">2010</a></td> <td>1 <abbr class="abbr" title="Championnat"><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_de_plage" class="mw-redirect" title="Championnat de France de football de plage">Championnat</a></abbr> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Stade_Marseillais_Universit%C3%A9_Club" title="Stade Marseillais Université Club">Stade Marseillais Université Club</a></td> <td><a href="/wiki/Club_omnisports" title="Club omnisports">Omnisport</a></td> <td></td> <td>Stade Jean Bouin</td> <td><a href="/wiki/1923_en_sport" title="1923 en sport">1923</a></td> <td>15<sup id="cite_ref-273" class="reference"><a href="#cite_note-273"><span class="cite-bracket">[</span>260<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Marseille_XIII_Avenir" title="Marseille XIII Avenir"><span class="nowrap">Marseille <abbr class="abbr" title="13"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIII</span></abbr></span> Avenir</a></td> <td><a href="/wiki/Rugby_%C3%A0_XIII" title="Rugby à XIII">Rugby à <abbr class="abbr" title="13"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIII</span></abbr></a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_rugby_%C3%A0_XIII_Nationale_1" class="mw-redirect" title="Championnat de France de rugby à XIII Nationale 1"><span class="nowrap">Nationale 1</span></a></td> <td>Stade Roger Couderc</td> <td><a href="/wiki/1946_en_sport" title="1946 en sport">1946</a></td> <td>1 <abbr class="abbr" title="Championnat"><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_rugby_%C3%A0_XIII" title="Championnat de France de rugby à XIII">Championnat</a></abbr> (1949), 5 <abbr class="abbr" title="Coupes"><a href="/wiki/Coupe_de_France_de_rugby_%C3%A0_XIII" title="Coupe de France de rugby à XIII">Coupes</a></abbr> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Provence_Rugby" title="Provence Rugby">Provence Rugby</a></td> <td><a href="/wiki/Rugby_%C3%A0_XV" title="Rugby à XV">Rugby à <abbr class="abbr" title="15"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XV</span></abbr></a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_rugby_%C3%A0_XV_de_2e_division" title="Championnat de France de rugby à XV de 2e division">Pro D2</a></td> <td>Stade Maurice David (Aix)</td> <td><a href="/wiki/1970_en_sport" title="1970 en sport">1970</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Marseille_Hockey_Club" title="Marseille Hockey Club">Marseille Hockey Club</a></td> <td><a href="/wiki/Hockey_sur_glace" title="Hockey sur glace">Hockey sur glace</a></td> <td><a href="/wiki/Ligue_Magnus" class="mw-redirect" title="Ligue Magnus">Ligue Magnus</a></td> <td><a href="/wiki/Palais_omnisports_Marseille_Grand_Est" title="Palais omnisports Marseille Grand Est">Palais omnisports Marseille Grand Est</a></td> <td><a href="/wiki/2012_en_sport" title="2012 en sport">2012</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Blue_Stars_de_Marseille" title="Blue Stars de Marseille"><span class="lang-en" lang="en">Blue-Stars</span> de Marseille</a></td> <td><a href="/wiki/Football_am%C3%A9ricain" title="Football américain">Football américain</a></td> <td><a href="/wiki/Championnat_de_France_de_football_am%C3%A9ricain_D1" title="Championnat de France de football américain D1">Casque de Diamant</a> (D1)</td> <td>Stade Saint Jérôme<br /><a href="/wiki/Stade_Pierre-Delort" title="Stade Pierre-Delort">Stade Pierre-Delort</a></td> <td><a href="/wiki/1994_en_sport" title="1994 en sport">1994</a></td> <td> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Roller_Soccer_Club_AMSCAS" title="Roller Soccer Club AMSCAS">AMSCAS</a></td> <td><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Rollersoccer" title="Rollersoccer">Rollersoccer</a></span></td> <td></td> <td></td> <td><a href="/wiki/2006_en_sport" title="2006 en sport">2006</a></td> <td>6 Coupes du monde des clubs </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/Olympique_de_Marseille_Vitrolles" title="Olympique de Marseille Vitrolles">Olympique de Marseille Vitrolles</a> (disparu)</td> <td><a href="/wiki/Handball" title="Handball">Handball</a></td> <td></td> <td></td> <td>1991-1996</td> <td>1 <a href="/wiki/Coupe_d%27Europe_des_vainqueurs_de_coupe_masculine_de_handball" title="Coupe d'Europe des vainqueurs de coupe masculine de handball">Coupe d'Europe des vainqueurs de Coupe</a>, 2 <abbr class="abbr" title="Championnats"><a href="/wiki/Championnat_de_France_masculin_de_handball" title="Championnat de France masculin de handball">Championnats</a></abbr>, 2 <abbr class="abbr" title="Coupes de France"><a href="/wiki/Coupe_de_France_masculine_de_handball" title="Coupe de France masculine de handball">Coupes de France</a></abbr> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Événements_sportifs"><span id=".C3.89v.C3.A9nements_sportifs"></span>Événements sportifs</h4></div> <p>L'<a href="/wiki/Tournoi_de_tennis_de_Marseille" title="Tournoi de tennis de Marseille"><span class="nowrap">Open 13</span></a> est un tournoi de tennis masculin de l'<span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/ATP_World_Tour" class="mw-redirect" title="ATP World Tour">ATP World Tour</a></span>. Le tournoi accueille 32 participants : 25 entrants directs, 4 joueurs issus des qualifications et 3 joueurs bénéficiant d'une <a href="/wiki/Wild_card_(tennis)" title="Wild card (tennis)"><i><span class="lang-en" lang="en">wild card</span></i></a>. </p><p>La ville accueille chaque année la course <a href="/wiki/Course_Marseille-Cassis" title="Course Marseille-Cassis">Marseille-Cassis</a> depuis 1979. Il réunit chaque année 15 000 coureurs. </p><p>Le <a href="/wiki/Mondial_la_Marseillaise_%C3%A0_p%C3%A9tanque" class="mw-redirect" title="Mondial la Marseillaise à pétanque">Mondial la Marseillaise à pétanque</a> est une compétition bouliste annuelle organisée par le journal <i><a href="/wiki/La_Marseillaise_(journal)" title="La Marseillaise (journal)">La Marseillaise</a></i>. Ce concours de pétanque, créé en 1962 par <a href="/wiki/Paul_Ricard" title="Paul Ricard">Paul Ricard</a>, se dispute chaque année sur 5 jours, à partir du premier week-end de juillet. Le tournoi est, hors compétitions officielles, le tournoi le plus prestigieux au niveau mondial<sup id="cite_ref-274" class="reference"><a href="#cite_note-274"><span class="cite-bracket">[</span>261<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Par ailleurs, la ville accueille également les <i><span class="nowrap"><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Tournoi_de_beach-volley_de_Marseille" title="Tournoi de beach-volley de Marseille">World Series 13</a></span></span></i> de <a href="/wiki/Beach-volley" title="Beach-volley">beach-volley</a>, le <a href="/wiki/Triathlon" title="Triathlon">triathlon</a> international de Marseille, a accueilli le <a href="/wiki/Tour_de_France" title="Tour de France">Tour de France</a> cycliste 12 fois depuis 1947, accueille chaque année le <a href="/wiki/Tour_de_France_%C3%A0_la_voile" title="Tour de France à la voile">Tour de France à la voile</a>, la <i><span class="lang-en" lang="en">Sosh Freestyle Cup</span></i> avec une des deux étapes européennes de la Coupe du monde de skateboard AIS, et enfin le <a href="/wiki/Meeting_d%27athl%C3%A9tisme_de_Marseille" title="Meeting d'athlétisme de Marseille">Meeting d'athlétisme de Marseille</a>. </p><p>La ville a été promue <a href="/wiki/Capitale_europ%C3%A9enne_du_sport_2017" title="Capitale européenne du sport 2017">capitale européenne du sport 2017</a> et est incluse dans le dispositif de la <a href="/wiki/Candidature_de_Paris_pour_l%27organisation_des_Jeux_olympiques_d%27%C3%A9t%C3%A9_de_2024" title="Candidature de Paris pour l'organisation des Jeux olympiques d'été de 2024">candidature de Paris pour l'organisation des Jeux olympiques d'été de 2024</a> pour les épreuves de <a href="/wiki/Voile_aux_Jeux_olympiques" title="Voile aux Jeux olympiques">voile</a> et certains matchs de <a href="/wiki/Football_aux_Jeux_olympiques" title="Football aux Jeux olympiques">football</a><sup id="cite_ref-275" class="reference"><a href="#cite_note-275"><span class="cite-bracket">[</span>262<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Santé"><span id="Sant.C3.A9"></span>Santé</h3></div> <p>Marseille est un très important pôle régional et d'envergure national de santé. L'<a href="/wiki/Assistance_publique_-_H%C3%B4pitaux_de_Marseille" title="Assistance publique - Hôpitaux de Marseille">Assistance publique - Hôpitaux de Marseille</a> (AP-HM) est le <a href="/wiki/Centre_hospitalier_r%C3%A9gional" title="Centre hospitalier régional">centre hospitalier régional</a> de Marseille et gère les cinq hôpitaux publics de la ville : </p> <ul><li>l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_de_la_Timone" title="Hôpital de la Timone">hôpital de la Timone</a> ;</li> <li>l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_de_la_Conception" title="Hôpital de la Conception">hôpital de la Conception</a> ;</li> <li>les hôpitaux Sud (Sainte- Marguerite et <a href="/wiki/H%C3%B4pital_Salvator" title="Hôpital Salvator">Salvator</a>) ;</li> <li>l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_Nord" class="mw-redirect" title="Hôpital Nord">hôpital Nord</a>.</li></ul> <p>L'AP-HM est le troisième <a href="/wiki/Centre_hospitalier_universitaire" title="Centre hospitalier universitaire">centre hospitalier universitaire</a> de France<sup id="cite_ref-276" class="reference"><a href="#cite_note-276"><span class="cite-bracket">[</span>263<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, elle emploie 14 000 personnes dont 1 885 <abbr class="abbr" title="médecins"><a href="/wiki/M%C3%A9decin" title="Médecin">médecins</a></abbr><sup id="cite_ref-277" class="reference"><a href="#cite_note-277"><span class="cite-bracket">[</span>264<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Autre hôpital public, <a href="/wiki/H%C3%B4pital_d%27instruction_des_arm%C3%A9es_Laveran" title="Hôpital d'instruction des armées Laveran">Laveran</a> est un <a href="/wiki/H%C3%B4pital_militaire#France" title="Hôpital militaire">hôpital d'instruction des armées</a>. </p><p>Les principales institutions hospitalières privées sont l'<a href="/wiki/Institut_Paoli-Calmettes" title="Institut Paoli-Calmettes">Institut Paoli-Calmettes</a> (<a href="/wiki/Centre_r%C3%A9gional_de_lutte_contre_le_cancer" title="Centre régional de lutte contre le cancer">centre régional de lutte contre le cancer</a>), l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_Saint-Joseph_(Marseille)" title="Hôpital Saint-Joseph (Marseille)">hôpital Saint-Joseph</a> et l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_europ%C3%A9en_de_Marseille" title="Hôpital européen de Marseille">Hôpital européen</a>. </p><p>Selon un classement établi en 2014 par le magazine <a href="/wiki/Capital_(magazine)" title="Capital (magazine)">Capital</a>, parmi les 150 meilleurs professionnels de santé recensés en France, 10 exercent à Marseille<sup id="cite_ref-278" class="reference"><a href="#cite_note-278"><span class="cite-bracket">[</span>265<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Marseille est par ailleurs une <a href="/wiki/Station_thermale" title="Station thermale">station thermale</a> avec la station de <a href="/wiki/Les_Camoins" title="Les Camoins">Camoins-les-Bains</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Enseignement">Enseignement</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:AMU_campus_Saint_Charles.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/AMU_campus_Saint_Charles.JPG/250px-AMU_campus_Saint_Charles.JPG" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/AMU_campus_Saint_Charles.JPG/330px-AMU_campus_Saint_Charles.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/AMU_campus_Saint_Charles.JPG/500px-AMU_campus_Saint_Charles.JPG 2x" data-file-width="4320" data-file-height="3240" /></a><figcaption>Campus Saint-Charles de l'université d'Aix-Marseille.</figcaption></figure> <p>Les établissements d'enseignement supérieur de la région sont répartis entre Marseille, où les enseignements portent traditionnellement sur les <a href="/wiki/Sciences_dures" class="mw-redirect" title="Sciences dures">sciences exactes</a> et la <a href="/wiki/M%C3%A9decine" title="Médecine">médecine</a>, et <a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a>, consacré aux <a href="/wiki/Sciences_humaines_et_sociales" title="Sciences humaines et sociales">sciences humaines</a>, aux <a href="/wiki/Lettres_(culture)" title="Lettres (culture)">lettres</a> et au <a href="/wiki/Droit" title="Droit">droit</a>. Marseille comptait, en 2011-2012, 51 578 étudiants<sup id="cite_ref-279" class="reference"><a href="#cite_note-279"><span class="cite-bracket">[</span>266<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'<a href="/wiki/Universit%C3%A9_d%27Aix-Marseille" title="Université d'Aix-Marseille">université d'Aix-Marseille</a> a été créée le <time class="nowrap" datetime="2012-01-01" data-sort-value="2012-01-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> janvier 2012</time> par la fusion des trois universités précédentes. Ses principaux campus marseillais se trouvent à <a href="/wiki/Luminy" title="Luminy">Luminy</a> (sciences et sport), <a href="/wiki/Saint-Charles_(Marseille)" title="Saint-Charles (Marseille)">Saint-Charles</a> (sciences et lettres), <a href="/wiki/Saint-J%C3%A9r%C3%B4me_(Marseille)" title="Saint-Jérôme (Marseille)">Saint-Jérôme</a> (sciences), <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau-Gombert" title="Château-Gombert">Château-Gombert</a> (sciences), <a href="/wiki/La_Timone_(quartier)" title="La Timone (quartier)">La Timone</a> (santé), <a href="/wiki/Canebi%C3%A8re" title="Canebière">Canebière</a> (droit et économie) et <a href="/wiki/Colbert_-_H%C3%B4tel_de_r%C3%A9gion_(m%C3%A9tro_de_Marseille)" title="Colbert - Hôtel de région (métro de Marseille)">Colbert</a> (économie). L'université accueille en son sein <a href="/wiki/%C3%89cole_polytechnique_universitaire_de_Marseille" class="mw-redirect" title="École polytechnique universitaire de Marseille">Polytech Marseille</a> et l'<a href="/wiki/%C3%89cole_de_journalisme_et_de_communication_d%27Aix-Marseille" title="École de journalisme et de communication d'Aix-Marseille">École de journalisme et de communication d'Aix-Marseille</a>. </p><p>Parmi les autres établissements d'enseignement supérieur et de recherche installés à Marseille on compte <a href="/wiki/Centrale_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Centrale Méditerranée">Centrale Méditerranée</a>, l'<a href="/wiki/%C3%89cole_nationale_sup%C3%A9rieure_d%27architecture_de_Marseille" title="École nationale supérieure d'architecture de Marseille">École nationale supérieure d'architecture</a>, l’<a href="/wiki/%C3%89cole_pour_l%27informatique_et_les_nouvelles_technologies" title="École pour l'informatique et les nouvelles technologies">École pour l'informatique et les nouvelles technologies</a>, l'<a href="/wiki/%C3%89cole_sup%C3%A9rieure_d%27art_et_de_design_Marseille-M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="École supérieure d'art et de design Marseille-Méditerranée">École des Beaux-Arts</a>, l'<a href="/wiki/%C3%89cole_nationale_sup%C3%A9rieure_maritime" title="École nationale supérieure maritime">École nationale supérieure maritime</a>, l’<a href="/wiki/Institut_polytechnique_des_sciences_avanc%C3%A9es" title="Institut polytechnique des sciences avancées">Institut polytechnique des sciences avancées</a>, <a href="/wiki/Kedge_Business_School" title="Kedge Business School"><i><span class="lang-en" lang="en">Kedge Business School</span></i></a> et un pôle régional de l'<a href="/wiki/%C3%89cole_des_hautes_%C3%A9tudes_en_sciences_sociales" title="École des hautes études en sciences sociales">EHESS</a>. </p><p>Plusieurs lycées de Marseille accueillent des formations supérieures, <a href="/wiki/Brevet_de_technicien_sup%C3%A9rieur" title="Brevet de technicien supérieur">BTS</a> ou <a href="/wiki/Classe_pr%C3%A9paratoire_aux_grandes_%C3%A9coles" title="Classe préparatoire aux grandes écoles">classes préparatoires</a>, notamment le <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Marie-Curie_(Marseille)" title="Lycée Marie-Curie (Marseille)">lycée Marie-Curie</a>, le <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Saint-Charles_(Marseille)" title="Lycée Saint-Charles (Marseille)">lycée Saint-Charles</a>, le <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Jean-Perrin_(Marseille)" title="Lycée Jean-Perrin (Marseille)">lycée Jean-Perrin</a>, le <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Saint-Exup%C3%A9ry_(Marseille)" title="Lycée Saint-Exupéry (Marseille)">lycée Saint-Exupéry</a> et le <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Thiers" title="Lycée Thiers">lycée Thiers</a>, le plus ancien lycée de la ville, où ont été formés de nombreux étudiants admis ensuite au concours d'entrée à des institutions aussi prestigieuses que l'<a href="/wiki/%C3%89cole_normale_sup%C3%A9rieure_(Paris)" title="École normale supérieure (Paris)">École normale supérieure</a>, l'<a href="/wiki/%C3%89cole_polytechnique_(France)" title="École polytechnique (France)">École polytechnique</a> ou encore l'<a href="/wiki/%C3%89cole_centrale_Paris" title="École centrale Paris">École centrale</a>. </p><p>L'état délabré de certaines écoles primaires a été critiqué, notamment la présence d'amiante et le manque d'entretien des locaux par la municipalité<sup id="cite_ref-280" class="reference"><a href="#cite_note-280"><span class="cite-bracket">[</span>267<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-281" class="reference"><a href="#cite_note-281"><span class="cite-bracket">[</span>268<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Médias"><span id="M.C3.A9dias"></span>Médias</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG/250px-P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG/330px-P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG/500px-P%C3%B4le_m%C3%A9dia_Belle_de_Mai.JPG 2x" data-file-width="4608" data-file-height="3456" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_de_la_Belle_de_Mai" title="Pôle média de la Belle de Mai">Pôle média de la Belle de Mai</a>, lieu voué aux métiers des médias.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/M%C3%A9dias_%C3%A0_Marseille" title="Médias à Marseille">Médias à Marseille</a>.</div></div> <p>Marseille abrite les sièges de <a href="/wiki/France_3_Provence-Alpes" title="France 3 Provence-Alpes"><span class="nowrap">France 3</span> Provence-Alpes</a> et de <a href="/wiki/BFM_Marseille_Provence" title="BFM Marseille Provence">BFM Marseille Provence</a>, la télévision locale d'informations. </p><p><a href="/wiki/France_Bleu_Provence" class="mw-redirect" title="France Bleu Provence">France Bleu Provence</a>, la radio régionale de <a href="/wiki/Radio_France" title="Radio France">Radio France</a>, est la <abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> radio en nombre d'auditeurs et la <abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr> en part d'audience, avec 98 100 auditeurs à Marseille (9,9 % d'audience cumulée et 10,2 % de part d'audience). Parmi les radios locales on compte <a href="/wiki/Radio_Grenouille" title="Radio Grenouille">Radio Grenouille</a>, <a href="/wiki/Dialogue_RCF" title="Dialogue RCF">RCF Dialogue</a> ou <a href="/wiki/Radio_Star_(Marseille)" title="Radio Star (Marseille)">Radio Star</a>. </p><p>Le principal quotidien régional diffusé à Marseille est <i><a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></i>, propriété depuis 2022 du groupe <a href="/wiki/Whynot_Media" class="mw-redirect" title="Whynot Media">CMA CGM</a>. La ville compte de nombreux journaux et sites d'information locale : <i><a href="/wiki/La_Marseillaise_(journal)" title="La Marseillaise (journal)">La Marseillaise</a></i> (fondé en 1943 par le <a href="/wiki/Parti_communiste_fran%C3%A7ais" title="Parti communiste français">Parti communiste</a>), <i><a href="/wiki/Le_Ravi_(journal)" title="Le Ravi (journal)">Le Ravi</a></i> (journal <a href="/wiki/Satire" title="Satire">satirique</a>), <i><a href="/wiki/CQFD_(journal)" title="CQFD (journal)">CQFD</a>, <a href="/wiki/Marsactu" title="Marsactu">Marsactu</a></i> (journal en ligne), <i><a href="/wiki/Le_M%C3%A9ridional" title="Le Méridional">Le Méridional</a></i> (journal en ligne). </p><p>Le <a href="/wiki/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_de_la_Belle_de_Mai" title="Pôle média de la Belle de Mai">Pôle média de la Belle de Mai</a> est un lieu consacré aux activités de l’image, du son et du multimédia. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cultes">Cultes</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/%C3%89difices_religieux_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Édifices religieux de Marseille">Édifices religieux de Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Christianisme">Christianisme</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article connexe : <a href="/wiki/Liste_des_%C3%A9v%C3%AAques_et_archev%C3%AAques_de_Marseille" title="Liste des évêques et archevêques de Marseille">Liste des évêques et archevêques de Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Généralités"><span id="G.C3.A9n.C3.A9ralit.C3.A9s"></span>Généralités</h5></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Abbaye_Saint-Victor_(Marseille).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Abbaye_Saint-Victor_%28Marseille%29.jpg/250px-Abbaye_Saint-Victor_%28Marseille%29.jpg" decoding="async" width="220" height="293" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Abbaye_Saint-Victor_%28Marseille%29.jpg/330px-Abbaye_Saint-Victor_%28Marseille%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Abbaye_Saint-Victor_%28Marseille%29.jpg/500px-Abbaye_Saint-Victor_%28Marseille%29.jpg 2x" data-file-width="1224" data-file-height="1632" /></a><figcaption>L'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye Saint-Victor</a>, haut lieu du christianisme depuis 1 500 ans.</figcaption></figure><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg/250px-Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg/330px-Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg/500px-Marseille-cath%C3%A9drale-de-la-major.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1200" /></a><figcaption>La <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille</a>, inaugurée en 1895.</figcaption></figure> <p>Le christianisme est introduit dans la ville au <abbr class="abbr" title="1ᵉʳ siècle"><span class="romain">I</span><sup style="font-size:72%">er</sup></abbr> siècle par des chrétiens d'Orient. Parmi les convertis se trouve <a href="/wiki/Victor_de_Marseille" title="Victor de Marseille">Victor de Marseille</a>, un officier romain tué pour sa foi et enterré sur une colline où sa sépulture sera plus tard transformée en un lieu de culte par <a href="/wiki/Jean_Cassien" title="Jean Cassien">Jean Cassien</a> : l'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye Saint-Victor</a>. C'est le plus ancien sanctuaire catholique de France et Saint-Victor devient rapidement l'emblème du christianisme marseillais. Haut lieu du catholicisme en <a href="/wiki/Provence" title="Provence">Provence</a> depuis 1 500 ans, elle est jusqu'au <a href="/wiki/Moyen_%C3%82ge" title="Moyen Âge">Moyen Âge</a> la plus importante nécropole chrétienne d'Europe. À la fin de l'Antiquité, Marseille possède un certain rayonnement spirituel dans le monde chrétien : elle est reconnue comme une ville de moines et on vient s'y installer pour sa pieté<sup id="cite_ref-282" class="reference"><a href="#cite_note-282"><span class="cite-bracket">[</span>269<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La cité a connu plusieurs cathédrales catholiques qui se sont succédé dont la <a href="/wiki/Vieille_Major" title="Vieille Major">Vieille Major</a> ainsi que la dernière en date : <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">Sainte-Marie-Majeure</a>. Depuis le <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, à la suite des vagues d'immigrations successives, Marseille a vu s'ériger de nouvelles paroisses catholiques dites de « chrétiens orientaux » dont <a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Nicolas-de-Myre_de_Marseille" title="Église Saint-Nicolas-de-Myre de Marseille">Saint-Nicolas-de-Myre</a> en 1821 mais aussi, beaucoup plus récemment, celle des <a href="/wiki/%C3%89glise_grecque-catholique_ukrainienne" title="Église grecque-catholique ukrainienne">catholiques ukrainiens</a>, en 2018, en la <a href="/wiki/Saint-Jean-du-D%C3%A9sert_(Marseille)" title="Saint-Jean-du-Désert (Marseille)">chapelle Saint-Jean-du-Désert</a> par le Père Mykola Hryvnak<sup id="cite_ref-ref_auto_1_283-0" class="reference"><a href="#cite_note-ref_auto_1-283"><span class="cite-bracket">[</span>270<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Église_arménienne"><span id=".C3.89glise_arm.C3.A9nienne"></span>Église arménienne</h5></div> <p>Marseille est un des trois diocèses français de l'<a href="/wiki/%C3%89glise_apostolique_arm%C3%A9nienne" title="Église apostolique arménienne">Église apostolique arménienne</a>. Le culte arménien possède la <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_des_Saints-Traducteurs_de_Marseille" title="Cathédrale des Saints-Traducteurs de Marseille">cathédrale des Saints-Traducteurs de Marseille</a> ainsi que sept églises. À l'<a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Cannat_de_Marseille" title="Église Saint-Cannat de Marseille">église Saint-Cannat</a>, la liturgie est célébrée par l'<a href="/wiki/%C3%89glise_orthodoxe_roumaine" title="Église orthodoxe roumaine">Église orthodoxe roumaine</a>. L'<a href="/wiki/%C3%89glise_de_la_Dormition-de-la-M%C3%A8re-de-Dieu_de_Marseille" title="Église de la Dormition-de-la-Mère-de-Dieu de Marseille">église de la Dormition-de-la-Mère-de-Dieu de Marseille</a>, église orthodoxe grecque construite en 1845, contient une collection remarquable de près de quarante icônes datant du <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle au <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Orthodoxie">Orthodoxie</h5></div> <p>Différentes églises orthodoxes émaillent le territoire marseillais dont l'<a href="/wiki/%C3%89glise_de_la_Dormition-de-la-M%C3%A8re-de-Dieu_de_Marseille" title="Église de la Dormition-de-la-Mère-de-Dieu de Marseille">église de la Dormition-de-la-Mère-de-Dieu</a> et <a href="/wiki/Ir%C3%A9n%C3%A9e_de_Lyon" title="Irénée de Lyon">Saint-Irénée</a> qui dépendent de la <a href="/wiki/M%C3%A9tropole_orthodoxe_grecque_de_France" title="Métropole orthodoxe grecque de France">Métropole orthodoxe grecque de France</a> mais aussi <a href="/wiki/Hermog%C3%A8ne_(patriarche_de_Moscou)" title="Hermogène (patriarche de Moscou)">Saint-Hermogène</a> relevant, elle, du <a href="/wiki/Patriarche_de_Moscou_et_de_toutes_les_Russies" title="Patriarche de Moscou et de toutes les Russies">Patriarcat de Moscou</a><sup id="cite_ref-ref_auto_1_283-1" class="reference"><a href="#cite_note-ref_auto_1-283"><span class="cite-bracket">[</span>270<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Protestantisme">Protestantisme</h5></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Temple_Grignan_5.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Temple_Grignan_5.JPG/250px-Temple_Grignan_5.JPG" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Temple_Grignan_5.JPG/330px-Temple_Grignan_5.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Temple_Grignan_5.JPG/500px-Temple_Grignan_5.JPG 2x" data-file-width="1106" data-file-height="737" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Temple_Grignan" title="Temple Grignan">temple protestant de Grignan</a>, inauguré en 1825.</figcaption></figure> <p>Marseille compte près de cinquante églises issues du protestantisme. Quatre paroisses sont membres de l'<a href="/wiki/%C3%89glise_protestante_unie_de_France" title="Église protestante unie de France">Église protestante unie de France</a> (<a href="/wiki/Luth%C3%A9ranisme" title="Luthéranisme">luthéro</a>-<a href="/wiki/%C3%89glises_r%C3%A9form%C3%A9es" title="Églises réformées">réformée</a>)<sup id="cite_ref-284" class="reference"><a href="#cite_note-284"><span class="cite-bracket">[</span>271<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Le <a href="/wiki/Temple_Grignan" title="Temple Grignan">temple Grignan</a>, inauguré en 1825, est le premier lieu de culte protestant construit à Marseille. </p><p>Trente-six églises évangéliques ou protestantes-évangéliques sont répertoriées dans l'Annuaire évangélique 2017-2018)<sup id="cite_ref-eglises_13_285-0" class="reference"><a href="#cite_note-eglises_13-285"><span class="cite-bracket">[</span>272<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. La plupart sont membres des fédérations représentatives nationales de la <a href="/wiki/F%C3%A9d%C3%A9ration_protestante_de_France" title="Fédération protestante de France">Fédération protestante de France</a> (FPF)<sup id="cite_ref-286" class="reference"><a href="#cite_note-286"><span class="cite-bracket">[</span>273<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ou du <a href="/wiki/Conseil_national_des_%C3%A9vang%C3%A9liques_de_France" title="Conseil national des évangéliques de France">Conseil national des évangéliques de France</a> -CNEF)<sup id="cite_ref-287" class="reference"><a href="#cite_note-287"><span class="cite-bracket">[</span>274<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Par ailleurs, un certain nombre de groupes et d'associations protestants-évangéliques issus de l'immigration sont également implantés et actifs quoique non rattachés aux fédérations nationales<sup id="cite_ref-eglises_13_285-1" class="reference"><a href="#cite_note-eglises_13-285"><span class="cite-bracket">[</span>272<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Islam">Islam</h4></div> <p>Du fait du commerce de la ville avec le Levant et l'Afrique du Nord, les contacts avec l'<a href="/wiki/Islam" title="Islam">islam</a> sont très anciens à Marseille<sup id="cite_ref-288" class="reference"><a href="#cite_note-288"><span class="cite-bracket">[</span>275<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> : on rapporte par exemple la présence d'un <span class="citation">« cimetière des Turcs »</span> dès le <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle<sup id="cite_ref-289" class="reference"><a href="#cite_note-289"><span class="cite-bracket">[</span>276<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> mais l'Égyptien <a href="/wiki/Rifa%27a_al-Tahtawi" title="Rifa'a al-Tahtawi">Rifa'a al-Tahtawi</a> indique en 1826 que <span class="citation">« dans cette ville vivent beaucoup de chrétiens égyptiens et syriens qui ont quitté l'Égypte en même temps que les Français. Mais il est tout de même assez difficile d'y retrouver des musulmans. »</span><sup id="cite_ref-290" class="reference"><a href="#cite_note-290"><span class="cite-bracket">[</span>277<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et la population musulmane à Marseille reste assez faible jusqu'à la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p><p>La majeure partie des musulmans de Marseille est issue des vagues migratoires des <span class="nowrap">années 1960 et 1970</span> venues du <a href="/wiki/Maghreb" title="Maghreb">Maghreb</a>, puis du <a href="/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a> et des <a href="/wiki/Comores_(pays)" title="Comores (pays)">Comores</a>. Selon une étude réalisée en 2011, <span class="citation">« au regard de toutes les autres grandes villes françaises, Marseille se distingue par l'importance de sa population ayant un lien avec l'islam<sup id="cite_ref-OSI_291-0" class="reference"><a href="#cite_note-OSI-291"><span class="cite-bracket">[</span>278<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. »</span> Selon différentes études et estimations, les musulmans représenteraient entre 20 et 40 % des habitants de la ville<sup id="cite_ref-OSI_291-1" class="reference"><a href="#cite_note-OSI-291"><span class="cite-bracket">[</span>278<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Islam_292-0" class="reference"><a href="#cite_note-Islam-292"><span class="cite-bracket">[</span>279<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les musulmans marseillais semblent faire face à de <span class="citation">« grandes iniquités en matière d'éducation, d'emploi et de logement<sup id="cite_ref-OSI_291-2" class="reference"><a href="#cite_note-OSI-291"><span class="cite-bracket">[</span>278<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-293" class="reference"><a href="#cite_note-293"><span class="cite-bracket">[</span>280<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> »</span> par rapport au reste de la population. </p><p>La ville compte une demi-douzaine de mosquées et une soixantaine de salles de prière. Le projet de construction d'une grande mosquée est récurrent depuis plusieurs décennies à Marseille. Dès 1937, Gaston Castel dessine les plans d'un centre islamique. En 2006, le conseil municipal autorise la construction d'une <a href="/wiki/Projet_de_la_grande_mosqu%C3%A9e_de_Marseille" title="Projet de la grande mosquée de Marseille">Grande mosquée</a> dans le quartier <a href="/wiki/Saint-Louis_(Marseille)" title="Saint-Louis (Marseille)">Saint-Louis</a>. Cependant le projet est toujours suspendu aujourd'hui faute de finances transparentes<sup id="cite_ref-294" class="reference"><a href="#cite_note-294"><span class="cite-bracket">[</span>281<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les restes considérés comme ceux de la <a href="/wiki/Mosqu%C3%A9e_de_l%27arsenal_des_gal%C3%A8res" title="Mosquée de l'arsenal des galères">mosquée de l'arsenal des galères</a> sont en fait issus d'un édifice orientalisant, construit au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle près d'une villa détruite dans les <span class="nowrap">années 1920</span><sup id="cite_ref-295" class="reference"><a href="#cite_note-295"><span class="cite-bracket">[</span>282<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Judaïsme"><span id="Juda.C3.AFsme"></span>Judaïsme</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles connexes : <a href="/wiki/Histoire_des_Juifs_%C3%A0_Marseille" title="Histoire des Juifs à Marseille">Histoire des Juifs à Marseille</a> et <a href="/wiki/Histoire_des_Juifs_en_Provence_et_au_Languedoc" title="Histoire des Juifs en Provence et au Languedoc">Histoire des Juifs en Provence et au Languedoc</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille-synagogue.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Marseille-synagogue.jpg/220px-Marseille-synagogue.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Marseille-synagogue.jpg/330px-Marseille-synagogue.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Marseille-synagogue.jpg/440px-Marseille-synagogue.jpg 2x" data-file-width="2304" data-file-height="3456" /></a><figcaption>La <a href="/wiki/Grande_synagogue_de_Marseille" title="Grande synagogue de Marseille">Grande synagogue de Marseille</a>, inaugurée en 1865.</figcaption></figure> <p>La présence des <a href="/wiki/Juifs" title="Juifs">Juifs</a> à Marseille est très ancienne. Elle est attestée dès le <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle et <a href="/wiki/Gr%C3%A9goire_de_Tours" title="Grégoire de Tours">Grégoire de Tours</a> rapporte que le juif Priscus, serviteur du roi <span><a href="/wiki/Chilp%C3%A9ric_Ier_(roi_des_Francs)" title="Chilpéric Ier (roi des Francs)"><span class="nowrap">Chilpéric <abbr class="abbr" title="premier"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">I</span><sup>er</sup></abbr></span></a></span>, maria son fils à une juive de la ville<sup id="cite_ref-296" class="reference"><a href="#cite_note-296"><span class="cite-bracket">[</span>283<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Selon <a href="/wiki/Augustin-Jules-Esprit_Fabre" title="Augustin-Jules-Esprit Fabre">Augustin Fabre</a>, Marseille fut longtemps l'une des villes les plus propices pour les Israélites, grâce au <span class="citation">« contact de tant d'hommes d'origines, de mœurs et de croyances diverses, sans cesse rapprochés par les relations du commerce<sup id="cite_ref-Fabre1862_297-0" class="reference"><a href="#cite_note-Fabre1862-297"><span class="cite-bracket">[</span>284<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. »</span> </p><p>Les juifs de Marseille avaient au <abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle les mêmes droits que les chrétiens et les statuts municipaux de la ville arrêtés en 1236 décrètent que tous les habitants de la ville avaient les mêmes franchises, peu importe leur confession<sup id="cite_ref-298" class="reference"><a href="#cite_note-298"><span class="cite-bracket">[</span>285<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En 1257, les juifs sont même qualifiés de citoyens de Marseille<sup id="cite_ref-299" class="reference"><a href="#cite_note-299"><span class="cite-bracket">[</span>286<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>À partir de 1498 cependant, la population juive à Marseille diminua sensiblement lorsque <span><a href="/wiki/Louis_XII" title="Louis XII"><span class="nowrap">Louis <abbr class="abbr" title="12"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XII</span></abbr></span></a></span> expulsa les juifs de France. Ils furent à nouveau tolérés plus tard et peu d'années avant la révolution de 1789, on leur permit d'avoir un temple rue du Pont<sup id="cite_ref-Fabre1862_297-1" class="reference"><a href="#cite_note-Fabre1862-297"><span class="cite-bracket">[</span>284<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>En <time class="nowrap" datetime="1943-01" data-sort-value="1943-01">janvier 1943</time>, durant la <a href="/wiki/Rafle_de_Marseille" title="Rafle de Marseille">rafle de Marseille</a>, les Allemands s'emparent de 4 000 juifs près du Vieux-Port avant de faire expulser puis détruire une partie du centre historique. À la suite de la décolonisation des pays du <a href="/wiki/Maghreb" title="Maghreb">Maghreb</a> dans les <span class="nowrap">années 1950 et 1960</span>, de nombreux juifs séfarades s'installent dans la ville et font grossir la population israélite de la ville avant d'y devenir majoritaires<sup id="cite_ref-PetitFuté2007_300-0" class="reference"><a href="#cite_note-PetitFuté2007-300"><span class="cite-bracket">[</span>287<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">Aujourd'hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup>, il y a 39 <abbr class="abbr" title="synagogues"><a href="/wiki/Synagogue" title="Synagogue">synagogues</a></abbr> à Marseille<sup id="cite_ref-301" class="reference"><a href="#cite_note-301"><span class="cite-bracket">[</span>288<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, dont la <a href="/wiki/Grande_synagogue_de_Marseille" title="Grande synagogue de Marseille">Grande synagogue</a> située rue Breteuil, construite en 1864. </p><p>Selon le <a href="/wiki/Haut_Commissariat_des_Nations_unies_pour_les_r%C3%A9fugi%C3%A9s" title="Haut Commissariat des Nations unies pour les réfugiés">Haut Commissariat des Nations unies pour les réfugiés</a>, la ville abriterait la deuxième population israélite de France avec 80 000 juifs, soit plus de 9 % de la population<sup id="cite_ref-refWorld4974_248-1" class="reference"><a href="#cite_note-refWorld4974-248"><span class="cite-bracket">[</span>235<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-302" class="reference"><a href="#cite_note-302"><span class="cite-bracket">[</span>Note 13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Cela représenterait la troisième communauté juive d'Europe, après celles de <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> et de <a href="/wiki/Londres" title="Londres">Londres</a><sup id="cite_ref-97mendel_249-1" class="reference"><a href="#cite_note-97mendel-249"><span class="cite-bracket">[</span>236<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Autres_cultes">Autres cultes</h4></div> <p>Il existe à Marseille une <a href="/wiki/Pagode" title="Pagode">pagode</a> <a href="/wiki/Bouddhisme" title="Bouddhisme">bouddhiste</a> dans le <a href="/wiki/15e_arrondissement_de_Marseille" title="15e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Quinzième">15<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a> et une autre dans le <abbr class="abbr" title="Onzième">11<sup>e</sup></abbr>. La ville compte également un <a href="/wiki/Liste_des_temples_antoinistes" title="Liste des temples antoinistes">temple</a> appartenant au <a href="/wiki/Antoinisme" title="Antoinisme">culte antoiniste</a>, situé 32 traverse de Tiboulen et qui est en fonction depuis le <time class="nowrap" datetime="1959-10-18" data-sort-value="1959-10-18">18 octobre 1959</time>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Économie"><span id=".C3.89conomie"></span>Économie</h2></div> <p>Entre 2000 et 2012, l'<a href="/wiki/Aire_urbaine_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" title="Aire urbaine de Marseille - Aix-en-Provence">aire urbaine de Marseille</a> a enregistré la deuxième plus forte croissance d'emploi des métropoles européennes de l'<a href="/wiki/Organisation_de_coop%C3%A9ration_et_de_d%C3%A9veloppement_%C3%A9conomiques" title="Organisation de coopération et de développement économiques">OCDE</a> avec +2,1 % par an. La <a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">métropole d'Aix-Marseille</a> est selon l'OCDE la <abbr class="abbr" title="Quarantième">40<sup>e</sup></abbr> ville la plus innovante au monde sur 445<sup id="cite_ref-303" class="reference"><a href="#cite_note-303"><span class="cite-bracket">[</span>289<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Entre 2000 et 2012, le chômage est passé de 14,3 à 10,1 % dans l'aire urbaine, mais celui-ci reste toutefois 2 points plus élevé qu'en France, et la ville connait un déficit d'emplois estimé à 62 000 par rapport à la moyenne des métropoles françaises comparables<sup id="cite_ref-:7_160-1" class="reference"><a href="#cite_note-:7-160"><span class="cite-bracket">[</span>150<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Les inégalités économiques sont encore marquées, avec un taux de chômage des jeunes atteignant 50 % dans certains quartiers où plus d’un tiers de la population n’a pas de diplôme<sup id="cite_ref-304" class="reference"><a href="#cite_note-304"><span class="cite-bracket">[</span>290<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Échanges_portuaires"><span id=".C3.89changes_portuaires"></span>Échanges portuaires</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_harbour_mg_6356.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Marseille_harbour_mg_6356.jpg/220px-Marseille_harbour_mg_6356.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Marseille_harbour_mg_6356.jpg/330px-Marseille_harbour_mg_6356.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Marseille_harbour_mg_6356.jpg/440px-Marseille_harbour_mg_6356.jpg 2x" data-file-width="4368" data-file-height="2912" /></a><figcaption>Le port industriel de Marseille vu de la <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">Notre-Dame-de-la-Garde</a>.</figcaption></figure> <p>Marseille a de tout temps été une ville tournée vers la mer et le port a joué et joue encore un rôle de premier plan dans l'économie de la ville. </p><p>Au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, la ville est dans une situation clef pour les échanges entre la France et ses colonies : elle est au carrefour des routes commerciales qui relient l'Europe à l'Afrique, au Moyen-Orient mais aussi à l'Asie à partir de l'ouverture du <a href="/wiki/Canal_de_Suez" title="Canal de Suez">canal de Suez</a> en 1869. Le trafic portuaire explose alors, passant de 600 000 tonneaux exportés en 1820 à plus de 7 millions en 1900<sup id="cite_ref-305" class="reference"><a href="#cite_note-305"><span class="cite-bracket">[</span>291<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. L'extension des activités portuaires, jusqu'alors concentrées dans l'actuel <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, est alors nécessaire pour faire face à ce flux grandissant de marchandise : durant le <a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Second Empire</a>, de nouveaux bassins agrémentés de quais sont créés à <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">la Joliette</a>, au Lazaret ou à <a href="/wiki/Arenc" title="Arenc">Arenc</a>. </p><p>Le port est de nouveau agrandi au <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, mais vers l'ouest, à l'extérieur de la ville. En 2013, le <a href="/wiki/Grand_port_maritime_de_Marseille" title="Grand port maritime de Marseille">Grand port maritime de Marseille</a>, qui s'étend de Marseille à <a href="/wiki/Fos-sur-Mer" title="Fos-sur-Mer">Fos-sur-Mer</a>, traite 85 millions de tonnes de marchandises, principalement des hydrocarbures (60 % des trafics)<sup id="cite_ref-trafic_306-0" class="reference"><a href="#cite_note-trafic-306"><span class="cite-bracket">[</span>292<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Il s'agit ainsi du premier port français, du deuxième en Méditerranée derrière <a href="/wiki/Alg%C3%A9siras" title="Algésiras">Algésiras</a><sup id="cite_ref-vaysse_307-0" class="reference"><a href="#cite_note-vaysse-307"><span class="cite-bracket">[</span>293<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et du cinquième en Europe<sup id="cite_ref-308" class="reference"><a href="#cite_note-308"><span class="cite-bracket">[</span>294<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. La croissance du trafic de <a href="/wiki/Conteneurisation" title="Conteneurisation">conteneurs</a> depuis 1990 a été très faible comparativement aux principaux concurrents méditerranéens, la part de marché du port de Marseille passant de 18,6 % en 1989 à 5,5 % en 2006<sup id="cite_ref-309" class="reference"><a href="#cite_note-309"><span class="cite-bracket">[</span>295<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-310" class="reference"><a href="#cite_note-310"><span class="cite-bracket">[</span>296<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-vaysse_307-1" class="reference"><a href="#cite_note-vaysse-307"><span class="cite-bracket">[</span>293<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> même si depuis 2012 le trafic est en forte augmentation (+15 % de 2011 à 2013) grâce notamment à la mise en service de nouveaux terminaux<sup id="cite_ref-trafic_306-1" class="reference"><a href="#cite_note-trafic-306"><span class="cite-bracket">[</span>292<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La situation privilégiée du port en bordure de la Méditerranée permettant l'arrivée de nombreux câbles sous marins fait également de Marseille l'un des 10 principaux <a href="/wiki/Hub" class="mw-disambig" title="Hub">hubs</a> de connexion au <a href="/wiki/Internet" title="Internet">réseau internet</a> mondial avec une des plus fortes croissances mondiales sur ce secteur<sup id="cite_ref-311" class="reference"><a href="#cite_note-311"><span class="cite-bracket">[</span>297<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-312" class="reference"><a href="#cite_note-312"><span class="cite-bracket">[</span>298<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-313" class="reference"><a href="#cite_note-313"><span class="cite-bracket">[</span>299<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Industries">Industries</h3></div> <p>Entre le <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et le <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Marseille était une importante ville industrielle, produisant notamment du <a href="/wiki/Savon_de_Marseille" title="Savon de Marseille">savon</a>, des tuiles et de la céramique, des produits alimentaires (huiles ou pâtes), de la construction navale. </p><p>Toutefois, la décolonisation et la crise de l'industrie française ont grandement affecté le secteur industriel de Marseille. En <time class="nowrap" datetime="2009-03" data-sort-value="2009-03">mars 2009</time>, la fermeture de l'Union Naval Marseille affecte la filière de la réparation navale à Marseille, qui employait encore plus de 6 000 personnes il y a trente ans<sup id="cite_ref-314" class="reference"><a href="#cite_note-314"><span class="cite-bracket">[</span>300<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En <time class="nowrap" datetime="2016-09" data-sort-value="2016-09">septembre 2016</time>, la réouverture de la <span class="nowrap">forme 10</span><sup id="cite_ref-315" class="reference"><a href="#cite_note-315"><span class="cite-bracket">[</span>301<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, plus vaste forme de réparation navale de la Méditerranée, sur le port ambitionne de redynamiser ce secteur qui emploie à cette date environ 750 personnes<sup id="cite_ref-316" class="reference"><a href="#cite_note-316"><span class="cite-bracket">[</span>302<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. </p><p>Marseille compte deux sites classés <a href="/wiki/Directive_Seveso" title="Directive Seveso">Seveso</a><sup id="cite_ref-317" class="reference"><a href="#cite_note-317"><span class="cite-bracket">[</span>303<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Si une bonne partie de l'industrie lourde liée au port a été délocalisées autour de Fos-sur-Mer lors de l'extension du Grand Port Maritime, la ville continue d'accueillir néanmoins quelques sites de production (savonneries<sup id="cite_ref-318" class="reference"><a href="#cite_note-318"><span class="cite-bracket">[</span>304<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, tuileries<sup id="cite_ref-319" class="reference"><a href="#cite_note-319"><span class="cite-bracket">[</span>305<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, Pernod-Ricard<sup id="cite_ref-320" class="reference"><a href="#cite_note-320"><span class="cite-bracket">[</span>306<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, Haribo<sup id="cite_ref-321" class="reference"><a href="#cite_note-321"><span class="cite-bracket">[</span>307<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, <a href="/wiki/Brasserie_de_la_Valentine" title="Brasserie de la Valentine">Heineken</a>), majoritairement dans les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> de la commune. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Zones_commerciales_et_touristiques">Zones commerciales et touristiques</h3></div> <p>Le Centre Bourse, ainsi que la rue Saint-Ferréol, la <a href="/wiki/Rue_de_la_R%C3%A9publique_(Marseille)" title="Rue de la République (Marseille)">rue de la République</a>, la <a href="/wiki/Rue_de_Rome_(Marseille)" title="Rue de Rome (Marseille)">rue de Rome</a> et le bas de la <a href="/wiki/Rue_Paradis_(Marseille)" title="Rue Paradis (Marseille)">rue Paradis</a> constituent le cœur commercial de Marseille avec des boutiques de vêtements, chaussures et mode pour l'essentiel. Marseille compte trois centres commerciaux importants à <a href="/wiki/La_Valentine_(Marseille)" title="La Valentine (Marseille)">La Valentine</a>, <a href="/wiki/Marseille_Grand_Littoral" title="Marseille Grand Littoral">Grand Littoral</a>, <a href="/wiki/Terrasses_du_Port" title="Terrasses du Port">La Joliette</a> ; plusieurs autres sont en travaux à <a href="/wiki/La_Capelette" title="La Capelette">La Capelette</a> et au Prado destinés à permettre à la ville de capter la consommation qui se fait jusqu'alors sur les territoires alentour<sup id="cite_ref-322" class="reference"><a href="#cite_note-322"><span class="cite-bracket">[</span>308<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Depuis 2012, les commerces du centre-ville sont autorisés à ouvrir le dimanche<sup id="cite_ref-323" class="reference"><a href="#cite_note-323"><span class="cite-bracket">[</span>309<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Cette autorisation n'a pas donné lieu à des ouvertures systématiques, les commerces de la rue Saint-Ferréol sont fermés le dimanche<sup id="cite_ref-324" class="reference"><a href="#cite_note-324"><span class="cite-bracket">[</span>310<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, le <a href="/wiki/Cours_Julien" title="Cours Julien">cours Julien</a> et les alentours des <a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">plages du Prado</a> concentrent de nombreux restaurants. </p><p>Marseille est l'une des villes de France où le tourisme et la programmation de congrès professionnels ont tendance à augmenter fortement depuis une dizaine d'années : environ cinq millions de visiteurs s'y sont rendus en 2013, contre 2,8 millions en 1996<sup id="cite_ref-pf_159-1" class="reference"><a href="#cite_note-pf-159"><span class="cite-bracket">[</span>149<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, notamment grâce à la <a href="/wiki/Marseille-Provence_2013" title="Marseille-Provence 2013">Capitale européenne de la culture</a><sup id="cite_ref-325" class="reference"><a href="#cite_note-325"><span class="cite-bracket">[</span>311<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Marseille est par ailleurs la deuxième ville de congrès en France et la <abbr class="abbr" title="Soixante-quatorzième (septante-quatrième)">74<sup>e</sup></abbr> au niveau mondial<sup id="cite_ref-326" class="reference"><a href="#cite_note-326"><span class="cite-bracket">[</span>312<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Au cours de l'été 2020, le tourisme des Français s'y est développé en raison de l'épidémie de Covid-19<sup id="cite_ref-surfréquentation_327-0" class="reference"><a href="#cite_note-surfréquentation-327"><span class="cite-bracket">[</span>313<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et le <a href="/wiki/Parc_national_des_Calanques" title="Parc national des Calanques">parc national des Calanques</a> a lancé dans une cure de « démarketing », consistant à encourager les visiteurs à « aller voir d'autres espaces naturels proches »<sup id="cite_ref-surfréquentation_327-1" class="reference"><a href="#cite_note-surfréquentation-327"><span class="cite-bracket">[</span>313<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Alors qu'un adjoint au maire au "<a href="/wiki/Tourisme_durable" title="Tourisme durable">tourisme durable</a>" a été nommé après la prise de la mairie par une alliance de la gauche et des écologistes<sup id="cite_ref-surfréquentation_327-2" class="reference"><a href="#cite_note-surfréquentation-327"><span class="cite-bracket">[</span>313<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, la municipalité a eu un "désaccord profond" avec l'Office du tourisme de la métropole au sujet de <a href="/wiki/Tourisme_durable#Marseille" title="Tourisme durable">la "surfréquentation" touristique</a><sup id="cite_ref-surfréquentation_327-3" class="reference"><a href="#cite_note-surfréquentation-327"><span class="cite-bracket">[</span>313<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, objet d'un projet, baptisé "L'Eté marseillais", destiné à gérer l'afflux saisonnier<sup id="cite_ref-surfréquentation_327-4" class="reference"><a href="#cite_note-surfréquentation-327"><span class="cite-bracket">[</span>313<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Marseille est récemment devenu l'un des dix premiers ports de croisière au monde, avec 1,45 million de croisiéristes accueillis en 2015, en hausse de 10,7 %. La ville a ainsi doublé son trafic en cinq ans mais reste toutefois encore loin de Barcelone (2,5 millions de passagers), Rome (2,27 millions) et des ports des Baléares (1,99 million)<sup id="cite_ref-328" class="reference"><a href="#cite_note-328"><span class="cite-bracket">[</span>314<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg/220px-L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg/330px-L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg/440px-L%27Estaque_depuis_le_port_2.jpg 2x" data-file-width="2910" data-file-height="2182" /></a><figcaption>Le port de <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a>.</figcaption></figure> <p>Marseille est aussi parmi les trois premiers complexes de plaisance d'Europe et compte quatre ports de plaisance importants : </p> <ul><li>le <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a> (3 200 places à quai avec 6 mètres de tirant d'eau) ;</li> <li><a href="/wiki/La_Pointe-Rouge" title="La Pointe-Rouge">la Pointe-Rouge</a> (1 200 places à quai avec un tirant d'eau de 4 à 6 mètres) ;</li> <li><a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">Le Frioul</a> (650 places à quai dont 150 anneaux réservés aux plaisanciers de passage) ;</li> <li><a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a> (1 500 places dont 145 pour la plaisance).</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pêche_et_agriculture"><span id="P.C3.AAche_et_agriculture"></span>Pêche et agriculture</h3></div> <p>Marseille est un des principaux ports de pêche de la côte méditerranéenne française. Cependant, les pêcheurs se sont raréfiés ces dernières décennies. En effet, en 2012, pour tout le quartier maritime de Marseille, on ne comptait plus que 235 marins pour 138 navires pratiquant une pêche traditionnelle<sup id="cite_ref-329" class="reference"><a href="#cite_note-329"><span class="cite-bracket">[</span>315<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Mode_et_textile">Mode et textile</h3></div> <p>À partir du <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Marseille accueille les étoffes que les marchands persans et indiens importent en Europe. La ville développe alors sa propre industrie textile et des centaines d'ateliers et de manufactures fleurissent jusqu'au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. Des entrepreneurs français et étrangers investissent alors dans ce secteur, à l'image de l'industriel suisse <a href="/wiki/Johann_Rudolf_Wetter" title="Johann Rudolf Wetter">Johann Rudolf Wetter</a> dont la manufacture, créée à Marseille en 1744 et spécialisée dans les étoffes indiennes, comptait parmi les plus importantes de France<sup id="cite_ref-:12_330-0" class="reference"><a href="#cite_note-:12-330"><span class="cite-bracket">[</span>316<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, les immigrants arméniens installent des petits ateliers artisanaux dans le quartier de <a href="/wiki/Saint-J%C3%A9r%C3%B4me_(Marseille)" title="Saint-Jérôme (Marseille)">Saint-Jérôme</a> dont un nombre important subsistent <span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">aujourd'hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup> et se muent parfois en succès commercial, comme les marques <a href="/wiki/Karine_Arabian" title="Karine Arabian">Karine Arabian</a> ou K. Jacques Saint-Tropez. Dans les <span class="nowrap">années 1970 et 1980</span>, les entrepreneurs maghrébins, spécialisés dans l'importation de textile, s'installent dans le quartier de <a href="/wiki/Belsunce_(Marseille)" title="Belsunce (Marseille)">Belsunce</a>. Laurent Emsellem, fils d'un négociant du quartier, est le fondateur de la marque Kaporal, qui possède en 2013, 50 boutiques<sup id="cite_ref-:1_99-1" class="reference"><a href="#cite_note-:1-99"><span class="cite-bracket">[</span>91<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Contrairement aux autres aires urbaines françaises qui connaissent des baisses importantes de leur activité textile, le secteur de l'habillement progresse à Marseille où il représente 400 entreprises pour 9 400 salariés en 2013<sup id="cite_ref-:1_99-2" class="reference"><a href="#cite_note-:1-99"><span class="cite-bracket">[</span>91<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Depuis les <span class="nowrap">années 1970</span>, trois vagues successives de créateurs sont à l'origine de nombreuses marques à succès : <a href="/wiki/Sun_Valley_(marque)" title="Sun Valley (marque)"><span class="lang-en" lang="en">Sun Valley</span></a>, Parakian, Jezequel ou <span class="lang-en" lang="en">Sugar</span> dans les <span class="nowrap">années 1970-1980</span> ; Sessùn, <a href="/wiki/Kulte" title="Kulte">Kulte</a>, Kaporal, <a href="/wiki/Le_Temps_des_cerises_(marque)" title="Le Temps des cerises (marque)">Le Temps des cerises</a> ou <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/American_Vintage" title="American Vintage">American Vintage</a></span> dans les <span class="nowrap">années 1990-2000</span> ; Jayko, Zoé la fée ou Les Midinettes dans les <span class="nowrap">années 2000-2010</span><sup id="cite_ref-:1_99-3" class="reference"><a href="#cite_note-:1-99"><span class="cite-bracket">[</span>91<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ou encore <a href="/wiki/JOTT" title="JOTT">JOTT</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Recherche">Recherche</h3></div> <p>La délégation Provence et Corse est le second pôle régional du <a href="/wiki/Centre_national_de_la_recherche_scientifique" title="Centre national de la recherche scientifique">CNRS</a> après l’Île-de-France. Elle emploie près de 1 900 personnes dont 856 chercheurs auxquels il faut ajouter le personnel de l'<a href="/wiki/Universit%C3%A9_d%27Aix-Marseille" title="Université d'Aix-Marseille">université d'Aix-Marseille</a> et des autres organismes de recherche tels que l'<a href="/wiki/Institut_national_de_la_sant%C3%A9_et_de_la_recherche_m%C3%A9dicale" title="Institut national de la santé et de la recherche médicale">INSERM</a> ou l'<a href="/wiki/Institut_national_de_la_recherche_agronomique" title="Institut national de la recherche agronomique">INRA</a><sup id="cite_ref-CNRS_331-0" class="reference"><a href="#cite_note-CNRS-331"><span class="cite-bracket">[</span>317<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Ville portuaire souvent confrontée aux épidémies, Marseille concentre depuis longtemps des compétences en matière de lutte contre les infections : la ville produit en 2015 le tiers des publications scientifiques françaises en infectiologie et se place dans le <span class="nowrap">Top 5</span> des pôles de compétences mondiaux. En 2013 et 2014, 24 brevets avaient été déposés par des chercheurs marseillais, soit autant que de 1994 à 2013<sup id="cite_ref-:2_332-0" class="reference"><a href="#cite_note-:2-332"><span class="cite-bracket">[</span>318<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Inauguré en 2018<sup id="cite_ref-333" class="reference"><a href="#cite_note-333"><span class="cite-bracket">[</span>319<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, un <span class="citation">« Infectiopôle »</span> baptisé institut Méditerranée infection et dirigé par le Professeur <a href="/wiki/Didier_Raoult" title="Didier Raoult">Didier Raoult</a> offre à Marseille et à la France l'un des lieux les mieux équipés dans le domaine de la recherche et du soin dans le domaine des maladies infectieuses au niveau européen voire mondial<sup id="cite_ref-334" class="reference"><a href="#cite_note-334"><span class="cite-bracket">[</span>320<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Marché_du_travail"><span id="March.C3.A9_du_travail"></span>Marché du travail</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_(7670785286).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_%287670785286%29.jpg/250px-Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_%287670785286%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_%287670785286%29.jpg/330px-Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_%287670785286%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_%287670785286%29.jpg/500px-Marseille_-_Tramway_-_Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e_%287670785286%29.jpg 2x" data-file-width="4096" data-file-height="3072" /></a><figcaption>Le quartier d'affaires de la Joliette.</figcaption></figure> <p>En 2008, sur les 300 831 Marseillais ayant un emploi, 257 794 travaillaient dans la commune, 36 929 dans une autre commune du département, 2 693 dans une autre commune de la région, 3 086 dans le reste de la France métropolitaine<sup id="cite_ref-navettes_335-0" class="reference"><a href="#cite_note-navettes-335"><span class="cite-bracket">[</span>321<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Parmi ceux qui détenaient un emploi à temps complet à Marseille en 2008, 75,7 % avaient un contrat à durée indéterminée (y compris les titulaires de la fonction publique), 9,4 % étaient en contrat à durée déterminée, 6,3 % travailleurs indépendants, 3,8 % étaient employeurs, 1,6 % étaient apprentis, 1,5 % étaient intérimaires, 1,1 % en autres <a href="/wiki/Contrat_aid%C3%A9_en_France" class="mw-redirect" title="Contrat aidé en France">contrats aidés</a>, 0,5 % stagiaires rémunérés<sup id="cite_ref-conditions_d_336-0" class="reference"><a href="#cite_note-conditions_d-336"><span class="cite-bracket">[</span>322<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le nombre d'emplois dans la commune est passé de 297 830 en 1999 à 338 530 emplois en 2008<sup id="cite_ref-emplois_commune_337-0" class="reference"><a href="#cite_note-emplois_commune-337"><span class="cite-bracket">[</span>323<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, dont 80 736 occupés par des travailleurs habitant hors de la commune. </p><p>Marseille est le siège de la <a href="/wiki/Chambre_de_commerce_et_d%27industrie_Aix_Marseille-Provence" title="Chambre de commerce et d'industrie Aix Marseille-Provence">Chambre de commerce et d'industrie Aix Marseille-Provence</a> (membre de la <a href="/wiki/Chambre_de_commerce_et_d%27industrie_de_r%C3%A9gion_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Chambre de commerce et d'industrie de région Provence-Alpes-Côte d'Azur">Chambre de commerce et d'industrie de région Provence-Alpes-Côte d'Azur</a>) qui ne gère plus l'<a href="/wiki/A%C3%A9roport_Marseille-Provence" title="Aéroport Marseille-Provence">aéroport Marseille-Provence</a> à <a href="/wiki/Marignane" title="Marignane">Marignane</a><sup id="cite_ref-338" class="reference"><a href="#cite_note-338"><span class="cite-bracket">[</span>324<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> depuis la réforme qui a affecté les chambres et commerce et d'industrie en France. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Culture_locale_et_patrimoine">Culture locale et patrimoine</h2></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article connexe : <a href="/wiki/Liste_des_monuments_historiques_de_Marseille" title="Liste des monuments historiques de Marseille">Liste des monuments historiques de Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Architecture_et_monuments_remarquables">Architecture et monuments remarquables</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Préhistoire_et_Antiquité"><span id="Pr.C3.A9histoire_et_Antiquit.C3.A9"></span>Préhistoire et Antiquité</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG/250px-Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG" decoding="async" width="220" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG/330px-Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG/500px-Prehistoric_Hand_Outline_Cosquer_Cave.JPG 2x" data-file-width="1865" data-file-height="2544" /></a><figcaption>Peinture de main humaine dans la <a href="/wiki/Grotte_Cosquer" title="Grotte Cosquer">grotte Cosquer</a>, datée de 27 000 ans avant notre ère.</figcaption></figure> <p>Située au sud de la ville, la <a href="/wiki/Grotte_Cosquer" title="Grotte Cosquer">grotte Cosquer</a>, découverte en 1992, est une <a href="/wiki/Grotte_orn%C3%A9e" title="Grotte ornée">grotte ornée</a> <a href="/wiki/Pal%C3%A9olithique" title="Paléolithique">paléolithique</a>, fréquentée entre 27000 et 19000 <a href="/wiki/Avant_le_pr%C3%A9sent" title="Avant le présent">avant le présent</a>, dont l'entrée située sous la mer rend l'accès difficile. </p><p>Peu de traces existent encore de la ville grecque ou romaine. Les plus visibles sont celles du port antique, situé au nord-est de l'actuel <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, dans le <a href="/wiki/Jardin_des_Vestiges" title="Jardin des Vestiges">Jardin des Vestiges</a> au cœur du <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27histoire_de_Marseille" title="Musée d'histoire de Marseille">Musée d'histoire de Marseille</a>. On peut y trouver des restes des fortifications grecques, de la tour de défense, de la voie dallée romaine, du bassin d'eau douce ou des terrasses funéraires.Un aménagement et une valorisation spécifique en 2020 permet de mieux comprendre le fonctionnement du port antique. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Vestiges antiques</li> <li class="gallerybox" style="width: 198.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 196.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Le_jardin_des_vestiges_(Marseille)_(14202451122).jpg" class="mw-file-description" title="Jardin des vestiges antiques."><img alt="Jardin des vestiges antiques." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Le_jardin_des_vestiges_%28Marseille%29_%2814202451122%29.jpg/295px-Le_jardin_des_vestiges_%28Marseille%29_%2814202451122%29.jpg" decoding="async" width="197" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Le_jardin_des_vestiges_%28Marseille%29_%2814202451122%29.jpg/443px-Le_jardin_des_vestiges_%28Marseille%29_%2814202451122%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Le_jardin_des_vestiges_%28Marseille%29_%2814202451122%29.jpg/590px-Le_jardin_des_vestiges_%28Marseille%29_%2814202451122%29.jpg 2x" data-file-width="1777" data-file-height="1175" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 177px"><div class="gallerytext"><center>Jardin des vestiges antiques.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 197.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 195.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg" class="mw-file-description" title="Voie dallée du IVe siècle."><img alt="Voie dallée du IVe siècle." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg/293px-Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg" decoding="async" width="196" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg/440px-Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg/585px-Voie_dall%C3%A9e_Jardin_des_vestiges.jpg 2x" data-file-width="3456" data-file-height="2304" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 176px"><div class="gallerytext"><center>Voie dallée du <abbr class="abbr" title="4ᵉ siècle"><span class="romain">IV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 210px"> <div class="thumb" style="width: 208px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg" class="mw-file-description" title="Docks romains."><img alt="Docks romains." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg/330px-Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg" decoding="async" width="208" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg/500px-Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg/960px-Mus%C3%A9e_des_docks_romains_vue_g%C3%A9n%C3%A9rale.jpg 2x" data-file-width="3385" data-file-height="2117" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 188px"><div class="gallerytext"><center>Docks romains.</center></div> </div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Moyen_Âge_2"><span id="Moyen_.C3.82ge_2"></span>Moyen Âge</h4></div> <p>La ville s'étant toujours reconstruite sur elle-même, Marseille médiévale est, selon l'expression de <a href="/wiki/Thierry_P%C3%A9cout" title="Thierry Pécout">Thierry Pécout</a>, une « ville de papier » que seuls historiens et archéologues peuvent faire revivre compte tenu de la disparition de nombreux bâtiments médiévaux et du remodelage de la ville aux époques modernes et contemporaines<sup id="cite_ref-339" class="reference"><a href="#cite_note-339"><span class="cite-bracket">[</span>325<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>L'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye Saint-Victor</a>, dont les parties les plus anciennes datent du <abbr class="abbr" title="11ᵉ siècle"><span class="romain">XI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, a été construite sur ce qui est peut-être le lieu de culte <a href="/wiki/Christianisme" title="Christianisme">chrétien</a> le plus ancien de <a href="/wiki/France" title="France">France</a>. La <a href="/wiki/Chapelle_Notre-Dame_de_la_Galline" title="Chapelle Notre-Dame de la Galline">chapelle Notre-Dame-de-la-Galline</a> aurait été construite sur un lieu de culte datant de 1042<sup id="cite_ref-340" class="reference"><a href="#cite_note-340"><span class="cite-bracket">[</span>326<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La <a href="/wiki/Vieille_Major" title="Vieille Major">Vieille Major</a>, l'ancienne cathédrale de la ville, a été édifiée à partir du <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle à l’emplacement d’une première église datant de la fin de l'Antiquité. </p><p>L'<a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille" title="Église Saint-Laurent de Marseille">église Saint-Laurent</a>, bâtie au <abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle dans un style <a href="/wiki/Art_roman_proven%C3%A7al" title="Art roman provençal">roman provençal</a>, est la paroisse des pêcheurs de Marseille. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Édifices du Moyen Âge</li> <li class="gallerybox" style="width: 228px"> <div class="thumb" style="width: 226px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille.jpg" class="mw-file-description" title="Église Saint-Laurent (XIIIe siècle)."><img alt="Église Saint-Laurent (XIIIe siècle)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille.jpg/500px-%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille.jpg" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille.jpg/960px-%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille.jpg 1.5x" data-file-width="2705" data-file-height="1798" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center><a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille" title="Église Saint-Laurent de Marseille">Église Saint-Laurent</a> (<abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle).</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 114.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 112.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg" class="mw-file-description" title="Clocher de l'Église Notre-Dame-des-Accoules (XIVe siècle)."><img alt="Clocher de l'Église Notre-Dame-des-Accoules (XIVe siècle)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg/250px-Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg" decoding="async" width="113" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg/330px-Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg/500px-Clocher_des_Accoules_au_vieux_port.jpg 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 93px"><div class="gallerytext"><center>Clocher de l'<a href="/wiki/%C3%89glise_Notre-Dame-des-Accoules" class="mw-redirect" title="Église Notre-Dame-des-Accoules">Église Notre-Dame-des-Accoules</a> (<abbr class="abbr" title="14ᵉ siècle"><span class="romain">XIV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle).</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG" class="mw-file-description" title="Vieille Major (XIIe siècle)."><img alt="Vieille Major (XIIe siècle)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG/338px-Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG/507px-Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG/675px-Cath%C3%A9drale_de_la_vieille_Major._1.JPG 2x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center><a href="/wiki/Vieille_Major" title="Vieille Major">Vieille Major</a> (<abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle).</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 228px"> <div class="thumb" style="width: 226px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Le_Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e_-_MuCEM_(Marseille)_(14178627994).jpg" class="mw-file-description" title="Tour du Roi René (1447)."><img alt="Tour du Roi René (1447)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Le_Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e_-_MuCEM_%28Marseille%29_%2814178627994%29.jpg/500px-Le_Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e_-_MuCEM_%28Marseille%29_%2814178627994%29.jpg" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Le_Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e_-_MuCEM_%28Marseille%29_%2814178627994%29.jpg/960px-Le_Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e_-_MuCEM_%28Marseille%29_%2814178627994%29.jpg 1.5x" data-file-width="1775" data-file-height="1179" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>Tour du Roi René (1447).</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 228.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 226.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Christian_Marseille.jpg" class="mw-file-description" title="Abbaye Saint-Victor (1365)."><img alt="Abbaye Saint-Victor (1365)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Christian_Marseille.jpg/500px-Christian_Marseille.jpg" decoding="async" width="227" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Christian_Marseille.jpg/960px-Christian_Marseille.jpg 1.5x" data-file-width="2000" data-file-height="1326" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 207px"><div class="gallerytext"><center> <a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">Abbaye Saint-Victor</a> (1365).</center></div> </div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Les_Hospitaliers">Les Hospitaliers</h4></div> <p>Le fort saint Jean est sur l'ancienne fondation des <a href="/wiki/Hospitaliers" title="Hospitaliers">Hospitaliers</a> de l'<a href="/wiki/Ordre_de_Saint-Jean_de_J%C3%A9rusalem" title="Ordre de Saint-Jean de Jérusalem">ordre de Saint-Jean de Jérusalem</a> et compte encore des vestiges de la chapelle du <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>  au  <abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Renaissance_et_période_classique"><span id="Renaissance_et_p.C3.A9riode_classique"></span>Renaissance et période classique</h4></div> <p>Des trois forts construits à l'entrée du Vieux-Port par <span><a href="/wiki/Louis_XIV" title="Louis XIV"><span class="nowrap">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></span></a></span> pour surveiller la ville au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, seuls les forts d'Entrecasteaux et le <a href="/wiki/Fort_Saint-Nicolas_(Marseille)" title="Fort Saint-Nicolas (Marseille)">fort Saint-Nicolas</a> sont encore propriété du ministère de la Défense. Le <a href="/wiki/Fort_Saint-Jean_(Marseille)" title="Fort Saint-Jean (Marseille)">fort Saint-Jean</a>, dont la tour carrée fut construite au milieu du <abbr class="abbr" title="15ᵉ siècle"><span class="romain">XV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle par <a href="/wiki/Ren%C3%A9_d%27Anjou" title="René d'Anjou">René d'Anjou</a>, est intégré depuis 2013 au site du <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée">musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée</a>. Protégé au titre des monuments historiques, il relève du ministère de la Culture depuis les années 1960, mais n'a été rendu accessible au public que récemment. De l'<a href="/wiki/Arsenal_des_gal%C3%A8res" title="Arsenal des galères">arsenal des galères</a> qui occupait la rive sud du port, seule subsiste aujourd'hui la capitainerie. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Édifices de la Renaissance et du siècle des Lumières</li> <li class="gallerybox" style="width: 202px"> <div class="thumb" style="width: 200px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Maison_Diamant%C3%A9e.JPG" class="mw-file-description" title="Maison Diamantée (XVIe siècle)."><img alt="Maison Diamantée (XVIe siècle)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Maison_Diamant%C3%A9e.JPG/300px-Maison_Diamant%C3%A9e.JPG" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Maison_Diamant%C3%A9e.JPG/451px-Maison_Diamant%C3%A9e.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Maison_Diamant%C3%A9e.JPG/600px-Maison_Diamant%C3%A9e.JPG 2x" data-file-width="2592" data-file-height="1944" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 180px"><div class="gallerytext"><center>Maison Diamantée (<abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle).</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 334px"> <div class="thumb" style="width: 332px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Fort_St._Nicolas.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Fort_St._Nicolas.JPG/498px-Fort_St._Nicolas.JPG" decoding="async" width="332" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Fort_St._Nicolas.JPG/747px-Fort_St._Nicolas.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Fort_St._Nicolas.JPG/995px-Fort_St._Nicolas.JPG 2x" data-file-width="3584" data-file-height="1622" /></a></span></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:2014_Marseille_Chateau_Borely.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/2014_Marseille_Chateau_Borely.JPG/500px-2014_Marseille_Chateau_Borely.JPG" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/2014_Marseille_Chateau_Borely.JPG/960px-2014_Marseille_Chateau_Borely.JPG 1.5x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a></span></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg/338px-La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg/508px-La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg/677px-La_Vieille_Charit%C3%A9.jpg 2x" data-file-width="1936" data-file-height="1288" /></a></span></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 248px"> <div class="thumb" style="width: 246px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG" class="mw-file-description" title="Halle Puget (1672)."><img alt="Halle Puget (1672)." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG/369px-Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG" decoding="async" width="246" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG/555px-Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG/738px-Halle_Puget_%C3%A0_Marseille.JPG 2x" data-file-width="3144" data-file-height="1917" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 226px"><div class="gallerytext"><center><a href="/wiki/Halle_Puget" title="Halle Puget">Halle Puget</a> (1672).</center></div> </div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Bastides">Bastides</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille-Buzine78.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Marseille-Buzine78.JPG/250px-Marseille-Buzine78.JPG" decoding="async" width="220" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Marseille-Buzine78.JPG/330px-Marseille-Buzine78.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Marseille-Buzine78.JPG/500px-Marseille-Buzine78.JPG 2x" data-file-width="1220" data-file-height="865" /></a><figcaption>Le <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_la_Buzine" title="Château de la Buzine">château de la Buzine</a>, <a href="/wiki/Bastide_(construction)" title="Bastide (construction)">bastide</a> marseillaise célèbre pour avoir été celle de <a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a>.</figcaption></figure> <p>Les <a href="/wiki/Bastide_(construction)" title="Bastide (construction)">bastides</a> constituent un élément caractéristique du terroir marseillais. Domaines secondaires de campagne de la bourgeoisie marseillaise, on en dénombrait plus de 6 500 en 1773. Cette pratique était tellement répandue que Stendhal considérait que « c'est pour cela qu'il n'y a pas de spectacle le samedi : ce jour-là, dès que la Bourse est finie, chacun s'enfuit à sa Bastide […] »<sup id="cite_ref-341" class="reference"><a href="#cite_note-341"><span class="cite-bracket">[</span>327<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>On en recense <span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">aujourd'hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup> encore 254 mais si certaines comme <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_la_Buzine" title="Château de la Buzine">la Buzine</a> ont été rénovées ou reconverties, beaucoup sont en décrépitude et menacées de destruction<sup id="cite_ref-342" class="reference"><a href="#cite_note-342"><span class="cite-bracket">[</span>328<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Second_Empire">Second Empire</h4></div> <p>Beaucoup de monuments marseillais ont été construits lors de la seconde moitié du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, alors que la ville était en plein essor économique, en particulier durant le <a href="/wiki/Second_Empire" title="Second Empire">Second Empire</a>. C'est notamment le cas du <a href="/wiki/Palais_du_Pharo" title="Palais du Pharo">palais du Pharo</a> (1858), du <a href="/wiki/Palais_de_la_Bourse_(Marseille)" title="Palais de la Bourse (Marseille)">palais de la Bourse</a> (1860), de l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Hôtel de préfecture des Bouches-du-Rhône">hôtel de préfecture</a> (1866) ou de l'<a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Vincent-de-Paul_de_Marseille" title="Église Saint-Vincent-de-Paul de Marseille">Église des Réformés</a> (1886), plus tardive et de <a href="/wiki/Style_n%C3%A9ogothique" title="Style néogothique">style néogothique</a>. </p><p><a href="/wiki/Henri-Jacques_Esp%C3%A9randieu" title="Henri-Jacques Espérandieu">Henri-Jacques Espérandieu</a> est l'auteur de plusieurs monuments célèbres de la ville comme le <a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">Palais Longchamp</a> (1862), la <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">basilique Notre-Dame-de-la-Garde</a> (1864) et le <a href="/wiki/Palais_des_Arts_(Marseille)" title="Palais des Arts (Marseille)">Palais des arts</a> (1864). Construite entre 1855 à 1864 avec <a href="/wiki/Henri_R%C3%A9voil" title="Henri Révoil">Henri Révoil</a>, Notre-Dame-de-la-Garde, aussi appelée la Bonne Mère, est célèbre pour son <a href="/wiki/Architecture_romano-byzantine" title="Architecture romano-byzantine">architecture romano-byzantine</a> et sa statue en cuivre doré de la <a href="/wiki/Vierge_%C3%A0_l%27Enfant" title="Vierge à l'Enfant">Vierge à l'Enfant</a> qui domine l'édifice, œuvre du sculpteur <a href="/wiki/Eug%C3%A8ne-Louis_Lequesne" title="Eugène-Louis Lequesne">Eugène-Louis Lequesne</a>. </p><p>Autre édifice romano-byzantin, la <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">cathédrale de la Major</a>, dans le quartier de <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">La Joliette</a>, fut achevée en 1893 sur le site de l'<a href="/wiki/Vieille_Major" title="Vieille Major">ancienne Major</a> du <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle dont subsistent le chœur et la travée. </p><p>À cette époque est également percée la <a href="/wiki/Rue_de_la_R%C3%A9publique_(Marseille)" title="Rue de la République (Marseille)">rue de la République</a>, ornée de bâtiments <a href="/wiki/Georges_Eug%C3%A8ne_Haussmann" title="Georges Eugène Haussmann">haussmanniens</a> et qui relie le Vieux-Port au nouveau port de la Joliette. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Édifices du Second Empire</li> <li class="gallerybox" style="width: 330.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 328.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Palais_Longchamp_3.jpg" class="mw-file-description" title="Le Palais Longchamp."><img alt="Le Palais Longchamp." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Palais_Longchamp_3.jpg/493px-Palais_Longchamp_3.jpg" decoding="async" width="329" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Palais_Longchamp_3.jpg/740px-Palais_Longchamp_3.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7c/Palais_Longchamp_3.jpg/985px-Palais_Longchamp_3.jpg 2x" data-file-width="7575" data-file-height="3000" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 309px"><div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">Palais Longchamp</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 199.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 197.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_(3).JPG" class="mw-file-description" title="La basilique Notre-Dame-de-la-Garde."><img alt="La basilique Notre-Dame-de-la-Garde." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_%283%29.JPG/330px-Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_%283%29.JPG" decoding="async" width="198" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_%283%29.JPG/500px-Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_%283%29.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_%283%29.JPG/960px-Basilique_Notre-Dame_de_la_Garde_-_Marseille_2014_%283%29.JPG 2x" data-file-width="3046" data-file-height="2009" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 178px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">basilique Notre-Dame-de-la-Garde</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 228.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 226.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg" class="mw-file-description" title="Le palais du Pharo."><img alt="Le palais du Pharo." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg/340px-Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg" decoding="async" width="227" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg/510px-Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg/679px-Palais_du_Pharo_-_Marseille.jpg 2x" data-file-width="3130" data-file-height="1799" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 207px"><div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Palais_du_Pharo" title="Palais du Pharo">palais du Pharo</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 198px"> <div class="thumb" style="width: 196px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Cathedralmajormarseille.jpg" class="mw-file-description" title="La cathédrale de la Major."><img alt="La cathédrale de la Major." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Cathedralmajormarseille.jpg/294px-Cathedralmajormarseille.jpg" decoding="async" width="196" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Cathedralmajormarseille.jpg/441px-Cathedralmajormarseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Cathedralmajormarseille.jpg/588px-Cathedralmajormarseille.jpg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="680" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 176px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">cathédrale de la Major</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 175.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 173.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg/330px-H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg" decoding="async" width="174" height="130" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg/500px-H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg/960px-H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne_Marseille.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2304" /></a></span></div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Patrimoine_industriel">Patrimoine industriel</h4></div> <p>Marseille garde de nombreuses traces de son histoire industrielle et nombre de ces lieux sont en cours de reconversion. La <a href="/wiki/Manufacture_des_tabacs" title="Manufacture des tabacs">manufacture des tabacs</a>, construite en 1868 dans le quartier de la <a href="/wiki/Belle_de_Mai" title="Belle de Mai">Belle de Mai</a> est, après avoir été longtemps une friche industrielle, est depuis la fin des années 1990, occupée par un <a href="/wiki/Friche_Belle_de_Mai" title="Friche Belle de Mai">lieu culturel</a>, les <a href="/wiki/Archives_municipales_de_Marseille" title="Archives municipales de Marseille">Archives municipales</a>, l'INA, le CICRP et un <a href="/wiki/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_de_la_Belle_de_Mai" title="Pôle média de la Belle de Mai">Pôle média</a>. </p><p>Dans le quartier de la Joliette, le <a href="/wiki/CEPAC_Silo" title="CEPAC Silo">silo</a> à céréales d'<a href="/wiki/Arenc" title="Arenc">Arenc</a> a été reconverti en salle de spectacle et les immenses <a href="/wiki/Docks_(Marseille)" title="Docks (Marseille)">docks</a> ont été entièrement rénovés et convertis en bureaux et centre commercial. </p><p>De l'industrie de la <a href="/wiki/Savon_de_Marseille" title="Savon de Marseille">savonnerie</a> seules subsistent trois usines en fonctionnement dans les <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a>. D'autres, parfois en friche, parsèment le nord et l'est de la ville. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Architecture_moderne">Architecture moderne</h4></div> <p>L'architecte <a href="/wiki/Fernand_Pouillon" title="Fernand Pouillon">Fernand Pouillon</a> a construit de nombreux bâtiments dans les années qui ont suivi la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a>. Il fut notamment chargé de la reconstruction du quartier du Vieux-Port détruit durant la <a href="/wiki/Rafle_de_Marseille" title="Rafle de Marseille">rafle</a> (les célèbres <i>immeubles Pouillon</i>) ou du <a href="/wiki/Station_sanitaire_de_Marseille" title="Station sanitaire de Marseille">Contrôle sanitaire</a>, depuis 2013 occupé par le musée Regards de Provence. </p><p><a href="/wiki/Le_Corbusier" title="Le Corbusier">Le Corbusier</a> a construit en 1952 à Marseille sa <a href="/wiki/Cit%C3%A9_radieuse_de_Marseille" title="Cité radieuse de Marseille">Cité radieuse</a> (appelée localement « Le Corbusier » ou la « maison du fada »<sup id="cite_ref-343" class="reference"><a href="#cite_note-343"><span class="cite-bracket">[</span>329<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>), exemple de l'<a href="/wiki/Brutalisme" title="Brutalisme">architecture brutaliste</a> et de son principe d'<a href="/wiki/Unit%C3%A9_d%27habitation" title="Unité d'habitation">Unité d'habitation</a>. L'immeuble peut être visité et son <a href="/wiki/Toit-terrasse" title="Toit-terrasse">toit-terrasse</a> panoramique accueille un musée d'art contemporain, le <a href="/w/index.php?title=MaMo&action=edit&redlink=1" class="new" title="MaMo (page inexistante)">MaMo</a>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Édifices modernistes</li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_20110116_14.jpg" class="mw-file-description" title="Les immeubles Pouillon entourant la mairie."><img alt="Les immeubles Pouillon entourant la mairie." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Marseille_20110116_14.jpg/500px-Marseille_20110116_14.jpg" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Marseille_20110116_14.jpg/960px-Marseille_20110116_14.jpg 1.5x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>Les immeubles Pouillon entourant la mairie.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 268.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 266.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Cours_Belsunce.JPG" class="mw-file-description" title="Les Tours Labourdette longeant le cours Belsunce."><img alt="Les Tours Labourdette longeant le cours Belsunce." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Cours_Belsunce.JPG/500px-Cours_Belsunce.JPG" decoding="async" width="267" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Cours_Belsunce.JPG/960px-Cours_Belsunce.JPG 1.5x" data-file-width="3264" data-file-height="1836" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 247px"><div class="gallerytext"><center>Les <a href="/w/index.php?title=Tours_Labourdette&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tours Labourdette (page inexistante)">Tours Labourdette</a> longeant le cours Belsunce.</center></div> </div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Architecture_post-moderne">Architecture post-moderne</h4></div> <p>Dans le cadre de son renouveau urbain, la ville voit aujourd'hui la construction d'édifices d'<a href="/wiki/Postmodernisme_(architecture)" title="Postmodernisme (architecture)">architecture post-moderne</a> comme le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée">Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée</a>, la <a href="/wiki/Tour_CMA-CGM" class="mw-redirect" title="Tour CMA-CGM">tour CMA-CGM</a>, la <a href="/wiki/Villa_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Villa Méditerranée">Villa Méditerranée</a> et la tour La Marseillaise. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Lieux_et_quartiers">Lieux et quartiers</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille-corniche.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Marseille-corniche.jpg/250px-Marseille-corniche.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Marseille-corniche.jpg/330px-Marseille-corniche.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Marseille-corniche.jpg/500px-Marseille-corniche.jpg 2x" data-file-width="1600" data-file-height="1200" /></a><figcaption>La <a href="/wiki/Corniche_du_Pr%C3%A9sident-John-Fitzgerald-Kennedy" title="Corniche du Président-John-Fitzgerald-Kennedy">Corniche</a> au niveau du <i>Petit Nice</i>.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article connexe : <a href="/wiki/Quartiers_de_Marseille" title="Quartiers de Marseille">Quartiers de Marseille</a>.</div></div> <p>Marseille est parfois surnommé <span class="citation">« la ville aux 111 quartiers »</span>, qui correspond au nombre de <a href="/wiki/Quartiers_de_Marseille" title="Quartiers de Marseille">quartiers officiels</a>, qui sont des subdivisions des arrondissements de la ville. Beaucoup sont d'anciens hameaux constitués autour de l'église paroissiale. De nombreux quartiers (officiels ou non) sont dotés d'une identité particulière. </p><p>Ainsi, en centre-ville, <a href="/wiki/Le_Panier_(Marseille)" class="mw-redirect" title="Le Panier (Marseille)">Le Panier</a> constitue ce qui reste de la vieille ville après la <a href="/wiki/Rafle_de_Marseille" title="Rafle de Marseille">destruction</a> de la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a> : quartier populaire et lieu historique d'installation de nombreux immigrés, le Panier est connu pour ses rues étroites héritées du Moyen Âge. La <a href="/wiki/Canebi%C3%A8re" title="Canebière">Canebière</a>, artère emblématique de Marseille : elle s'étend du <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a> à l'église des Réformés. Elle est devenue célèbre mondialement à partir de la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, les marins étrangers s'arrêtant dans les nombreux cafés et bars de la rue tels le <i>Café turc</i> (1850), le <i>Café de France</i> (1854), le <i>Café allemand</i> (1866), ou encore le somptueux <i>Café Riche</i>. <a href="/wiki/Noailles_(Marseille)" title="Noailles (Marseille)">Noailles</a>, situé juste au sud de la Canebière, est connu pour son important marché parfois surnommé <span class="citation">« le ventre de Marseille »</span>. </p><p>À proximité du centre-ville, le <a href="/wiki/Cours_Julien" title="Cours Julien">cours Julien</a> et <a href="/wiki/Place_Jean-Jaur%C3%A8s_(Marseille)" title="Place Jean-Jaurès (Marseille)">la Plaine</a> sont connus pour leur vie nocturne et le <i><span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Art_urbain" title="Art urbain">street art</a></span></i>. Dans le <a href="/wiki/3e_arrondissement_de_Marseille" title="3e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a>, la <a href="/wiki/Belle_de_Mai" title="Belle de Mai">Belle de Mai</a> est un quartier populaire qui s'est développé autour de la <a href="/wiki/Manufacture_des_tabacs_de_Marseille" title="Manufacture des tabacs de Marseille">manufacture des tabacs</a> reconvertie depuis 1992 en <a href="/wiki/Friche_Belle_de_Mai" title="Friche Belle de Mai">lieu culturel</a>. </p><p>La <a href="/wiki/Corniche_du_Pr%C3%A9sident-John-Fitzgerald-Kennedy" title="Corniche du Président-John-Fitzgerald-Kennedy">Corniche</a>, qui longe la mer au sud du Vieux-Port, a été aménagée au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle puis élargie de 1954 à 1968. Elle est bordée à l'est de villas du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle — dont celle de la célèbre artiste marseillaise de music-hall <a href="/wiki/Gaby_Deslys" title="Gaby Deslys">Gaby Deslys</a> — et côtoie le pittoresque <a href="/wiki/Vallon_des_Auffes" title="Vallon des Auffes">Vallon des Auffes</a>. Elle accueille le <a href="/wiki/Mar%C3%A9graphe_de_Marseille" title="Marégraphe de Marseille">marégraphe de Marseille</a>, construit en 1883. Le quartier le plus au sud le long de la côte, <a href="/wiki/Les_Goudes" title="Les Goudes">Les Goudes</a>, est formé de petits cabanons de pêcheurs épargnés par l'urbanisation du littoral. Au nord, <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a> est un quartier populaire, ancien lieu d'implantation d'usines, rendu célèbre par les peintures de <a href="/wiki/Paul_C%C3%A9zanne" title="Paul Cézanne">Paul Cézanne</a> et les films de <a href="/wiki/Robert_Gu%C3%A9diguian" title="Robert Guédiguian">Robert Guédiguian</a>. </p><p>Dans l'est, <a href="/wiki/La_Treille" title="La Treille">La Treille</a> est un ancien village perché au sommet d'une colline et célèbre pour avoir accueilli l'écrivain et cinéaste <a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a>. </p><p>Le <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">nord de la ville</a> est constitué d'un habitat disparate, entre des grands ensembles construits à partir des années 1960 comme <a href="/wiki/La_Castellane" title="La Castellane">la Castellane</a>, le Plan d'Aou ou la <a href="/wiki/Kalliste-Grani%C3%A8re-Solidarit%C3%A9" title="Kalliste-Granière-Solidarité">cité Kallisté</a>, mais aussi de nombreux noyaux villageois anciens comme <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a> située en bord de mer, <a href="/wiki/Sainte-Marthe_(Marseille)" title="Sainte-Marthe (Marseille)">Sainte-Marthe</a> ou <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau-Gombert" title="Château-Gombert">Château-Gombert</a>, quartiers où subsiste encore une activité agricole. On trouve également dans le nord de la ville le siège de nombreuses industries ou entreprises (<a href="/wiki/Ricard" title="Ricard">Ricard</a>, <a href="/wiki/Compagnie_fruiti%C3%A8re" title="Compagnie fruitière">Compagnie fruitière</a>, <a href="/wiki/Haribo" title="Haribo">Haribo</a>...). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Patrimoine_environnemental">Patrimoine environnemental</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Liste_des_jardins_partag%C3%A9s_de_Marseille" title="Liste des jardins partagés de Marseille">Liste des jardins partagés de Marseille</a>.</div></div> <p>Marseille est entourée par les massifs montagneux, dessinant un arc de cercle autour de la ville : au nord, la <a href="/wiki/Cha%C3%AEne_de_l%27Estaque" title="Chaîne de l'Estaque">chaîne de l'Estaque</a>, ou de la Nerthe, puis, du nord de la ville jusqu'à l'est, le <a href="/wiki/Massif_de_l%27%C3%89toile" title="Massif de l'Étoile">massif de l'Étoile</a> qui rejoint le <a href="/wiki/Massif_du_Garlaban" title="Massif du Garlaban">Garlaban</a> situé plein est. Au sud-est se trouve le <a href="/wiki/Massif_de_Saint-Cyr" title="Massif de Saint-Cyr">massif de Saint-Cyr</a> et enfin, au sud, le <a href="/wiki/Massif_de_Marseilleveyre" title="Massif de Marseilleveyre">massif de Marseilleveyre</a>. </p><p>Marseille compte également plusieurs parcs urbains répartis sur l'ensemble de son territoire. Au centre-ville se trouve le parc <a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">Longchamp</a>, le <a href="/wiki/Parc_du_26e_Centenaire" title="Parc du 26e Centenaire">parc du <abbr class="abbr" title="Vingt-sixième">26<sup>e</sup></abbr> Centenaire</a> et le jardin du <a href="/wiki/Palais_du_Pharo" title="Palais du Pharo">Pharo</a>. Au sud, se situent notamment le <a href="/wiki/Parc_Bor%C3%A9ly" title="Parc Borély">parc Borély</a>, aménagé entre 1860 et 1880 et au sein duquel se tient le <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly" title="Château Borély">château Borély</a>, le parc balnéaire des <a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">plages du Prado</a> et le <a href="/w/index.php?title=Parc_Valmer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Parc Valmer (page inexistante)">Parc Valmer</a>, tous deux situés en bord de mer, le parc de la <a href="/wiki/Campagne_Pastr%C3%A9" title="Campagne Pastré">campagne Pastré</a>, ou encore le <a href="/wiki/Parc_de_la_Maison_Blanche" class="mw-redirect" title="Parc de la Maison Blanche">parc de la Maison Blanche</a>, bâti en 1840 et qui abrite une bastide. </p><p>Au <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">nord</a> de la ville, le <a href="/w/index.php?title=Parc_Fran%C3%A7ois_Billoux&action=edit&redlink=1" class="new" title="Parc François Billoux (page inexistante)">parc François Billoux</a> à <a href="/wiki/Saint-Louis_(Marseille)" title="Saint-Louis (Marseille)">Saint-Louis</a>, le <a href="/w/index.php?title=Parc_du_Grand_S%C3%A9minaire&action=edit&redlink=1" class="new" title="Parc du Grand Séminaire (page inexistante)">parc du Grand Séminaire</a> situé aux <a href="/wiki/Les_Aygalades" title="Les Aygalades">Aygalades</a>, le <a href="/w/index.php?title=Parc_Ath%C3%A9na_(Marseille)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Parc Athéna (Marseille) (page inexistante)">Parc Athéna</a> à <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau-Gombert" title="Château-Gombert">Château-Gombert</a> et le parc de la <a href="/wiki/Bastide_de_Montgolfier-la-Tour-du-Pin" title="Bastide de Montgolfier-la-Tour-du-Pin">Bastide Montgolfier</a> à <a href="/wiki/Sainte-Marthe_(Marseille)" title="Sainte-Marthe (Marseille)">Sainte-Marthe</a> ainsi que le <a href="/w/index.php?title=Parc_de_Font_Obscure&action=edit&redlink=1" class="new" title="Parc de Font Obscure (page inexistante)">Parc de Font Obscure</a>, en plein milieu des grands ensembles du <a href="/wiki/14e_arrondissement_de_Marseille" title="14e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Quatorzième">14<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a> de la ville, sont également remarquables. Enfin, à l'Est de la ville se trouvent entre autres le parc Saint-Cyr, dans le quartier de <a href="/wiki/Saint-Loup_(Marseille)" title="Saint-Loup (Marseille)">Saint-Loup</a> et le <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_la_Buzine" title="Château de la Buzine">parc de la Buzine</a>, célèbre pour être celui du <i><a href="/wiki/Le_Ch%C3%A2teau_de_ma_m%C3%A8re" title="Le Château de ma mère">Château de ma mère</a></i> de <a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a><sup id="cite_ref-344" class="reference"><a href="#cite_note-344"><span class="cite-bracket">[</span>330<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-345" class="reference"><a href="#cite_note-345"><span class="cite-bracket">[</span>331<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Les parcs urbains de Marseille</li> <li class="gallerybox" style="width: 202px"> <div class="thumb" style="width: 200px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG" class="mw-file-description" title="Le parc Borély."><img alt="Le parc Borély." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG/300px-Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG" decoding="async" width="200" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG/451px-Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG/600px-Ch%C3%A2teau_Bor%C3%A9ly.JPG 2x" data-file-width="800" data-file-height="600" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 180px"><div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Parc_Bor%C3%A9ly" title="Parc Borély">parc Borély</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG" class="mw-file-description" title="La Campagne Pastré."><img alt="La Campagne Pastré." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG/338px-Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG/507px-Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG/675px-Campagne_Pastr%C3%A9_%C3%A0_Marseille.JPG 2x" data-file-width="3456" data-file-height="2304" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Campagne_Pastr%C3%A9" title="Campagne Pastré">Campagne Pastré</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 244px"> <div class="thumb" style="width: 242px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Gare-Prado21.JPG" class="mw-file-description" title="Le parc du 26e Centenaire."><img alt="Le parc du 26e Centenaire." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Gare-Prado21.JPG/500px-Gare-Prado21.JPG" decoding="async" width="242" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Gare-Prado21.JPG/960px-Gare-Prado21.JPG 1.5x" data-file-width="1250" data-file-height="775" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 222px"><div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Parc_du_26e_Centenaire" title="Parc du 26e Centenaire">parc du <abbr class="abbr" title="Vingt-sixième">26<sup>e</sup></abbr> Centenaire</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 268.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 266.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Beach_in_Marseille.JPG" class="mw-file-description" title="Le parc balnéaire du Prado."><img alt="Le parc balnéaire du Prado." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Beach_in_Marseille.JPG/500px-Beach_in_Marseille.JPG" decoding="async" width="267" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Beach_in_Marseille.JPG/960px-Beach_in_Marseille.JPG 1.5x" data-file-width="3264" data-file-height="1840" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 247px"><div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">parc balnéaire du Prado</a>.</center></div> </div> </li> </ul> <p>Les <a href="/wiki/Calanques" title="Calanques">Calanques</a> constituent une zone naturelle majeure : elles accueillent presque 2 millions de visiteurs par an<sup id="cite_ref-346" class="reference"><a href="#cite_note-346"><span class="cite-bracket">[</span>332<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et forment, depuis 2012, un <a href="/wiki/Parc_national_des_Calanques" title="Parc national des Calanques">parc national</a>, le premier parc national périurbain d'Europe<sup id="cite_ref-347" class="reference"><a href="#cite_note-347"><span class="cite-bracket">[</span>333<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-packed-hover"> <li class="gallerycaption">Les Calanques</li> <li class="gallerybox" style="width: 171.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 169.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Callelongue_port.jpg" class="mw-file-description" title="La calanque de Callelongue."><img alt="La calanque de Callelongue." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Callelongue_port.jpg/254px-Callelongue_port.jpg" decoding="async" width="170" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Callelongue_port.jpg/381px-Callelongue_port.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Callelongue_port.jpg/507px-Callelongue_port.jpg 2x" data-file-width="3948" data-file-height="3503" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 150px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Calanque_de_Callelongue" title="Calanque de Callelongue">calanque de Callelongue</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Calanca_de_Marselhaveire.JPG" class="mw-file-description" title="Le calanque de Marseilleveyre."><img alt="Le calanque de Marseilleveyre." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Calanca_de_Marselhaveire.JPG/500px-Calanca_de_Marselhaveire.JPG" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Calanca_de_Marselhaveire.JPG/960px-Calanca_de_Marselhaveire.JPG 1.5x" data-file-width="4608" data-file-height="3072" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>Le <a href="/wiki/Calanque_de_Marseilleveyre" title="Calanque de Marseilleveyre">calanque de Marseilleveyre</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Calanque_Morgiou_02.JPG" class="mw-file-description" title="La calanque de Morgiou."><img alt="La calanque de Morgiou." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Calanque_Morgiou_02.JPG/338px-Calanque_Morgiou_02.JPG" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Calanque_Morgiou_02.JPG/507px-Calanque_Morgiou_02.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Calanque_Morgiou_02.JPG/675px-Calanque_Morgiou_02.JPG 2x" data-file-width="3888" data-file-height="2592" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Calanque_de_Morgiou" title="Calanque de Morgiou">calanque de Morgiou</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 202.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 200.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Calanques_de_Marseille.JPG" class="mw-file-description" title="La calanque de Sugiton."><img alt="La calanque de Sugiton." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Calanques_de_Marseille.JPG/330px-Calanques_de_Marseille.JPG" decoding="async" width="201" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Calanques_de_Marseille.JPG/500px-Calanques_de_Marseille.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Calanques_de_Marseille.JPG/960px-Calanques_de_Marseille.JPG 2x" data-file-width="2288" data-file-height="1712" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 181px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Calanque_de_Sugiton" title="Calanque de Sugiton">calanque de Sugiton</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 193.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 191.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:En-Vau_calanque_4.jpg" class="mw-file-description" title="La calanque d'En-Vau."><img alt="La calanque d'En-Vau." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/En-Vau_calanque_4.jpg/287px-En-Vau_calanque_4.jpg" decoding="async" width="192" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/En-Vau_calanque_4.jpg/431px-En-Vau_calanque_4.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/En-Vau_calanque_4.jpg/574px-En-Vau_calanque_4.jpg 2x" data-file-width="6380" data-file-height="5000" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 172px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Calanque_d%27En-Vau" title="Calanque d'En-Vau">calanque d'En-Vau</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Calanque_Port_Pin.jpg" class="mw-file-description" title="La calanque de Port-Pin."><img alt="La calanque de Port-Pin." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Calanque_Port_Pin.jpg/338px-Calanque_Port_Pin.jpg" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Calanque_Port_Pin.jpg/507px-Calanque_Port_Pin.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Calanque_Port_Pin.jpg/675px-Calanque_Port_Pin.jpg 2x" data-file-width="2400" data-file-height="1600" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Calanque_de_Port-Pin" title="Calanque de Port-Pin">calanque de Port-Pin</a>.</center></div> </div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 227.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 225.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Calanques_Port-Miou.jpg" class="mw-file-description" title="La calanque de Port-Miou."><img alt="La calanque de Port-Miou." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Calanques_Port-Miou.jpg/338px-Calanques_Port-Miou.jpg" decoding="async" width="226" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Calanques_Port-Miou.jpg/507px-Calanques_Port-Miou.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Calanques_Port-Miou.jpg/675px-Calanques_Port-Miou.jpg 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></div> <div class="gallerytextwrapper" style="width: 206px"><div class="gallerytext"><center>La <a href="/wiki/Calanque_de_Port-Miou" title="Calanque de Port-Miou">calanque de Port-Miou</a>.</center></div> </div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Équipements_et_événements_culturels"><span id=".C3.89quipements_et_.C3.A9v.C3.A9nements_culturels"></span>Équipements et événements culturels</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Musées"><span id="Mus.C3.A9es"></span>Musées</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Liste_des_mus%C3%A9es_de_Marseille" title="Liste des musées de Marseille">Liste des musées de Marseille</a>.</div></div> <p>Marseille possède <span class="nowrap">26 musées</span>, soit le plus grand nombre en France après Paris<sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:R%C3%A9f%C3%A9rence_n%C3%A9cessaire" title="Aide:Référence nécessaire"><span title="Ce passage nécessite une référence ; voir l'aide.">[réf. nécessaire]</span></a></sup>, notamment le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27histoire_de_Marseille" title="Musée d'histoire de Marseille">musée d'histoire de Marseille</a>, le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Cantini" title="Musée Cantini">musée Cantini</a>, le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27Art_contemporain_de_Marseille" title="Musée d'Art contemporain de Marseille">musée d'art contemporain</a>, le <a href="/wiki/Mus%C3%A9um_d%27histoire_naturelle_de_Marseille" title="Muséum d'histoire naturelle de Marseille">Muséum d'histoire naturelle</a> et le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_Marseille" title="Musée des Beaux-Arts de Marseille">musée des beaux-arts</a>. Faute de personnel, ils sont rarement ouverts simultanément<sup id="cite_ref-348" class="reference"><a href="#cite_note-348"><span class="cite-bracket">[</span>334<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée">musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée</a> (MuCEM), situé sur l'<a href="/wiki/Promenade_Robert-Laffont" title="Promenade Robert-Laffont">esplanade du J4</a> et dans le <a href="/wiki/Fort_Saint-Jean_(Marseille)" title="Fort Saint-Jean (Marseille)">fort Saint-Jean</a>, a ouvert en 2013. Il s'agit d'un musée national et du musée le plus visité de la ville, avec 2 millions de visiteurs en 2013<sup id="cite_ref-349" class="reference"><a href="#cite_note-349"><span class="cite-bracket">[</span>335<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Bibliothèques"><span id="Biblioth.C3.A8ques"></span>Bibliothèques</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg/220px-La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg/330px-La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg/440px-La_biblioth%C3%A8que_de_l%27Alcazar.jpg 2x" data-file-width="2740" data-file-height="2000" /></a><figcaption>L'<a href="/wiki/Alcazar_(Marseille)" title="Alcazar (Marseille)">Alcazar</a>, ancien music-hall reconverti en bibliothèque.</figcaption></figure> <p>Avec 9 bibliothèques ou médiathèques municipales<sup id="cite_ref-350" class="reference"><a href="#cite_note-350"><span class="cite-bracket">[</span>336<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> (soit une pour 106 000 habitants en 2019<sup id="cite_ref-:3_351-0" class="reference"><a href="#cite_note-:3-351"><span class="cite-bracket">[</span>337<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>), Marseille est la ville française la moins bien lotie ; ces bibliothèques sont souvent en grève et leur gestion est décriée<sup id="cite_ref-:3_351-1" class="reference"><a href="#cite_note-:3-351"><span class="cite-bracket">[</span>337<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-352" class="reference"><a href="#cite_note-352"><span class="cite-bracket">[</span>338<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. La plus importante d'entre elles, l'<a href="/wiki/Alcazar_(Marseille)" title="Alcazar (Marseille)">Alcazar</a>, est située en centre-ville sur le Cours Belsunce. Autrefois célèbre salle de spectacle qui a vu se révéler de nombreuses stars du début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, le lieu est transformé en <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_municipale_%C3%A0_vocation_r%C3%A9gionale" title="Bibliothèque municipale à vocation régionale">bibliothèque municipale à vocation régionale</a> en 2004. Les huit autres sontː la bibliothèque du Merlan, la médiathèque de <a href="/wiki/Bonneveine" title="Bonneveine">Bonneveine</a>, la bibliothèque des <a href="/wiki/Cinq-Avenues" title="Cinq-Avenues">Cinq-Avenues</a>, la bibliothèque de la Grognarde, la bibliothèque de <a href="/wiki/Saint-Andr%C3%A9_(Marseille)" title="Saint-André (Marseille)">Saint-André</a>, la bibliothèque du <a href="/wiki/Le_Panier_(Marseille)" class="mw-redirect" title="Le Panier (Marseille)">Panier</a>, la bibliothèque de la <a href="/wiki/Castellane_(m%C3%A9tro_de_Marseille)" title="Castellane (métro de Marseille)">station de métro Castellane</a>, et la médiathèque Salim-Hatubou dans le quartier du Plan d'Aou. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cinémas"><span id="Cin.C3.A9mas"></span>Cinémas</h4></div> <p>En 2023, Marseille compte une douzaine de cinémas<sup id="cite_ref-:4_353-0" class="reference"><a href="#cite_note-:4-353"><span class="cite-bracket">[</span>339<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-354" class="reference"><a href="#cite_note-354"><span class="cite-bracket">[</span>340<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> : 2 grands multiplexes (Les 3 palmes et Le Joliette), des cinémas commerciaux de taille moyenne (Le Chambord, Le Prado, l'Artplexe, le Pathé Bonneveine et le Pathé Madeleine) et des cinémas ou salles d'Arts et Essai (Alhambra, La Baleine, Le Gyptis, Les Variétés, Le Vidéodrome 2). Le centre-ville concentre la majorité des cinémas, avec 8 cinémas sur 13, n'étant toutefois pas les plus grands d'entre eux. </p><p>Le cinéma d'art et essai <i>Le César</i>, ouvert par <a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a> en <a href="/wiki/1938_au_cin%C3%A9ma" title="1938 au cinéma">1938</a>, qui proposait 3 salles au 4 place Castellane, ferme ses portes en septembre 2023<sup id="cite_ref-355" class="reference"><a href="#cite_note-355"><span class="cite-bracket">[</span>341<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Théâtres"><span id="Th.C3.A9.C3.A2tres"></span>Théâtres</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:La_Criee.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/La_Criee.jpg/250px-La_Criee.jpg" decoding="async" width="220" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/La_Criee.jpg/330px-La_Criee.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/68/La_Criee.jpg/500px-La_Criee.jpg 2x" data-file-width="3120" data-file-height="2384" /></a><figcaption>La façade du <a href="/wiki/La_Cri%C3%A9e_(th%C3%A9%C3%A2tre)" title="La Criée (théâtre)">théâtre de la Criée</a>.</figcaption></figure> <p>Le <a href="/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_du_Gymnase_(Marseille)" title="Théâtre du Gymnase (Marseille)">théâtre du Gymnase</a> est un <a href="/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_%C3%A0_l%27italienne" title="Théâtre à l'italienne">théâtre à l'italienne</a> construit dès 1804. Au cours du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, il fait office de salle de théâtre avec des acteurs comme <a href="/wiki/Louis_Jouvet" title="Louis Jouvet">Louis Jouvet</a>, <a href="/wiki/Jean_Weber" title="Jean Weber">Jean Weber</a>, mais aussi de salle de concert avec <a href="/wiki/Jacques_Brel" title="Jacques Brel">Jacques Brel</a>, <a href="/wiki/Reda_Caire" title="Reda Caire">Reda Caire</a> ou <a href="/wiki/Charles_Aznavour" title="Charles Aznavour">Charles Aznavour</a>. Fermé en 1980 pour cause de vétusté, il rouvre en 1986 grâce au mécène américain <a href="/wiki/Armand_Hammer" title="Armand Hammer">Armand Hammer</a>. Il a également été rénové en 2015 ainsi que sa façade<sup id="cite_ref-356" class="reference"><a href="#cite_note-356"><span class="cite-bracket">[</span>342<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/La_Cri%C3%A9e_(th%C3%A9%C3%A2tre)" title="La Criée (théâtre)">La Criée</a> est le <a href="/wiki/Centre_dramatique_national" title="Centre dramatique national">centre dramatique national</a> de Marseille. Ancienne criée aux poissons, le théâtre est fondé en <time class="nowrap" datetime="1981-05" data-sort-value="1981-05">mai 1981</time> et se situe au 30, quai de Rive Neuve à Marseille. </p><p>Parmi les autres théâtres de la ville : Le <a href="/wiki/Badaboum_Th%C3%A9%C3%A2tre" title="Badaboum Théâtre">Badaboum Théâtre</a>, le <a href="/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_Massalia" title="Théâtre Massalia">Théâtre Massalia</a>, le Merlan, les Bernardines, Joliette-Minoterie, le Toursky. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Opéra_et_ballet"><span id="Op.C3.A9ra_et_ballet"></span>Opéra et ballet</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_(France),_the_opera.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Marseille_%28France%29%2C_the_opera.JPG/220px-Marseille_%28France%29%2C_the_opera.JPG" decoding="async" width="220" height="145" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Marseille_%28France%29%2C_the_opera.JPG/330px-Marseille_%28France%29%2C_the_opera.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Marseille_%28France%29%2C_the_opera.JPG/440px-Marseille_%28France%29%2C_the_opera.JPG 2x" data-file-width="4287" data-file-height="2820" /></a><figcaption>L'Opéra de Marseille.</figcaption></figure> <p>L'<a href="/wiki/Op%C3%A9ra_municipal_de_Marseille" title="Opéra municipal de Marseille">Opéra municipal de Marseille</a> a été construit en 1920 à la place du Grand-Théâtre de 1786, détruit par un incendie en 1919. Il fait l'objet d'un classement au titre des monuments historiques depuis le <time class="nowrap" datetime="1997-02-13" data-sort-value="1997-02-13">13 février 1997</time>. </p><p>Marseille abrite un <a href="/wiki/Ballet_national_de_Marseille" title="Ballet national de Marseille">ballet national</a> depuis 1972. Dénommée à l'origine Les Ballets de Marseille, la compagnie est composée d'une quarantaine de danseurs, avec <a href="/wiki/Dominique_Khalfouni" title="Dominique Khalfouni">Dominique Khalfouni</a>, ancienne étoile du <a href="/wiki/Ballet_de_l%27Op%C3%A9ra_national_de_Paris" title="Ballet de l'Opéra national de Paris">Ballet de l'Opéra national de Paris</a>, comme étoile principale. </p><p>On trouve aussi un lieu d'enseignement de la musique et de l'art dramatique, le <a href="/wiki/Conservatoire_%C3%A0_rayonnement_r%C3%A9gional_de_Marseille" title="Conservatoire à rayonnement régional de Marseille">conservatoire à rayonnement régional de Marseille</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Salles_de_spectacle_et_lieux_festifs">Salles de spectacle et lieux festifs</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg/220px-Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg" decoding="async" width="220" height="131" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg/330px-Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg/440px-Marseille_Friche_la_Belle_de_Mai_Toit_terrasse.jpg 2x" data-file-width="620" data-file-height="370" /></a><figcaption>Événement sur le toit-terrasse de la <a href="/wiki/Friche_Belle_de_Mai" title="Friche Belle de Mai">Friche Belle de Mai</a>.</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Le_D%C3%B4me_(Marseille)" title="Le Dôme (Marseille)">Le Dôme</a> est la principale salle de spectacle de Marseille. Elle peut accueillir de 1 200 à 8 500 spectateurs selon la configuration du spectacle. Depuis son inauguration en 1994, la salle a accueilli en moyenne 300 000 spectateurs par an. </p><p><a href="/wiki/CEPAC_Silo" title="CEPAC Silo">Le Silo</a> est une salle de spectacle située à <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">La Joliette</a> depuis 2011 sur le site d'ancien silo à céréales. Le lieu se veut dans le style des théâtres à l'italienne constitués de plusieurs balcons autour d’un parterre central. La salle offre une capacité totale de 2 050 places dont la configuration varie en fonction du type de spectacle proposé. </p><p><i>L'Espace Julien</i>, situé au <a href="/wiki/Cours_Julien" title="Cours Julien">cours Julien</a>, et le <a href="/wiki/Moulin" title="Moulin">Moulin</a> sont des salles d'envergures moyennes accueillant des événements complémentaires. </p><p>La <a href="/wiki/Friche_Belle_de_Mai" title="Friche Belle de Mai">Friche Belle de Mai</a> est un lieu culturel ouvert en 1992 à la place de l'ancienne <a href="/wiki/Manufacture_des_tabacs_de_Marseille" title="Manufacture des tabacs de Marseille">Manufacture des tabacs de Marseille</a>. Depuis 2002, elle abrite une salle de spectacle, le <i>Cabaret aléatoire</i>, une salle de théâtre, de nombreux ateliers d'artistes, des terrains de sport ainsi qu'un skatepark. Depuis 2013, elle accueille également de nombreux festivals et autres événements festifs, notamment sur son vaste toit-terrasse. </p><p>Les <a href="/wiki/Terrasses_du_Port" title="Terrasses du Port">Terrasses du Port</a>, centre commercial ouvert en 2014 et situé à <a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">La Joliette</a> abrite un toit-terrasse accueillant régulièrement des événements festifs avec un panorama sur la mer. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Manifestations_culturelles_et_festivités"><span id="Manifestations_culturelles_et_festivit.C3.A9s"></span>Manifestations culturelles et festivités</h4></div> <p>La ville accueille de nombreux festivals, pour beaucoup créés ces vingt dernières années : </p> <ul><li>musique : <a href="/wiki/Fiesta_des_Suds" title="Fiesta des Suds">Fiesta des Suds</a>, <a href="/wiki/Babel_Med_Music" class="mw-redirect" title="Babel Med Music">Babel Med Music</a>, <a href="/wiki/Marsatac" title="Marsatac">Marsatac</a>, <a href="/wiki/Marseille_Jazz_des_cinq_continents" title="Marseille Jazz des cinq continents">Jazz des cinq continents</a>, <a href="/wiki/Les_Massiliades" title="Les Massiliades">Les Massiliades</a> ;</li> <li>cinéma et télévision : <a href="/wiki/Festival_international_de_cin%C3%A9ma_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Festival international de cinéma de Marseille">Festival international de cinéma de Marseille</a> (FID), <a href="/wiki/Festival_Reflets_(Marseille)" title="Festival Reflets (Marseille)">Festival de cinéma LGBT Provence-Alpes-Côte d'Azur</a>, <a href="/wiki/Festival_miroirs_et_cin%C3%A9mas_d%27Afriques_de_Marseille" title="Festival miroirs et cinémas d'Afriques de Marseille">Festival miroirs et cinémas d'Afriques</a> ;</li> <li>danse : <a href="/wiki/Festival_de_Marseille" title="Festival de Marseille">Festival de Marseille</a> ;</li> <li>culture : <a href="/wiki/Japan_Expo_Sud" title="Japan Expo Sud">Japan Expo Sud</a> ;</li> <li>populaire : Carnaval indépendant de la Plaine, <a href="/wiki/Grande_parade_maritime_de_Marseille" title="Grande parade maritime de Marseille">grande parade maritime de Marseille</a>, <a href="/wiki/Universit%C3%A9s_d%E2%80%99%C3%A9t%C3%A9_eurom%C3%A9diterran%C3%A9ennes_des_homosexualit%C3%A9s" title="Universités d’été euroméditerranéennes des homosexualités">Universités d’été euroméditerranéennes des homosexualités</a>.</li> <li>littérature : festival <a href="/wiki/Oh_les_beaux_jours_!" title="Oh les beaux jours !">Oh les beaux jours !</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Arts">Arts</h3></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Musique">Musique</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Hip-hop_%C3%A0_Marseille" title="Hip-hop à Marseille">Hip-hop à Marseille</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg/250px-IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg" decoding="async" width="170" height="227" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg/330px-IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg/500px-IAM_%C3%A0_l%27Olympia_de_Montr%C3%A9al.jpg 2x" data-file-width="2304" data-file-height="3072" /></a><figcaption><a href="/wiki/IAM" title="IAM">IAM</a> à l'Olympia de <a href="/wiki/Montr%C3%A9al" title="Montréal">Montréal</a>.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg/250px-Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg/330px-Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg/500px-Rio_Loco_2015_Samedi_-_Occitanie-0581.jpg 2x" data-file-width="5760" data-file-height="3840" /></a><figcaption>Gari Greu du groupe <a href="/wiki/Massilia_Sound_System" title="Massilia Sound System">Massilia Sound System</a> en 2015.</figcaption></figure> <p>À la fin du <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle s'illustrent les compositeurs <a href="/wiki/Domenico_Della-Maria" title="Domenico Della-Maria">Domenico Della-Maria</a> et <a href="/wiki/Stanislas_Champein" title="Stanislas Champein">Stanislas Champein</a>, puis <a href="/wiki/Ernest_Reyer" title="Ernest Reyer">Ernest Reyer</a> à la fin <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, ainsi que <a href="/wiki/Henri_Tomasi" title="Henri Tomasi">Henri Tomasi</a> et <a href="/wiki/Vincent_Scotto" title="Vincent Scotto">Vincent Scotto</a> au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, le premier dans le <a href="/wiki/N%C3%A9o-classicisme_(musique)" title="Néo-classicisme (musique)">genre néo-classique</a> et le second dans l'<a href="/wiki/Op%C3%A9rette" title="Opérette">opérette</a> et la <a href="/wiki/Chanson_fran%C3%A7aise" title="Chanson française">chanson française</a>. <a href="/wiki/Paul_Mauriat_(musicien)" title="Paul Mauriat (musicien)">Paul Mauriat</a> s'est lui fait connaitre dans le genre de la <a href="/wiki/Musique_de_vari%C3%A9t%C3%A9s" title="Musique de variétés">Musique de variétés</a> du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p><p>Proche de <a href="/wiki/New_York" title="New York">New York</a> et pionnière dans l'introduction et la diffusion du <a href="/wiki/Hip-hop" title="Hip-hop">hip-hop</a> en France, Marseille devient dans les <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1990" title="Années 1990">années 1990</a></span> une des principales scènes du <a href="/wiki/Hip-hop" title="Hip-hop">hip-hop</a> français et européen<sup id="cite_ref-telerama_357-0" class="reference"><a href="#cite_note-telerama-357"><span class="cite-bracket">[</span>343<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Le mouvement hip-hop arrive à Marseille depuis le centre-ville, dans les quartiers de l'Opéra, de la Gare Saint-Charles et du cours Julien, avant de s'étendre aux <a href="/wiki/Quartiers_nord_(Marseille)" title="Quartiers nord (Marseille)">quartiers nord</a> et au reste du territoire. À la fin de la décennie, le groupe de danse des <i><span class="lang-en" lang="en">Marseille City Breakers</span></i> acquièrent une renommée nationale alors que le hip-hop n'en est qu'à ses balbutiements sur le Vieux Continent<sup id="cite_ref-358" class="reference"><a href="#cite_note-358"><span class="cite-bracket">[</span>344<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg/250px-Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg" decoding="async" width="170" height="255" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg/330px-Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg/500px-Festival_des_Vieilles_Charrues_2015_-_Soprano_-_118.jpg 2x" data-file-width="3840" data-file-height="5760" /></a><figcaption><a href="/wiki/Soprano_(rappeur)" title="Soprano (rappeur)">Soprano</a> au <a href="/wiki/Festival_des_Vieilles_Charrues" title="Festival des Vieilles Charrues">Festival des Vieilles Charrues</a> 2015.</figcaption></figure> <p>En 1993, le groupe <a href="/wiki/IAM" title="IAM">IAM</a> sort <i><a href="/wiki/Je_danse_le_mia" title="Je danse le mia">Je danse le mia</a></i> qui connait un succès phénoménal et annonce l'âge d'or du rap marseillais. Parmi les albums les plus emblématiques de cette époque figurent <i><a href="/wiki/M%C3%A9t%C3%A8que_et_mat" title="Métèque et mat">Métèque et mat</a></i> (1995) d'<a href="/wiki/Akhenaton_(rappeur)" title="Akhenaton (rappeur)">Akhenaton</a>, <i><a href="/wiki/L%27%C3%89cole_du_micro_d%27argent" title="L'École du micro d'argent">L'École du micro d'argent</a></i> d'IAM (1997), <i><a href="/wiki/Chroniques_de_Mars" title="Chroniques de Mars">Chroniques de Mars</a></i> (1998), compilation où figurent les principaux acteurs de l'époque, <i><a href="/wiki/O%C3%B9_je_vis" title="Où je vis">Où je vis</a></i> (1998) de <a href="/wiki/Shurik%27n" title="Shurik'n">Shurik'n</a>, <i>Hier, Aujourd'hui, Demain</i> (1999) du <a href="/wiki/3e_%C5%92il_(groupe)" title="3e Œil (groupe)"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> Œil</a>, et <i><a href="/wiki/Art_de_rue_(album)" title="Art de rue (album)">Art de Rue</a></i> (2001) de la <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Fonky_Family" title="Fonky Family">Fonky Family</a></span>. À travers leurs textes, ils apportent un témoignage unique sur la misère sociale et les difficultés que traversait la ville dans les <span class="nowrap">années 1990</span>, notamment dans des titres comme <i><a href="/wiki/Demain,_c%27est_loin" title="Demain, c'est loin">Demain, c'est loin</a></i> (1997) d'IAM. En 1997, <a href="/wiki/Faudel" title="Faudel">Faudel</a> tourne à Marseille le clip du single <i>Tellement N'brick</i> qui devient par la suite <a href="/wiki/Disque_de_certification" title="Disque de certification">disque d'argent</a><sup id="cite_ref-359" class="reference"><a href="#cite_note-359"><span class="cite-bracket">[</span>345<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. En 2011, le rappeur américain <a href="/wiki/Flo_Rida" title="Flo Rida">Flo Rida</a> tourne une partie du clip de son single <i>Good Feeling</i> de l'album <i>Wild Ones</i> à Marseille<sup id="cite_ref-360" class="reference"><a href="#cite_note-360"><span class="cite-bracket">[</span>346<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>À partir du début des <span class="nowrap">années 2000</span>, on note un déclin du hip-hop marseillais sur la scène française<sup id="cite_ref-telerama_357-1" class="reference"><a href="#cite_note-telerama-357"><span class="cite-bracket">[</span>343<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, malgré la présence d'artistes comme <a href="/wiki/Psy_4_de_la_rime" title="Psy 4 de la rime">Psy 4 de la rime</a>, dont sont issus <a href="/wiki/Soprano_(rappeur)" title="Soprano (rappeur)">Soprano</a> et <a href="/wiki/Alonzo_(rappeur)" title="Alonzo (rappeur)">Alonzo</a>. Il y a aussi <a href="/wiki/Kenza_Farah" title="Kenza Farah">Kenza Farah</a>, <a href="/wiki/L%27Alg%C3%A9rino" title="L'Algérino">L'Algerino</a>, <a href="/wiki/Faf_Larage" title="Faf Larage">Faf Larage</a> ou <a href="/wiki/Keny_Arkana" title="Keny Arkana">Keny Arkana</a>. Néanmoins, le hip-hop marseillais reste aujourd'hui un vivier de créativité avec l'émergence d'acteurs comme <a href="/wiki/Under_Kontrol" title="Under Kontrol">Under Kontrol</a>, champions du monde de <span class="lang-en" lang="en">Human Beatbox</span>, ou <i><span class="lang-en" lang="en">Chinese Man Records</span></i>, marque du collectif <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Chinese_Man" title="Chinese Man">Chinese Man</a></span>. </p><p>La scène rock marseillaise est représentée par <a href="/wiki/Dagoba" title="Dagoba">Dagoba</a> (groupe de <a href="/wiki/Death_metal_m%C3%A9lodique" title="Death metal mélodique"><span class="lang-en" lang="en">Death metal</span> mélodique</a>), <a href="/wiki/Eths" title="Eths">Eths</a>, <a href="/wiki/Warrior_Kids" title="Warrior Kids">Warrior Kids</a>, <a href="/wiki/Oai_Star" title="Oai Star">Oai Star</a> ou <a href="/wiki/Quartiers_nord_(groupe)" title="Quartiers nord (groupe)">quartiers nord</a>. </p><p>Mêlant styles contemporains et traditionnels, <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Massilia_Sound_System" title="Massilia Sound System">Massilia Sound System</a></span>, <a href="/wiki/Moussu_T_e_lei_Jovents" title="Moussu T e lei Jovents">Moussu T e lei Jovents</a> et <a href="/wiki/Lo_C%C3%B2r_de_la_Plana" title="Lo Còr de la Plana">Lo Còr de la Plana</a> s'attachent à faire vivre la langue <a href="/wiki/Occitan" title="Occitan">occitane</a> en la mariant à des courants contemporains<sup id="cite_ref-361" class="reference"><a href="#cite_note-361"><span class="cite-bracket">[</span>347<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Source_insuffisante" title="Aide:Source insuffisante">[source insuffisante]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Spectacle_vivant">Spectacle vivant</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article connexe : <a href="/wiki/Op%C3%A9rette_marseillaise" title="Opérette marseillaise">Opérette marseillaise</a>.</div></div><p>À la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle et au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Marseille est l'une ville-phare du <a href="/wiki/Cabaret" title="Cabaret">cabaret</a>, de l'<a href="/wiki/Op%C3%A9rette" title="Opérette">opérette</a> et du <a href="/wiki/Music-hall" title="Music-hall">music-hall</a>, comme l'atteste le succès de l'<a href="/wiki/Alcazar_(Marseille)" title="Alcazar (Marseille)">Alcazar</a>. Parmi les grands noms de cette période, nombre d'entre eux comme <a href="/wiki/Yves_Montand" title="Yves Montand">Yves Montand</a>, <a href="/wiki/Tino_Rossi" title="Tino Rossi">Tino Rossi</a>, <a href="/wiki/Alibert_(chanteur)" title="Alibert (chanteur)">Alibert</a>, <a href="/wiki/Ren%C3%A9_Sarvil" title="René Sarvil">René Sarvil</a>, <a href="/wiki/Vincent_Scotto" title="Vincent Scotto">Vincent Scotto</a>, <a href="/wiki/Raimu" title="Raimu">Raimu</a>, <a href="/wiki/Maurice_Chevalier" title="Maurice Chevalier">Maurice Chevalier</a>, <a href="/wiki/Gaby_Deslys" title="Gaby Deslys">Gaby Deslys</a>, <a href="/wiki/F%C3%A9lix_Mayol" title="Félix Mayol">Félix Mayol</a> ou encore <a href="/wiki/Fernandel" title="Fernandel">Fernandel</a> débutèrent à Marseille avant de connaître le succès dans la capitale. </p><p>À Paris, on nomme alors ce mouvement l'<a href="/wiki/Op%C3%A9rette_marseillaise" title="Opérette marseillaise">opérette marseillaise</a>, des spectacles à la fois joués et chantés évoquant la vie méridionale, les romances légères et jouant des stéréotypes marseillais. Parmi les œuvres les plus fameuses, citons : <a href="/w/index.php?title=Au_pays_du_soleil_(op%C3%A9rette)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Au pays du soleil (opérette) (page inexistante)"><i>Au pays du soleil</i></a> (1932), <a href="/w/index.php?title=Trois_de_la_marine_(op%C3%A9rette)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trois de la marine (opérette) (page inexistante)"><i>Trois de la Marine</i></a> (1933), <i><a href="/wiki/Un_de_la_Canebi%C3%A8re" title="Un de la Canebière">Un de la Canebière</a></i> (1935), <i><a href="/w/index.php?title=Les_Gangsters_du_ch%C3%A2teau_d%27If_(op%C3%A9rette)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Les Gangsters du château d'If (opérette) (page inexistante)">Les Gangsters du château d'If</a></i> (1936)<i>, <a href="/w/index.php?title=Le_Roi_des_gal%C3%A9jeurs_(op%C3%A9rette)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Le Roi des galéjeurs (opérette) (page inexistante)">Le Roi des galéjeurs</a></i> (1938) ou <i><a href="/w/index.php?title=Les_Gauchos_de_Marseille&action=edit&redlink=1" class="new" title="Les Gauchos de Marseille (page inexistante)">Les Gauchos de Marseille</a></i> (1945). </p><p><a href="/wiki/Maurice_B%C3%A9jart" title="Maurice Béjart">Maurice Béjart</a>, danseur et chorégraphe, a beaucoup contribué à la naissance de la <a href="/wiki/Danse_moderne" title="Danse moderne">danse moderne</a> en France et en Belgique dans les <span class="nowrap">années 1960</span>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cinéma_et_télévision"><span id="Cin.C3.A9ma_et_t.C3.A9l.C3.A9vision"></span>Cinéma et télévision</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Liste_de_films_tourn%C3%A9s_%C3%A0_Marseille" title="Liste de films tournés à Marseille">Liste de films tournés à Marseille</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marcel_Pagnol_1931.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Marcel_Pagnol_1931.jpg/170px-Marcel_Pagnol_1931.jpg" decoding="async" width="170" height="204" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Marcel_Pagnol_1931.jpg/255px-Marcel_Pagnol_1931.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Marcel_Pagnol_1931.jpg/340px-Marcel_Pagnol_1931.jpg 2x" data-file-width="430" data-file-height="517" /></a><figcaption><a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a>, célèbre romancier et metteur en scène marseillais.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Lalegge%C3%A8legge.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Lalegge%C3%A8legge.JPG/250px-Lalegge%C3%A8legge.JPG" decoding="async" width="220" height="159" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Lalegge%C3%A8legge.JPG/330px-Lalegge%C3%A8legge.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Lalegge%C3%A8legge.JPG/500px-Lalegge%C3%A8legge.JPG 2x" data-file-width="931" data-file-height="674" /></a><figcaption>L'acteur marseillais <a href="/wiki/Fernandel" title="Fernandel">Fernandel</a> aux côtés de l'Italien <a href="/wiki/Tot%C3%B2" title="Totò">Totò</a> dans <i><a href="/wiki/La_loi,_c%27est_la_loi" title="La loi, c'est la loi">La loi, c'est la loi</a></i> (1958).</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg/170px-Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg" decoding="async" width="170" height="241" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg/255px-Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg/340px-Robert_Gu%C3%A9diguian_Cannes_2015.jpg 2x" data-file-width="564" data-file-height="800" /></a><figcaption><a href="/wiki/Robert_Gu%C3%A9diguian" title="Robert Guédiguian">Robert Guédiguian</a> au <a href="/wiki/Festival_de_Cannes_2015" title="Festival de Cannes 2015">festival de Cannes 2015</a>.</figcaption></figure> <p>L'histoire du cinéma marseillais est marquée par la représentation populaire construite autour de la ville. Ainsi, elle est tantôt décrite au travers de comédies, souvent dramatiques, accompagnées de leurs Marseillais populaires (la <i><a href="/wiki/Trilogie_marseillaise" title="Trilogie marseillaise">Trilogie marseillaise</a></i> de <a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a>, <i><a href="/wiki/La_Bonne_%C3%89toile" title="La Bonne Étoile">La Bonne Étoile</a></i> de <a href="/wiki/Jean_Boyer_(r%C3%A9alisateur)" title="Jean Boyer (réalisateur)">Jean Boyer</a> ou <i><a href="/wiki/%C3%80_la_vie,_%C3%A0_la_mort_!" title="À la vie, à la mort !">À la vie, à la mort !</a></i> de <a href="/wiki/Robert_Gu%C3%A9diguian" title="Robert Guédiguian">Robert Guédiguian</a>), tantôt à travers son <a href="/wiki/Milieu_marseillais" title="Milieu marseillais">milieu mafieux</a> (<i><a href="/wiki/%C3%80_bout_de_souffle" title="À bout de souffle">À bout de souffle</a></i> de <a href="/wiki/Jean-Luc_Godard" title="Jean-Luc Godard">Jean-Luc Godard</a>, <i><a href="/wiki/Borsalino_(film)" title="Borsalino (film)">Borsalino</a></i> de <a href="/wiki/Jacques_Deray" title="Jacques Deray">Jacques Deray</a> ou <i><a href="/wiki/French_Connection" title="French Connection">French Connection</a></i> de <a href="/wiki/William_Friedkin" title="William Friedkin">William Friedkin</a>)<sup id="cite_ref-362" class="reference"><a href="#cite_note-362"><span class="cite-bracket">[</span>348<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-363" class="reference"><a href="#cite_note-363"><span class="cite-bracket">[</span>349<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Henri_Verneuil" title="Henri Verneuil">Henri Verneuil</a> (1920-2002), de son vrai nom Achod Malakian, débarque à Marseille à l'âge de quatre ans, sa famille fuyant le génocide arménien en cours en Turquie. En 1996, il reçoit le <a href="/wiki/C%C3%A9sar_du_cin%C3%A9ma" title="César du cinéma">César du cinéma</a> pour l'ensemble de sa carrière. </p><p>Fils d'un docker et d'une poissonnière, <a href="/wiki/Paul_Carpita" title="Paul Carpita">Paul Carpita</a> (1922-2009) naît dans une famille modeste. Il filme la cité portuaire, populaire et travailleuse, dans <i><a href="/wiki/Le_Rendez-vous_des_quais" title="Le Rendez-vous des quais">Le Rendez-vous des quais</a></i> (1955), frappé d'interdiction puis censuré jusqu'en 1989, ou bien <i>Marseille sans le soleil</i> (1960). </p><p><a href="/wiki/Ren%C3%A9_Allio" title="René Allio">René Allio</a> (1924-1995) voit dans sa ville natale, melting-pot culturel et social contrasté, un bassin d'expérimentation sociale. Il dresse de Marseille un portrait sans concession, partagé entre fascination et critique, dans <i><a href="/wiki/La_Vieille_Dame_indigne" title="La Vieille Dame indigne">La Vieille Dame Indigne</a></i> (1965), <i><a href="/wiki/Retour_%C3%A0_Marseille" title="Retour à Marseille">Retour à Marseille</a></i> (1979) ou <i><a href="/wiki/L%27Heure_exquise" title="L'Heure exquise">L'heure exquise</a></i> (1980). </p><p><a href="/wiki/Robert_Gu%C3%A9diguian" title="Robert Guédiguian">Robert Guédiguian</a> (1953-), fils d'immigrés arméniens et issu du milieu ouvrier, est à l'origine du renouveau du cinéma marseillais. Se définissant comme un « cinéaste de quartier », il expose avec humour et affection des thèmes comme le racisme, la pauvreté et la drogue sur fond de désillusion sociale dans <i><a href="/wiki/Marius_et_Jeannette" title="Marius et Jeannette">Marius et Jeannette</a></i> (1997), <i><a href="/wiki/%C3%80_la_vie,_%C3%A0_la_mort_!" title="À la vie, à la mort !">À la vie, à la mort !</a></i> (1995) ou <i><a href="/wiki/La_ville_est_tranquille" title="La ville est tranquille">La Ville est tranquille</a></i> (2000). </p><p>La cité phocéenne a été le siège de la saga <i><a href="/wiki/Taxi_(film,_1998)" title="Taxi (film, 1998)">Taxi</a></i> écrit et produit par <a href="/wiki/Luc_Besson" title="Luc Besson">Luc Besson</a>. Il s'agit d'une <a href="/wiki/Com%C3%A9die_polici%C3%A8re" title="Comédie policière">comédie policière</a> <a href="/wiki/Cin%C3%A9ma_fran%C3%A7ais" title="Cinéma français">française</a> dont le premier opus est sorti en <a href="/wiki/1998_au_cin%C3%A9ma" title="1998 au cinéma">1998</a>. Le film connait un grand succès public au <a href="/wiki/Liste_des_plus_gros_succ%C3%A8s_du_box-office_en_France" title="Liste des plus gros succès du box-office en France">box-office français</a> en cumulant 6 522 121 entrées pour le premier volet puis 10 345 901 entrées pour le deuxième<sup id="cite_ref-364" class="reference"><a href="#cite_note-364"><span class="cite-bracket">[</span>350<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>C'est également à Marseille qu'est filmée la série <i><a href="/wiki/Plus_belle_la_vie" title="Plus belle la vie">Plus belle la vie</a></i>, dans les studios de la <a href="/wiki/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_de_la_Belle_de_Mai" title="Pôle média de la Belle de Mai">Belle de Mai</a>, et qu'est tournée la série de <a href="/wiki/Netflix" title="Netflix">Netflix</a> intitulée <i><a href="/wiki/Marseille_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)" title="Marseille (série télévisée)">Marseille</a></i>. </p><p><span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">Récemment</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup>, Marseille est devenue la deuxième ville de France la plus filmée après <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> : elle a accueilli selon la mairie plus de 1 300 tournages en dix ans, dont 15 longs-métrages en 2014. En 2015, le cinéma génère 168 millions d’euros de retombées indirectes et 30 millions d’euro de retombées directes<sup id="cite_ref-365" class="reference"><a href="#cite_note-365"><span class="cite-bracket">[</span>351<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Littérature"><span id="Litt.C3.A9rature"></span>Littérature</h4></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg/250px-Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg" decoding="async" width="220" height="253" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg/330px-Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg/500px-Petronius_Arbiter_by_Bodart_1707.jpg 2x" data-file-width="521" data-file-height="600" /></a><figcaption><a href="/wiki/P%C3%A9trone" title="Pétrone">Petronius</a> (Pétrone).</figcaption></figure> <p>Marseille a vu naître à travers son histoire plusieurs écrivains célèbres dont, parmi les plus fameux, <a href="/wiki/P%C3%A9trone" title="Pétrone">Pétrone</a> (14 - 66), <a href="/wiki/Edmond_Rostand" title="Edmond Rostand">Edmond Rostand</a> (1868 - 1918), <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s" title="André Suarès">André Suarès</a> (1868 - 1948), <a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a> (1895 - 1974) ou <a href="/wiki/Antonin_Artaud" title="Antonin Artaud">Antonin Artaud</a> (1896 - 1948). </p><p>Fidèle à sa réputation de ville de passage et de refuge, Marseille a souvent accueilli et inspiré les voyageurs qui y ont fait escale avant de partir vers l'<a href="/wiki/Orient_(g%C3%A9ographie)" title="Orient (géographie)">Orient</a><sup id="cite_ref-366" class="reference"><a href="#cite_note-366"><span class="cite-bracket">[</span>352<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, comme <a href="/wiki/Joseph_Conrad" title="Joseph Conrad">Joseph Conrad</a> ou <a href="/wiki/Arthur_Rimbaud" title="Arthur Rimbaud">Arthur Rimbaud</a>, ainsi que de nombreux écrivains fuyant les persécutions diverses du début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, à l'image d'<a href="/wiki/Albert_Cohen" title="Albert Cohen">Albert Cohen</a> ou d'<a href="/wiki/Andr%C3%A9_Breton" title="André Breton">André Breton</a>. </p><p>Dans l'Antiquité émergent quelques écrivains notables comme <a href="/wiki/P%C3%A9trone" title="Pétrone">Pétrone</a>, auteur supposé du <i><a href="/wiki/Satyricon" title="Satyricon">Satyricon</a></i>, <a href="/wiki/Salvien_de_Marseille" title="Salvien de Marseille">Salvien de Marseille</a> (<abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle) ou <a href="/wiki/Jean_Cassien" title="Jean Cassien">Jean Cassien</a> (~360/365 - ~433/435), fondateur de l'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye Saint-Victor de Marseille</a> et auteur d'une œuvre doctrinale importante qui a profondément influencé le <a href="/wiki/Monachisme" title="Monachisme">monachisme</a> occidental du <abbr class="abbr" title="5ᵉ siècle"><span class="romain">V</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle à nos jours. </p><p>Au cours du <a href="/wiki/Moyen_%C3%82ge" title="Moyen Âge">Moyen Âge</a> s'illustrent les <a href="/wiki/Troubadour" title="Troubadour">troubadours</a> <a href="/w/index.php?title=Paulet_de_Marseille&action=edit&redlink=1" class="new" title="Paulet de Marseille (page inexistante)">Paulet de Marseille</a> et <a href="/wiki/Folquet_de_Marseille" title="Folquet de Marseille">Folquet de Marseille</a> (~1155 - 1231). </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_(2).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_%282%29.jpg/250px-BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_%282%29.jpg" decoding="async" width="170" height="227" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_%282%29.jpg/330px-BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_%282%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_%282%29.jpg/340px-BnF_ms._854_fol._61_-_Folquet_de_Marseille_%282%29.jpg 2x" data-file-width="424" data-file-height="565" /></a><figcaption><a href="/wiki/Folquet_de_Marseille" title="Folquet de Marseille">Folquet de Marselha</a> (Folquet de Marseille).</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Robert_Ruffi" title="Robert Ruffi">Robert Ruffi</a> (1542 - 1638), écrivain et poète de <a href="/wiki/Occitan" title="Occitan">langue d'oc</a>, et <a href="/wiki/Honor%C3%A9_d%27Urf%C3%A9" title="Honoré d'Urfé">Honoré d'Urfé</a> (1567- 1625), auteur du premier <a href="/wiki/Roman-fleuve" title="Roman-fleuve">roman-fleuve</a> français, sont des figures importantes de la littérature française durant la <a href="/wiki/Renaissance_fran%C3%A7aise" title="Renaissance française">Renaissance</a>. </p><p>Au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, la ville reste à l'écart de la renaissance <a href="/wiki/F%C3%A9librige" title="Félibrige">félibréenne</a> mais est, toutefois, le siège d'une importante littérature ouvrière en <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a>, sous l'inspiration du poète <a href="/wiki/Victor_Gelu" title="Victor Gelu">Victor Gelu</a> et dont les auteurs s'autoproclament <i>troubaire marsihés</i><sup id="cite_ref-367" class="reference"><a href="#cite_note-367"><span class="cite-bracket">[</span>353<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Au cours de cette période, Marseille accueille et inspire des voyageurs romantiques comme <a href="/wiki/Stendhal" title="Stendhal">Stendhal</a>, <a href="/wiki/Alexandre_Dumas" title="Alexandre Dumas">Alexandre Dumas</a> (qui y situe son roman <i><a href="/wiki/Le_Comte_de_Monte-Cristo" title="Le Comte de Monte-Cristo">Le Comte de Monte-Cristo</a></i>), <a href="/wiki/Gustave_Flaubert" title="Gustave Flaubert">Gustave Flaubert</a>, <a href="/wiki/G%C3%A9rard_de_Nerval" title="Gérard de Nerval">Gérard de Nerval</a>, <a href="/wiki/Victor_Hugo" title="Victor Hugo">Victor Hugo</a>, <a href="/wiki/Th%C3%A9ophile_Gautier" title="Théophile Gautier">Théophile Gautier</a>, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois-Ren%C3%A9_de_Chateaubriand" title="François-René de Chateaubriand">Chateaubriand</a> ou <a href="/wiki/Arthur_Schopenhauer" title="Arthur Schopenhauer">Arthur Schopenhauer</a> (qui écrit être convaincu que <span class="citation">« Marseille est la plus belle ville de France. Elle est tellement différente de toutes les autres. »</span>)<sup id="cite_ref-368" class="reference"><a href="#cite_note-368"><span class="cite-bracket">[</span>354<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> C'est également à Marseille que <a href="/wiki/Honor%C3%A9_de_Balzac" title="Honoré de Balzac">Honoré de Balzac</a> situe la résidence de la <a href="/wiki/Baronne_de_Macumer" title="Baronne de Macumer">baronne de Macumer</a> dans <i><a href="/wiki/M%C3%A9moires_de_deux_jeunes_mari%C3%A9es" title="Mémoires de deux jeunes mariées">Mémoires de deux jeunes mariées</a></i> ou que le père de <a href="/wiki/Modeste_Mignon_de_La_Bastie" title="Modeste Mignon de La Bastie">Modeste Mignon de La Bastie</a> revient avec sa fortune retrouvée dans <i><a href="/wiki/Modeste_Mignon" title="Modeste Mignon">Modeste Mignon</a></i>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Honore-d-Urfe.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Honore-d-Urfe.jpg/170px-Honore-d-Urfe.jpg" decoding="async" width="170" height="230" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Honore-d-Urfe.jpg/255px-Honore-d-Urfe.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Honore-d-Urfe.jpg/340px-Honore-d-Urfe.jpg 2x" data-file-width="2451" data-file-height="3312" /></a><figcaption><a href="/wiki/Honor%C3%A9_d%27Urf%C3%A9" title="Honoré d'Urfé">Honoré d'Urfé</a>.</figcaption></figure> <p>À la fin du siècle, le Marseillais <a href="/wiki/Edmond_Rostand" title="Edmond Rostand">Edmond Rostand</a> écrit le célèbre <i><a href="/wiki/Cyrano_de_Bergerac_(Rostand)" title="Cyrano de Bergerac (Rostand)">Cyrano de Bergerac</a></i> (1897). </p><p> Le poète <a href="/wiki/Arthur_Rimbaud" title="Arthur Rimbaud">Arthur Rimbaud</a> abandonne l'écriture dans la seconde partie de sa vie pour une vie d'aventurier et de marchands. Grand voyageur, Rimbaud séjourne plusieurs fois à Marseille, carrefour de tous les continents à la fin du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. <span class="citation">« Dès que Rimbaud voulait aller au Moyen-Orient, il n'y avait en France qu'un seul port où des bateaux se rendaient en Égypte. Et c'était Marseille, »</span> affirme le critique littéraire <a href="/wiki/Jean-Baptiste_Baronian" title="Jean-Baptiste Baronian">Jean-Baptiste Baronian</a>. L'unique rencontre de Rimbaud avec le milieu littéraire marseillais s'incarne en la personne de <a href="/w/index.php?title=Laurent_de_Gavoty&action=edit&redlink=1" class="new" title="Laurent de Gavoty (page inexistante)">Laurent de Gavoty</a>, directeur en 1889 du bimensuel <i>La France moderne</i>, et célèbre pour avoir écrit la dernière lettre littéraire reçue par le poète français. Rimbaud a également été proche du poète marseillais <a href="/wiki/Jean_Lombard_(%C3%A9crivain)" title="Jean Lombard (écrivain)">Jean Lombard</a>, et certains spécialistes notent des influences réciproques dans leur écriture<sup id="cite_ref-2013_Rémi_DUCHÊNE_page59_369-0" class="reference"><a href="#cite_note-2013_Rémi_DUCHÊNE_page59-369"><span class="cite-bracket">[</span>355<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Marseille est également le dernier voyage du poète : malade en 1891, il est débarqué dans ville et accueilli à l'<a href="/wiki/H%C3%B4pital_de_la_Conception" title="Hôpital de la Conception">hôpital de la Conception</a> où il finit ses jours<sup id="cite_ref-370" class="reference"><a href="#cite_note-370"><span class="cite-bracket">[</span>356<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</p><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg/250px-Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg" decoding="async" width="170" height="232" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg/330px-Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg/500px-Edmond_Rostand_en_habit_vert_01.jpg 2x" data-file-width="3815" data-file-height="5201" /></a><figcaption><a href="/wiki/Edmond_Rostand" title="Edmond Rostand">Edmond Rostand</a>, auteur du célèbre <a href="/wiki/Cyrano_de_Bergerac_(Rostand)" title="Cyrano de Bergerac (Rostand)">Cyrano de Bergerac</a>.</figcaption></figure><p><a href="/wiki/Joseph_Conrad" title="Joseph Conrad">Joseph Conrad</a> arrive à Marseille en 1874 à l'âge de dix-sept ans dans l'espoir de devenir marin. La ville devient son port d'attache jusqu'en 1878, année où il décide de s'enrôler dans la marine anglaise. Deux de ses romans témoignent de son passage dans la cité : <i><a href="/wiki/La_Fl%C3%A8che_d%27or_(roman)" title="La Flèche d'or (roman)">La flèche d’or</a></i>, roman de la jeunesse, et <i><a href="/wiki/Le_Fr%C3%A8re-de-la-C%C3%B4te" title="Le Frère-de-la-Côte">Le frère-de-la-côte</a></i>, récit d’une dernière mission dans la <a href="/wiki/Presqu%27%C3%AEle_de_Giens" title="Presqu'île de Giens">presqu’île de Giens</a><sup id="cite_ref-371" class="reference"><a href="#cite_note-371"><span class="cite-bracket">[</span>357<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>Le dramaturge marseillais <a href="/wiki/Antonin_Artaud" title="Antonin Artaud">Antonin Artaud</a> marque lui le début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle avec <i><a href="/wiki/Le_Th%C3%A9%C3%A2tre_et_son_double" title="Le Théâtre et son double">Le Théâtre et son double</a></i> dans lequel il développe le concept de <a href="/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_de_la_cruaut%C3%A9" title="Théâtre de la cruauté">Théâtre de la cruauté</a>. <a href="/wiki/Albert_Londres" title="Albert Londres">Albert Londres</a>, qui voyage à Marseille au même moment, écrit <i>Marseille, porte du sud</i> en 1927. </p> <p><a href="/wiki/Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s" title="André Suarès">André Suarès</a> publie quant à lui en 1932 son fameux <i><a href="/wiki/Le_Voyage_du_condotti%C3%A8re" title="Le Voyage du condottière">Le Voyage du condottière</a></i>. Le dramaturge marseillais <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Roussin" title="André Roussin">André Roussin</a> a aussi été directeur du <a href="/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_de_la_Madeleine" title="Théâtre de la Madeleine">théâtre de la Madeleine</a> et membre de l'<a href="/wiki/Acad%C3%A9mie_fran%C3%A7aise" title="Académie française">Académie française</a>. </p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Antonin_Artaud_1926.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Antonin_Artaud_1926.jpg/170px-Antonin_Artaud_1926.jpg" decoding="async" width="170" height="217" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Antonin_Artaud_1926.jpg/255px-Antonin_Artaud_1926.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Antonin_Artaud_1926.jpg/340px-Antonin_Artaud_1926.jpg 2x" data-file-width="2527" data-file-height="3221" /></a><figcaption><a href="/wiki/Antonin_Artaud" title="Antonin Artaud">Antonin Artaud</a> est particulièrement connu pour le <a href="/wiki/Th%C3%A9%C3%A2tre_de_la_cruaut%C3%A9" title="Théâtre de la cruauté">Théâtre de la cruauté</a> qu'il a inventé.</figcaption></figure><p> Le poète <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Gaillard_(po%C3%A8te)" title="André Gaillard (poète)">André Gaillard</a> s’installe à Marseille en 1920 avant d'y mourir neuf ans plus tard. Ami des <a href="/wiki/Surr%C3%A9alisme" title="Surréalisme">surréalistes</a>, proche du <a href="/wiki/Le_Grand_Jeu_(revue)" title="Le Grand Jeu (revue)">Grand Jeu</a>, il se lie à <a href="/wiki/L%C3%A9on-Gabriel_Gros" title="Léon-Gabriel Gros">Léon-Gabriel Gros</a> et <a href="/wiki/Jean_Ballard" title="Jean Ballard">Jean Ballard</a>, avec qui il collabore activement aux <i><a href="/wiki/Les_Cahiers_du_Sud" title="Les Cahiers du Sud">Cahiers du Sud</a></i>.</p><blockquote> <p>« Nous ne connaissions personne à Marseille où, de notre île grecque de Corfou, nous avions débarqué comme en rêve […]. Pourquoi Marseille ? Le chef de l'expédition lui-même n'en savait rien. Il avait entendu dire que Marseille était une grande ville. » </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">— Albert Cohen, <cite>Le livre de ma mère</cite></p><p><a href="/wiki/Albert_Cohen" title="Albert Cohen">Albert Cohen</a> passe toute son enfance à Marseille, après que ses parents y ont émigré l'année de ses 5 ans pour fuir les persécutions antisémites sur l'île grecque de <a href="/wiki/Corfou" title="Corfou">Corfou</a>. Il raconte cette période de sa vie passée dans le quartier de <a href="/wiki/Place_Jean-Jaur%C3%A8s_(Marseille)" title="Place Jean-Jaurès (Marseille)">la Plaine</a> au sein de plusieurs de ses œuvres comme <i><a href="/wiki/Le_Livre_de_ma_m%C3%A8re" title="Le Livre de ma mère">Le livre de ma mère</a></i> ou <i><a href="/wiki/%C3%94_vous,_fr%C3%A8res_humains" title="Ô vous, frères humains">Ô vous, frères humains</a>.</i> Au <a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Thiers" title="Lycée Thiers">lycée Thiers</a>, il rencontre Marcel Pagnol, avec qui il se lie d'amitié et imagine dans les hôtels chics de la <a href="/wiki/Canebi%C3%A8re" title="Canebière">Canebière</a> une partie du récit de son roman le plus célèbre, <i><a href="/wiki/Belle_du_Seigneur" title="Belle du Seigneur">Belle du Seigneur</a>.</i><sup id="cite_ref-2013_Rémi_DUCHÊNE_pages27à28_372-0" class="reference"><a href="#cite_note-2013_Rémi_DUCHÊNE_pages27à28-372"><span class="cite-bracket">[</span>358<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg/170px-Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg" decoding="async" width="170" height="260" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg/255px-Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg/340px-Photo_d%27Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s.jpg 2x" data-file-width="828" data-file-height="1266" /></a><figcaption><a href="/wiki/Andr%C3%A9_Suar%C3%A8s" title="André Suarès">André Suarès</a>.</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a> devient célèbre avec son œuvre théâtrale la <i><a href="/wiki/Trilogie_marseillaise" title="Trilogie marseillaise">Trilogie marseillaise</a></i>, composé de <i>Marius</i> (1929), <i>Fanny</i> (1931) et <i>César</i> (1946), qu'il adapte ensuite au cinéma. Également célèbre, son autobiographie romancée est formée de <i><a href="/wiki/La_Gloire_de_mon_p%C3%A8re" title="La Gloire de mon père">La Gloire de mon père</a></i> (1957), du <i><a href="/wiki/Le_Ch%C3%A2teau_de_ma_m%C3%A8re" title="Le Château de ma mère">Château de ma mère</a></i> (1957), du <i><a href="/wiki/Le_Temps_des_secrets" title="Le Temps des secrets">Temps des secrets</a></i> (1960) et du <i><a href="/wiki/Le_Temps_des_amours" title="Le Temps des amours">Temps des amours</a></i> (1977, inachevé). Enfin, son <a href="/wiki/Diptyque" title="Diptyque">diptyque</a> <i><a href="/wiki/L%27Eau_des_collines" title="L'Eau des collines">L'Eau des collines</a></i>, composé de <i><a href="/wiki/Jean_de_Florette_(roman)" title="Jean de Florette (roman)">Jean de Florette</a></i> et de <i><a href="/wiki/Manon_des_sources_(roman)" title="Manon des sources (roman)">Manon des Sources</a></i>, est publié en 1963. </p><p><a href="/wiki/Walter_Benjamin" title="Walter Benjamin">Walter Benjamin</a> passe par Marseille à trois reprises : en 1926 et en 1928, puis juste avant son suicide en 1940. Près du <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, il a pour ami le romancier et historien d’art <a href="/wiki/Marcel_Brion" title="Marcel Brion">Marcel Brion</a> qui l’introduit auprès de Jean Ballard. La ville le fascine et il décrit ses expériences dans plusieurs récits comme <i>Hashish à Marseille</i>. </p><p>Durant la <a href="/wiki/Seconde_Guerre_mondiale" title="Seconde Guerre mondiale">Seconde Guerre mondiale</a>, Marseille accueille les <a href="/wiki/Surr%C3%A9alisme" title="Surréalisme">surréalistes</a> avec, dans leurs rangs, <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Breton" title="André Breton">André Breton</a> qui y compose <i><span class="lang-la" lang="la">Fata Morgana</span></i>, <a href="/wiki/Victor_Brauner" title="Victor Brauner">Victor Brauner</a>, <a href="/wiki/Max_Ernst" title="Max Ernst">Max Ernst</a> ou <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Masson_(artiste)" title="André Masson (artiste)">André Masson</a>. Réfugiés dans l’attente d’un visa à la <a href="/wiki/La_Pomme_(Marseille)" title="La Pomme (Marseille)">villa Air-Bel</a>, siège du <i>Comité américain de secours aux intellectuels</i> créé par <a href="/wiki/Varian_Fry" title="Varian Fry">Varian Fry</a>, ils reconstituent un groupe et trompent l’ennui par des <i><a href="/wiki/Cadavre_exquis" title="Cadavre exquis">cadavres exquis</a> dessinés</i> et la création du <a href="/wiki/Jeu_de_Marseille" title="Jeu de Marseille">Jeu de Marseille</a>, inspiré du <a href="/wiki/Histoire_des_cartes_de_tarot#Tarot_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Histoire des cartes de tarot">tarot de Marseille</a>. </p><p><a href="/wiki/Anna_Seghers" title="Anna Seghers">Anna Seghers</a>, fuyant elle aussi les persécutions nazies, se réfugie dans la ville où elle situe la trame de son roman <i><a href="/wiki/Transit_(roman)" title="Transit (roman)">Transit</a></i>. </p><p><a href="/wiki/Simone_de_Beauvoir" title="Simone de Beauvoir">Simone de Beauvoir</a> obtient son premier poste de professeur à Marseille en 1931, tandis que <a href="/wiki/Jean-Paul_Sartre" title="Jean-Paul Sartre">Jean-Paul Sartre</a> est nommé dans un lycée du <a href="/wiki/Le_Havre" title="Le Havre">Havre</a><sup id="cite_ref-373" class="reference"><a href="#cite_note-373"><span class="cite-bracket">[</span>359<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. <a href="/wiki/Ren%C3%A9_Char" title="René Char">René Char</a> a également vécu et étudié à Marseille au début du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p><p>Dans la seconde moitié du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, <a href="/wiki/Jean-Claude_Izzo" title="Jean-Claude Izzo">Jean-Claude Izzo</a> et <a href="/wiki/Philippe_Carrese" title="Philippe Carrese">Philippe Carrese</a>, précurseurs du polar marseillais, situent plusieurs de leurs <a href="/wiki/Roman_noir" title="Roman noir">romans noirs</a> dans leur ville natale. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Peinture_et_sculpture">Peinture et sculpture</h4></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/%C3%89cole_sup%C3%A9rieure_d%27art_et_de_design_Marseille-M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="École supérieure d'art et de design Marseille-Méditerranée">École supérieure d'art et de design Marseille-Méditerranée</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg/250px-Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg" decoding="async" width="170" height="209" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg/330px-Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg/500px-Pierre-Puget-Francois_Puget.jpg 2x" data-file-width="507" data-file-height="624" /></a><figcaption><a href="/wiki/Pierre_Puget" title="Pierre Puget">Pierre Puget</a>, célèbre sculpteur marseillais.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg/250px-Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg" decoding="async" width="220" height="158" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg/330px-Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg/500px-Monticelli_-_Aldeia_Fant%C3%A1stica.jpg 2x" data-file-width="4568" data-file-height="3273" /></a><figcaption><i>Paysage marin près de Marseille</i> (1882) d'<a href="/wiki/Adolphe_Monticelli" title="Adolphe Monticelli">Adolphe Monticelli</a>.</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Pierre_Puget" title="Pierre Puget">Pierre Puget</a>, célébré comme « le Michel-Ange de la France » aux <a href="/wiki/XVIIIe_si%C3%A8cle" title="XVIIIe siècle"><abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr></a> et <a href="/wiki/XIXe_si%C3%A8cle" title="XIXe siècle"><abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr></a> siècles et natif de Marseille, est l'un des représentants de l'esprit classique français du <a href="/wiki/Grand_Si%C3%A8cle_(histoire_de_France)" title="Grand Siècle (histoire de France)">Grand Siècle</a> dans la sculpture, avec des œuvres comme <i><a href="/wiki/Milon_de_Crotone_(Puget)" title="Milon de Crotone (Puget)">Milon de Crotone</a></i> ou la <a href="/wiki/Vieille_Charit%C3%A9" title="Vieille Charité">Vieille Charité</a>. Il est en outre l'un des introducteurs de l'art <a href="/wiki/Baroque" title="Baroque">baroque</a> en France. </p><p> Au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle s'illustre le caricaturiste <a href="/wiki/Honor%C3%A9_Daumier" title="Honoré Daumier">Honoré Daumier</a>. Surtout connu pour ses caricatures d'hommes politiques et ses satires du comportement de ses compatriotes, il a changé la perception que nous avons sur l'art de la caricature politique.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg/250px-C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg" decoding="async" width="220" height="172" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg/330px-C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg/500px-C%C3%A9zanne-La_mer_%C3%A0_l%27Estaque-Mus%C3%A9e_Picasso.jpg 2x" data-file-width="950" data-file-height="742" /></a><figcaption>La mer à <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a>, 1878-1879, <a href="/wiki/Paul_C%C3%A9zanne" title="Paul Cézanne">Paul Cézanne</a>, huile sur toile, 73 × 92 <abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr>, Musée Picasso de Paris.</figcaption></figure><p>Le sculpteur <a href="/wiki/C%C3%A9sar_(sculpteur)" title="César (sculpteur)">César</a>, membre des <a href="/wiki/Nouveau_R%C3%A9alisme" class="mw-redirect" title="Nouveau Réalisme">Nouveaux Réalistes</a> à partir des <span class="nowrap">années 1960</span> et à l'origine, entre autres, du trophée de la cérémonie des <a href="/wiki/C%C3%A9sar_du_cin%C3%A9ma" title="César du cinéma">César du cinéma</a>, a grandi dans le quartier de la Belle-de-Mai. Autre sculpteur célèbre de la ville, <a href="/wiki/Auguste_Carli" title="Auguste Carli">Auguste Carli</a> est l'auteur de l'<a href="/wiki/Escalier_monumental_de_la_gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Escalier monumental de la gare de Marseille-Saint-Charles">Escalier monumental de Saint-Charles</a>. Le designer <a href="/wiki/Ora-%C3%AFto" title="Ora-ïto">Ora-ïto</a> est connu pour ses créations atypiques, se voulant élégantes, futuristes, parfois humoristiques. Il commence sa carrière à la fin des <span class="nowrap"><a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1990" title="Années 1990">années 1990</a></span> en proposant des objets imaginaires en revisitant des produits existants comme un sac à dos <a href="/wiki/LVMH_-_Mo%C3%ABt_Hennessy_Louis_Vuitton" title="LVMH - Moët Hennessy Louis Vuitton">Louis Vuitton</a>, une bouteille <a href="/wiki/Heineken" title="Heineken">Heineken</a> ou une mallette pour ordinateur portable <a href="/wiki/Apple" title="Apple">Apple</a>. De grandes marques comme <a href="/wiki/Adidas" title="Adidas">Adidas</a>, <a href="/wiki/L%27Or%C3%A9al" title="L'Oréal">l’Oréal</a>, <a href="/wiki/Davidoff" class="mw-redirect" title="Davidoff">Davidoff</a>, <a href="/wiki/Nike" title="Nike">Nike</a>, ou <a href="/wiki/Guerlain" title="Guerlain">Guerlain</a> vont rapidement s'intéresser à ses créations et le sélectionnent pour designer différents projets. En 2013, il crée un espace d'exposition contemporaine, le MaMo, au sommet de la <a href="/wiki/Cit%C3%A9_radieuse_de_Marseille" title="Cité radieuse de Marseille">Cité Radieuse</a> du <a href="/wiki/Le_Corbusier" title="Le Corbusier">Corbusier</a>.</p><figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Pouce-derdaumen.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Pouce-derdaumen.JPG/170px-Pouce-derdaumen.JPG" decoding="async" width="170" height="227" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Pouce-derdaumen.JPG/255px-Pouce-derdaumen.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Pouce-derdaumen.JPG/340px-Pouce-derdaumen.JPG 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a><figcaption><i>Le Pouce</i> de <a href="/wiki/C%C3%A9sar_(sculpteur)" title="César (sculpteur)">César</a>. Ludwig Museum, <a href="/wiki/Coblence" title="Coblence">Coblence</a>.</figcaption></figure><p>Aux entrées nord et sud du tunnel autoroutier de Saint-Antoine, se trouve une œuvre du sculpteur <a href="/wiki/Jean-Marie_Baumel" title="Jean-Marie Baumel">Jean-Marie Baumel</a> nommée <i>Marseille et la mer Méditerranée</i>. Les deux sculptures représentent, au nord, Marseille avec un bateau, l'<a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">abbaye de Saint-Victor</a> et l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_ville_de_Marseille" title="Hôtel de ville de Marseille">hôtel de ville</a> et, au sud, la Provence avec une allégorie de la région, le <a href="/wiki/Palais_des_papes_d%27Avignon" title="Palais des papes d'Avignon">palais des papes d'Avignon</a> et les <a href="/wiki/Ar%C3%A8nes_d%27Arles" title="Arènes d'Arles">arènes d'Arles</a><sup id="cite_ref-374" class="reference"><a href="#cite_note-374"><span class="cite-bracket">[</span>360<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>.</p><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:JR_Marseille.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/JR_Marseille.jpg/250px-JR_Marseille.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/JR_Marseille.jpg/330px-JR_Marseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/JR_Marseille.jpg/500px-JR_Marseille.jpg 2x" data-file-width="595" data-file-height="397" /></a><figcaption>Collages de <a href="/wiki/JR_(artiste)" title="JR (artiste)">JR</a> à la <a href="/wiki/Belle_de_Mai" title="Belle de Mai">Belle de Mai</a>.</figcaption></figure><p>La peinture marseillaise est quant à elle représentée par <a href="/wiki/Adolphe_Monticelli" title="Adolphe Monticelli">Adolphe Monticelli</a>, <a href="/wiki/Joseph_Garibaldi_(peintre)" title="Joseph Garibaldi (peintre)">Joseph Garibaldi</a>, <a href="/wiki/Henri_Pinta" title="Henri Pinta">Henri Pinta</a> ou <a href="/wiki/Val%C3%A8re_Bernard" title="Valère Bernard">Valère Bernard</a>, ce dernier étant également écrivain et poète d'expression occitane. Les paysages naturels et industriels du quartier de <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">l'Estaque</a> ont également été une source d'inspiration pour de grands peintres français qui y ont séjourné entre 1870 et 1914, tels que <a href="/wiki/Paul_C%C3%A9zanne" title="Paul Cézanne">Paul Cézanne</a>, <a href="/wiki/Georges_Braque" title="Georges Braque">Georges Braque</a>, <a href="/wiki/Charles_Camoin" title="Charles Camoin">Charles Camoin</a> (de 1906 à 1910), <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Derain" title="André Derain">André Derain</a> (en 1905), <a href="/wiki/Raoul_Dufy" title="Raoul Dufy">Raoul Dufy</a>, <a href="/wiki/Othon_Friesz" title="Othon Friesz">Othon Friesz</a> (en 1907), <a href="/wiki/Albert_Marquet" title="Albert Marquet">Albert Marquet</a> (de 1916 à 1918) et <a href="/wiki/Auguste_Renoir" title="Auguste Renoir">Auguste Renoir</a>. Les œuvres <a href="/wiki/Impressionnisme" title="Impressionnisme">impressionnistes</a> de Cézanne, premier de ces peintres à fréquenter <a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">L'Estaque</a>, ont eu une forte influence sur ses amis et les artistes contemporains. </p><p>À partir des <span class="nowrap">années 1980</span>, l'<a href="/wiki/Art_urbain" title="Art urbain">Art urbain</a> arrive à Marseille en même temps que le mouvement <a href="/wiki/Hip-hop" title="Hip-hop">hip-hop</a> et se développe dans le centre-ville, au <a href="/wiki/Le_Panier_(Marseille)" class="mw-redirect" title="Le Panier (Marseille)">Panier</a> ou au <a href="/wiki/Cours_Julien" title="Cours Julien">cours Julien</a>. La ville accueille <span class="need_ref" title="Ce passage devrait préciser au minimum la décennie ou l'année." style="cursor:help;">aujourd'hui</span><sup class="need_ref_tag" style="padding-left:2px;"><a href="/wiki/Aide:Quand" title="Aide:Quand">[Quand ?]</a></sup> de nombreuses associations, lieux et événements consacrés au <a href="/wiki/Art_urbain" title="Art urbain"><span class="lang-en" lang="en">street-art</span></a>, comme le <i><span class="lang-en" lang="en">Street-Art Festival</span></i>, les murs de la rocade L2, ou la Galerie Saint-Laurent. </p><p>Parmi les artistes contemporains, Marseille a vu naître Sandrot le <time class="nowrap" datetime="1989-05-30" data-sort-value="1989-05-30">30 mai 1989</time>. Cette artiste dont les sujets de prédilection sont les animaux, a réalisé en 2019 une fresque de 6 × 3 mètres représentant une baleine, visible dans le parc de Maison Blanche, mairie du <abbr class="abbr" title="Neuvième">9<sup>e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="Dixième">10<sup>e</sup></abbr> arrondissement. </p><p>Sur les <a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">plages du Prado</a>, les <i>Sept Portes de Jérusalem</i> de David Soussana symbolisent l'ouverture de Marseille vers <a href="/wiki/J%C3%A9rusalem" title="Jérusalem">la ville trois fois sainte</a>. Des œuvres de l'artiste <a href="/wiki/Guillaume_Bottazzi" title="Guillaume Bottazzi">Guillaume Bottazzi</a> qui ont été réalisées dans le quartier du Prado<sup id="cite_ref-375" class="reference"><a href="#cite_note-375"><span class="cite-bracket">[</span>361<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-376" class="reference"><a href="#cite_note-376"><span class="cite-bracket">[</span>362<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, dans le <a href="/wiki/6e_arrondissement_de_Marseille" title="6e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Sixième">6<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a><sup id="cite_ref-377" class="reference"><a href="#cite_note-377"><span class="cite-bracket">[</span>363<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-378" class="reference"><a href="#cite_note-378"><span class="cite-bracket">[</span>364<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> et dans le <a href="/wiki/7e_arrondissement_de_Marseille" title="7e arrondissement de Marseille"><abbr class="abbr" title="Septième">7<sup>e</sup></abbr> arrondissement</a><sup id="cite_ref-379" class="reference"><a href="#cite_note-379"><span class="cite-bracket">[</span>365<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, sélectionnées par le <a href="/wiki/Minist%C3%A8re_de_la_Culture_(France)" title="Ministère de la Culture (France)">ministère de la Culture</a>, sont visibles chaque année à l'occasion des <a href="/wiki/Journ%C3%A9es_europ%C3%A9ennes_du_patrimoine" title="Journées européennes du patrimoine">Journées Européennes du Patrimoine</a>. Sur la <a href="/wiki/Corniche_du_Pr%C3%A9sident-John-Fitzgerald-Kennedy" title="Corniche du Président-John-Fitzgerald-Kennedy">Corniche</a> se trouve le <a href="/wiki/Monument_aux_morts_de_l%27Arm%C3%A9e_d%27Orient_et_des_terres_lointaines" title="Monument aux morts de l'Armée d'Orient et des terres lointaines">monument aux morts de l'Armée d'Orient</a>. Le <a href="/wiki/Parc_du_26e_Centenaire" title="Parc du 26e Centenaire">parc du <abbr class="abbr" title="Vingt-sixième">26<sup>e</sup></abbr> Centenaire</a> héberge l’<i>Arbre de l'Espérance</i> qui symbolise la tolérance entre les religions et les communautés de la ville. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Langues">Langues</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/Parler_marseillais" title="Parler marseillais">Parler marseillais</a>, <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">Provençal</a>, <a href="/wiki/Occitan" title="Occitan">Occitan</a> et <a href="/wiki/Fran%C3%A7ais_m%C3%A9ridional" title="Français méridional">Français méridional</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg/220px-Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg" decoding="async" width="220" height="133" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg/330px-Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg/440px-Dialectes_de_l%27occitan_selon_Frederic_Mistral.jpg 2x" data-file-width="1006" data-file-height="610" /></a><figcaption>Carte des dialectes d'oc selon <a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Mistral" title="Frédéric Mistral">Frédéric Mistral</a>.</figcaption></figure> <p>Jusqu'au milieu du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, la langue principale de Marseille est le <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a>, rattaché à l'ensemble de la langue d'Oc moderne qui a été renommé occitan vers 1930 pour éviter les confusions avec la langue de la Provence appelé le « provençal ». La variété utilisée à Marseille est le provençal maritime dans sa forme occidentale. Aujourd'hui, malgré le très fort déclin de son usage, il subsiste de nombreuses associations culturelles, écrivains et groupes de musique utilisant cette langue à Marseille (<span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/Massilia_Sound_System" title="Massilia Sound System">Massilia Sound System</a></span>, <a href="/wiki/Moussu_T_e_lei_Jovents" title="Moussu T e lei Jovents">Moussu T e lei Jovents</a>, Crous e pielo, ou <a href="/wiki/Lo_C%C3%B2r_de_la_Plana" title="Lo Còr de la Plana">Lo Còr de la Plana</a> pour les plus réputés). </p><p>Le provençal a en outre laissé d'importantes traces dans la <a href="/wiki/Toponymie_occitane" title="Toponymie occitane">toponymie</a> ou la gastronomie locale mais également dans le français très caractéristique parlé par les habitants de la ville. En effet, le <a href="/wiki/Parler_marseillais" title="Parler marseillais">parler marseillais</a> est influencé par le substrat linguistique <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a> sur lequel il s'est greffé, mais aussi par les apports linguistiques dus aux diverses immigrations. </p><p>L'accent marseillais est ainsi reconnaissable à une <a href="/wiki/Parler_marseillais#phonologie" title="Parler marseillais">prononciation particulière</a> et se distingue également par un vocabulaire propre et un grand nombre d'expressions dont certaines sont entrées dans les dictionnaires usuels<sup id="cite_ref-380" class="reference"><a href="#cite_note-380"><span class="cite-bracket">[</span>366<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Cette forme particulière de français a donné lieu à une importante production littéraire et musicale (<a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a>, <a href="/wiki/Jean-Claude_Izzo" title="Jean-Claude Izzo">Jean-Claude Izzo</a>, <a href="/wiki/Philippe_Carrese" title="Philippe Carrese">Philippe Carrese</a>, <a href="/wiki/Quartiers_nord_(groupe)" title="Quartiers nord (groupe)">Quartiers nord</a>, <a href="/wiki/IAM" title="IAM">IAM</a>, <abbr class="abbr" title="et cetera">etc.</abbr>). </p><p>Si la langue majoritaire y est aujourd'hui le <a href="/wiki/Fran%C3%A7ais" title="Français">français</a>, on parle à Marseille une multitude de langues, en raison notamment de sa position portuaire sur le littoral méditerranéen et du fait qu'elle constitue une ville d'immigation : l'<a href="/wiki/Arabe" title="Arabe">arabe maghrébin et syrien</a>, l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9nien" title="Arménien">arménien</a>, le <a href="/wiki/Kabyle" title="Kabyle">kabyle</a>, le <a href="/wiki/Comorien" title="Comorien">comorien</a>, le grec et, dans une moindre mesure aujourd'hui, l'<a href="/wiki/Italien" title="Italien">italien</a> et l'<a href="/wiki/Espagnol" title="Espagnol">espagnol</a> mais également le <a href="/wiki/Corse_(langue)" title="Corse (langue)">corse</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gastronomie">Gastronomie</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Cuisine_de_la_Provence_m%C3%A9diterran%C3%A9enne" title="Cuisine de la Provence méditerranéenne">Cuisine de la Provence méditerranéenne</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Marseille_resto.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Marseille_resto.jpg/220px-Marseille_resto.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Marseille_resto.jpg/330px-Marseille_resto.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Marseille_resto.jpg/440px-Marseille_resto.jpg 2x" data-file-width="3264" data-file-height="2448" /></a><figcaption>Tout autour du <a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a>, de nombreux restaurants proposent des plats emblématiques de la cuisine provençale.</figcaption></figure> <p>La cuisine de Marseille s'inscrit dans le cadre de la <a href="/wiki/Cuisine_de_la_Provence_m%C3%A9diterran%C3%A9enne" title="Cuisine de la Provence méditerranéenne">cuisine provençale</a>. Parmi les spécialités typiques de la ville figurent la <a href="/wiki/Bouillabaisse" title="Bouillabaisse">bouillabaisse</a>, les <a href="/wiki/Pieds_paquets" title="Pieds paquets">pieds paquets</a>, les <a href="/wiki/Navette_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Navette de Marseille">navettes</a>, les <a href="/wiki/Chichi_fr%C3%A9gi" title="Chichi frégi">chichis frégi</a> et la <a href="/wiki/Tapenade" title="Tapenade">tapenade</a>. </p><p>Marseille est connue pour ses <a href="/wiki/Camion-restaurant" title="Camion-restaurant">camions à pizza</a> et elle est parfois considérée comme une des capitales de la pizza avec <a href="/wiki/New_York" title="New York">New York</a> et <a href="/wiki/Naples" title="Naples">Naples</a>. Inventée à Naples au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, la pizza se répand rapidement à Marseille à partir des <span class="nowrap">années 1900</span>, les nombreux immigrés italiens reproduisant leur savoir-faire en ouvrant des restaurants traditionnels<sup id="cite_ref-381" class="reference"><a href="#cite_note-381"><span class="cite-bracket">[</span>367<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. À l'époque où Gaston Defferre était maire de la ville, il avait autorisé les fonctionnaires municipaux à cumuler leur activité avec une autre activité relevant du secteur marchand ; c'est ainsi que des camions à pizza se sont implantés dans toute la ville, permettant aux fonctionnaires municipaux de trouver une source de revenus complémentaires après leur journée de travail. </p><p>Les navettes, pâtisseries au beurre parfumées à l'eau de fleur d'oranger, ont été créées en mémoire des premiers chrétiens arrivés en bateau de terre sainte à Marseille avec Marie-Madeleine qui aurait passé sa première nuit à proximité de la basilique saint Victor. Elles sont bénies le jour de la Chandeleur, mais les meilleurs artisans de la ville en fabriquent chaque jour. </p><p>Le <a href="/wiki/Pastis" title="Pastis">pastis</a>, alcool à l'anis lancé sur le marché par <a href="/wiki/Jules-F%C3%A9lix_Pernod" title="Jules-Félix Pernod">Jules-Félix Pernod</a> en 1918<sup id="cite_ref-382" class="reference"><a href="#cite_note-382"><span class="cite-bracket">[</span>368<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-383" class="reference"><a href="#cite_note-383"><span class="cite-bracket">[</span>369<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>, puis commercialisé en 1932 par <a href="/wiki/Paul_Ricard" title="Paul Ricard">Paul Ricard</a>, est la boisson emblématique de la ville ainsi que, dans une moindre mesure, l'<a href="/wiki/Anisette" title="Anisette">anisette</a> <a href="/wiki/Cristal_(anisette)" title="Cristal (anisette)">Cristal</a>. Très populaire dans le Nord et l'Est de la France, l'<a href="/wiki/Picon" title="Picon">amer Picon</a> a également été créé à Marseille. </p> <div class="clear" style="clear:both;"></div> <ul class="gallery mw-gallery-packed"> <li class="gallerybox" style="width: 174.66666666667px"> <div class="thumb" style="width: 172.66666666667px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg" class="mw-file-description" title="Le pastis, boisson marseillaise consommée à l'apéritif."><img alt="Le pastis, boisson marseillaise consommée à l'apéritif." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg/259px-Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg" decoding="async" width="173" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg/389px-Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg/518px-Pastis_marseillais_persienne4_pastis_made_in_marseille_pastis_made_in_france.jpg 2x" data-file-width="1425" data-file-height="1320" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Le pastis, boisson marseillaise consommée à l'apéritif.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 194px"> <div class="thumb" style="width: 192px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Bullabessa.jpg" class="mw-file-description" title="Une bouillabaisse, plat à base de poissons de roche, de sauces et de légumes."><img alt="Une bouillabaisse, plat à base de poissons de roche, de sauces et de légumes." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Bullabessa.jpg/288px-Bullabessa.jpg" decoding="async" width="192" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Bullabessa.jpg/432px-Bullabessa.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Bullabessa.jpg/576px-Bullabessa.jpg 2x" data-file-width="674" data-file-height="562" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Une <a href="/wiki/Bouillabaisse" title="Bouillabaisse">bouillabaisse</a>, plat à base de poissons de roche, de sauces et de légumes.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 226px"> <div class="thumb" style="width: 224px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Pieds_%26_Paquets.JPG" class="mw-file-description" title="Un plat de pieds paquets, préparés avec des tripes de mouton, des pieds de mouton et du lard."><img alt="Un plat de pieds paquets, préparés avec des tripes de mouton, des pieds de mouton et du lard." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Pieds_%26_Paquets.JPG/336px-Pieds_%26_Paquets.JPG" decoding="async" width="224" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Pieds_%26_Paquets.JPG/504px-Pieds_%26_Paquets.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Pieds_%26_Paquets.JPG/672px-Pieds_%26_Paquets.JPG 2x" data-file-width="2630" data-file-height="1878" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Un plat de <a href="/wiki/Pieds_paquets" title="Pieds paquets">pieds paquets</a>, préparés avec des tripes de mouton, des pieds de mouton et du lard.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 215.33333333333px"> <div class="thumb" style="width: 213.33333333333px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG" class="mw-file-description" title="Des navettes, biscuits à la fleur d'oranger."><img alt="Des navettes, biscuits à la fleur d'oranger." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG/320px-Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG" decoding="async" width="214" height="160" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG/480px-Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG/640px-Navettes_%C3%A0_la_fleur_d%27oranger.JPG 2x" data-file-width="4000" data-file-height="3000" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Des <a href="/wiki/Navette_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Navette de Marseille">navettes</a>, biscuits à la fleur d'oranger.</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Personnalités_liées_à_Marseille"><span id="Personnalit.C3.A9s_li.C3.A9es_.C3.A0_Marseille"></span>Personnalités liées à Marseille</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Liste_de_personnes_n%C3%A9es_%C3%A0_Marseille" class="mw-redirect" title="Liste de personnes nées à Marseille">Liste de personnes nées à Marseille</a>.</div></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Symboles_et_devise">Symboles et devise</h3></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Articles détaillés : <a href="/wiki/Drapeau_de_Marseille" title="Drapeau de Marseille">Drapeau de Marseille</a> et <a href="/wiki/Armoiries_de_Marseille" title="Armoiries de Marseille">Armoiries de Marseille</a>.</div></div> <p>Les <a href="/wiki/Vicomtes_de_Marseille" title="Vicomtes de Marseille">vicomtes de Marseille</a> arboraient initialement la <a href="/wiki/Croix_occitane" title="Croix occitane">croix</a> des <a href="/wiki/Comt%C3%A9_de_Forcalquier" title="Comté de Forcalquier">comtes de Forcalquier</a> que l'on retrouvera ensuite sur les monnaies médiévales frappées à Marseille<sup id="cite_ref-384" class="reference"><a href="#cite_note-384"><span class="cite-bracket">[</span>370<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:ArmesMarseille.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/ArmesMarseille.jpg/220px-ArmesMarseille.jpg" decoding="async" width="220" height="335" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/ArmesMarseille.jpg/330px-ArmesMarseille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/ArmesMarseille.jpg/440px-ArmesMarseille.jpg 2x" data-file-width="513" data-file-height="780" /></a><figcaption>Extrait de <i>l'Histoire de Marseille</i>, par <a href="/wiki/Louis_Antoine_de_Ruffi" title="Louis Antoine de Ruffi">Louis Antoine de Ruffi</a>.</figcaption></figure> <p>Le <a href="/wiki/Drapeau_de_Marseille" title="Drapeau de Marseille">drapeau</a> de Marseille a la particularité d'être très largement antérieur à son blason. La croix est une référence aux drapeaux des <a href="/wiki/Croisade" title="Croisade">Croisés</a>, tandis que l'azur est la couleur de la ville. Attesté depuis le <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, c'est l'un des plus vieux drapeaux français et européens. La première représentation conservée des armoiries de Marseille date, elle, de la fin du <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle. </p><p>Les armoiries sont supprimées le <time class="nowrap" datetime="1790-06-21" data-sort-value="1790-06-21">21 juin 1790</time> sous la <a href="/wiki/R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise" title="Révolution française">Révolution</a> car jugées associées à la noblesse. L'ancien écusson est à nouveau utilisé à partir de 1809 sous le <a href="/wiki/Premier_Empire" title="Premier Empire">Premier Empire</a><sup id="cite_ref-decouvrirMrsllBlason_385-0" class="reference"><a href="#cite_note-decouvrirMrsllBlason-385"><span class="cite-bracket">[</span>371<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>La devise officielle de Marseille est <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Actibus immensis urbs fulget massiliensis</span> »</span> : en français <span class="citation">« La ville de Marseille brille par ses hauts faits »</span> et en provençal <span class="citation not_fr_quote" lang="oc">« <span class="italique">De grands fachs resplende la ciutat de Marselha</span> »</span><sup id="cite_ref-386" class="reference"><a href="#cite_note-386"><span class="cite-bracket">[</span>372<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. Elle date de 1257 et s'écrivait à l'époque en <a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">provençal</a> médiéval <span class="citation not_fr_quote" lang="oc">« <span class="italique">De grands fachs resplend la cioutat de Marseilles</span> »</span>. Elle a pris en 1691 sa forme actuelle en latin<sup id="cite_ref-387" class="reference"><a href="#cite_note-387"><span class="cite-bracket">[</span>373<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p><p>D'autres devises ont également existé : <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Sub cujus imperio summa libertas</span> »</span> (devise antérieure à la prise de Marseille par <span class="nowrap">Louis <abbr class="abbr" title="14"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XIV</span></abbr></span> en 1660, qui se traduit par <span class="citation">« Sous quelqu'empire que ce soit liberté entière »</span>), <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Victor deffend verrauoment Marseille et lous cioutadans</span> »</span>, <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Massiliam vere victor civesque tuere</span> »</span> (1691), <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Fama volat</span> »</span> (1704), <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Illustrat quos summa fides</span> »</span> (1705), ou encore <span class="citation not_fr_quote" lang="la">« <span class="italique">Eximia civitas</span> »</span> (1816)<sup id="cite_ref-388" class="reference"><a href="#cite_note-388"><span class="cite-bracket">[</span>374<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-389" class="reference"><a href="#cite_note-389"><span class="cite-bracket">[</span>375<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Flag_of_Marseille.svg" class="mw-file-description" title="Drapeau de Marseille."><img alt="Drapeau de Marseille." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag_of_Marseille.svg/120px-Flag_of_Marseille.svg.png" decoding="async" width="120" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag_of_Marseille.svg/180px-Flag_of_Marseille.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag_of_Marseille.svg/240px-Flag_of_Marseille.svg.png 2x" data-file-width="900" data-file-height="600" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center>Drapeau de Marseille.</center></div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Armoiries_de_Marseille.svg" class="mw-file-description" title="Blason de Marseille."><img alt="Blason de Marseille." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Armoiries_de_Marseille.svg/120px-Armoiries_de_Marseille.svg.png" decoding="async" width="120" height="81" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Armoiries_de_Marseille.svg/250px-Armoiries_de_Marseille.svg.png 1.5x" data-file-width="522" data-file-height="352" /></a></span></div> <div class="gallerytext"><center>Blason de Marseille.</center></div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notes_et_références"><span id="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Notes et références</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Notes">Notes</h3></div> <div class="references-small decimal" style="column-width:35em;"><ol class="references"> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:API" class="mw-redirect" title="Wikipédia:API">Prononcé</a> <span class="API nowrap" title="Alphabet phonétique international" style="font-family:'Segoe UI','DejaVu Sans','Lucida Grande','Lucida Sans Unicode','Arial Unicode MS','Hiragino Kaku Gothic Pro',sans-serif;">[<a href="/wiki/API_m" class="mw-redirect" title="API m"><span title="[m] « m » dans « mou ».">m</span></a><a href="/wiki/API_a" class="mw-redirect" title="API a"><span title="[a] « a » dans « patte ».">a</span></a><a href="/wiki/API_%CA%81" class="mw-redirect" title="API ʁ"><span title="[ʁ] « r » dans « roue ».">ʁ</span></a><a href="/wiki/API_%CB%88" class="mw-redirect" title="API ˈ"><span title="[ˈ] indique que la syllabe ou voyelle suivante porte l'accent tonique.">ˈ</span></a><a href="/wiki/API_s" class="mw-redirect" title="API s"><span title="[s] en français « s » dans « sa » ; ailleurs avec la langue un peu plus en arrière (tel le basque : « s » dans « euskara »).">s</span></a><a href="/wiki/API_%C9%9B" class="mw-redirect" title="API ɛ"><span title="[ɛ] « è » dans « mère ».">ɛ</span></a><a href="/wiki/API_j" class="mw-redirect" title="API j"><span title="[j] « y » dans « payer », « ill » dans « Versailles ».">j</span></a><a href="/wiki/API_%C9%99" class="mw-redirect" title="API ə"><span title="[ə] « e » dans « refrain ».">ə</span></a>]</span><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r216827669">.mw-parser-output .prononciation>a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/Loudspeaker.svg")center left no-repeat;background-size:11px 11px;padding-left:15px;font-size:smaller}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .prononciation>a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Antu_audio-volume-medium.svg/11px-Antu_audio-volume-medium.svg.png")center left no-repeat}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .prononciation>a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Antu_audio-volume-medium.svg/11px-Antu_audio-volume-medium.svg.png")center left no-repeat}}</style><sup class="prononciation noprint"><a href="/wiki/Fichier:Fr-Marseille.ogg" title="Fichier:Fr-Marseille.ogg">Écouter</a></sup> avec l'<a href="/wiki/Parler_marseillais" title="Parler marseillais">accent marseillais</a> et <span class="API nowrap" title="Alphabet phonétique international" style="font-family:'Segoe UI','DejaVu Sans','Lucida Grande','Lucida Sans Unicode','Arial Unicode MS','Hiragino Kaku Gothic Pro',sans-serif;">[<a href="/wiki/API_m" class="mw-redirect" title="API m"><span title="[m] « m » dans « mou ».">m</span></a><a href="/wiki/API_a" class="mw-redirect" title="API a"><span title="[a] « a » dans « patte ».">a</span></a><a href="/wiki/API_%CA%81" class="mw-redirect" title="API ʁ"><span title="[ʁ] « r » dans « roue ».">ʁ</span></a><a href="/wiki/API_s" class="mw-redirect" title="API s"><span title="[s] en français « s » dans « sa » ; ailleurs avec la langue un peu plus en arrière (tel le basque : « s » dans « euskara »).">s</span></a><a href="/wiki/API_%C9%9B" class="mw-redirect" title="API ɛ"><span title="[ɛ] « è » dans « mère ».">ɛ</span></a><a href="/wiki/API_j" class="mw-redirect" title="API j"><span title="[j] « y » dans « payer », « ill » dans « Versailles ».">j</span></a>]</span> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r216827669" /><sup class="prononciation noprint"><a href="/wiki/Fichier:Fr-Normandie-Marseille.ogg" title="Fichier:Fr-Normandie-Marseille.ogg">Écouter</a></sup> en <a href="/wiki/Fran%C3%A7ais_standard" title="Français standard">français standard</a>.</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a> </span><span class="reference-text">Distance Marseille-Turin : 372 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> en passant par Montgenèvre, 487 <abbr class="abbr" title="kilomètre">km</abbr> en passant par Vintimille.</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a> </span><span class="reference-text">Voir <a href="/wiki/Nivellement_g%C3%A9n%C3%A9ral_de_la_France" title="Nivellement général de la France">Nivellement général de la France</a>.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a> </span><span class="reference-text">Voir <a href="/wiki/M%C3%A8tres_au-dessus_de_la_mer" title="Mètres au-dessus de la mer">Mètres au-dessus de la mer</a>.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a> </span><span class="reference-text">40 à 50 <abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr> sur la <a href="/wiki/Cha%C3%AEne_de_l%27Estaque" title="Chaîne de l'Estaque">chaîne de l'Estaque</a> au niveau de <a href="/wiki/Vitrolles_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Vitrolles (Bouches-du-Rhône)">Vitrolles</a> et <a href="/wiki/Marignane" title="Marignane">Marignane</a>, des valeurs jamais observées… <span class="ouvrage" id="2009">« <cite style="font-style:normal">Pics de froid en Europe : Marseille paralysée par la neige</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2009-01-06" data-sort-value="2009-01-06">6 janvier 2009</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/societe/article/2009/01/06/un-froid-glacial-frappe-la-france-et-l-europe_1138626_3224.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Pics+de+froid+en+Europe+%3A+Marseille+paralys%C3%A9e+par+la+neige&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2009-01-06&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a> </span><span class="reference-text">La notion d'<a href="/wiki/Aire_d%27attraction_d%27une_ville" title="Aire d'attraction d'une ville">aire d'attraction des villes</a> a remplacé en octobre 2020 l'ancienne notion d'<a href="/wiki/Aire_urbaine_(France)" title="Aire urbaine (France)">aire urbaine</a>, pour permettre des comparaisons cohérentes avec les autres pays de l'<a href="/wiki/Union_europ%C3%A9enne" title="Union européenne">Union européenne</a>.</span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a> </span><span class="reference-text">Les eaux continentales désignent toutes les eaux de surface, en général des eaux douces issues d'eau de pluie, qui se trouvent à l'intérieur des terres.</span> </li> <li id="cite_note-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-108">↑</a> </span><span class="reference-text">Tels que le géographe grec <a href="/wiki/Strabon" title="Strabon">Strabon</a> (<time class="nowrap" datetime="U-0063" data-sort-value="U-0063">64 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time> - 25 <abbr class="abbr nowrap" title="après Jésus-Christ">apr. J.-C.</abbr>, l'historien <a href="/wiki/H%C3%A9rodote" title="Hérodote">Hérodote</a> (<time class="nowrap" datetime="U-0483" data-sort-value="U-0483">484 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time> - <time class="nowrap" datetime="U-0419" data-sort-value="U-0419">420 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>), ou encore <a href="/wiki/Trogue_Pomp%C3%A9e" title="Trogue Pompée">Trogue Pompée</a>, qui indique que l'histoire se passe sous le règne du mythique <a href="/wiki/Roi_de_Rome" title="Roi de Rome">roi de Rome</a> <a href="/wiki/Tarquin_l%27Ancien" title="Tarquin l'Ancien">Tarquin l'Ancien</a> (616-579 av. J.-C.).</span> </li> <li id="cite_note-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-109">↑</a> </span><span class="reference-text">Les <a href="/wiki/Fouille" title="Fouille">prospections archéologiques</a> menées à l’emplacement du tunnel de la Major, sur le parvis de l’<a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille" title="Église Saint-Laurent de Marseille">église Saint-Laurent</a> ou encore à l’esplanade de la Major ont notamment mis en évidence des <a href="/wiki/Amphore" title="Amphore">amphores</a> et des <a href="/wiki/%C5%92nocho%C3%A9" title="Œnochoé">œnochoés</a> de provenance et de confection <a href="/wiki/Phoc%C3%A9e" title="Phocée">phocéennes</a> attribuées au tournant du <abbr class="abbr" title="7ᵉ siècle avant Jésus-Christ"><span class="romain">VII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et du <abbr class="abbr" title="6ᵉ siècle"><span class="romain">VI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr> (aux environs de <time class="nowrap" datetime="U-0599" data-sort-value="U-0599">600 <abbr class="abbr" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr></time>).</span> </li> <li id="cite_note-183"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-183">↑</a> </span><span class="reference-text">Elle comprend également les communes d'<a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a> et <a href="/wiki/Plan-de-Cuques" title="Plan-de-Cuques">Plan-de-Cuques</a>.</span> </li> <li id="cite_note-210"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-210">↑</a> </span><span class="reference-text">Par convention dans Wikipédia, le principe a été retenu de n’afficher dans le tableau des recensements et le graphique, pour les populations de référence postérieures à 1999, que les populations correspondant à une enquête exhaustive de recensement pour les communes de moins de 10 000 habitants, et que les populations des années 2006, 2011, 2016, etc. pour les communes de plus de 10 000 habitants, ainsi que la dernière population de référence publiée par l’Insee pour l'ensemble des communes. </span> </li> <li id="cite_note-Pop_mun_2022-211"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Pop_mun_2022_211-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Population municipale de référence en vigueur au 1<sup>er</sup> janvier 2025, millésimée 2022, définie dans les limites territoriales en vigueur au 1<sup>er</sup> janvier 2024, date de référence statistique : 1<sup>er</sup> janvier 2022.</span> </li> <li id="cite_note-302"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-302">↑</a> </span><span class="reference-text">La population de Marseille était d'environ 850 000 habitants en 2011.</span> </li> </ol> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cartes">Cartes</h3></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="IGN">IGN, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://remonterletemps.ign.fr/comparer/basic?x=5.369889&y=43.296346&z=14&layer1=GEOGRAPHICALGRIDSYSTEMS.PLANIGNV2&layer2=GEOGRAPHICALGRIDSYSTEMS.ETATMAJOR40&mode=doubleMap"><cite style="font-style:normal;">Évolution comparée de l'occupation des sols de la commune sur cartes anciennes</cite></a> », sur <span class="italique">remonterletemps.ign.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-07-14" data-sort-value="2023-07-14">14 juillet 2023</time>)</small></span>.</span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Références"><span id="R.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Références</h3></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r224276929">@media screen{body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:30em;overflow:auto;padding:3px;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin-top:0.3em}body.mw-mf .mw-parser-output .reference-cadre{height:auto!important}body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre .references-small{margin-top:0}}@media screen and (prefers-reduced-motion:reduce){body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:auto;column-width:30em;padding:0;border:0 none}}</style><div class="reference-cadre" tabindex="0"> <div class="references-small decimal" style="column-width:25em;"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/1405599?geo=UU2020-00759"><cite style="font-style:normal;">Chiffres-clés - Unité urbaine de Marseille-Aix-en-Provence (003)</cite></a> », sur <span class="italique">insee.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-01" data-sort-value="2021-09-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> septembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-erato2001-3"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-erato2001_3-0">a</a> <a href="#cite_ref-erato2001_3-1">b</a> et <a href="#cite_ref-erato2001_3-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Paris2001"><span class="ouvrage" id="Erato_Paris2001">Erato <span class="nom_auteur">Paris</span>, « <cite style="font-style:normal">Les Grecs de Marseille dans la deuxième moitié du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle : une perspective nationale et transnationale</cite> », <i>Revue européenne des migrations internationales</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> <abbr class="abbr" title="17"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XVII</span></abbr>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 3,‎ <time>2001</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">23-42</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0765-0752">0765-0752</a></span>, <a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/remi.2001.1793">10.3406/remi.2001.1793</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.persee.fr/doc/remi_0765-0752_2001_num_17_3_1793">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Les+Grecs+de+Marseille+dans+la+deuxi%C3%A8me+moiti%C3%A9+du+XIXe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&rft.jtitle=Revue+europ%C3%A9enne+des+migrations+internationales&rft.issue=3&rft.stitle=une+perspective+nationale+et+transnationale&rft.aulast=Paris&rft.aufirst=Erato&rft.date=2001&rft.volume=%3Cabbr+class%3D%22abbr+%22+title%3D%2217%22+%3E%3Cspan+class%3D%22romain%22+style%3D%22text-transform%3Auppercase%22%3EXVII%3C%2Fspan%3E%3C%2Fabbr%3E&rft.pages=23-42&rft.issn=0765-0752&rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fremi.2001.1793&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://lemarin.ouest-france.fr/shipping/marseille-le-port-pese-43-500-emplois-en-hausse-de-5-pourcent-en-quatre-ans-6515487f-07b7-4596-84df-1a0e666bee0f"><cite style="font-style:normal;">Marseille : le port pèse 43 500 emplois, en hausse de 5 % en quatre ans</cite></a> », sur <span class="italique">Le marin</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-03-07" data-sort-value="2013-03-07">7 mars 2013</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-09-12" data-sort-value="2024-09-12">12 septembre 2024</time>)</small></span></span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2014">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.actu-transport-logistique.fr/lantenne/actualite/transport-maritime/marseille-nest-plus-le-premier-port-de-mediterranee-733463.php"><cite style="font-style:normal;">Marseille n'est plus le premier port de Méditerranée</cite></a> », sur <span class="italique">actu-transport-logistique.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2014-02-04" data-sort-value="2014-02-04">4 février 2014</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-03-09" data-sort-value="2024-03-09">9 mars 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/fr/MEMO_13_448"><cite style="font-style:normal;">Ports maritimes européens à l'horizon 2030 : les défis à venir</cite></a> », sur <span class="italique">European Commission - European Commission</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-05-23" data-sort-value="2013-05-23">23 mai 2013</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-09-12" data-sort-value="2024-09-12">12 septembre 2024</time>)</small></span></span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2014">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140808052434/http://www.culture.gouv.fr/paca/dossiers/protections/13/marseille/armees_orient/monum.htm"><cite style="font-style:normal;">Drac paca - Protections au titre des monuments historiques</cite></a> », sur <span class="italique">web.archive.org</span>, <time class="nowrap" datetime="2014-08-08" data-sort-value="2014-08-08">8 août 2014</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-02-23" data-sort-value="2022-02-23">23 février 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.provence7.com/portails/nature/marseille-geographie/"><cite style="font-style:normal;">Marseille Géographie</cite></a> », sur <span class="italique">provence7.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-03-05" data-sort-value="2019-03-05">5 mars 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.inmysteriam.fr/enigmes-historiques/340-avant-j-c-le-voyage-extraordinaire-de-pytheas.html"><cite style="font-style:normal;">Le voyage extraordinaire de Pythéas</cite></a> », sur <span class="italique">inmysteriam.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-03-09" data-sort-value="2024-03-09">9 mars 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a> </span><span class="reference-text"><i>Chercheurs d'eau en Méditerranée : pratiques et représentations de l'eau dans l'espace méditerranéen</i>, sous la dir. de Chantal Aspe, éd. du Félin, 1991.</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="legifrance" style="font-size:100%"><span><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.legifrance.gouv.fr/WAspad/UnTexteDeJorf?numjo=0093">Décret n° 2012-507 du 18 avril 2012 créant le Parc national des Calanques</a></span></span></span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.calanques-parcnational.fr/index.php/territoires/2-perimetres">Périmètres</a>, Parc national des Calanques, consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-02-17" data-sort-value="2013-02-17">17 février 2013</time>.</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2019">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/edition-marseille/5615598/dites-adieu-aux-plages-bondees-grace-a-une-appli.html"><cite style="font-style:normal;">Dites adieu aux plages bondées à Marseille grâce à une appli… parisienne</cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com</span>, <i>presse locale</i>, <time class="nowrap" datetime="2019-07-30" data-sort-value="2019-07-30">30 juillet 2019</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-08-14" data-sort-value="2019-08-14">14 août 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-carte_des_sites-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-carte_des_sites_15-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.plongee-loisir.com/fr/dive_spots/app_diving-site/city-site_10004_Marseille/">Les sites de plongée à Marseille</a> sur <i>plongee-loisir.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.risques-majeurs.ac-aix-marseille.fr/PDF/Zone%20s%E9ismePACA.pdf">Carte des risques majeurs <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, sur le site de l'académie d'Aix-Marseille.</span> </li> <li id="cite_note-météo-19"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-météo_19-0">a</a> et <a href="#cite_ref-météo_19-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://donneespubliques.meteofrance.fr/FichesClim/FICHECLIM_13055001.pdf"><cite style="font-style:normal;">Données météo</cite></a> », sur <span class="italique">Météo France</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sciencescitoyennes.org/canicule-le-precedent-de-la-vague-de-chaleur-de-marseille-en-1983/"><cite style="font-style:normal;">Canicule : le précédent de la vague de chaleur de Marseille en 1983</cite></a> », sur <span class="italique">sciencescitoyennes.org</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-05-10" data-sort-value="2017-05-10">10 mai 2017</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.infoclimat.fr/climatologie-mensuelle/STAICA31/juillet/1983/marseille-observatoire-longchamp.html?decade">Climatologie du mois de <time class="nowrap" datetime="1983-07" data-sort-value="1983-07">juillet 1983</time> à la station météorologique de Marseille Observatoire Longchamp</a>.</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2009">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/actualites/30929/en-janvier-1987-cetait-lapocalypse.html"><cite style="font-style:normal;">En <time class="nowrap" datetime="1987-01" data-sort-value="1987-01">janvier 1987</time>, c'était l'apocalypse</cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com</span>, <i><a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></i>, <time class="nowrap" datetime="2009-01-08" data-sort-value="2009-01-08">8 janvier 2009</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lejdd.fr/Societe/Marseille-Neige-et-polemique-81964-3078896"><cite style="font-style:normal;">Marseille : neige et polémique</cite></a> », sur <span class="italique">lejdd.fr</span>, <i><a href="/wiki/Le_Journal_du_dimanche" title="Le Journal du dimanche">Le Journal du dimanche</a></i></span>.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://forums.infoclimat.fr/f/topic/13383-les-accumulations-records-de-neige-officielles-dans-les-diff%C3%A9rentes-vi/"><cite style="font-style:normal;">Les accumulations records de neige officielles dans les différentes villes</cite></a> », sur <span class="italique">Les Forums d'Infoclimat</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-05-10" data-sort-value="2017-05-10">10 mai 2017</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://pluiesextremes.meteo.fr/france-metropole/Orage-diluvien-sur-Marseille.html"><cite style="font-style:normal;">Orage diluvien sur Marseille - Pluies extrêmes en France métropolitaine</cite></a> », sur <span class="italique">pluiesextremes.meteo.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-05-10" data-sort-value="2017-05-10">10 mai 2017</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://pluiesextremes.meteo.fr/france-metropole/IMG/sipex_pdf/1892_10_01_orage_marseille_Annales_BDR.pdf"><cite style="font-style:normal;">Orage du <time class="nowrap" datetime="1892-10-01" data-sort-value="1892-10-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> octobre 1892</time></cite></a> » <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">Météo France</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-05-11" data-sort-value="2017-05-11">11 mai 2017</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://pluiesextremes.meteo.fr/france-metropole/Tornade-sur-Montpellier-et-inondations-sur-Marseille.html"><cite style="font-style:normal;">Tornade sur Montpellier et inondations sur Marseille - Pluies extrêmes en France métropolitaine</cite></a> », sur <span class="italique">pluiesextremes.meteo.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-05-10" data-sort-value="2017-05-10">10 mai 2017</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://pluiesextremes.meteo.fr/france-metropole/Pluies-diluviennes-sur-l-arc-mediterraneen-et-la-Corse.html"><cite style="font-style:normal;">Pluies diluviennes sur l’arc méditerranéen et la Corse - Pluies extrêmes en France métropolitaine</cite></a> », sur <span class="italique">pluiesextremes.meteo.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-05-11" data-sort-value="2017-05-11">11 mai 2017</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2021">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://donneespubliques.meteofrance.fr/metadonnees_publiques/fiches/fiche_13055001.pdf"><cite style="font-style:normal;">Fiche du Poste 13055001</cite></a> » <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">donneespubliques.meteofrance.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2021-12-10" data-sort-value="2021-12-10">10 décembre 2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-01-23" data-sort-value="2022-01-23">23 janvier 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2024">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/information/6439600"><cite style="font-style:normal;">La grille communale de densité</cite></a> », sur <span class="italique">le site de l’<a href="/wiki/Insee" class="mw-redirect" title="Insee">Insee</a></span>, <time class="nowrap" datetime="2024-05-28" data-sort-value="2024-05-28">28 mai 2024</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-24" data-sort-value="2024-06-24">24 juin 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/metadonnees/geographie/unite-urbaine-2020/00759-marseille-aix-en-provence"><cite style="font-style:normal;">Unité urbaine 2020 de Marseille-Aix-en-Provence</cite></a> », sur <span class="italique">insee.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-24" data-sort-value="2024-06-24">24 juin 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-meta-insee-33"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-meta-insee_33-0">a</a> et <a href="#cite_ref-meta-insee_33-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Insee"><a href="/wiki/Institut_national_de_la_statistique_et_des_%C3%A9tudes_%C3%A9conomiques" title="Institut national de la statistique et des études économiques">Insee</a>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/metadonnees/geographie/commune/13055-marseille"><cite style="font-style:normal;">Métadonnées de la commune</cite></a> »</span>.</span> </li> <li id="cite_note-AAV2020-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-AAV2020_35-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/metadonnees/geographie/aire-attraction-des-villes-2020/003-marseille-aix-en-provence"><cite style="font-style:normal;">Liste des communes composant l'aire d'attraction de Marseille - Aix-en-Provence</cite></a> », sur <span class="italique">insee.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-24" data-sort-value="2024-06-24">24 juin 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-AAV20202b-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-AAV20202b_36-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="de_Bellefon,_Pascal_Eusebio,_Jocelyn_Forest,_Olivier_Pégaz-Blanc_et_Raymond_Warnod_(Insee)2020"><span class="ouvrage" id="Marie-Pierre_de_Bellefon,_Pascal_Eusebio,_Jocelyn_Forest,_Olivier_Pégaz-Blanc_et_Raymond_Warnod_(Insee)2020">Marie-Pierre de Bellefon, Pascal Eusebio, Jocelyn Forest, Olivier Pégaz-Blanc et Raymond Warnod (Insee), « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/4806694"><cite style="font-style:normal;">En France, neuf personnes sur dix vivent dans l’aire d’attraction d’une ville</cite></a> », sur <span class="italique">insee.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2020-10-21" data-sort-value="2020-10-21">21 octobre 2020</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-24" data-sort-value="2024-06-24">24 juin 2024</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2021">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.observatoire-des-territoires.gouv.fr/kiosque/zonage-les-communes-soumises-la-loi-littoral"><cite style="font-style:normal;">Les communes soumises à la loi littoral.</cite></a> », sur <span class="italique">observatoire-des-territoires.gouv.fr</span>, <time>2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-24" data-sort-value="2024-06-24">24 juin 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cohesion-territoires.gouv.fr/loi-relative-lamenagement-la-protection-et-la-mise-en-valeur-du-littoral"><cite style="font-style:normal;">Loi relative à l’aménagement, la protection et la mise en valeur du littoral.</cite></a> », sur <span class="italique">cohesion-territoires.gouv.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-06-24" data-sort-value="2024-06-24">24 juin 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-CLC-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CLC_40-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.statistiques.developpement-durable.gouv.fr/corine-land-cover-0"><cite style="font-style:normal;">CORINE Land Cover (CLC) - Répartition des superficies en 15 postes d'occupation des sols (métropole).</cite></a> », sur <span class="italique">le site des données et études statistiques du ministère de la Transition écologique.</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-05-28" data-sort-value="2021-05-28">28 mai 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://geoportail.fr/url/7FcYKX">Massif de l'Étoile et Marseille</a> sur la carte IGN interactive de <i>geoportail.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-6novembre2018_www.lemonde.fr-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6novembre2018_www.lemonde.fr_43-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <cite style="font-style:normal">Dans le centre-ville de Marseille, 13 % de l’habitat est indigne</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2018-11-06" data-sort-value="2018-11-06">6 novembre 2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/societe/article/2018/11/06/habitat-indigne-dans-le-centre-ville-de-marseille-comment-en-est-on-arrive-la_5379674_3224.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Dans+le+centre-ville+de+Marseille%2C+13+%25+de+l%E2%80%99habitat+est+indigne&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2018-11-06&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2015">« <cite style="font-style:normal">Logement indigne à Marseille : un rapport au vitriol | Marsactu</cite> », <i>Marsactu</i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2015-11-04" data-sort-value="2015-11-04">4 novembre 2015</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsactu.fr/logement-indigne-a-marseille-un-rapport-au-vitriol/">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-11-06" data-sort-value="2018-11-06">6 novembre 2018</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Logement+indigne+%C3%A0+Marseille+%3A+un+rapport+au+vitriol+%7C+Marsactu&rft.jtitle=Marsactu&rft.date=2015-11-04&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <cite style="font-style:normal">Effondrements d'immeubles à Marseille : logement insalubre, un constat terrible</cite> », <i>LaProvence.com</i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2018-11-06" data-sort-value="2018-11-06">6 novembre 2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/societe/5229548/effondrements-dimmeubles-a-marseille-logement-insalubre-un-constat-terrible.html">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-11-06" data-sort-value="2018-11-06">6 novembre 2018</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Effondrements+d%27immeubles+%C3%A0+Marseille+%3A+logement+insalubre%2C+un+constat+terrible&rft.jtitle=LaProvence.com&rft.date=2018-11-06&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <cite style="font-style:normal">Marseille : dix personnes introuvables après l’effondrement de deux immeubles</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2018-11-05" data-sort-value="2018-11-05">5 novembre 2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/societe/article/2018/11/05/marseille-deux-immeubles-mitoyens-s-effondrent-en-plein-centre-ville_5378980_3224.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+%3A+dix+personnes+introuvables+apr%C3%A8s+l%E2%80%99effondrement+de+deux+immeubles&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2018-11-05&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-47">↑</a> </span><span class="reference-text">Audrey Poggio, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://pfe.marseille.archi.fr/pfe/15062777.pdf"><i>Installer un parc le long du ruisseau des Aygalades, une façade urbaine</i><abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>.</span> </li> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a> </span><span class="reference-text"><i>Marsactu</i>, Dossier « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsactu.fr/dossier/ordures-poubelles-lhistoire-fin/">Ordures et poubelles, l'histoire sans fin</a> ».</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a> </span><span class="reference-text">Coralie Bonnefoi, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marianne.net/societe/marseille-la-salete-chronique-gangrene-la-ville">À Marseille, la saleté chronique gangrène la ville</a> », <i><a href="/wiki/Marianne" title="Marianne">Marianne</a></i>, <time class="nowrap" datetime="2018-05-05" data-sort-value="2018-05-05">5 mai 2018</time>.</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a> </span><span class="reference-text">Adrien Max, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.20minutes.fr/societe/2278427-20180527-marseille-balai-or-salete-merite-dit-toujours-mal-plus-sale-autre">Marseille : Le balai d’or de la saleté mérité ? « On dit toujours du mal mais elle n’est pas plus sale qu’une autre »</a>, 20minutes.fr, <time class="nowrap" datetime="2018-05-27" data-sort-value="2018-05-27">27 mai 2018</time>.</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a> </span><span class="reference-text"><i><a href="/wiki/Bourdin_Direct" title="Bourdin Direct">Bourdin Direct</a></i>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://rmc.bfmtv.com/emission/marseille-poubelle-la-vie-le-collectif-qui-ne-veut-pas-laisser-la-ville-dans-cette-crasse-1274807.html">« Marseille, poubelle la vie » : le collectif qui ne veut « pas laisser la ville dans cette crasse »</a>, <time class="nowrap" datetime="2017-10-10" data-sort-value="2017-10-10">10 octobre 2017</time>.</span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Variol2017"><span class="ouvrage" id="Manon_Variol2017">Manon Variol, « <cite style="font-style:normal">Marseille sous les déchets : si on prenait enfin soin de la ville ?</cite> », <i>La Provence</i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2017-07-30" data-sort-value="2017-07-30">30 juillet 2017</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/economie/4559866/marseille-sous-les-dechets-si-on-prenait-enfin-soin-de-la-ville.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+sous+les+d%C3%A9chets+%3A+si+on+prenait+enfin+soin+de+la+ville+%3F&rft.jtitle=La+Provence&rft.aulast=Variol&rft.aufirst=Manon&rft.date=2017-07-30&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bonnefoy2017"><span class="ouvrage" id="Coralie_Bonnefoy2017">Coralie Bonnefoy, « <cite style="font-style:normal">Marseille, les ordures ou comment s’en débarrasser</cite> », <i><a href="/wiki/La_Croix" title="La Croix">La Croix</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2017-02-08" data-sort-value="2017-02-08">8 février 2017</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.la-croix.com/France/Marseille-ordures-comment-debarrasser-2017-02-08-1200823355">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille%2C+les+ordures+ou+comment+s%E2%80%99en+d%C3%A9barrasser&rft.jtitle=La+Croix&rft.aulast=Bonnefoy&rft.aufirst=Coralie&rft.date=2017-02-08&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2014">« <cite style="font-style:normal">Marseille : le « fini-parti » pour les éboueurs prend fin aujourd'hui</cite> », <i>Le Parisien</i>,‎ 29 septembre 2014} <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.leparisien.fr/societe/marseille-le-fini-parti-pour-les-eboueurs-prend-fin-aujourd-hui-29-09-2014-4173579.php">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+%3A+le+%C2%AB+fini-parti+%C2%BB+pour+les+%C3%A9boueurs+prend+fin+aujourd%27hui&rft.jtitle=Le+Parisien&rft.date=2014&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a> </span><span class="reference-text">Chambre régionales des comptes de PACA, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20161207112944/http://marseillepublic.fr/wp-content/uploads/2013/10/CCF13102013_3.pdf">Rapport d'observations définitives sur la gestion de la communauté urbaine de Marseille Provence Métropole<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, <time class="nowrap" datetime="2007-07-18" data-sort-value="2007-07-18">18 juillet 2007</time>.</span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://france3-regions.francetvinfo.fr/provence-alpes-cote-d-azur/bouches-du-rhone/marseille/marseille-se-voit-decerner-balai-ville-plus-sale-france-1479735.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille se voit décerner le Balai d'or de la ville la plus sale de France</cite></a> », sur <span class="italique"><a href="/wiki/France_3_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="France 3 Provence-Alpes-Côte d'Azur">France 3 Provence-Alpes-Côte d'Azur</a></span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-07-18" data-sort-value="2019-07-18">18 juillet 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.rtl.fr/actu/debats-societe/balai-d-or-marseille-elue-la-ville-la-plus-sale-de-france-7793493580"><cite style="font-style:normal;">« Balai d'or » : Marseille élue la ville la plus sale de France</cite></a> », sur <span class="italique">RTL.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-07-18" data-sort-value="2019-07-18">18 juillet 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.20minutes.fr/planete/2274991-20180522-marseille-recoit-balai-or-ville-plus-sale-france"><cite style="font-style:normal;">Marseille reçoit le balai d’or de la ville la plus sale de France</cite></a> », sur <span class="italique">20minutes.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-07-18" data-sort-value="2019-07-18">18 juillet 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a> </span><span class="reference-text">Gabrielle Trottmann, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://france3-regions.francetvinfo.fr/provence-alpes-cote-d-azur/bouches-du-rhone/marseille/salete-insecurite-marseille-pointee-du-doigt-dans-une-etude-de-la-commission-europeenne-2928252.html">Saleté, insécurité... Marseille pointée du doigt dans une étude de la Commission européenne</a>, francetvinfo.fr, 21 févrieer 2024</span> </li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-60">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="national_des_Calanques"><span class="ouvrage" id="Parc_national_des_Calanques">Parc national des Calanques, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.calanques-parcnational.fr/fr/des-connaissances/un-territoire-fragile-et-menace/pollutions/rejets-des-stations-depuration/cortiou"><cite style="font-style:normal;">Cortiou : les eaux usées et l’Huveaune</cite></a> », sur <span class="italique">calanques-parcnational.fr</span>, <a href="/wiki/Parc_national_des_Calanques" title="Parc national des Calanques">Parc national des Calanques</a> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-09-11" data-sort-value="2020-09-11">11 septembre 2020</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-61">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="1987">« <cite style="font-style:normal">Marseille ne polluera plus ses plages</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="1987-11-22" data-sort-value="1987-11-22">22 novembre 1987</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/archives/article/1987/11/22/marseille-ne-polluera-plus-ses-plages_4078358_1819218.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+ne+polluera+plus+ses+plages&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=1987-11-22&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-62">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Barla2019"><span class="ouvrage" id="Jean-Christophe_Barla2019">Jean-Christophe Barla, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.usinenouvelle.com/article/suez-inaugure-a-marseille-sa-plus-grande-station-de-biomethane-en-france.N826065"><cite style="font-style:normal;">Suez inaugure à Marseille sa plus grande station de biométhane en France</cite></a> », sur <span class="italique">usinenouvelle.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2019-04-02" data-sort-value="2019-04-02">2 avril 2019</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-04-19" data-sort-value="2019-04-19">19 avril 2019</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-63">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Wanaverbecq2018"><span class="ouvrage" id="Christiane_Wanaverbecq2018">Christiane Wanaverbecq, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemoniteur.fr/article/a-marseille-la-plus-grosse-unite-d-injection-de-gaz-vert-doit-sortir-de-terre-en-2019.1955249"><cite style="font-style:normal;">A Marseille, la plus grosse unité d’injection de gaz vert doit sortir de terre en 2019</cite></a> », sur <span class="italique">lemoniteur.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2018-03-09" data-sort-value="2018-03-09">9 mars 2018</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-04-19" data-sort-value="2019-04-19">19 avril 2019</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-64">↑</a> </span><span class="reference-text"><i>Metronews</i>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lci.fr/france/pourquoi-leau-de-marseille-est-elle-bonne-1543826.html">Pourquoi l’eau de Marseille est-elle bonne ?</a>, <i>LCI</i>, <time class="nowrap" datetime="2014-02-26" data-sort-value="2014-02-26">26 février 2014</time>.</span> </li> <li id="cite_note-routier-65"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-routier_65-0">a</a> <a href="#cite_ref-routier_65-1">b</a> et <a href="#cite_ref-routier_65-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text">La sécurité routière en France -bilan 2018-ONISR.</span> </li> <li id="cite_note-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-66">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.francebleu.fr/infos/transports/en-direct-ouverture-a-la-circulation-de-la-rocade-l2-est-nord-a-marseille-1540289142"><cite style="font-style:normal;">Vidéo- Ouverture à la circulation de la rocade L2 à Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">France bleu</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-02-28" data-sort-value="2019-02-28">28 février 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-67">↑</a> </span><span class="reference-text">Selon les données publiées par l'entreprise <a href="/wiki/TomTom" title="TomTom">TomTom</a> : <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tomtom.com/en_gb/trafficindex/list"><i><span class="lang-en" lang="en">TOMTOM TRAFFIC Index MEASURING CONGESTION WORLDWIDE</span></i></a>.</span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-68">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/web/20130610062945/http://www.marsactu.fr/societe/la-rtm-veut-booster-ses-bus-avec-des-cameras-28049.html"><cite style="font-style:normal;">La RTM veut booster ses bus avec des caméras</cite></a> », sur <span class="italique">web.archive.org</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-02-23" data-sort-value="2022-02-23">23 février 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-69">↑</a> </span><span class="reference-text"><i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.rtm.fr/le-bhns-et-lhybride">Le BHNS et l'hybride</a></i>, sur <i>rtm.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-70">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Harounyan2017"><span class="ouvrage" id="Stéphanie_Harounyan2017">Stéphanie Harounyan, « <cite style="font-style:normal">Marseille, «le vélo est une cause perdue ici»</cite> », <i><a href="/wiki/Lib%C3%A9ration_(journal)" title="Libération (journal)">Libération</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2017-09-01" data-sort-value="2017-09-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> septembre 2017</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.liberation.fr/futurs/2017/09/01/marseille-le-velo-est-une-cause-perdue-ici_1593676/">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-10" data-sort-value="2023-04-10">10 avril 2023</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille%2C+%C2%ABle+v%C3%A9lo+est+une+cause+perdue+ici%C2%BB&rft.jtitle=Lib%C3%A9ration&rft.aulast=Harounyan&rft.aufirst=St%C3%A9phanie&rft.date=2017-09-01&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-71">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Harounyan2020"><span class="ouvrage" id="Stéphanie_Harounyan2020">Stéphanie Harounyan, « <cite style="font-style:normal">Villes cyclables : Marseille, à jamais les derniers</cite> », <i><a href="/wiki/Lib%C3%A9ration_(journal)" title="Libération (journal)">Libération</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2020-02-17" data-sort-value="2020-02-17">17 février 2020</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.liberation.fr/france/2020/02/17/villes-cyclables-marseille-a-jamais-les-derniers_1778398/">lire en ligne</a> <span typeof="mw:File"><span title="Accès payant au document"><img alt="Accès payant" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/20px-Lock-red-alt-2.svg.png" decoding="async" width="9" height="14" class="mw-file-element" data-file-width="597" data-file-height="947" /></span></span>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-10" data-sort-value="2023-04-10">10 avril 2023</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Villes+cyclables+%3A+Marseille%2C+%C3%A0+jamais+les+derniers&rft.jtitle=Lib%C3%A9ration&rft.aulast=Harounyan&rft.aufirst=St%C3%A9phanie&rft.date=2020-02-17&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-72">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://printempsmarseillais.fr/notre-programme/le-transport/"><cite style="font-style:normal;">Le transport</cite></a> », sur <span class="italique">Le Printemps Marseillais</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-73">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://france3-regions.francetvinfo.fr/provence-alpes-cote-d-azur/bouches-du-rhone/marseille/municipales-2020-moins-embouteillages-transports-plus-propres-que-proposent-candidats-marseille-1795991.html"><cite style="font-style:normal;">Municipales 2020 : moins d'embouteillages, des transports plus propres, que proposent les candidats à Marseille ?</cite></a> », sur <span class="italique">France 3 Provence-Alpes-Côte d'Azur</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-74">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Wanaverbecq2020"><span class="ouvrage" id="Christiane_Wanaverbecq2020">Christiane Wanaverbecq, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemoniteur.fr/article/municipales-2020-a-marseille-un-cadre-de-vie-a-ameliorer.2076684"><cite style="font-style:normal;">Municipales 2020 à Marseille: un cadre de vie à améliorer</cite></a> », sur <span class="italique">lemoniteur.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2020-03-04" data-sort-value="2020-03-04">4 mars 2020</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-75">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="tpbm-presse"><span class="nom_auteur">tpbm-presse</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.tpbm-presse.com/aix-marseille-provence-une-etude-pour-dessiner-la-carte-du-rer-metropolitain-en-2050-4214.html"><cite style="font-style:normal;">Aix-Marseille Provence : une étude pour dessiner la carte du RER métropolitain en 2050</cite></a> », sur <span class="italique">TPBM</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-03" data-sort-value="2021-09-03">3 septembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-76">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2021">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://madeinmarseille.net/97738-mobilite-marseille-macron-gip-ligne-nouvelle/"><cite style="font-style:normal;">Macron engage 1 milliard d'euros de l'État pour développer les transports à Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">Made in Marseille</span>, <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-77">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2021">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/actu/en-direct/6475849/emmanuel-macron-veut-lautomatisation-du-metro-la-creation-de-4-lignes-de-tramway-pour-marseille.html"><cite style="font-style:normal;">Emmanuel Macron veut "l'automatisation du métro, la création de 4 lignes de tramway" pour Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">LaProvence.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-09-02" data-sort-value="2021-09-02">2 septembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Marignane-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Marignane_78-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ccimp.com/ccimp/nous_connaitre/filiales_et_organismes_associes/l_aeroport_marseille_provence">Trafic de l'aéroport 6 116 000 passagers en 2006, en hausse de 4,4 % par rapport à 2005</a>.</span> </li> <li id="cite_note-negre-79"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-negre_79-0">a</a> <a href="#cite_ref-negre_79-1">b</a> et <a href="#cite_ref-negre_79-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text">Ernest Nègre. <i>Toponymie générale de la France</i>. <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr>. Genève: Droz. 1990. <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 288</span> </li> <li id="cite_note-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-80">↑</a> </span><span class="reference-text">J. A. B. Mortreuil, <i>Dictionnaire topographique de l'arrondissement de Marseille contenant les noms anciens et modernes</i>, Cayer, Marseille, 1872, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">214 - 215</span> (lire en ligne) <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://archive.org/details/dictionnairetop00mortgoog">[1]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-dauzat-81"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-dauzat_81-0">a</a> et <a href="#cite_ref-dauzat_81-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="DauzatRostaing1979"><span class="ouvrage" id="Albert_DauzatCharles_Rostaing1979"><a href="/wiki/Albert_Dauzat" title="Albert Dauzat">Albert <span class="nom_auteur">Dauzat</span></a> et <a href="/wiki/Charles_Rostaing" title="Charles Rostaing">Charles <span class="nom_auteur">Rostaing</span></a>, <cite class="italique">Dictionnaire étymologique des noms de lieu en France</cite>, Paris, Librairie Guénégaud, <time>1979</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-85023-076-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-85023-076-6"><span class="nowrap">2-85023-076-6</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 438a<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Dictionnaire+%C3%A9tymologique+des+noms+de+lieu+en+France&rft.place=Paris&rft.pub=Librairie+Gu%C3%A9n%C3%A9gaud&rft.aulast=Dauzat&rft.aufirst=Albert&rft.au=Rostaing%2C+Charles&rft.date=1979&rft.pages=438a&rft.isbn=2-85023-076-6&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-2004_E._Lèbre_page148-82"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2004_E._Lèbre_page148_82-0">↑</a> </span><span class="reference-text">E. Lèbre & G. Martin & B. Moulin, 2004, <i>Dictionnaire de base français-provençal</i>, Aix-en-Provence : CREO Provença / Édisud, p. 148</span> </li> <li id="cite_note-1847_F._Mistral_page285-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1847_F._Mistral_page285_83-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Mistral" title="Frédéric Mistral">Frédéric Mistral</a>, <i><a href="/wiki/Lou_Tresor_d%C3%B3u_Felibrige" title="Lou Tresor dóu Felibrige">Lou tresor dóu Felibrige</a>, Dictionnaire provençal-français</i>, t. 2, p. 285, 1847.</span> </li> <li id="cite_note-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-84">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Vergé-franceschi2013"><span class="ouvrage" id="Michel_Vergé-franceschi2013">Michel Vergé-franceschi, <cite class="italique">Marseille : histoire et dictionnaire</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Robert_Laffont" title="Éditions Robert Laffont">Robert Laffont</a>, <time>2013</time>, 1061 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-221-11643-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-221-11643-2"><span class="nowrap">978-2-221-11643-2</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 919<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille&rft.place=Paris&rft.pub=Robert+Laffont&rft.stitle=histoire+et+dictionnaire&rft.aulast=Verg%C3%A9-franceschi&rft.aufirst=Michel&rft.date=2013&rft.pages=919&rft.tpages=1061&rft.isbn=978-2-221-11643-2&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-85">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Chantraine2009"><span class="ouvrage" id="Pierre_Chantraine2009">Pierre Chantraine, <cite class="italique">Dictionnaire étymologique de la langue grecque : histoire des mots</cite>, Paris, <a href="/wiki/Klincksieck" title="Klincksieck">Klincksieck</a>, <time>2009</time>, 1436 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-252-03681-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-252-03681-5"><span class="nowrap">978-2-252-03681-5</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Dictionnaire+%C3%A9tymologique+de+la+langue+grecque&rft.place=Paris&rft.pub=Klincksieck&rft.stitle=histoire+des+mots&rft.aulast=Chantraine&rft.aufirst=Pierre&rft.date=2009&rft.tpages=1436&rft.isbn=978-2-252-03681-5&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-86">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="1847">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10250782?page=93"><cite style="font-style:normal;">'Temple de Baal à Marseille ou grande inscription phénicienne découverte dans cette ville dans le courant de l'année 1845, expliquée et accompagnée d'observations critiques et historiques' - Viewer | MDZ</cite></a> », sur <span class="italique">digitale-sammlungen.de</span>, Paris, Herman, <time>1847</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-09-27" data-sort-value="2023-09-27">27 septembre 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2009"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : italien">(it)</abbr> <cite class="italique" lang="it">Nomi d'Italia : origine e significato dei nomi geografici e di tutti i comuni</cite>, Novare, Istituto geografico de Agostini, <time>2009</time>, 439 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-88-511-1412-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-88-511-1412-1"><span class="nowrap">978-88-511-1412-1</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 225<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Nomi+d%27Italia&rft.place=Novare&rft.pub=Istituto+geografico+de+Agostini&rft.stitle=origine+e+significato+dei+nomi+geografici+e+di+tutti+i+comuni&rft.date=2009&rft.pages=225&rft.tpages=439&rft.isbn=978-88-511-1412-1&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-88"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-88">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Blanchet2003"><span class="ouvrage" id="Philippe_Blanchet2003">Philippe Blanchet, <cite class="italique">Petit Dictionnaire des lieux dits en Provence</cite>, Librairie Contemporaine, <time>2003</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://projetbabel.org/document/dictionnaire_lieux_dits_provence_blanchet.pdf">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Petit+Dictionnaire+des+lieux+dits+en+Provence&rft.pub=Librairie+Contemporaine&rft.aulast=Blanchet&rft.aufirst=Philippe&rft.date=2003&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-89"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-89">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Faure1991"><span class="ouvrage" id="Paul_Faure1991">Paul Faure, <cite class="italique">Guide grec antique</cite>, Paris, Hachette, <time>1991</time>, 327 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782010173905" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782010173905"><span class="nowrap">9782010173905</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 17<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Guide+grec+antique&rft.place=Paris&rft.pub=Hachette&rft.aulast=Faure&rft.aufirst=Paul&rft.date=1991&rft.pages=17&rft.tpages=327&rft.isbn=9782010173905&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-TGF-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-TGF_90-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Nègre1991"><span class="ouvrage" id="Ernest_Nègre1991"><a href="/wiki/Ernest_N%C3%A8gre" title="Ernest Nègre">Ernest <span class="nom_auteur">Nègre</span></a>, <cite class="italique"><a href="/wiki/Toponymie_g%C3%A9n%C3%A9rale_de_la_France" title="Toponymie générale de la France">Toponymie générale de la France</a> : étymologie de 35 000 noms de lieux</cite>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 3 : <span class="italique">Formations dialectales (suite) ; formations françaises</span>, Genève, Librairie Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Publications romanes et françaises » (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 195), <time>1991</time>, 1852 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="//books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Toponymie+g%C3%A9n%C3%A9rale+de+la+France&rft.place=Gen%C3%A8ve&rft.pub=Librairie+Droz&rft.stitle=%C3%A9tymologie+de+35%C2%A0000%C2%A0noms+de+lieux&rft.aulast=N%C3%A8gre&rft.aufirst=Ernest&rft.date=1991&rft.volume=3&rft.tpages=1852&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>., notice 4510, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 288 <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=rsNpi7IVulEC&pg=PA287&lpg=PA287&dq=toponymie+de+la+France+Marseille+proven%C3%A7al&source=bl&ots=dPQoKjlaKf&sig=d4rN4cS0emq3z2h8UDd03P6AWGA&hl=fr&ei=SHAQTNzDNoai0gSGz7TeBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CDMQ6AEwBg#v=onepage&q&f=false">(lire en ligne)</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Fénié-39-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Fénié-39_91-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Fénié2002"><span class="ouvrage" id="Bénédicte_et_Jean-Jacques_Fénié2002"><a href="/wiki/B%C3%A9n%C3%A9dicte_et_Jean-Jacques_F%C3%A9ni%C3%A9" class="mw-redirect" title="Bénédicte et Jean-Jacques Fénié">Bénédicte et Jean-Jacques <span class="nom_auteur">Fénié</span></a>, <cite class="italique">Toponymie provençale</cite>, Éditions Sud-Ouest, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Sud Ouest Université », <time>2002</time>, 128 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-87901-442-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-87901-442-5"><span class="nowrap">978-2-87901-442-5</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 39<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Toponymie+proven%C3%A7ale&rft.pub=%C3%89ditions+Sud-Ouest&rft.aulast=F%C3%A9ni%C3%A9&rft.aufirst=B%C3%A9n%C3%A9dicte+et+Jean-Jacques&rft.date=2002&rft.pages=39&rft.tpages=128&rft.isbn=978-2-87901-442-5&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>..</span> </li> <li id="cite_note-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-92">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/2_liguria/ligurie_1_3_fr.html"><cite style="font-style:normal;">La Table de Peutinger, section 2: Ligurie - Narbonnaise et pays des Voconces</cite></a> », sur <span class="italique">euratlas.net</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-02-18" data-sort-value="2024-02-18">18 février 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-93">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#DauzatRostaing1979">Dauzat et Rostaing 1979</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 433.</span> </li> <li id="cite_note-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-94">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="ÉchinardÉchinardGasquet-Cyrus2013"><span class="ouvrage" id="Edmond_ÉchinardPierre_ÉchinardMédéric_Gasquet-Cyrus2013">Edmond Échinard, Pierre Échinard et Médéric Gasquet-Cyrus, <cite class="italique">Marseille pour les nuls</cite>, First, <time>2013</time>, 472 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7540-5485-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7540-5485-0"><span class="nowrap">978-2-7540-5485-0</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=OHExgI7mM6sC&printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=OHExgI7mM6sC&pg=PT89#v=onepage&q&f=false"><abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 89</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+pour+les+nuls&rft.pub=First&rft.aulast=%C3%89chinard&rft.aufirst=Edmond&rft.au=Pierre+%C3%89chinard&rft.au=M%C3%A9d%C3%A9ric+Gasquet-Cyrus&rft.date=2013&rft.pages=%5Bhttps%3A%2F%2Fbooks.google.fr%2Fbooks%3Fid%3DOHExgI7mM6sC%26pg%3DPT89%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse+%3Cabbr+class%3D%22abbr%22+title%3D%22page%22%3Ep.%3C%2Fabbr%3E%26nbsp%3B89%5D&rft.tpages=472&rft.isbn=978-2-7540-5485-0&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-95">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Boulanger1996"><span class="ouvrage" id="Patrick_Boulanger1996">Patrick Boulanger, <cite class="italique">Marseille, marché international de l'huile d'olive : un produit et des hommes de 1725 à 1825</cite>, Institut historique de Provence, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Économies modernes et contemporaines », <time>1996</time>, 354 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-901850-05-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-901850-05-2"><span class="nowrap">978-2-901850-05-2</span></a>)</small>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=YQW0AAAAIAAJ&q=%22provisoirement+elle+restera+sans+nom+et+portera+cette+d%C3%A9nomination%22"><abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 346</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille%2C+march%C3%A9+international+de+l%27huile+d%27olive&rft.pub=Institut+historique+de+Provence&rft.stitle=un+produit+et+des+hommes+de+1725+%C3%A0+1825&rft.aulast=Boulanger&rft.aufirst=Patrick&rft.date=1996&rft.pages=%5Bhttps%3A%2F%2Fbooks.google.fr%2Fbooks%3Fid%3DYQW0AAAAIAAJ%26q%3D%2522provisoirement%2Belle%2Brestera%2Bsans%2Bnom%2Bet%2Bportera%2Bcette%2Bd%25C3%25A9nomination%2522+%3Cabbr+class%3D%22abbr%22+title%3D%22page%22%3Ep.%3C%2Fabbr%3E%26nbsp%3B346%5D&rft.tpages=354&rft.isbn=978-2-901850-05-2&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-96">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bern_et_Loic_Farge2007"><span class="ouvrage" id="Stéphane_Bern_et_Loic_Farge2007">Stéphane Bern et Loic Farge, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.rtl.fr/actu/debats-societe/pourquoi-marseille-a-ete-officiellement-rebaptisee-ville-sans-nom-en-1794-7784091652"><cite style="font-style:normal;">Pourquoi Marseille a été officiellement rebaptisée "Ville-sans-Nom" en 1794</cite></a> », sur <span class="italique">rtl.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2007-07-14" data-sort-value="2007-07-14">14 juillet 2007</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-07-26" data-sort-value="2020-07-26">26 juillet 2020</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-97">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Sanchez2014"><span class="ouvrage" id="Téo_Sanchez2014">Téo Sanchez, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archeologiesenchantier.ens.fr/spip.php?article116"><cite style="font-style:normal;">L’occupation préhistorique du bassin marseillais</cite></a> », sur <span class="italique">archeologiesenchantier.ens.fr</span>, <time>2014</time></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-98">↑</a> </span><span class="reference-text">Fouille 2005 du 23 quai rive neuve sur <a rel="nofollow" class="external free" href="http://multimedia.inrap.fr/atlas/marseille/sites-archeologiques-marseille">http://multimedia.inrap.fr/atlas/marseille/sites-archeologiques-marseille</a>.</span> </li> <li id="cite_note-:1-99"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-:1_99-0">a</a> <a href="#cite_ref-:1_99-1">b</a> <a href="#cite_ref-:1_99-2">c</a> et <a href="#cite_ref-:1_99-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Poussel2004"><span class="ouvrage" id="Luc_Poussel2004">Luc <span class="nom_auteur">Poussel</span>, <cite class="italique">Malheur aux vaincus : Marseille ennemie de l'Europe 600 à 49 avant J.-C.</cite>, Editions Cheminements, <time class="nowrap" datetime="2004-01-01" data-sort-value="2004-01-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> janvier 2004</time>, 367 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84478-302-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84478-302-8"><span class="nowrap">978-2-84478-302-8</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=eLOk-gmXfF0C&pg=PA17&q=mesolithique%2520marseille">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Malheur+aux+vaincus+%3A+Marseille+ennemie+de+l%27Europe+600+%C3%A0+49+avant+J.-C.&rft.pub=Editions+Cheminements&rft.aulast=Poussel&rft.aufirst=Luc&rft.date=2004-01-01&rft.tpages=367&rft.isbn=978-2-84478-302-8&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-100">↑</a> </span><span class="reference-text">Communiqué de presse de l'<a href="/wiki/Institut_national_de_recherches_arch%C3%A9ologiques_pr%C3%A9ventives" title="Institut national de recherches archéologiques préventives">INRAP</a>, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inrap.fr/archeologie-preventive/Actualites/Communiques-de-presse/Archives/2005/p-70-4-400-ans-avant-la-cite-phoceenne-Les-premiers-marseillais-mangeaient-patelles-et-bigorneaux-.htm">4 400 ans avant la cité phocéenne… Les premiers marseillais mangeaient patelles et bigorneaux !</a></i>, <time class="nowrap" datetime="2005-09-13" data-sort-value="2005-09-13">13 septembre 2005</time>.</span> </li> <li id="cite_note-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-101">↑</a> </span><span class="reference-text">J. Buisson-Catil, I. Sénépart, <i>Marseille avant Marseille. La fréquentation préhistorique du site</i>. <i>Archéologia</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 435, juillet-<time class="nowrap" datetime="2006-08" data-sort-value="2006-08">août 2006</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">28-31</span>.</span> </li> <li id="cite_note-www.inrap.fr-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-www.inrap.fr_102-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inrap.fr/atlas/marseille/synthese-periodes/prehistoire#.VkwhKLwmBM0"><cite style="font-style:normal;">Archéologie : la Préhistoire à Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">Institut national de recherches archéologiques préventives</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-11-18" data-sort-value="2015-11-18">18 novembre 2015</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-escalon2-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-escalon2_103-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Escalon_de_Fonton1949"><span class="ouvrage" id="Max_Escalon_de_Fonton1949">Max <span class="nom_auteur">Escalon de Fonton</span>, « <cite style="font-style:normal">Les Grottes de Riaux, massif de la Nerthe-Marseille</cite> », <i>Bulletin du Musée d'histoire naturelle de Marseille</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> IX, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 1,‎ <time>1949</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">21-62</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Les+Grottes+de+Riaux%2C+massif+de+la+Nerthe-Marseille&rft.jtitle=Bulletin+du+Mus%C3%A9e+d%27histoire+naturelle+de+Marseille&rft.issue=1&rft.aulast=Escalon+de+Fonton&rft.aufirst=Max&rft.date=1949&rft.volume=IX&rft.pages=21-62&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-104">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Carvin1994"><span class="ouvrage" id="Henri_Carvin1994">Henri <span class="nom_auteur">Carvin</span>, <cite class="italique">Entre mer et colline : un avenir se dessine... L'histoire du Nord de Marseille</cite>, DAC, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « 15-16e », <time>1994</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">51-53</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Entre+mer+et+colline+%3A+un+avenir+se+dessine...+L%27histoire+du+Nord+de+Marseille&rft.pub=DAC&rft.aulast=Carvin&rft.aufirst=Henri&rft.date=1994&rft.pages=51-53&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-105">↑</a> </span><span class="reference-text">M. Bouiron, L.-F. Gantès, <i>La topographie initiale de Marseille</i> dans M. Bouiron, H. Tréziny (dir.) <i>Marseille. Trames et paysages urbains de Gyptis au Roi René. Actes du colloque international d'archéologie. Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time></i>. Édisud, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Études massaliètes » <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 7, Aix-en-Provence, 2001, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">23-34</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7449-0250-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7449-0250-5"><span class="nowrap">978-2-7449-0250-5</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630-106"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-0">a</a> <a href="#cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-1">b</a> <a href="#cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-2">c</a> et <a href="#cite_ref-fondation-marseille-phocée-michel-bats-609-630_106-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bats1998"><span class="ouvrage" id="Michel_Bats1998"><a href="/wiki/Michel_Bats" title="Michel Bats">Michel <span class="nom_auteur">Bats</span></a>, « <cite style="font-style:normal">Marseille archaïque : Étrusques et Phocéens en Méditerranée nord-occidentale</cite> », <i>Mélanges de l'Ecole française de Rome. Antiquité</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 110, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 2,‎ <time>1998</time>, pages 609 à 630 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/mefr.1998.2045">10.3406/mefr.1998.2045</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/mefr_0223-5102_1998_num_110_2_2045">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-08-26" data-sort-value="2016-08-26">26 août 2016</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+archa%C3%AFque&rft.jtitle=M%C3%A9langes+de+l%27Ecole+fran%C3%A7aise+de+Rome.+Antiquit%C3%A9&rft.issue=2&rft.stitle=%C3%89trusques+et+Phoc%C3%A9ens+en+M%C3%A9diterran%C3%A9e+nord-occidentale&rft.aulast=Bats&rft.aufirst=Michel&rft.date=1998&rft.volume=110&rft.pages=pages+609+%C3%A0+630&rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fmefr.1998.2045&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-107">↑</a> </span><span class="reference-text">A. Hermary, A. Hesnard, H. Tréziny, <i>Marseille grecque. La cité phocéenne (600-49 <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>)</i>, Paris, Errance, 1999, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">37-39</span>.</span> </li> <li id="cite_note-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-110">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Rof2019"><span class="ouvrage" id="Gilles_Rof2019">Gilles Rof, « <cite style="font-style:normal">L’histoire de la création de Marseille revisitée</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2019-12-17" data-sort-value="2019-12-17">17 décembre 2019</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/sciences/article/2019/12/17/l-histoire-de-la-creation-de-marseille-revisitee_6023135_1650684.html">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-12-29" data-sort-value="2019-12-29">29 décembre 2019</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=L%E2%80%99histoire+de+la+cr%C3%A9ation+de+Marseille+revisit%C3%A9e&rft.jtitle=Le+Monde&rft.aulast=Rof&rft.aufirst=Gilles&rft.date=2019-12-17&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-111">↑</a> </span><span class="reference-text">C. Lombard, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.maritima.info/actualites/culture/metropole/11503/la-fondation-de-marseille-decidee-sur-une-colline-du-pays-de-martigues.html">La fondation de Marseille décidée sur une colline du Pays de Martigues</a>, <i>Maritima</i>, <time class="nowrap" datetime="2019-12-27" data-sort-value="2019-12-27">27 décembre 2019</time>.</span> </li> <li id="cite_note-112"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-112">↑</a> </span><span class="reference-text">Jean Chausserie-Laprée, Sandrine Duval, Marie Valenciano, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.archeologia-magazine.com/numero-581/momies-leurs-mysteres/saint-blaise-provence-capitale-gauloise-segobriges.49526.php#article_49526">Saint-Blaise en Provence, capitale gauloise des Ségobriges</a></i>, dans <i><a href="/wiki/Arch%C3%A9ologia" title="Archéologia">Archéologia</a></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 581, <time class="nowrap" datetime="2019-11" data-sort-value="2019-11">novembre 2019</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">44-51</span>/74.</span> </li> <li id="cite_note-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-113">↑</a> </span><span class="reference-text">H. Tréziny, <i>Les fortifications de Marseille dans l'Antiquité</i>. <i>in</i> M. Bouiron, H. Tréziny éd., <i>Marseille. Trames et paysages urbains de Gyptis au roi René</i>. Actes du colloque international d'archéologie. Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time>. Marseille, Édisud, 2001 (Études Massaliètes, 7), <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">45-57</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7449-0250-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7449-0250-5"><span class="nowrap">978-2-7449-0250-5</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-114">↑</a> </span><span class="reference-text">H. Tréziny, <i>Trames et orientations dans la ville antique : lots et îlots</i>. <i>in</i> M. Bouiron, H. Tréziny éd., <i>Marseille : trames et paysages urbains de Gyptis au Roi René</i>. Actes du colloque international d'archéologie. Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time>. Marseille, Édisud, 2001 (Études massaliètes, 7), <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">137-145</span>.</span> </li> <li id="cite_note-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-115">↑</a> </span><span class="reference-text">M. Bouiron, <i>Le site de l'Alcazar de la fondation à nos jours</i>, <i>Archéologia</i> <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 435, juillet-<time class="nowrap" datetime="2006-08" data-sort-value="2006-08">août 2006</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 41.</span> </li> <li id="cite_note-116"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-116">↑</a> </span><span class="reference-text">Manuel Moliner, Philippe Mellinand, Laurence Naggiar, Anne Richier, Isabelle Villemeur, <i>La nécropole de Sainte-Barbe à Marseille (<abbr class="abbr" title="4ᵉ siècle"><span class="romain">IV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>-<span class="nowrap"><abbr class="abbr" title="2ᵉ siècle"><span class="romain">II</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle <abbr class="abbr nowrap" title="après Jésus-Christ">apr. J.-C.</abbr></span>)</i>, Édisud, coll. <i>Études massaliètes</i> <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 8, Aix-en-Provence, 2003, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7449-0370-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7449-0370-0"><span class="nowrap">978-2-7449-0370-0</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-117">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="du_Lac_de_la_Tour_d'Aurec1807"><span class="ouvrage" id="Hector_du_Lac_de_la_Tour_d'Aurec1807">Hector du Lac de la Tour d'Aurec, <cite class="italique">Précis historique et statistique du département de la Loire : Forest</cite>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 1, Le Puy, imprimerie J. B. La Combe, <time>1807</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k850015/f71.item">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Pr%C3%A9cis+historique+et+statistique+du+d%C3%A9partement+de+la+Loire&rft.place=Le+Puy&rft.pub=imprimerie+J.+B.+La+Combe&rft.stitle=Forest&rft.au=Hector+du+Lac+de+la+Tour+d%27Aurec&rft.date=1807&rft.volume=1&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-EOTW-118"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-EOTW_118-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Ostler2005"><span class="ouvrage" id="Nicholas_Ostler2005"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Nicholas Ostler, <cite class="italique" lang="en">Empires of the word</cite>, Londres, <a href="/wiki/HarperCollins" title="HarperCollins">HarperCollins</a>, <time>2005</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-0-00-711870-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-0-00-711870-0"><span class="nowrap">978-0-00-711870-0</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Empires+of+the+word&rft.place=Londres&rft.pub=HarperCollins&rft.aulast=Ostler&rft.aufirst=Nicholas&rft.date=2005&rft.isbn=978-0-00-711870-0&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-119">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Blanc1950"><span class="ouvrage" id="Jean-Jacques_Blanc1950">Jean-Jacques <span class="nom_auteur">Blanc</span>, « <cite style="font-style:normal">Les oppida du massif d'Allauch (versant Sud) Marseille (Bouches-du-Rhône)</cite> », <i>Bulletin de la Société préhistorique française</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 47, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 9,‎ <time>1950</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">460–465</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/bspf.1950.2738">10.3406/bspf.1950.2738</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.persee.fr/doc/bspf_0249-7638_1950_num_47_9_2738">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-06-29" data-sort-value="2020-06-29">29 juin 2020</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Les+oppida+du+massif+d%27Allauch+%28versant+Sud%29+Marseille+%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29&rft.jtitle=Bulletin+de+la+Soci%C3%A9t%C3%A9+pr%C3%A9historique+fran%C3%A7aise&rft.issue=9&rft.aulast=Blanc&rft.aufirst=Jean-Jacques&rft.date=1950&rft.volume=47&rft.pages=460%E2%80%93465&rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fbspf.1950.2738&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-120"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-120">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Portalier2010"><span class="ouvrage" id="Nicolas_Portalier2010">Nicolas <span class="nom_auteur">Portalier</span>, « <cite style="font-style:normal">Nouvelles données sur l'oppidum de la tete de l'ost a Mimet 13</cite> », <i>Revue du Centre Archéologique du Var</i>,‎ <time>2010</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">57-71</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/1490596/Nouvelles_donn%C3%A9es_sur_loppidum_de_la_tete_de_lost_a_Mimet_13">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-06-29" data-sort-value="2020-06-29">29 juin 2020</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Nouvelles+donn%C3%A9es+sur+l%26%2339%3Boppidum+de+la+tete+de+l%26%2339%3Bost+a+Mimet+13&rft.jtitle=Revue+du+Centre+Arch%C3%A9ologique+du+Var&rft.aulast=Portalier&rft.aufirst=Nicolas&rft.date=2010&rft.pages=57-71&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-121">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bouloumié"><span class="ouvrage" id="Bernard_Bouloumié">Bernard Bouloumié, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ccj.cnrs.fr/IMG/pdf/etudesmassalietes1_bouloumie_p113-116.pdf"><cite style="font-style:normal;">Le massif de l'Étoile et les Oppida au nord de Marseille</cite></a> » <span class="skin-invert-image" typeof="mw:File"><span title="Accès libre au document"><img alt="Accès libre" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png" decoding="async" width="9" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/14px-Lock-green.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/18px-Lock-green.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="813" /></span></span> <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">Centre Camille Julilian - <a href="/wiki/Maison_m%C3%A9diterran%C3%A9enne_des_Sciences_de_l%27homme" title="Maison méditerranéenne des Sciences de l'homme">Maison méditerranéenne des Sciences de l'homme</a> - <a href="/wiki/Universit%C3%A9_d%27Aix-Marseille" title="Université d'Aix-Marseille">Université d'Aix-Marseille</a> - <a href="/wiki/Centre_national_de_la_recherche_scientifique" title="Centre national de la recherche scientifique">Centre national de la recherche scientifique</a> - <a href="/wiki/Minist%C3%A8re_de_la_Culture_(France)" title="Ministère de la Culture (France)">Ministère de la Culture</a></span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-06-29" data-sort-value="2020-06-29">29 juin 2020</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-122">↑</a> </span><span class="reference-text">Une fouille récente liée à l'agrandissement de ce collège en a retrouvé des traces. Voir <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inrap.fr/archeologie-preventive/Sites_archeologiques/p-475-College_du_Vieux_Port.htm"><i>Collège du Vieux-Port</i></a>, sur le site de l'Institut national de recherches archéologiques préventives.</span> </li> <li id="cite_note-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-123">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Benoit1966"><span class="ouvrage" id="Fernand_Benoit1966">Fernand Benoit, « <cite style="font-style:normal"><i>Topographie antique de Marseille : le théâtre et le mur de Crinas</i></cite> », <i>Gallia</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 34,‎ <time>1966</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">1-20</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/galia_0016-4119_1966_num_24_1_2435">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%27%27Topographie+antique+de+Marseille+%3A+le+th%C3%A9%C3%A2tre+et+le+mur+de+Crinas%27%27&rft.jtitle=Gallia&rft.aulast=Benoit&rft.aufirst=Fernand&rft.date=1966&rft.volume=34&rft.pages=1-20&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-124">↑</a> </span><span class="reference-text">A. Hesnard, P. Bernardi, C. Maurel, <i>La topographie du port de Marseille de la fondation de la cité à la fin du Moyen Âge</i>. <i>In</i> Marc Bouiron, <a href="/wiki/Henri_Tr%C3%A9ziny" title="Henri Tréziny">Henri Tréziny</a> éd., <i>Marseille : trames et paysages urbains de Gyptis au Roi René</i>. Actes du colloque international d'archéologie. Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time>. Marseille, Édisud, 2001 (Études massaliètes, 7), <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">159-202</span>.</span> </li> <li id="cite_note-:0-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:0_125-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Pascal2016"><span class="ouvrage" id="Camille_Pascal2016"><a href="/wiki/Camille_Pascal" title="Camille Pascal">Camille Pascal</a>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.leparisien.fr/politique/un-moment-fondateur-de-notre-histoire-25-12-2016-6492615.php"><cite style="font-style:normal;">Le baptême de Clovis, « un moment fondateur de notre histoire »</cite></a> », sur <span class="italique">leparisien.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2016-12-25" data-sort-value="2016-12-25">25 décembre 2016</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-12-28" data-sort-value="2016-12-28">28 décembre 2016</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-126">↑</a> </span><span class="reference-text">J. Guyon, <i>Les cimetières de l'Antiquité tardive</i>. Dans Marc Bouiron, Henri Tréziny éd., <i>Marseille : trames et paysages urbains de Gyptis au Roi René</i>. Actes du colloque international d'archéologie. Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time>. Marseille, Édisud, 2001 (Études massaliètes, 7), <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">355-364</span>.</span> </li> <li id="cite_note-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-127">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inrap.fr/archeologie-preventive/Sites_archeologiques/p-356-1bis_rue_Malaval.htm">Rue Malaval</a> sur le site de l'Institut national de recherches archéologiques préventives.</span> </li> <li id="cite_note-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-128">↑</a> </span><span class="reference-text">S. Bien, <i>La vaisselle et les amphores en usage à Marseille au <abbr class="abbr" title="7ᵉ siècle"><span class="romain">VII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle et au début du <abbr class="abbr" title="8ᵉ siècle"><span class="romain">VIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle : première ébauche de typologie évolutive</i> (voir <a rel="nofollow" class="external text" href="http://swbplus.bsz-bw.de/bsz274012715inh.pdf">Table des matières<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>), dans M. Bonifay, J.-C. Treglia éd., <i><span class="lang-en" lang="en">Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and Archaeometry</span></i>, Oxford, 2007 (<span class="lang-en" lang="en">BAR International Series</span>, 1662 (I)).</span> </li> <li id="cite_note-129"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-129">↑</a> </span><span class="reference-text">R. Busquet, <i>Histoire de Marseille</i>, Ed. Jeanne Laffitte, Marseille, rééd. 1998, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 58.</span> </li> <li id="cite_note-130"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-130">↑</a> </span><span class="reference-text">Sur toute cette question de la fortification antérieure au <abbr class="abbr" title="11ᵉ siècle"><span class="romain">XI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, voir l'article de M. Bouiron, <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr> <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://2.static.e-corpus.org/download/notice_file/522087/Etudes%20Massalietes%207%20-%20pp.75-92.pdf">Les fortifications médiévales de Marseille</a></i>, Extrait de : Études Massalietes 7 - <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">75-92</span>. Dans M. Bouiron, H. Tréziny éd., <i>Marseille : trames et paysages urbains de Gyptis au Roi René</i>, actes du colloque international d'archéologie, Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time>, Marseille, Édisud, 2001, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">76-80</span>. <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7449-0250-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7449-0250-5"><span class="nowrap">978-2-7449-0250-5</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-131">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Boudin1852"><span class="ouvrage" id="Amédée_Boudin1852">Amédée Boudin, <cite class="italique">Histoire de Marseille</cite>, Paris, Martinon, <time>1852</time>, 608 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, gr. in-8° <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=5roBAAAAYAAJ&pg=PA210">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr> <abbr class="abbr" title="12"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XII</span></abbr>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 210<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Histoire+de+Marseille&rft.place=Paris&rft.pub=Martinon&rft.aulast=Boudin&rft.aufirst=Am%C3%A9d%C3%A9e&rft.date=1852&rft.pages=210&rft.tpages=608&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-132"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-132">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Jean-R%C3%A9my_Palanque" title="Jean-Rémy Palanque">Jean-Rémy Palanque</a>, <i>Le diocèse de Marseille</i>, Letouzey & Ané, Paris 1967, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 84.</span> </li> <li id="cite_note-Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001270-133"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001270_133-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001">Marc Bouiron, Henri Tréziny et Bruno Bizot 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 270. </span> </li> <li id="cite_note-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590-134"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-0">a</a> <a href="#cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-1">b</a> <a href="#cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-2">c</a> <a href="#cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-3">d</a> et <a href="#cite_ref-Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009590_134-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Damien_CarrazPrier_et_Combattre2009">Damien Carraz et Prier et Combattre 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 590. </span> </li> <li id="cite_note-Trames272-135"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Trames272_135-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Trames272_135-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001">Marc Bouiron, Henri Tréziny et Bruno Bizot 2001</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 272.</span> </li> <li id="cite_note-Louis_Bourrilly192635-136"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Louis_Bourrilly192635_136-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Louis_Bourrilly1926">Louis Bourrilly 1926</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 35. </span> </li> <li id="cite_note-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-137">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Paul_Amargier" title="Paul Amargier">Paul Amargier</a>, <i>Urbain V, un homme, une vie</i>, Société des médiévistes provençaux, Marseille, 1987, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 66.</span> </li> <li id="cite_note-Bouyala_d’Arnaud196187-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Bouyala_d’Arnaud196187_138-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Bouyala_d’Arnaud1961">Bouyala d’Arnaud 1961</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 87. </span> </li> <li id="cite_note-secession-139"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-secession_139-0">a</a> et <a href="#cite_ref-secession_139-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Dell'Umbria Alessi, <i>Marseille fait sécession</i>, dans <i>Histoire universelle de Marseille</i>, Agone éditions, 2006.</span> </li> <li id="cite_note-fronde-140"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-fronde_140-0">a</a> et <a href="#cite_ref-fronde_140-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Dell'Umbria Alessi, <i>La fronde marseillaise</i>, dans <i>Histoire universelle de Marseille</i>, Agone éditions, 2006.</span> </li> <li id="cite_note-ordre-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ordre_141-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Dell'Umbria Alessi, <i>L'ordre classique contre l'esprit baroque, </i>, dans <i>Histoire universelle de Marseille</i>, Agone éditions, 2006.</span> </li> <li id="cite_note-Blès-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Blès_142-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Blès1989"><span class="ouvrage" id="Adrien_Blès1989">Adrien <span class="nom_auteur">Blès</span>, <cite class="italique">Dictionnaire historique des rues de Marseille : Mémoire de Marseille</cite>, Marseille, Jeanne Laffitte, <time>1989</time>, 441 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-86276-195-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-86276-195-8"><span class="nowrap">2-86276-195-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Dictionnaire+historique+des+rues+de+Marseille&rft.place=Marseille&rft.pub=Jeanne+Laffitte&rft.stitle=M%C3%A9moire+de+Marseille&rft.aulast=Bl%C3%A8s&rft.aufirst=Adrien&rft.date=1989&rft.tpages=441&rft.isbn=2-86276-195-8&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-franc-143"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-franc_143-0">a</a> <a href="#cite_ref-franc_143-1">b</a> et <a href="#cite_ref-franc_143-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text">Dell'Umbria Alessi, <i>Un port franc</i>, dans <i>Histoire universelle de Marseille</i>, Agone éditions, 2006.</span> </li> <li id="cite_note-CCIMP-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CCIMP_144-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ccimp.com/sites/default/files/cp_messe_sacre_coeur_0.pdf"><cite style="font-style:normal;">Culte du Sacré-Cœur</cite></a> » <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">Chambre de commerce et d'industrie de Marseille-Provence</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2009-07-12" data-sort-value="2009-07-12">12 juillet 2009</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-145">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Prin-Derre2015"><span class="ouvrage" id="Jérémy_Prin-Derre2015">Jérémy Prin-Derre, « <cite style="font-style:normal">Marseille, la ville rebelle, devient la Ville-sans-nom</cite> », <i><a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2015-08-02" data-sort-value="2015-08-02">2 août 2015</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/histoire/3514126/quand-marseille-devient-la-ville-sans-nom.html">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-11-09" data-sort-value="2021-11-09">9 novembre 2021</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille%2C+la+ville+rebelle%2C+devient+la+Ville-sans-nom&rft.jtitle=La+Provence&rft.aulast=Prin-Derre&rft.aufirst=J%C3%A9r%C3%A9my&rft.date=2015-08-02&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-146">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="MARTIN2012"><span class="ouvrage" id="Jean-Clément_MARTIN2012">Jean-Clément MARTIN, <cite class="italique">Nouvelle histoire de la Révolution française</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Perrin" title="Éditions Perrin">Perrin</a>, <time>2012</time>, 636 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 437<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Nouvelle+histoire+de+la+R%C3%A9volution+fran%C3%A7aise&rft.place=Paris&rft.pub=Perrin&rft.aulast=MARTIN&rft.aufirst=Jean-Cl%C3%A9ment&rft.date=2012&rft.pages=437&rft.tpages=636&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-gastaud-147"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-gastaud_147-0">a</a> <a href="#cite_ref-gastaud_147-1">b</a> et <a href="#cite_ref-gastaud_147-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Gastaut2009"><span class="ouvrage" id="Yvan_Gastaut2009">Yvan Gastaut, « <cite style="font-style:normal">Histoire de l’immigration en PACA aux <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> et <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècles</cite> », <i>Hommes et Migrations</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 1278,‎ <time>2009</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://hommesmigrations.revues.org/226">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Histoire+de+l%E2%80%99immigration+en+PACA+aux+XIXe%26%2332%3Bet%26%2332%3BXXe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cles&rft.jtitle=Hommes+et+Migrations&rft.issue=1278&rft.aulast=Gastaut&rft.aufirst=Yvan&rft.date=2009&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-148">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.retronews.fr/politique/echo-de-presse/2018/03/22/1871-proclamation-et-chute-de-la-commune-de-marseille"><cite style="font-style:normal;">1871 : proclamation et chute de la Commune de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">RetroNews - Le site de presse de la BnF</span>, <time class="nowrap" datetime="2018-03-22" data-sort-value="2018-03-22">22 mars 2018</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-02-18" data-sort-value="2024-02-18">18 février 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-149">↑</a> </span><span class="reference-text">« <i>D'impossibles notables ? Les grandes familles de Marseille face à la politique (1860-1970)</i> » (page 97), in <i>Politix</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 17, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 65, premier trimestre 2004, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">93-118</span>.</span> </li> <li id="cite_note-150"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-150">↑</a> </span><span class="reference-text">Caty (R.), Richard (E.), Armateurs marseillais au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Marseille, CCIM, 1986 ; Zalio (P.-P.), Grandes familles de Marseille au <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle, Paris, Belin, 1999.</span> </li> <li id="cite_note-151"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-151">↑</a> </span><span class="reference-text">Les fondateurs du capitalisme (1860-1913) dans « <i>D'impossibles notables ? Les grandes familles de Marseille face à la politique (1860-1970)</i> » in <i>Politix</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 17, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 65, premier trimestre 2004, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">93-118</span>.</span> </li> <li id="cite_note-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-152">↑</a> </span><span class="reference-text">Emmanuel Laugier, <i>La gare Saint-Charles de Marseille</i>, in revue Marseille <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 216 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0995-8703">0995-8703</a></span>)</small>, <time class="nowrap" datetime="2007-03" data-sort-value="2007-03">mars 2007</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">28-30</span>.</span> </li> <li id="cite_note-153"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-153">↑</a> </span><span class="reference-text">Harrel-Courtès (C), Quand les bourgeois étaient rois, Paris, France Empire, 1988, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">41-42</span>.</span> </li> <li id="cite_note-154"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-154">↑</a> </span><span class="reference-text">Dumont (G.), La question du logement social à Marseille de 1875 à 1939, Aix-en-Provence, Institut d'aménagement régional, 1973).</span> </li> <li id="cite_note-155"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-155">↑</a> </span><span class="reference-text">Roncayolo (M.), Les grandes villes françaises : Marseille, Notes et études documentaires, 3013, Paris, La Documentation française, 1963, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 43.</span> </li> <li id="cite_note-libertyship.be-156"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-libertyship.be_156-0">a</a> <a href="#cite_ref-libertyship.be_156-1">b</a> et <a href="#cite_ref-libertyship.be_156-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.libertyship.be/la-liberation-de-marseille/">La libération de Marseille</a></i> sur <i>libertyship.be</i>.</span> </li> <li id="cite_note-157"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-157">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.jeanclaudegaudin.net/v4_jcg/index.php?option=com_content&view=article&id=391:marseille-honore-ses-liberateurs-marocains&catid=8:actualite-marseille&Itemid=47"><i>Marseille honore ses libérateurs marocains</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2006-09-23" data-sort-value="2006-09-23">23 septembre 2006</time>.</span> </li> <li id="cite_note-158"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-158">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2012">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lepoint.fr/science/marseille-capitale-mondiale-de-l-eau-15-03-2012-1699335_25.php"><cite style="font-style:normal;">Marseille, capitale mondiale de l'eau</cite></a> », sur <span class="italique">lepoint.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2012-03-15" data-sort-value="2012-03-15">15 mars 2012</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-pf-159"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-pf_159-0">a</a> et <a href="#cite_ref-pf_159-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Filliâtre2014"><span class="ouvrage" id="Pascale_Filliâtre2014">Pascale Filliâtre, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lechotouristique.com/article/marseille-provence-2013-10-millions-de-visites-pas-10-millions-de-touristes,61160"><cite style="font-style:normal;">Marseille-Provence 2013 : 10 millions de visites, pas 10 millions de touristes</cite></a> », sur <span class="italique">lechotouristique.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2014-01-20" data-sort-value="2014-01-20">20 janvier 2014</time></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-:7-160"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-:7_160-0">a</a> et <a href="#cite_ref-:7_160-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Rosnoblet2013"><span class="ouvrage" id="Jean-François_Rosnoblet2013">Jean-François Rosnoblet, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.challenges.fr/top-news/l-ocde-vante-le-dynamisme-economique-de-marseille_176307"><cite style="font-style:normal;">L'OCDE vante le dynamisme économique de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">Challenges</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-12-06" data-sort-value="2013-12-06">6 décembre 2013</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-04-15" data-sort-value="2024-04-15">15 avril 2024</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-161"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-161">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2014">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/actualites/2822532/conseil-municipal-de-marseille-gaudin-ump-reelu-maire.html"><cite style="font-style:normal;"><i>Conseil municipal de Marseille : Gaudin (UMP) réélu maire</i></cite></a> », sur <span class="italique"><a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></span>, <time class="nowrap" datetime="2014-04-04" data-sort-value="2014-04-04">4 avril 2014</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-162"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-162">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2017">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.francesoir.fr/politique-france/mairie-de-marseille-jean-claude-gaudin-ne-se-representera-pas-en-2020-cite-phoceenne-les-republicains-elections-municipales-succession"><cite style="font-style:normal;">Mairie de Marseille : Jean Claude Gaudin ne se représentera pas en 2020</cite></a> », sur <span class="italique">France Soir</span>, <time class="nowrap" datetime="2017-06-27" data-sort-value="2017-06-27">27 juin 2017</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-163"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-163">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.interieur.gouv.fr/Elections/Les-resultats/Europeennes/elecresult__ER2014/(path)/ER2014/05/093/013/013055.html"><cite style="font-style:normal;">Résultats des élections européennes 2014</cite></a> », sur <span class="italique">interieur.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-164"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-164">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.interieur.gouv.fr/Elections/Les-resultats/Regionales/elecresult__regionales-2015/(path)/regionales-2015/93/9313/9313055.html"><cite style="font-style:normal;">Résultats des élections régionales 2015</cite></a> », sur <span class="italique">interieur.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-165"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-165">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.interieur.gouv.fr/Elections/Les-resultats/Presidentielles/elecresult__presidentielle-2017/(path)/presidentielle-2017/093/013/013055.html"><cite style="font-style:normal;">Résultats de l'élection présidentielle 2017</cite></a> », sur <span class="italique">interieur.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-166"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-166">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.interieur.gouv.fr/Elections/Les-resultats/Europeennes/elecresult__europeennes-2019/(path)/europeennes-2019/093/013/013055.html"><cite style="font-style:normal;">Résultats des élections européennes 2019</cite></a> », sur <span class="italique">interieur.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-167"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-167">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr/elections/municipales2020/"><cite style="font-style:normal;">Résultats des élections municipales 2020</cite></a> », sur <span class="italique">interieur.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-168"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-168">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr/elections/regionales2021/"><cite style="font-style:normal;">Résultats des élections municipales 2020</cite></a> », sur <span class="italique">interieur.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-169"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-169">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr/elections/presidentielle2022/"><cite style="font-style:normal;">Résultats de l'élection présidentielle 2022</cite></a> »</span>.</span> </li> <li id="cite_note-170"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-170">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/resultats-europeennes-2024/marseille-13055/"><cite style="font-style:normal;">Résultats des élections européennes 2024</cite></a> », sur <span class="italique">lemonde.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-171"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-171">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://hhttps://www.marseille.fr/elections/legislatives2024/"><cite style="font-style:normal;">Résultats Marseille - 2nd tour</cite></a> », sur <span class="italique">marseille.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-172"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-172">↑</a> </span><span class="reference-text">Isabelle de Foucaud, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lefigaro.fr/conjoncture/2013/12/09/20002-20131209ARTFIG00350-a-marseille-lille-et-paris-la-dette-municipale-pese-lourd-sur-les-habitants.php">A Marseille, Lille et Paris, la dette municipale pèse lourd sur les habitants</a></i>, sur <i>lefigaro.fr</i>, <time class="nowrap" datetime="2013-12-09" data-sort-value="2013-12-09">9 décembre 2013</time>.</span> </li> <li id="cite_note-173"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-173">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=965741&Site=CommDH&BackColorInternet=FEC65B&BackColorIntranet=FEC65B&BackColorLogged=FFC679">Rapport de M. Alvaro Gil-Robles, commissaire aux droits de l'homme, sur le respect effectif des droits de l'homme en France à la suite de sa visite du 5 au <time class="nowrap" datetime="2005-09-21" data-sort-value="2005-09-21">21 septembre 2005</time></a>.</span> </li> <li id="cite_note-174"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-174">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cglpl.fr/2012/recommandations-en-urgence-du-12-novembre-2012-relatives-au-centre-penitentiaire-des-baumettes-a-marseille/">Recommandations en urgence du <time class="nowrap" datetime="2012-11-12" data-sort-value="2012-11-12">12 novembre 2012</time> relatives au centre pénitentiaire des Baumettes à Marseille</a>, CGLPL, <time class="nowrap" datetime="2012-11-12" data-sort-value="2012-11-12">12 novembre 2012</time>.</span> </li> <li id="cite_note-175"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-175">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.leparisien.fr/faits-divers/marseille-les-premiers-detenus-prennent-leurs-marques-a-la-prison-des-baumettes-2-14-05-2017-6946422.php">Marseille : les premiers détenus s'installent à la prison des <span class="nowrap">Baumettes 2</span></a>, <i><a href="/wiki/Le_Parisien" title="Le Parisien">Le Parisien</a></i>, <time class="nowrap" datetime="2017-05-14" data-sort-value="2017-05-14">14 mai 2017</time> (consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-10-17" data-sort-value="2017-10-17">17 octobre 2017</time>).</span> </li> <li id="cite_note-176"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-176">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Mathieu"><span class="ouvrage" id="Mathilde_Mathieu">Mathilde <span class="nom_auteur">Mathieu</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mediapart.fr/journal/dossier/france/lombre-les-indesirables"><cite style="font-style:normal;">A l'ombre les indésirables</cite></a> », sur <span class="italique">Mediapart</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-08-16" data-sort-value="2020-08-16">16 août 2020</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-allianceBandits-177"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-allianceBandits_177-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Capdepon2015"><span class="ouvrage" id="Romain_Capdepon2015">Romain Capdepon, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/actualites/3490484/marseille-le-narco-banditisme-est-ne.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille : l'inquiétante alliance du Milieu et des bandits des cités</cite></a> », sur <span class="italique">LaProvence.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2015-07-11" data-sort-value="2015-07-11">11 juillet 2015</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-JamaisMafia-178"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-JamaisMafia_178-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Capdepon"><span class="ouvrage" id="Romain_Capdepon">Romain Capdepon, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/actualites/3386865/il-ny-a-jamais-eu-de-mafia-ni-a-marseille-ni-en-corse.html"><cite style="font-style:normal;">"Il n'y a jamais eu de mafia, ni à Marseille ni en Corse" (interview de Laurent Mucchielli, directeur de la recherche au CNRS et directeur de l'Observatoire régional de la délinquance et des contextes sociaux)</cite></a> », sur <span class="italique">LaProvence.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-11-07" data-sort-value="2015-11-07">7 novembre 2015</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Monzini-179"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Monzini_179-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Monzini2001"><span class="ouvrage" id="Paolo_Monzini2001">Paolo <span class="nom_auteur">Monzini</span>, « <cite style="font-style:normal">Groupes criminels dans la ville : une comparaison Naples Marseille (Note)</cite> », <i>Méditerranée</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 96,‎ <time>2001</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">37-40</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/medit.2001.3202">10.3406/medit.2001.3202</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/medit_0025-8296_2001_num_96_1_3202?h=carbone&h=spirito">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-11-08" data-sort-value="2015-11-08">8 novembre 2015</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Groupes+criminels+dans+la+ville+%3A+une+comparaison+Naples+Marseille+%28Note%29&rft.jtitle=M%C3%A9diterran%C3%A9e&rft.aulast=Monzini&rft.aufirst=Paolo&rft.date=2001&rft.volume=96&rft.pages=37-40&rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fmedit.2001.3202&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-180"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-180">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.telerama.fr/medias/marseille-bashing-la-provence-repond-au-figaro,101396.php"><cite style="font-style:normal;">Marseille bashing : <i>La Provence</i> répond au <i>Figaro</i></cite></a> », sur <span class="italique">le site de l'hebdomadaire <a href="/wiki/T%C3%A9l%C3%A9rama" title="Télérama">Télérama</a></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-europe1.fr-181"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-europe1.fr_181-0">a</a> et <a href="#cite_ref-europe1.fr_181-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Frédéric Frangeul & Alain Acco, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.europe1.fr/France/Le-trompe-l-aeil-de-la-criminalite-marseillaise-1632375/">Le trompe-l'œil de la criminalité marseillaise</a>, europe1.fr, <time class="nowrap" datetime="2013-09-06" data-sort-value="2013-09-06">6 septembre 2013</time>.</span> </li> <li id="cite_note-182"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-182">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.slate.fr/lien/62261/marseille-medias-anglosaxons-danger">La vision des médias anglo-saxons sur la ville de Marseille</a>, slate.fr.</span> </li> <li id="cite_note-taux-184"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-taux_184-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2009">« <cite style="font-style:normal">Le taux de criminalité par ville</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2009-08-31" data-sort-value="2009-08-31">31 août 2009</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://medias.lemonde.fr/mmpub/edt/doc/20090831/1233615_29b3_tauxdecriminaliteparville.pdf">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Le+taux+de+criminalit%C3%A9+par+ville&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2009-08-31&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-185"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-185">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lesrapports.ladocumentationfrancaise.fr/BRP/094000198/0000.pdf">La Documentation française : criminalité et délinquance constatées en France année 2008<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>.</span> </li> <li id="cite_note-186"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-186">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2008">« <cite style="font-style:normal">Taux de criminalité par Ville</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ 2008 (crimes) - 1999 (insee) <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://medias.lemonde.fr/mmpub/edt/doc/20090831/1233615_29b3_tauxdecriminaliteparville.pdf">lire en ligne</a> <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-04-04" data-sort-value="2013-04-04">4 avril 2013</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Taux+de+criminalit%C3%A9+par+Ville&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=1999&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span> :<br /> Nice est la ville qui possède le taux de criminalité le plus important parmi les villes de plus de 250 000 habitants.</span> </li> <li id="cite_note-187"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-187">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Leroux2012"><span class="ouvrage" id="Luc_Leroux2012">Luc Leroux, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/actualites/1815986/en-paca-plus-de-violences-verbales-et-de-vols-quailleurs.html"><cite style="font-style:normal;">En Paca, plus de violences verbales et de vols qu’ailleurs</cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2012-07-01" data-sort-value="2012-07-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> juillet 2012</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-188"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-188">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2012">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://videos.tf1.fr/jt-13h/marseille-une-ville-gangrenee-par-la-violence-6662965.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille gangrenée par la violence et l’insécurité</cite></a> », sur <span class="italique">videos.tf1.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2012-08" data-sort-value="2012-08">août 2012</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-04-04" data-sort-value="2013-04-04">4 avril 2013</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-189"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-189">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <cite style="font-style:normal">Pourquoi Marseille n'est pas la capitale française du crime</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2013-09-20" data-sort-value="2013-09-20">20 septembre 2013</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/societe/article/2013/09/20/marseille-n-est-pas-la-capitale-francaise-du-crime_3481150_3224.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Pourquoi+Marseille+n%27est+pas+la+capitale+fran%C3%A7aise+du+crime&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2013-09-20&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-190"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-190">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Marseille2022"><span class="ouvrage" id="Rédaction_Marseille2022">Rédaction Marseille, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://actu.fr/provence-alpes-cote-d-azur/marseille_13055/marseille-plus-d-une-trentaine-de-morts-par-balles-le-record-battu-en-2022_56201983.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille : plus d'une trentaine de morts par balles, le record battu en 2022</cite></a> », sur <span class="italique">actu.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2022-12-27" data-sort-value="2022-12-27">27 décembre 2022</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-03" data-sort-value="2023-04-03">3 avril 2023</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-191"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-191">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://france3-regions.francetvinfo.fr/provence-alpes-cote-d-azur/bouches-du-rhone/marseille/marseille-chiffres-criminalite-seraient-truques-canard-enchaine-1366649.html">Marseille : les chiffres de la criminalité seraient truqués, selon Le Canard Enchaîné</a>, france3-regions.francetvinfo.fr, <time class="nowrap" datetime="2017-11-15" data-sort-value="2017-11-15">15 novembre 2017</time>.</span> </li> <li id="cite_note-192"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-192">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Rijpma2012"><span class="ouvrage" id="Anouk_Rijpma2012">Anouk Rijpma, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lexpress.fr/actualite/societe/le-sentiment-d-insecurite-mine-les-marseillais_1104412.html"><cite style="font-style:normal;">A Marseille, « le sentiment d’insécurité mine le moral des habitants »</cite></a> », sur <span class="italique">lexpress.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2012-04-13" data-sort-value="2012-04-13">13 avril 2012</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-04-04" data-sort-value="2013-04-04">4 avril 2013</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-193"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-193">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseille.fr/sites/default/files/contenu/International/pdf/jumelages-et-cooperations-fev18.pdf"><cite style="font-style:normal;">Jumelages et accords de coopérations</cite></a> » <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">marseille.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2018-02" data-sort-value="2018-02">février 2018</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-06-05" data-sort-value="2019-06-05">5 juin 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-wikidata-2805cd8d6e1a67a92042630696dddc3f76df971f-194"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-2805cd8d6e1a67a92042630696dddc3f76df971f_194-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr/sites/default/files/contenu/International/liste_des_villes_jumelees_avec_marseille.pdf"><cite style="font-style:normal;">https://www.marseille.fr/sites/default/files/contenu/International/liste_des_villes_jumelees_avec_marseille.pdf</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-0f82ad8d12e05621572fda471b9956b8cfd175c3-195"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-0f82ad8d12e05621572fda471b9956b8cfd175c3_195-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.gdansk.pl/urzad-miejski/biuro-prezydenta/marsylia-francja,a,1633"><cite style="font-style:normal;">https://www.gdansk.pl/urzad-miejski/biuro-prezydenta/marsylia-francja,a,1633</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-4c88a1dc2faf72d0f28ac32a70794e3dce12e19c-196"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-4c88a1dc2faf72d0f28ac32a70794e3dce12e19c_196-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.glasgow.gov.uk/index.aspx?articleid=21042"><cite style="font-style:normal;">https://www.glasgow.gov.uk/index.aspx?articleid=21042</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-9bfab7d3b0f9c7f4987ed32f7746b0f3ac55345a-197"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-9bfab7d3b0f9c7f4987ed32f7746b0f3ac55345a_197-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://kyivcity.gov.ua/news/vitaliy_klichko_z_merami_8_yevropeyskikh_mist_vidkriv_art-obyekt_na_arsenalniy_takozh_kiv_pidpisav_ugodi_pro_pobratimstvo_sche_z_troma_yevropeyskimi_mistami_foto/"><cite style="font-style:normal;">https://kyivcity.gov.ua/news/vitaliy_klichko_z_merami_8_yevropeyskikh_mist_vidkriv_art-obyekt_na_arsenalniy_takozh_kiv_pidpisav_ugodi_pro_pobratimstvo_sche_z_troma_yevropeyskimi_mistami_foto/</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-f15514e0cdc7e8a52608a529c63106c831f62b99-198"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-f15514e0cdc7e8a52608a529c63106c831f62b99_198-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://kyivcity.gov.ua/kyiv_ta_miska_vlada/pro_kyiv/mista-pobratimi_z_yakimi_kiyevom_pidpisani_dokumenti_pro_poridnennya_druzhbu_spivrobitnitstvo_partnerstvo/"><cite style="font-style:normal;">https://kyivcity.gov.ua/kyiv_ta_miska_vlada/pro_kyiv/mista-pobratimi_z_yakimi_kiyevom_pidpisani_dokumenti_pro_poridnennya_druzhbu_spivrobitnitstvo_partnerstvo/</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-477502fe51a0fd6b38d7c217e23586532536d53c-199"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-477502fe51a0fd6b38d7c217e23586532536d53c_199-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : grec moderne">(el)</abbr> « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.limassolmunicipal.com.cy/el/didimopoiimenes-poleis"><cite style="font-style:normal;" lang="el"><span class="lang-el" lang="el">Διδυμοποιημένες Πόλεις</span></cite></a> » <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-06-09" data-sort-value="2018-06-09">9 juin 2018</time>)</small></span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-18d30eca1079aedc0aeecf3989718b4ec90e92a5-200"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-18d30eca1079aedc0aeecf3989718b4ec90e92a5_200-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.limassolmunicipal.com.cy/twin.html"><cite style="font-style:normal;" lang="en"><span class="lang-el" lang="el">Twinned cities</span></cite></a> » <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2017-11-27" data-sort-value="2017-11-27">27 novembre 2017</time>)</small></span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-333c094a6dd3f87f45121f572c29e728899e55ee-201"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-333c094a6dd3f87f45121f572c29e728899e55ee_201-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.limassol.org.cy/el/didimopoiimenes-poleis"><cite style="font-style:normal;">https://www.limassol.org.cy/el/didimopoiimenes-poleis</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-fa75cc2a99dc741e7af5e737b122b949e9541ac4-202"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-fa75cc2a99dc741e7af5e737b122b949e9541ac4_202-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/marsel-franciya/"><cite style="font-style:normal;">https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/marsel-franciya/</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-6ec1f35800d326bc3fedf9ed2499e88dca75ce5b-203"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-6ec1f35800d326bc3fedf9ed2499e88dca75ce5b_203-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.surabaya.go.id/uploads/attachments/2015/12/4081/ilppd_ta_2013.pdf"><cite style="font-style:normal;">http://www.surabaya.go.id/uploads/attachments/2015/12/4081/ilppd_ta_2013.pdf</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-wikidata-d6537d79ff1fbbb084dbd9ce905a026c6b889514-204"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wikidata-d6537d79ff1fbbb084dbd9ce905a026c6b889514_204-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tirana.gen.al/sister_cities.php"><cite style="font-style:normal;">http://www.tirana.gen.al/sister_cities.php</cite></a> »</span></span> </li> <li id="cite_note-205"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-205">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.consulats-marseille.org/Les-consulats">Marseille… un tour du Monde</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-01-21" data-sort-value="2013-01-21">21 janvier 2013</time>.</span> </li> <li id="cite_note-206"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-206">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/politique/6476465/le-plan-marshall-de-macron-pour-marseille.html">Le "Plan Marshall" de Macron pour Marseille</a>, La Provence, <time class="nowrap" datetime="2021-10-08" data-sort-value="2021-10-08">8 octobre 2021</time>.</span> </li> <li id="cite_note-207"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-207">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/actu/en-direct/6516996/letat-nomme-un-prefet-pour-le-plan-marseille-en-grand.html">L'État nomme un préfet pour le plan Marseille en grand</a>, La Provence, <time class="nowrap" datetime="2021-10-08" data-sort-value="2021-10-08">8 octobre 2021</time>.</span> </li> <li id="cite_note-208"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-208">↑</a> </span><span class="reference-text"><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.20minutes.fr/article/288635/Marseille-Marseille-se-repeuple-vite.php">Marseille se repeuple vite</a></i>, sur <i>20minutes.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-insee_orga_rec-209"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-insee_orga_rec_209-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/information/2383265">L'organisation du recensement</a>, sur <a href="/wiki/Institut_national_de_la_statistique_et_des_%C3%A9tudes_%C3%A9conomiques" title="Institut national de la statistique et des études économiques">insee.fr</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Cassini-212"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Cassini_212-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://cassini.ehess.fr/fr/html/fiche.php?select_resultat=21387">Des villages de Cassini aux communes d'aujourd'hui</a> sur le site de l'<a href="/wiki/%C3%89cole_des_hautes_%C3%A9tudes_en_sciences_sociales" title="École des hautes études en sciences sociales">École des hautes études en sciences sociales</a>.</span> </li> <li id="cite_note-213"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-213">↑</a> </span><span class="reference-text">Fiches Insee - Populations de référence de la commune pour les années <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2129090?geo=COM-13055">2006</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2129076?geo=COM-13055">2007</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2129068?geo=COM-13055">2008</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2129062?geo=COM-13055">2009</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2129059?geo=COM-13055">2010</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2123937?geo=COM-13055">2011</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2123878?geo=COM-13055">2012</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2021173?geo=COM-13055">2013</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2534314?geo=COM-13055">2014</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/3293086?geo=COM-13055">2015</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/3681328?geo=COM-13055">2016</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/4269674?geo=COM-13055">2017</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/5001880?geo=COM-13055">2018</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/6005800?geo=COM-13055">2019</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/6676182?geo=COM-13055">2020</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-13055">2021</a> et <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/8288323?geo=COM-13055">2022</a>.</span> </li> <li id="cite_note-214"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-214">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Insee2024"><a href="/wiki/Institut_national_de_la_statistique_et_des_%C3%A9tudes_%C3%A9conomiques" title="Institut national de la statistique et des études économiques">Insee</a>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/8200783?sommaire=8200811&geo=COM-13055#ancre-POP_T3"><cite style="font-style:normal;">Évolution et structure de la population en 2021 - Commune de Marseille (13055)</cite></a> », <time class="nowrap" datetime="2024-06-27" data-sort-value="2024-06-27">27 juin 2024</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-07-21" data-sort-value="2024-07-21">21 juillet 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-215"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-215">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Insee2024"><a href="/wiki/Institut_national_de_la_statistique_et_des_%C3%A9tudes_%C3%A9conomiques" title="Institut national de la statistique et des études économiques">Insee</a>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/8200783?sommaire=8200811&geo=DEP-13#tableau-POP_T3"><cite style="font-style:normal;">Évolution et structure de la population en 2021 - Département des Bouches-du-Rhône (13)</cite></a> », <time class="nowrap" datetime="2024-06-27" data-sort-value="2024-06-27">27 juin 2024</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-07-13" data-sort-value="2024-07-13">13 juillet 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-216"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-216">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inegalites.fr/spip.php?article1504&id_mot=30"><i>Les villes les plus inégalitaires de France</i></a>, Observatoire des inégalités, consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-02-16" data-sort-value="2013-02-16">16 février 2013</time>.</span> </li> <li id="cite_note-217"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-217">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/economie/3432984/marseille-capitale-de-la-pauvrete.html"><cite style="font-style:normal;"><i>Marseille, capitale de la pauvreté</i></cite></a> », sur <span class="italique">LaProvence.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-echosPauvresRiches-218"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-echosPauvresRiches_218-0">a</a> et <a href="#cite_ref-echosPauvresRiches_218-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Paul Molga, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="http://m.lesechos.fr/redirect_article.php?id=0202470850793">Marseille, ville pauvre et nouveau territoire des riches</a></i>, sur <i>Les Échos</i>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>.</span> </li> <li id="cite_note-219"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-219">↑</a> </span><span class="reference-text">Gérard-François Dumont, <i>Géographie urbaine de l’exclusion dans les grandes métropoles françaises</i>, L’Harmattan, 2011.</span> </li> <li id="cite_note-220"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-220">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inegalites.fr/spip.php?article1902">Les taux de pauvreté des <span class="nowrap">100 plus</span> grandes communes de France</a>.</span> </li> <li id="cite_note-221"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-221">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.capital.fr/finances-perso/actualites/ville-par-ville-decouvrez-le-nombre-de-redevables-a-l-isf"><i>Ville par ville, découvrez le nombre de redevables à l'ISF</i></a>, sur <i>capital.fr</i>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2014-07-22" data-sort-value="2014-07-22">22 juillet 2014</time>.</span> </li> <li id="cite_note-222"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-222">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://votreargent.lexpress.fr/impots/ou-vivent-les-redevables-de-l-isf-pas-forcement-ou-vous-le-croyez_361303.html"><i>L'Express</i>, Où vivent les redevables de l'ISF ?</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2014-07-22" data-sort-value="2014-07-22">22 juillet 2014</time>.</span> </li> <li id="cite_note-223"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-223">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/economie/3432984/marseille-capitale-de-la-pauvrete.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille, capitale de la pauvreté</cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-11-03" data-sort-value="2015-11-03">3 novembre 2015</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-224"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-224">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inegalites.fr/spip.php?article1902#nb5"><i>Les taux de pauvreté des <span class="nowrap">100 plus</span> grandes communes de France</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2014-01-28" data-sort-value="2014-01-28">28 janvier 2014</time>, sur <i>Observatoire des inégalités</i>.</span> </li> <li id="cite_note-225"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-225">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.recensement.insee.fr/chiffresCles.action?zoneSearchField=FRANCE&codeZone=M-METRODOM&idTheme=1&rechercher=Rechercher">INSEE Diplôme le plus élevé de la population non scolarisée de 15 ans ou plus selon le sexe en 2006</a>.</span> </li> <li id="cite_note-226"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-226">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.humanite.fr/politique/marseille-capitale-des-inegalites-494183"><i>Marseille, capitale des inégalités</i></a>, sur <i>humanité.fr</i>, <time class="nowrap" datetime="2012-04-10" data-sort-value="2012-04-10">10 avril 2012</time>.</span> </li> <li id="cite_note-227"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-227">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.liberation.fr/societe/2014/01/01/la-fracture-nord-sud-une-menace-pour-toute-la-ville_970129"><i>La fracture nord-sud, une menace pour toute la ville</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2014-01-01" data-sort-value="2014-01-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> janvier 2014</time>, sur <i>liberation.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-228"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-228">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <cite style="font-style:normal">Plongée dans la cité du parc Corot, le « pire lieu de Marseille »</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2018-11-02" data-sort-value="2018-11-02">2 novembre 2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/societe/article/2018/11/02/parc-corot-a-marseille-la-misere-comme-habitat_5377793_3224.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Plong%C3%A9e+dans+la+cit%C3%A9+du+parc+Corot%2C+le+%C2%AB+pire+lieu+de+Marseille+%C2%BB&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2018-11-02&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-229"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-229">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <cite style="font-style:normal">Évacuation en cours dans l’une des plus grandes copropriétés dégradées de Marseille</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2018-11-30" data-sort-value="2018-11-30">30 novembre 2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/societe/article/2018/11/30/evacuation-en-cours-dans-l-une-des-plus-grandes-coproprietes-degradees-de-marseille_5390923_3224.html">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-01-20" data-sort-value="2019-01-20">20 janvier 2019</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%C3%89vacuation+en+cours+dans+l%E2%80%99une+des+plus+grandes+copropri%C3%A9t%C3%A9s+d%C3%A9grad%C3%A9es+de+Marseille&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2018-11-30&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-230"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-230">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.francetvinfo.fr/faits-divers/effondrement-d-immeubles-a-marseille/on-nous-a-jetes-comme-du-betail-a-marseille-la-difficile-evacuation-d-une-copropriete-delabree_3104551.html"><cite style="font-style:normal;">« On nous a jetés comme du bétail » : à Marseille, la difficile évacuation d'une copropriété délabrée</cite></a> », sur <span class="italique">Franceinfo</span>, <time class="nowrap" datetime="2018-12-17" data-sort-value="2018-12-17">17 décembre 2018</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-01-20" data-sort-value="2019-01-20">20 janvier 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-231"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-231">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2021">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/5397751?sommaire=5397790&geo=COM-13055#ancre-IMG1B_V1_ENS"><cite style="font-style:normal;">Population immigrée par sexe, âge et pays de naissance en 2018 - Pays de naissance regroupé - Sexe : Ensemble.</cite></a> », sur <span class="italique">Insee</span>, <time class="nowrap" datetime="2021-06-30" data-sort-value="2021-06-30">30 juin 2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-06-27" data-sort-value="2022-06-27">27 juin 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Temime-232"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Temime_232-0">a</a> <a href="#cite_ref-Temime_232-1">b</a> et <a href="#cite_ref-Temime_232-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Temime1985"><span class="ouvrage" id="Émile_Temime1985">Émile Temime, « <cite style="font-style:normal"><i>Marseille, ville de migrations</i></cite> », <i>Vingtième Siècle, revue d'histoire</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 7,‎ <time class="nowrap" datetime="1985" data-sort-value="1985">juillet-septembre 1985</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/xxs.1985.1180">10.3406/xxs.1985.1180</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/xxs_0294-1759_1985_num_7_1_1180">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%27%27Marseille%2C+ville+de+migrations%27%27&rft.jtitle=Vingti%C3%A8me+Si%C3%A8cle%2C+revue+d%27histoire&rft.issue=7&rft.aulast=Temime&rft.aufirst=%C3%89mile&rft.date=1985&rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fxxs.1985.1180&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-GB-233"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-GB_233-0">a</a> et <a href="#cite_ref-GB_233-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Buti2012"><span class="ouvrage" id="Gilbert_Buti2012">Gilbert Buti, « <cite style="font-style:normal"><i>Négociants d’expression allemande à Marseille (1750-1793)</i></cite> », <i>Cahiers de la Méditerranée</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 84,‎ <time>2012</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://cdlm.revues.org/6370">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%27%27N%C3%A9gociants+d%E2%80%99expression+allemande+%C3%A0+Marseille+%281750-1793%29%27%27&rft.jtitle=Cahiers+de+la+M%C3%A9diterran%C3%A9e&rft.issue=84&rft.aulast=Buti&rft.aufirst=Gilbert&rft.date=2012&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-234"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-234">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lopez1987"><span class="ouvrage" id="Renée_Lopez1987">Renée Lopez, « <cite style="font-style:normal"><i>Les Suisses à Marseille : une immigration de longue durée</i></cite> », <i>Revue européenne des migrations internationales</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 3, <abbr class="abbr" title="numéros">n<sup>os</sup></abbr> 1-2,‎ <time>1987</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">149-173</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/remi_0765-0752_1987_num_3_1_1132">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%27%27Les+Suisses+%C3%A0+Marseille+%3A+une+immigration+de+longue+dur%C3%A9e%27%27&rft.jtitle=Revue+europ%C3%A9enne+des+migrations+internationales&rft.issue=1-2&rft.aulast=Lopez&rft.aufirst=Ren%C3%A9e&rft.date=1987&rft.volume=3&rft.pages=149-173&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-archives13Italiens-235"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-archives13Italiens_235-0">a</a> et <a href="#cite_ref-archives13Italiens_235-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archives13.fr/archives13/webdav/users/Gallician/public/Pedagogique/TpsdesItaliensDPgq.pdf"><i>Le temps des Italiens</i><abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, Dossier pédagogique, Archives Départementales des Bouches-du-Rhône, 40 pages.</span> </li> <li id="cite_note-236"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-236">↑</a> </span><span class="reference-text">Ainsi un exemple de l'utilisation des réfugiés arméniens : <a href="/wiki/Soci%C3%A9t%C3%A9_Tapis_France_Orient" title="Société Tapis France Orient">Société Tapis France Orient</a></span> </li> <li id="cite_note-237"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-237">↑</a> </span><span class="reference-text">Témime (Emile), Lopez (Renée), <i>Histoire des migrations à Marseille</i>, Migrance, <span class="nowrap">Tome 2</span>, Edisud, 1990, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 67.</span> </li> <li id="cite_note-238"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-238">↑</a> </span><span class="reference-text">Jacques Lucchesi, <span class="noarchive">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170424144444/http://www.toutma.fr/40341/limmigration-italienne-a-marseille/">L’immigration italienne à Marseille</a> »</span>, <time class="nowrap" datetime="2017-03-22" data-sort-value="2017-03-22">22 mars 2017</time> <small>(version du <time class="nowrap" datetime="2017-04-24" data-sort-value="2017-04-24">24 avril 2017</time> sur <i><a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a></i>)</small></span> </li> <li id="cite_note-Crivello-239"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Crivello_239-0">a</a> <a href="#cite_ref-Crivello_239-1">b</a> <a href="#cite_ref-Crivello_239-2">c</a> et <a href="#cite_ref-Crivello_239-3">d</a></sup> </span><span class="reference-text">Maryline Crivello, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://fresques.ina.fr/reperes-mediterraneens/parcours/0002/marseille-et-ses-migrations.html"><i>Marseille et ses migrations</i></a>.</span> </li> <li id="cite_note-temimeArmeniens-240"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-temimeArmeniens_240-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Émile Temine, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.armenews.com/IMG/pdf/les_armeniens_a_Marseille_-_Des_annees_vingt_a_aujourd_hui_par_emile_Temime.pdf"><i>Les Arméniens à Marseille - Des années vingt à aujourd’hui</i><abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>.</span> </li> <li id="cite_note-241"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-241">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseillemairie11-12.fr/votre-mairie/vos-quartiers/beaumont.html"><i>Les origines de Beaumont</i></a> sur <i>marseillemairie11-12.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-242"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-242">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lesinrocks.com/2015/04/24/actualite/a-marseille-la-difficile-integration-de-la-deuxieme-vague-dimmigres-armeniens-11744121/"><i>Marseille : les immigrés arméniens n’oublient pas le génocide</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2015-04-20" data-sort-value="2015-04-20">20 avril 2015</time>, sur <i>lesinrocks.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-243"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-243">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Perrier2014"><span class="ouvrage" id="Guillaume_Perrier2014">Guillaume Perrier, « <cite style="font-style:normal">Dieu m'a laissée en vie pour que je raconte</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2014-01-17" data-sort-value="2014-01-17">17 janvier 2014</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/a-la-une/article/2014/01/17/dieu-m-a-laissee-en-vie-pour-que-je-raconte_4348433_3208.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Dieu+m%27a+laiss%C3%A9e+en+vie+pour+que+je+raconte&rft.jtitle=Le+Monde&rft.aulast=Perrier&rft.aufirst=Guillaume&rft.date=2014-01-17&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-244"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-244">↑</a> </span><span class="reference-text">Marie-Françoise Attard, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://fresques.ina.fr/reperes-mediterraneens/fiche-media/Repmed00005/marseille-capitale-des-corses.html"><i>Marseille, capitale des Corses</i></a>, ORTF, <time class="nowrap" datetime="1965-01-21" data-sort-value="1965-01-21">21 janvier 1965</time>.</span> </li> <li id="cite_note-temineItaliDiv-245"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-temineItaliDiv_245-0">a</a> et <a href="#cite_ref-temineItaliDiv_245-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Emile Temime, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/remi_0765-0752_1995_num_11_1_1441"><i>Marseille <abbr class="abbr" title="Vingtième">XX<sup>e</sup></abbr> : de la dominante italienne à la diversité maghrébine</i></a>, dans <i>Revue européenne des migrations internationales</i>, 1995, <span class="nowrap">Volume 11</span>, <span class="nowrap">Numéro 1</span>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">9-19</span>.</span> </li> <li id="cite_note-11mendel-246"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11mendel_246-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Maud S. Mandel, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=-XpAAQAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false"><i><span class="lang-en" lang="en">Muslims and Jews in France: History of a Conflict</span></i></a>, 2014, <span class="nowrap">page 11</span>.</span> </li> <li id="cite_note-247"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-247">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://tempsreel.nouvelobs.com/infos-marseille-13/20120412.REG0949/marseille-1962-le-cauchemar-des-rapatries-d-algerie.html"><i>Marseille, 1962 : le cauchemar des rapatriés d'Algérie</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2012-07-06" data-sort-value="2012-07-06">6 juillet 2012</time>, sur <i>tempsreel.nouvelobs.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-refWorld4974-248"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-refWorld4974_248-0">a</a> et <a href="#cite_ref-refWorld4974_248-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.refworld.org/docid/49749d212.html"><i><span class="lang-en" lang="en">World Directory of Minorities and Indigenous Peoples - France : Jews</span></i></a>. sur <i>refworld.org</i>.</span> </li> <li id="cite_note-97mendel-249"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-97mendel_249-0">a</a> et <a href="#cite_ref-97mendel_249-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Maud S. Mandel, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=-XpAAQAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false"><i><span class="lang-en" lang="en">Muslims and Jews in France : history of a conflict</span></i></a>, 2014, <span class="nowrap">page 97</span>.</span> </li> <li id="cite_note-250"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-250">↑</a> </span><span class="reference-text">Abdou Katibou, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.recherches-internationales.fr/RI90/RI90-Katibou.pdf"><i>Les migrations comoriennes en France</i><abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>. Dans <i>Recherches internationales</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 90, avril-<time class="nowrap" datetime="2011-06" data-sort-value="2011-06">juin 2011</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">135-152</span>.</span> </li> <li id="cite_note-251"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-251">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.slateafrique.com/92217/marseille-capitale-comorienne"><i>Marseille, la plus grande ville comorienne</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2012-08-04" data-sort-value="2012-08-04">4 août 2012</time>, sur <i>slateafrique.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-252"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-252">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.slateafrique.com/90841/marseille-capitale-des-comores"><i>Marseille, l'autre capitale des Comores - Du Vieux-Port de Marseille, les ressortissants comoriens contribuent à la richesse culturelle de cette ville, mais aussi au développement de leur pays</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2012-07-13" data-sort-value="2012-07-13">13 juillet 2012</time>, sur <i>slateafrique.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-253"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-253">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <cite style="font-style:normal"><i>Les Comoriens tentent de peser dans la campagne municipale</i></cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2013-11-07" data-sort-value="2013-11-07">7 novembre 2013</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/municipales/article/2013/11/07/les-comoriens-tentent-de-peser-dans-la-campagne-municipale_3509909_1828682.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%27%27Les+Comoriens+tentent+de+peser+dans+la+campagne+municipale%27%27&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2013-11-07&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-decoufle-254"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-decoufle_254-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Decouflé, André-Clément, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/doc/remi_0765-0752_1990_num_6_2_1249_t1_0148_0000_3"><i>Migrance. Histoire des migrations à Marseille (sous la direction Emile Temime)</i></a>. Dans <i>Revue européenne des migrations internationales</i>, 1990, 6 (2), <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">148-149</span>.</span> </li> <li id="cite_note-255"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-255">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseille.fr/sitevdm/marseille-esperance/presentation"><i>marseille.fr</i></a>.</span> </li> <li id="cite_note-256"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-256">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Mark Ingram, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=ezUC4YPknfwC&pg=PT169&dq=comorians+marseille&hl=fr&sa=X&ved=0CB8Q6AEwAGoVChMI1J76ju31yAIVQl4aCh3BEQ5a#v=onepage&q=comorians%20marseille&f=false"><i><span class="lang-en" lang="en">Rites of the Republic : citizens' theatre and the politics of culture in southern France</span></i></a>, 2011.</span> </li> <li id="cite_note-257"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-257">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Michael Kimmelman, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://tmagazine.blogs.nytimes.com/2013/10/04/marseille-the-secret-capital-of-france/?_php=true&_type=blogs&_r=0"><i><span class="lang-en" lang="en">Marseille, the secret capital of France</span></i></a>, <span class="lang-en" lang="en">The New York Times</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-10-04" data-sort-value="2013-10-04">4 octobre 2013</time> : <span class="citation not_fr_quote" lang="en">« <span class="italique">[…] in the center of the city, steps from the Old Port, Noailles is a crowded casbah of Lebanese bakeries, Moroccan spice marts, African wig shops, Chilean hairdressers, couscous joints, hookah cafes, Caribbean eateries and housewares bazaars […]</span> »</span>.</span> </li> <li id="cite_note-258"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-258">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Glenn Frankel, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A40389-2005Feb20.html"><i><span class="lang-en" lang="en">Harmony strikes a chord With Muslims, Jews in Marseille</span></i></a>, <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/The_Washington_Post" title="The Washington Post">The Washington Post</a></span>, <time class="nowrap" datetime="2005-02-21" data-sort-value="2005-02-21">21 février 2005</time>.</span> </li> <li id="cite_note-259"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-259">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.courrierinternational.com/article/2010/10/21/trop-calme-pour-etre-honnete"><i>Marseille, trop calme pour être honnête</i></a>, trad. de l'article de Marijn Kruk dans <a href="/wiki/Trouw" title="Trouw">Trouw</a> <a href="/wiki/Courrier_international" title="Courrier international">Courrier international</a>, 2010.</span> </li> <li id="cite_note-260"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-260">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2012/04/12/opinion/who-gets-to-be-french.html?_r=3&src=tp"><i><span class="lang-en" lang="en">Who gets to be French?</span></i></a>, <span class="lang-en" lang="en"><a href="/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a></span>, <time class="nowrap" datetime="2012-04-12" data-sort-value="2012-04-12">12 avril 2012</time>.</span> </li> <li id="cite_note-Gastaut-261"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Gastaut_261-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Yvan Gastaut, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.revues-plurielles.org/_uploads/pdf/47/248/12_13.pdf">Histoire de l’immigration en PACA : le cas unique de Marseille<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>. Dans <i>Accueillir</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 248.</span> </li> <li id="cite_note-licenciés-262"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-licenciés_262-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bondyblog.fr/201302260001/a-marseille-les-sports-foot-le-camp/#.U80l541_sVQ">BlondyBlog <i>À Marseille, les sports foot le camp</i></a>.</span> </li> <li id="cite_note-263"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-263">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Ville_de_Marseille">Ville de Marseille, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr/sports-loisirs/equipements-sportifs/palais-omnisports-marseille-grand-est"><cite style="font-style:normal;">Palais Omnisports Marseille Grand Est</cite></a> », sur <span class="italique">Marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-04-15" data-sort-value="2024-04-15">15 avril 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-264"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-264">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/actualites/352001/marseille-inaugure-la-plus-grande-rampe-de-skate-deurope.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille inaugure la plus grande rampe de skate d'Europe</cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-265"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-265">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2015">« <cite style="font-style:normal">Le super bowl du skate</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2015-06-18" data-sort-value="2015-06-18">18 juin 2015</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/sports-extremes-insolites/article/2015/06/18/le-super-bowl-du-skate_4657302_1616626.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Le+super+bowl+du+skate&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2015-06-18&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-266"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-266">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.20minutes.fr/magazine/cultures-urbaines/sessions/le-bowl-du-prado-a-marseille-un-spot-mythique-16633/"><cite style="font-style:normal;">Le bowl du Prado à Marseille, un spot mythique</cite></a> », sur <span class="italique">20minutes.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-06-19" data-sort-value="2013-06-19">19 juin 2013</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-267"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-267">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sports-loisirs.marseille.fr/equipements-sportifs/piscines-municipales"><cite style="font-style:normal;">Piscines municipales | Ville de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">sports-loisirs.marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-05-15" data-sort-value="2018-05-15">15 mai 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-268"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-268">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://france3-regions.francetvinfo.fr/provence-alpes-cote-d-azur/bouches-du-rhone/marseille/marseille-piscine-luminy-abandon-10-ans-1620413.html"><cite style="font-style:normal;">Marseille : la piscine de Luminy à l'abandon depuis 10 ans</cite></a> », sur <span class="italique"><span class="nowrap">France 3</span> Provence-Alpes-Côte d'Azur</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-02-11" data-sort-value="2019-02-11">11 février 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-269"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-269">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sports-loisirs.marseille.fr/equipements-sportifs/stades-municipaux"><cite style="font-style:normal;">Stades municipaux | Ville de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">sports-loisirs.marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-05-15" data-sort-value="2018-05-15">15 mai 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-270"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-270">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sports-loisirs.marseille.fr/equipements-sportifs/equipements-sportifs-en-libre-acces"><cite style="font-style:normal;">Équipements sportifs en libre accès | Ville de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">sports-loisirs.marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-05-15" data-sort-value="2018-05-15">15 mai 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-271"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-271">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sports-loisirs.marseille.fr/equipements-sportifs/centre-equestre-pastre"><cite style="font-style:normal;">Centre équestre Pastré | Ville de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">sports-loisirs.marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-05-15" data-sort-value="2018-05-15">15 mai 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-plongée-272"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-plongée_272-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.plongeemarseillefrioul.com/">Plongée Marseille Frioul</a>.</span> </li> <li id="cite_note-273"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-273">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.smuc.fr/le_club/l_histoire_du_club.html"><i>Histoire du Stade Marseillais Université Club</i></a>.</span> </li> <li id="cite_note-274"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-274">↑</a> </span><span class="reference-text">Philippe Jérôme, <span class="noarchive">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/*/https://www.humanite.fr/1999-07-09_Sports_-Mondial-La-Marseillaise-La-petanque-bat-des-records-10-468">Mondial La Marseillaise. La pétanque bat des records : 10 468 pétanqueurs et plus de 100 000 spectateurs en quatre jours.</a> »</span>, <i><a href="/wiki/L%27Humanit%C3%A9" title="L'Humanité">l'Humanité</a></i>, <time class="nowrap" datetime="1999-07-09" data-sort-value="1999-07-09">9 juillet 1999</time> <small>(archivé sur <i><a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a></i>)</small></span> </li> <li id="cite_note-275"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-275">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://video.lequipe.fr/video/voile/jo-paris-2024-marseille-choisi-pour-la-voile/x35e97d"><i>Marseille choisi pour la voile</i></a>, vidéo.</span> </li> <li id="cite_note-276"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-276">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://fr.ap-hm.fr/nous-connaitre"><cite style="font-style:normal;">Présentation de l'AP-HM</cite></a> », sur <span class="italique">fr.ap-hm.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-08-02" data-sort-value="2016-08-02">2 août 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-277"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-277">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://fr.ap-hm.fr/ap-hm/presentation"><cite style="font-style:normal;">Présentation de l'institution AP-HM</cite></a> », sur <span class="italique">ap-hm.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2014-12-18" data-sort-value="2014-12-18">18 décembre 2014</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-278"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-278">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseille.fr/sitevdm/jsp/site/Portal.jsp?document_id=20548&portlet_id=8"><cite style="font-style:normal;"><i>Parmi les 150 meilleurs médecins de France, 10 sont à Marseille !</i></cite></a> », sur <span class="italique">marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2014-07-21" data-sort-value="2014-07-21">21 juillet 2014</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-279"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-279">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ac-aix-marseille.fr/wacam/upload/docs/application/pdf/2012-12/2012_lettre_sup10.pdf">La lettre de l'enseignement supérieur (<abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 6)<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, Académie d'Aix-Marseille, consulté le <time class="nowrap" datetime="2013-02-22" data-sort-value="2013-02-22">22 février 2013</time>.</span> </li> <li id="cite_note-280"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-280">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.liberation.fr/france/2016/02/01/marseille-ecole-primaire-gestion-secondaire_1430436"><cite style="font-style:normal;">Marseille: école primaire, gestion secondaire</cite></a> », sur <span class="italique">Libération.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-02-02" data-sort-value="2016-02-02">2 février 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-281"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-281">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://info.arte.tv/fr/maitresse-jai-froid-une-institutrice-marseillaise-denonce-letat-desastreux-de-son-ecole"><cite style="font-style:normal;">« Maîtresse, j’ai froid » : une institutrice marseillaise dénonce l’état désastreux de son école</cite></a> », sur <span class="italique">ARTE Info</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-02-02" data-sort-value="2016-02-02">2 février 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-282"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-282">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="1999">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ina.fr/video/MA00001274578"><cite style="font-style:normal;">Vidéo - 2600 ans d'histoire de Marseille : le début du Christianisme volet 2</cite></a> », sur <span class="italique">Ina.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="1999-03-27" data-sort-value="1999-03-27">27 mars 1999</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-11-06" data-sort-value="2015-11-06">6 novembre 2015</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-ref_auto_1-283"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-ref_auto_1_283-0">a</a> et <a href="#cite_ref-ref_auto_1_283-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.france.tv/france-2/matinee-oecumenique/4490068-les-chretiens-de-marseille-ils-arriverent-a-bon-port.html">Émission <i>Matinée œcuménique</i> diffusée le dimanche 22 janvier 2023</a>, <i>Les chrétiens de Marseille : </i>Ils arrivèrent à bon port', présentée par Christian De Cacqueray, diffusée sur <a href="/wiki/France_2" title="France 2">France 2</a> dans le cadre des <a href="/wiki/Les_Chemins_de_la_foi" title="Les Chemins de la foi"><i>Chemins de la foi</i></a>.</span> </li> <li id="cite_note-284"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-284">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://provence-alpes-corse-cote-azur.eglise-protestante-unie.fr/Decouvrir-les-protestants/Eglises-locales"><cite style="font-style:normal;">Église protestante unie de France - Arc phocéen</cite></a> » <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2014-07-30" data-sort-value="2014-07-30">30 juillet 2014</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-eglises_13-285"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-eglises_13_285-0">a</a> et <a href="#cite_ref-eglises_13_285-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eglises.org/france/13/"><cite style="font-style:normal;">Bouches-du-Rhône (13)</cite></a> », sur <span class="italique">eglises.org</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-03-14" data-sort-value="2018-03-14">14 mars 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-286"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-286">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.protestants.org/"><cite style="font-style:normal;">Le portail de la Fédération protestante de France FPF</cite></a> », sur <span class="italique">protestants.org</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-03-14" data-sort-value="2018-03-14">14 mars 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-287"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-287">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://lecnef.org/"><cite style="font-style:normal;">Conseil national des évangéliques de France - Accueil</cite></a> », sur <span class="italique">lecnef.org</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2018-03-14" data-sort-value="2018-03-14">14 mars 2018</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-288"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-288">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.inrap.fr/archeologie-preventive/Ressources/Heritages-arabo-islamiques/p-16065-Les-relations-entre-Marseille-et-le-monde-musulman-a-la-fin-du-Moyen-Age-XIIIe-XVe-siecles-.htm"><i>Les relations entre Marseille et le monde musulman à la fin du Moyen Âge (<abbr class="abbr" title="13ᵉ siècle"><span class="romain">XIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> – <abbr class="abbr" title="15ᵉ siècle"><span class="romain">XV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècles)</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2013-06-24" data-sort-value="2013-06-24">24 juin 2013</time>, sur <a href="/wiki/Institut_national_de_recherches_arch%C3%A9ologiques_pr%C3%A9ventives" title="Institut national de recherches archéologiques préventives">inrap.fr</a>.</span> </li> <li id="cite_note-289"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-289">↑</a> </span><span class="reference-text">Renard Michel. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/outre_1631-0438_2003_num_90_340_4064"><i>Aperçu sur l'histoire de l'islam à Marseille, 1813-1962. Pratiques religieuses et encadrement des Nord-Africains</i></a>, dans <i>Outre-mers</i>, <span class="nowrap">tome 90</span>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 340-341, <abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr> semestre 2003. Haïti Première République Noire. <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">269-296</span>.</span> </li> <li id="cite_note-290"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-290">↑</a> </span><span class="reference-text">Rifaâ at-Tahtâwî, <i><span class="lang-ar-latn" lang="ar-latn">Tacklîs al-Ibrîz fî Talkhîs Bârîz</span></i>.</span> </li> <li id="cite_note-OSI-291"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-OSI_291-0">a</a> <a href="#cite_ref-OSI_291-1">b</a> et <a href="#cite_ref-OSI_291-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text">Françoise Lorcerie et <a href="/wiki/Vincent_Geisser" title="Vincent Geisser">Vincent Geisser</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cefrelco.com/images/documents/les_marseillais_musulmans.pdf"><i>Les Marseillais musulmans</i><abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, Institut sur le monde arabe et musulman (université Aix-Marseille), 2011, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 37, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 230.</span> </li> <li id="cite_note-Islam-292"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Islam_292-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2011">« <cite style="font-style:normal">Marseille : l'islam cherche une place</cite> », <i>La Provence</i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2011-12-12" data-sort-value="2011-12-12">12 décembre 2011</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/a-la-une/marseille-lislam-cherche-une-place">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+%3A+l%27islam+cherche+une+place&rft.jtitle=La+Provence&rft.date=2011-12-12&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-293"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-293">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.opensocietyfoundations.org/reports/muslims-marseille"><i><span class="lang-en" lang="en">Vast inequities in education, employment, and housing</span></i></a>, sur <i>opensocietyfoundations.org</i>, <time class="nowrap" datetime="2011-09-20" data-sort-value="2011-09-20">20 septembre 2011</time>.</span> </li> <li id="cite_note-294"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-294">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Gaudin2014"><span class="ouvrage" id="Jean-Claude_Gaudin2014">Jean-Claude Gaudin, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.la-croix.com/Actualite/France/Jean-Claude-Gaudin-La-grande-mosquee-de-Marseille-ne-verra-pas-le-jour-faute-d-argent-transparent-2014-02-27-1112893"><cite style="font-style:normal;"><i>La grande mosquée de Marseille ne verra pas le jour faute d'argent transparent</i></cite></a> », sur <span class="italique">la-croix.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2014-02-27" data-sort-value="2014-02-27">27 février 2014</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-295"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-295">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bertrand2002"><span class="ouvrage" id="Régis_Bertrand2002">Régis Bertrand, « <cite style="font-style:normal">« Les cimetières des "esclaves turcs" des arsenaux de Marseille et de Toulon au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> siècle »</cite> », <i>Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 99-100, (en ligne [archive])</i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2002-11" data-sort-value="2002-11">novembre 2002</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">205-217</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%C2%AB+Les+cimeti%C3%A8res+des+%22esclaves+turcs%22+des+arsenaux+de+Marseille+et+de+Toulon+au+XVIIIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle+%C2%BB&rft.jtitle=Revue+des+mondes+musulmans+et+de+la+M%C3%A9diterran%C3%A9e%2C+99-100%2C+%28en+ligne+%5Barchive%5D%29&rft.aulast=Bertrand&rft.aufirst=R%C3%A9gis&rft.date=2002-11&rft.pages=205-217&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-296"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-296">↑</a> </span><span class="reference-text">Grégoire de Tours, <i>Historia Francorum</i>, <span class="nowrap">lib. <abbr class="abbr" title="4"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">IV</span></abbr></span>, <span class="nowrap">cap. <abbr class="abbr" title="17"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XVII</span></abbr></span>.</span> </li> <li id="cite_note-Fabre1862-297"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Fabre1862_297-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Fabre1862_297-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Augustin Fabre, <i>Notice historique des anciennes rues de Marseille</i>, 1862.</span> </li> <li id="cite_note-298"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-298">↑</a> </span><span class="reference-text">I. Bédarride, <i>Les Juifs en France, en Italie et en Espagne</i>, 1859.</span> </li> <li id="cite_note-299"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-299">↑</a> </span><span class="reference-text"><i><span class="lang-la" lang="la">Statuta Massiliæ</span></i>, manuscrit de la bibliothèque du roi, n. 4660.</span> </li> <li id="cite_note-PetitFuté2007-300"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-PetitFuté2007_300-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Le Petit Fûté, Marseille, 2007.</span> </li> <li id="cite_note-301"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-301">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.consistoiredemarseille.com/index.php/Les-Synagogues-a-Marseille/42-les-synagogues/id-menu-19.html"><i>Les synagogues à Marseille</i></a>, sur <i>consistoiredemarseille.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-303"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-303">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2016">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160415141259/https://www.lesechos.fr/05/12/2013/LesEchos/21578-010-ECH_metropoles---l-ocde-fait-l-eloge-d-aix-marseille.htm"><cite style="font-style:normal;">Métropoles : l'OCDE fait l'éloge d'Aix-Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">web.archive.org</span>, <time class="nowrap" datetime="2016-04-15" data-sort-value="2016-04-15">15 avril 2016</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-02-23" data-sort-value="2022-02-23">23 février 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-304"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-304">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.oecd.org/fr/france/aix-marseille.htm"><cite style="font-style:normal;">Vers une croissance plus inclusive de la métropole Aix-Marseille - OCDE</cite></a> », sur <span class="italique">oecd.org</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-04-01" data-sort-value="2016-04-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> avril 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-305"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-305">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lesechos.fr/monde/dossiers/lieux_mythiques_capitalisme/0202898091664-marseille-premier-port-d-europe-590022.php"><cite style="font-style:normal;"><i>Marseille, premier port d'Europe</i></cite></a> », sur <span class="italique">lesechos.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-07-26" data-sort-value="2013-07-26">26 juillet 2013</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-trafic-306"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-trafic_306-0">a</a> et <a href="#cite_ref-trafic_306-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Nathalie Bureau du Colombier, <span class="noarchive">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131206085850/http://www.econostrum.info/Trafic-fret-en-baisse-pour-le-Port-de-Marseille-en-2013_a16814.html">Trafic fret en baisse pour le Port de Marseille en 2013</a> »</span>, sur <i>Econostrum</i>, <time class="nowrap" datetime="2013-12-03" data-sort-value="2013-12-03">3 décembre 2013</time> <small>(version du <time class="nowrap" datetime="2013-12-06" data-sort-value="2013-12-06">6 décembre 2013</time> sur <i><a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a></i>)</small></span> </li> <li id="cite_note-vaysse-307"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-vaysse_307-0">a</a> et <a href="#cite_ref-vaysse_307-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Clémentine Vaysse, <span class="noarchive">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140308200300/http://www.marsactu.fr/economie/comment-le-port-dalgesiras-a-double-celui-de-marseille-33340.html">Comment le port d'Algésiras a doublé celui de Marseille</a> »</span>, <i><a href="/wiki/Marsactu" title="Marsactu">Marsactu</a></i>, <time class="nowrap" datetime="2014-03-05" data-sort-value="2014-03-05">5 mars 2014</time> <small>(version du <time class="nowrap" datetime="2014-03-08" data-sort-value="2014-03-08">8 mars 2014</time> sur <i><a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a></i>)</small></span> </li> <li id="cite_note-308"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-308">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mer.gouv.fr/IMG/pdf/trafic_total_2000_2007_cle73129a.pdf">Trafic total des ports français métropolitains et des principaux ports européens voisins en 2000 et 2007<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, sur <i>mer.gouv.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-309"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-309">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/spipwwwmedad/pdf/_cle78dd2c.pdf">Plan de relance des ports<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, dossier presse, <time class="nowrap" datetime="2008-04-08" data-sort-value="2008-04-08">8 avril 2008</time>, sur <i>developpement-durable.gouv.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-310"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-310">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mer.gouv.fr/IMG/pdf/conteneurs_2000-2007_cle791884.pdf">Trafic de marchandises conteneurisées des ports français métropolitains et des principaux ports européens voisins en 2000 et 2007<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, sur <i>mer.gouv.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-311"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-311">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Grandmontagne2022"><span class="ouvrage" id="Yves_Grandmontagne2022">Yves Grandmontagne, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://datacenter-magazine.fr/marseille-devient-le-7eme-hub-mondial/"><cite style="font-style:normal;">Marseille devient le 7ème hub mondial</cite></a> », sur <span class="italique">dcmag.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2022-01-18" data-sort-value="2022-01-18">18 janvier 2022</time></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-312"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-312">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2020">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.interxion.com/fr/blogs/2020/05/Marseille-l-un-des-derniers-hubs-c%C3%B4tiers-d-interconnexion-T%C3%A9l%C3%A9com-et-de-contenus-digitaux-%C3%A9tablis-en-Europe"><cite style="font-style:normal;">Marseille, l'un des derniers hubs côtiers d'interconnexion Télécom et de contenus digitaux établis en Europe</cite></a> », sur <span class="italique">interxion.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2020-05-27" data-sort-value="2020-05-27">27 mai 2020</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-11-09" data-sort-value="2021-11-09">9 novembre 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-313"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-313">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Coquio2020"><span class="ouvrage" id="Fabrice_Coquio2020">Fabrice Coquio, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.journaldunet.com/ebusiness/telecoms-fai/1491545-echanges-numeriques-comment-la-france-tire-son-epingle-du-jeu-en-europe-avec-deux-hubs-d-envergure-mondiale/"><cite style="font-style:normal;">Échanges numériques : comment la France tire son épingle du jeu</cite></a> », sur <span class="italique">journaldunet.com</span>, <i>JDN</i>, <time class="nowrap" datetime="2020-05-26" data-sort-value="2020-05-26">26 mai 2020</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-11-09" data-sort-value="2021-11-09">9 novembre 2021</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-314"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-314">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2009">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.leparisien.fr/economie/le-chantier-naval-de-marseille-liquide-10-03-2009-437668.php"><cite style="font-style:normal;"><i>Le chantier naval de Marseille liquidé</i></cite></a> », sur <span class="italique">leparisien.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2009-03-10" data-sort-value="2009-03-10">10 mars 2009</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-315"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-315">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gomet.net/chantier-naval-marseille-tient-nouveau-forme/"><cite style="font-style:normal;">Le Chantier Naval de Marseille tient de nouveau la forme</cite></a> », sur <span class="italique">gomet.net</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-316"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-316">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://madeinmarseille.net/17225-reparation-navale-emploi/"><cite style="font-style:normal;">Réparation navale: emploi</cite></a> », sur <span class="italique">madeinmarseille.net</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-317"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-317">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://environnement.marseille.fr/gestion-des-risques/risques-majeurs/risque-industriel-et-technologique">Mairie de Marseille - Risque industriel et technologique</a>.</span> </li> <li id="cite_note-318"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-318">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille-tourisme.com/decouvrez-marseille/traditions/le-savon-de-marseille/"><cite style="font-style:normal;">Savon de Marseille - Office de Tourisme de Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">Office de Tourisme de Marseille</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-10" data-sort-value="2023-04-10">10 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-319"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-319">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://monier.fr/2017/11/28/nouveau-conditionnement-a-lusine-de-marseille/"><cite style="font-style:normal;">Actualités</cite></a> », sur <span class="italique">monier.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-10" data-sort-value="2023-04-10">10 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-320"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-320">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille-autrement.fr/sorties/329-visite-de-l-usine-pernod-dans-le-14eme-une-occasion-unique-de-voir-la-chaine-de-production-suivie-d-une-degustation"><cite style="font-style:normal;">Marseille Autrement</cite></a> », sur <span class="italique">marseille-autrement.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-10" data-sort-value="2023-04-10">10 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-321"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-321">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://tourisme-marseille.com/fiche/usine-boutique-haribo-9-boulevard-gay-lussac-13014-marseille/"><cite style="font-style:normal;">Usine & Boutique Haribo, Fabrication de Bonbons à Marseille</cite></a> », sur <span class="italique">Tourisme-Marseille.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-10" data-sort-value="2023-04-10">10 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-322"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-322">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseille.fr/sitevdm/economie/le-commerce-a-marseille/les-grands-projets-commerciaux"><cite style="font-style:normal;"><i>Les grands projets commerciaux</i></cite></a> », sur <span class="italique">marseille.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-323"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-323">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.journal-officiel.gouv.fr/publications/bocc/pdf/2012/0002/boc_20120002_0000_0035.pdf"><cite style="font-style:normal;">Accord du <time class="nowrap" datetime="2011-11-02" data-sort-value="2011-11-02">2 novembre 2011</time> relatif à la dérogation du repos dominical</cite></a> » <abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF) d'Adobe">[PDF]</abbr>, sur <span class="italique">journal-officiel.gouv.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-324"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-324">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseilletourisme.fr/faire-du-shopping/saint-ferreol-rome-centre-bourse/">Rues Saint Ferréol /Rue de Rome / Centre Bourse</a>, sur <i>marseilletourisme.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-325"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-325">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Erlangerde_la_Baume2013"><span class="ouvrage" id="Steven_ErlangerMaïa_de_la_Baume2013"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Steven Erlanger et Maïa de la Baume, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2013/02/05/world/europe/marseille-france-tries-to-alter-image-from-rough-to-cultured.html"><cite style="font-style:normal;" lang="en"><i>Known for Crime and Poverty, but Working on Its Image</i></cite></a> », sur <span class="italique">nytimes.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-02-04" data-sort-value="2013-02-04">4 février 2013</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-326"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-326">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2014">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/actu/region-en-direct/2884770/tr-communique-de-presse-affaires-classement-icca.html"><cite style="font-style:normal;"><i>Marseille deuxième ville de congrès de France</i></cite></a> », sur <span class="italique">La Provence</span>, <time class="nowrap" datetime="2014-05-20" data-sort-value="2014-05-20">20 mai 2014</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-surfréquentation-327"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-surfréquentation_327-0">a</a> <a href="#cite_ref-surfréquentation_327-1">b</a> <a href="#cite_ref-surfréquentation_327-2">c</a> <a href="#cite_ref-surfréquentation_327-3">d</a> et <a href="#cite_ref-surfréquentation_327-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text">"Tourisme: Marseille craint une "surfréquentation" cet été" par l'<a href="/wiki/AFP" class="mw-redirect" title="AFP">AFP</a> le 21 avril 2021</span> </li> <li id="cite_note-328"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-328">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Hoceani2014"><span class="ouvrage" id="Sarah_Hoceani2014">Sarah Hoceani, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://blog.croisieres.fr/selection-port/11685-port-de-marseille-6e-position-dans-classement-2013-medcruise/"><cite style="font-style:normal;"><i>Le port de Marseille en <abbr class="abbr" title="Sixième">6<sup>e</sup></abbr> position dans le classement 2013 de MedCruise</i></cite></a> », sur <span class="italique">blog.croisieres.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2014-03-24" data-sort-value="2014-03-24">24 mars 2014</time></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-329"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-329">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cg13.fr/fileadmin/user_upload/ConseilGeneral/CDC/rapports/ECORD041012.pdf">Situation de la filière pêche dans les Bouches-du-Rhône<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a>, sur <i>cg13.fr</i>, <time class="nowrap" datetime="2012-09-14" data-sort-value="2012-09-14">14 septembre 2012</time>.</span> </li> <li id="cite_note-:12-330"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:12_330-0">↑</a> </span><span class="reference-text">Marion Goutière (<a href="/wiki/Institut_fran%C3%A7ais_de_la_mode" title="Institut français de la mode">Institut français de la mode</a>), <span class="noarchive">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160405174600/http://ifmparis.blog.lemonde.fr/2013/10/18/marseille-ville-de-mode/">Marseille, ville de mode</a> »</span>, sur <i>Le Bleu est à la Mode cette année</i>, <a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a>, <time class="nowrap" datetime="2013-10-18" data-sort-value="2013-10-18">18 octobre 2013</time> <small>(version du <time class="nowrap" datetime="2016-04-05" data-sort-value="2016-04-05">5 avril 2016</time> sur <i><a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a></i>)</small></span> </li> <li id="cite_note-CNRS-331"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CNRS_331-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.provence-corse.cnrs.fr/Les-chiffres-clefs"><i>Les chiffres-clefs du budget et des effectifs de la Délégation Provence et Corse</i></a>, sur <i>provence-corse.cnrs.fr</i>, <time class="nowrap" datetime="2008-01-01" data-sort-value="2008-01-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> janvier 2008</time>.</span> </li> <li id="cite_note-:2-332"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:2_332-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lesechos.fr/thema/marseille-2015/021144203115-nous-creons-ce-que-devait-etre-linstitut-pasteur-il-y-a-cinquante-ans-1131614.php"><cite style="font-style:normal;">« Nous créons ce que devait être l'Institut Pasteur il y a cinquante ans »</cite></a>, sur <span class="italique">lesechos.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-04-01" data-sort-value="2016-04-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> avril 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-333"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-333">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://madeinmarseille.net/34804-institut-hospitalo-universitaire-ihu-timone/"><cite style="font-style:normal;">Marseille – L'IHU Méditerranée Infection ouvre ses portes à La Timone</cite></a> », sur <span class="italique">Made in Marseille</span>, <time class="nowrap" datetime="2018-03-27" data-sort-value="2018-03-27">27 mars 2018</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-08-28" data-sort-value="2020-08-28">28 août 2020</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-334"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-334">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mediterranee-infection.com/linstitut/les-10-points-cles/"><cite style="font-style:normal;">Les 10 points clés – IHU</cite></a> » <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-08-28" data-sort-value="2020-08-28">28 août 2020</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-navettes-335"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-navettes_335-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.recensement.insee.fr/tableauxDetailles.action?zoneSearchField=13055&codeZone=13055-COM&idTheme=16&idTableauDetaille=43&niveauDetail=1">Population active de 15 ans ou plus ayant un emploi par sexe, âge et lieu de travail</a>, sur <i>recensement.insee.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-conditions_d-336"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-conditions_d_336-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.recensement.insee.fr/tableauxDetailles.action?zoneSearchField=13055&codeZone=13055-COM&idTheme=15&idTableauDetaille=3&niveauDetail=2">Population active de 15 ans ou plus ayant un emploi par sexe, âge, condition d'emploi et temps de travail)</a>, sur <i>recensement.insee.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-emplois_commune-337"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-emplois_commune_337-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.recensement.insee.fr/chiffresCles.action?codeMessage=6&zoneSearchField=13055&codeZone=13055-COM&idTheme=2&rechercher=Rechercher">Emploi au lieu de travail par sexe et condition d’emploi des individus</a>, sur <i>recensement.insee.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-338"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-338">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.aeroport.fr/fichiers/stats_2007.pdf">Statistiques des aéroports de France<abbr class="abbr indicateur-format format-pdf" title="Document au format Portable Document Format (PDF)">[PDF]</abbr></a> sur <i>aeroport.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-339"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-339">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Challet2010"><span class="ouvrage" id="Vincent_Challet2010">Vincent <span class="nom_auteur">Challet</span>, « <cite style="font-style:normal">Marseille au Moyen Âge, entre Provence et Méditerranée. Les horizons d’une ville portuaire, éd. Thierry Pécout</cite> », <i>Cahiers de recherches médiévales et humanistes. <span class="lang-en" lang="en">Journal of medieval and humanistic studies</span></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2010-04-20" data-sort-value="2010-04-20">20 avril 2010</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a> <span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2115-6360">2115-6360</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://crm.revues.org/11857">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-04-20" data-sort-value="2016-04-20">20 avril 2016</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille+au+Moyen+%C3%82ge%2C+entre+Provence+et+M%C3%A9diterran%C3%A9e.+Les+horizons+d%E2%80%99une+ville+portuaire%2C+%C3%A9d.+Thierry+P%C3%A9cout&rft.jtitle=Cahiers+de+recherches+m%C3%A9di%C3%A9vales+et+humanistes.+Journal+of+medieval+and+humanistic+studies&rft.aulast=Challet&rft.aufirst=Vincent&rft.date=2010-04-20&rft.issn=2115-6360&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-340"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-340">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pop.culture.gouv.fr/notice/merimee/IA13001319">Notice <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> IA13001319</a>, sur la plateforme ouverte du patrimoine, <a href="/wiki/Base_M%C3%A9rim%C3%A9e" title="Base Mérimée">base Mérimée</a>, <a href="/wiki/Minist%C3%A8re_de_la_Culture_(France)" title="Ministère de la Culture (France)">ministère français de la Culture</a></span>.</span> </li> <li id="cite_note-341"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-341">↑</a> </span><span class="reference-text">Jean-Marc Chancel, René Borruey, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/medit_0025-8296_1993_num_77_1_2815"><i>La maison des villes et la maison des champs… la bastide marseillaise</i></a>, dans <i>Méditerranée</i>, 1993, <span class="nowrap">Volume 77</span>, <span class="nowrap">Numéro 1</span>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">81-84</span>.</span> </li> <li id="cite_note-342"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-342">↑</a> </span><span class="reference-text">Julien Vinzen, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marsactu.fr/archi-et-urbanisme/on-acheve-bien-les-bastides-marseillaises-28956.html"><i>On achève bien les bastides marseillaises</i></a>, sur <i>Marsactu.fr</i>, <time class="nowrap" datetime="2012-10-05" data-sort-value="2012-10-05">5 octobre 2012</time>.</span> </li> <li id="cite_note-343"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-343">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lamarseillaise.fr/marseille/flash/31235-marseille-la-maison-du-fada-classee-l-unesco"><i>Marseille : la "Maison du fada" enfin classée à l'Unesco ?</i></a>, sur <i>lamarseillaise.fr</i>, <time class="nowrap" datetime="2014-09-10" data-sort-value="2014-09-10">10 septembre 2014</time>.</span> </li> <li id="cite_note-344"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-344">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://decouvrir-marseille.marseille.fr/patrimoines-et-monuments/parcs-et-jardins"><i>Parcs et jardins</i></a>, sur <i>decouvrir-marseille.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-345"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-345">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.neozarrivants.com/marseille/206-8-2-rubrique-loisirs-nature-parcs-et-jardins.html"><i>Parcs et Jardins</i></a>, sur <i>neozarrivants.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-346"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-346">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.parcsnationaux.fr/layout/set/fiche/content/view/full/7570"><i>Parc national des Calanques</i></a>, sur <i>parcsnationaux.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-347"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-347">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2012">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lefigaro.fr/environnement/2012/04/18/01029-20120418ARTFIG00617-le-10e-parc-national-nait-dans-les-calanques.php"><cite style="font-style:normal;"><i>Le <abbr class="abbr" title="Dixième">10<sup>e</sup></abbr> parc national naît dans les calanques</i></cite></a> », sur <span class="italique">le site du quotidien <a href="/wiki/Le_Figaro" title="Le Figaro">Le Figaro</a></span>, <time class="nowrap" datetime="2012-04-18" data-sort-value="2012-04-18">18 avril 2012</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-348"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-348">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2021">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsactu.fr/fermetures-en-cascades-la-longue-nuit-des-musees-marseillais/"><cite style="font-style:normal;">Fermetures en cascades : la longue nuit des musées marseillais</cite></a> », sur <span class="italique">Marsactu</span>, <time class="nowrap" datetime="2021-07-03" data-sort-value="2021-07-03">3 juillet 2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2021-07-04" data-sort-value="2021-07-04">4 juillet 2021</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-349"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-349">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/actu/loisirs-en-direct/2756536/2-millions-de-visiteurs-pour-le-mucem.html"><cite style="font-style:normal;"><i>2 millions de visiteurs pour le MuCEM</i></cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com, site du quotidien <a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-350"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-350">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Marseille"><span class="ouvrage" id="Ville_de_Marseille">Ville de <span class="nom_auteur">Marseille</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bmvr.marseille.fr/reseau/bibliotheques-municipales-de-marseille"><cite style="font-style:normal;">Le réseau des bibliothèques</cite></a> », sur <span class="italique">bmvr.marseille.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-06-09" data-sort-value="2022-06-09">9 juin 2022</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-:3-351"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-:3_351-0">a</a> et <a href="#cite_ref-:3_351-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2019">« <cite style="font-style:normal">« À Marseille, on laisse pourrir les bibliothèques »</cite> », <i><a href="/wiki/Le_Monde" title="Le Monde">Le Monde</a></i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2019-03-15" data-sort-value="2019-03-15">15 mars 2019</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lemonde.fr/idees/article/2019/03/15/a-marseille-on-laisse-pourrir-les-bibliotheques_5436382_3232.html">lire en ligne</a>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-03-17" data-sort-value="2019-03-17">17 mars 2019</time>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%C2%AB+%C3%80+Marseille%2C+on+laisse+pourrir+les+biblioth%C3%A8ques+%C2%BB&rft.jtitle=Le+Monde&rft.date=2019-03-15&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-352"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-352">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="(Marsactu)2018"><span class="ouvrage" id="Louise_Fessard_et_Benoît_Gilles_(Marsactu)2018">Louise Fessard et Benoît Gilles <span class="nom_auteur">(Marsactu)</span>, « <cite style="font-style:normal">À Marseille, les bibliothèques sont le symbole d’une gestion à la dérive</cite> », <i>Mediapart</i>,‎ <time class="nowrap" datetime="2018-04-13" data-sort-value="2018-04-13">13 avril 2018</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.mediapart.fr/journal/france/130418/marseille-les-bibliotheques-sont-le-symbole-d-une-gestion-la-derive">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=%C3%80+Marseille%2C+les+biblioth%C3%A8ques+sont+le+symbole+d%E2%80%99une+gestion+%C3%A0+la+d%C3%A9rive&rft.jtitle=Mediapart&rft.aulast=%28Marsactu%29&rft.aufirst=Louise+Fessard+et+Beno%C3%AEt+Gilles&rft.date=2018-04-13&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-:4-353"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-:4_353-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2019">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://next.liberation.fr/culture/2019/07/11/marseille-salles-d-attente_1739475"><cite style="font-style:normal;">Marseille, salles d’attente</cite></a> », sur <span class="italique">Libération.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2019-07-11" data-sort-value="2019-07-11">11 juillet 2019</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-07-23" data-sort-value="2019-07-23">23 juillet 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-354"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-354">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2023">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.boxofficepro.fr/le-cesar-de-marseille-ferme-ses-portes/,%20https://www.boxofficepro.fr/le-cesar-de-marseille-ferme-ses-portes/"><cite style="font-style:normal;">Le César de Marseille ferme ses portes - Boxoffice Pro</cite></a> », sur <span class="italique">boxofficepro.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2023-09-13" data-sort-value="2023-09-13">13 septembre 2023</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-09-14" data-sort-value="2023-09-14">14 septembre 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-355"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-355">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Baqué2023"><span class="ouvrage" id="Amaury_Baqué2023">Amaury Baqué, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lamarseillaise.fr/culture/etrangle-par-son-loyer-le-cinema-le-cesar-tire-definitivement-le-rideau-AJ14596143"><cite style="font-style:normal;">Étranglé par son loyer, le cinéma Le César tire définitivement le rideau</cite></a> », sur <span class="italique"><a href="/wiki/La_Marseillaise_(journal)" title="La Marseillaise (journal)">La Marseillaise</a></span>, <time class="nowrap" datetime="2023-09-14" data-sort-value="2023-09-14">14 septembre 2023</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-10-01" data-sort-value="2024-10-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> octobre 2024</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-356"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-356">↑</a> </span><span class="reference-text">Julia, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://madeinmarseille.net/475-theatre-gymnase-marseille-tacussel-canebiere/"><i>Le théâtre du Gymnase rénove l’une des plus belles façades de la Canebière</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2015-05-27" data-sort-value="2015-05-27">27 mai 2015</time>, sur <i>madeinmarseille.net</i>.</span> </li> <li id="cite_note-telerama-357"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-telerama_357-0">a</a> et <a href="#cite_ref-telerama_357-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.telerama.fr/scenes/iam-fonky-family-kenny-arkana-la-grande-histoire-du-rap-marseillais,103589.php"><cite style="font-style:normal;"><i>IAM, <span class="lang-en" lang="en">Fonky Family</span>, Keny Arkana… La grande histoire du rap marseillais</i></cite></a> », sur <span class="italique">telerama.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-10-11" data-sort-value="2013-10-11">11 octobre 2013</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-358"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-358">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Vaysse"><span class="ouvrage" id="Clémentine_Vaysse">Clémentine <span class="nom_auteur">Vaysse</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://marsactu.fr/dans-les-premiers-pas-du-hip-hop-a-marseille/"><cite style="font-style:normal;">Dans les premiers pas du hip-hop à Marseille | Marsactu</cite></a> », sur <span class="italique">Marsactu</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-03-29" data-sort-value="2016-03-29">29 mars 2016</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-359"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-359">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://infodisc.fr/Chanson_Certifications.php"><cite style="font-style:normal;">InfoDisc : Les Certifications Officielles des 45 T. / Singles / Titres (Depuis 1073)</cite></a> », sur <span class="italique">infodisc.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-07-20" data-sort-value="2020-07-20">20 juillet 2020</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-360"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-360">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2012">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/actu/video-zapping/1534675/le-dernier-clip-de-flo-rida-tourne-a-marseille.html"><cite style="font-style:normal;">Le dernier clip de Flo Rida tourné à Marseille !</cite></a> », <i><a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></i>, <time class="nowrap" datetime="2012-01-09" data-sort-value="2012-01-09">9 janvier 2012</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2024-04-15" data-sort-value="2024-04-15">15 avril 2024</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-361"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-361">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.franceculture.fr/emissions/la-fabrique-de-lhistoire/histoire-de-marseille-24-marseille-en-chair-et-en-oc-la-nouvelle-scene-musicale-occitano"><cite style="font-style:normal;">Marseille en chair et en oc. La nouvelle scène musicale occitano-marseillaise</cite></a> », sur <span class="italique">France Culture</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-362"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-362">↑</a> </span><span class="reference-text">Fred Thom & Roger Antoine, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.plume-noire.com/cinema/dossier/marseille1.html"><i>Le cinéma à Marseille - Les grands courants</i></a>, sur <i>plume-noire.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-363"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-363">↑</a> </span><span class="reference-text">Nathalie Katinakis, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cadrage.net/dossier/marseille.htm"><i>Marseille : une communauté imaginée dans le cinéma de Marcel Pagnol et Robert Guediguian</i></a>, Université du Québec (Montréal), sur <i>cadrage.net</i>.</span> </li> <li id="cite_note-364"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-364">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2018">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.premiere.fr/Cinema/News-Cinema/La-drole-dhistoire-de-la-saga-Taxi-au-box-office"><cite style="font-style:normal;">La drôle d'histoire de la saga Taxi au box-office</cite></a> », sur <span class="italique">Premiere.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2018-04-19" data-sort-value="2018-04-19">19 avril 2018</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2020-07-20" data-sort-value="2020-07-20">20 juillet 2020</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-365"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-365">↑</a> </span><span class="reference-text">Mickael Penverne, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.20minutes.fr/marseille/1705851-20151009-marseille-veut-jouer-premiers-roles-cinema"><i>Marseille veut jouer les premiers rôles au cinéma</i></a>, <time class="nowrap" datetime="2015-10-09" data-sort-value="2015-10-09">9 octobre 2015</time>, sur <i>20minutes.fr</i>, consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-12-06" data-sort-value="2015-12-06">6 décembre 2015</time>.</span> </li> <li id="cite_note-366"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-366">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.litterature-lieux.com/fiche-voyage-26.htm"><i>Sur les traces des écrivains à Marseille</i></a>, sur le site de la Fédération des maisons d'écrivain & des patrimoines littéraires.</span> </li> <li id="cite_note-367"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-367">↑</a> </span><span class="reference-text">G. Bonifassy, <i>La presse régionale de Provence en langue d'Oc</i>, Paris, <a href="/wiki/Presses_de_l%27universit%C3%A9_Paris-Sorbonne" class="mw-redirect" title="Presses de l'université Paris-Sorbonne">Presses de l'université Paris-Sorbonne</a>, 2003, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=fpidzBLzJNYC&pg=PA167"><abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 167</a>.</span> </li> <li id="cite_note-368"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-368">↑</a> </span><span class="reference-text">.Fédération nationale des maisons d'écrivain & des patrimoines littéraires, <span class="noarchive">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160410063745/http://www.litterature-lieux.com/fiche-voyage-26.htm">Sur les traces des écrivains à Marseille</a> »</span> <small>(version du <time class="nowrap" datetime="2016-04-10" data-sort-value="2016-04-10">10 avril 2016</time> sur <i><a href="/wiki/Internet_Archive" title="Internet Archive">Internet Archive</a></i>)</small></span> </li> <li id="cite_note-2013_Rémi_DUCHÊNE_page59-369"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2013_Rémi_DUCHÊNE_page59_369-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Duchêne2013"><span class="ouvrage" id="Rémi_Duchêne2013">Rémi Duchêne, <cite class="italique">L'embarcadère des lettres</cite>, <time>2013</time>, 450 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7096-4324-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7096-4324-5"><span class="nowrap">978-2-7096-4324-5</span></a> et <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7096-4324-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7096-4324-3"><span class="nowrap">2-7096-4324-3</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=xpIZ7pSgffYC&printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 59<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=L%27embarcad%C3%A8re+des+lettres&rft.aulast=Duch%C3%AAne&rft.aufirst=R%C3%A9mi&rft.date=2013&rft.pages=59&rft.tpages=450&rft.isbn=978-2-7096-4324-5&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-370"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-370">↑</a> </span><span class="reference-text">Jérémy Collado, <span class="ouvrage" id="2015">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.slate.fr/story/97357/arthur-rimbaud-heritage-marseillais"><cite style="font-style:normal;"><i>Arthur Rimbaud, l'impossible héritage marseillais</i></cite></a> », sur <span class="italique">slate.fr</span>, <time class="nowrap" datetime="2015-01-31" data-sort-value="2015-01-31">31 janvier 2015</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2015-11-24" data-sort-value="2015-11-24">24 novembre 2015</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-371"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-371">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.terresdecrivains.com/Joseph-Conrad-a-Marseille-Hyeres"><cite style="font-style:normal;">Sur les pas des écrivains : Joseph CONRAD à Marseille, Hyères, Montpellier…</cite></a> », sur <span class="italique">terresdecrivains.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-03-28" data-sort-value="2016-03-28">28 mars 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-2013_Rémi_DUCHÊNE_pages27à28-372"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2013_Rémi_DUCHÊNE_pages27à28_372-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Duchêne2013"><span class="ouvrage" id="Rémi_Duchêne2013">Rémi Duchêne, <cite class="italique">L'embarcadère des lettres</cite>, <time>2013</time>, 450 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7096-4324-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7096-4324-5"><span class="nowrap">978-2-7096-4324-5</span></a> et <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7096-4324-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7096-4324-3"><span class="nowrap">2-7096-4324-3</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=xpIZ7pSgffYC&printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">27-28</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=L%27embarcad%C3%A8re+des+lettres&rft.aulast=Duch%C3%AAne&rft.aufirst=R%C3%A9mi&rft.date=2013&rft.pages=27-28&rft.tpages=450&rft.isbn=978-2-7096-4324-5&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-373"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-373">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://blogs.mediapart.fr/edition/bookclub/article/060513/marseille-et-ses-ecrivains"><cite style="font-style:normal;">Marseille et ses écrivains | Le Club de Mediapart</cite></a> », sur <span class="italique">Club de Mediapart</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-03-28" data-sort-value="2016-03-28">28 mars 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-374"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-374">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pop.culture.gouv.fr/notice/merimee/IA13000016"><cite style="font-style:normal;">Tunnel autoroutier de Saint-Antoine</cite></a> », notice <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> IA13000016, sur la plateforme ouverte du patrimoine, <a href="/wiki/Base_M%C3%A9rim%C3%A9e" title="Base Mérimée">base Mérimée</a>, <a href="/wiki/Minist%C3%A8re_de_la_Culture_(France)" title="Ministère de la Culture (France)">ministère français de la Culture</a></span>.</span> </li> <li id="cite_note-375"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-375">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.journees-du-patrimoine.com/SITE/fresque-guillaume-bottazzi-marseil-264180.htm"><cite style="font-style:normal;">Fresque de Guillaume Bottazzi, Marseille Prado - Marseille - Journées du Patrimoine 2021</cite></a> », sur <span class="italique">journees-du-patrimoine.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-08-21" data-sort-value="2022-08-21">21 août 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-376"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-376">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Magazine2021"><span class="ouvrage" id="Ichtus_Magazine2021">Ichtus <span class="nom_auteur">Magazine</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ichtusmagazine.fr/2021/09/07/journees-du-patrimoine-guillaume-bottazzi-expose-en-region-sud/"><cite style="font-style:normal;">Journées du patrimoine, Guillaume Bottazzi expose en Région Sud</cite></a> », sur <span class="italique">Ichtus Magazine</span>, <time class="nowrap" datetime="2021-09-07" data-sort-value="2021-09-07">7 septembre 2021</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-08-21" data-sort-value="2022-08-21">21 août 2022</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-377"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-377">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.muuuz.com/magazine/rubriques/arts/8734-deux-nouvelles-oeuvres-monumentales-du-peintre-guillaume-bottazzi-s-inscrivent-au-patrimoine-de-marseille.html"><cite style="font-style:normal;">Deux nouvelles œuvres monumentales du peintre Guillaume Bottazzi s’inscrivent au patrimoine de Marseille - MUUUZ - Architecture + Design + Tendances + Inspiration</cite></a> », sur <span class="italique">muuuz.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-08-21" data-sort-value="2022-08-21">21 août 2022</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-378"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-378">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Brenguier"><span class="ouvrage" id="Alicia_Brenguier">Alicia <span class="nom_auteur">Brenguier</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lamarseillaise.fr/culture/au-cur-de-marseille-des-creations-qui-font-du-bien-EB11675230"><cite style="font-style:normal;">Au cœur de Marseille, des créations qui font du bien</cite></a> », sur <span class="italique">lamarseillaise.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-08-21" data-sort-value="2022-08-21">21 août 2022</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-379"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-379">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="patrimonialesMarseille13007_43.29023361_5.36871195"><span class="ouvrage" id="Adresse_:_Où_?_Œuvres_patrimonialesMarseille_Corderie_Boulevard_de_la_Corderie_Marseille13007_43.29023361_5.36871195">Adresse : Où ? Œuvres <span class="nom_auteur">patrimoniales</span> et Marseille Corderie Boulevard de la Corderie <span class="nom_auteur">Marseille13007 43.29023361 5.36871195</span>, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://marseille.aujourdhui.fr/etudiant/sortie/jep-trois-tableaux-aeriens-de-guillaume-bottazzi-a-marseille-dans-le-quartier-de-la-corderie-inscrits-aux-journees-europeennes-du-patrimoine-journees-du-patrimoine-2021.html"><cite style="font-style:normal;">Trois tableaux aériens de Guillaume Bottazzi à Marseille dans le quartier de la Corderie inscrits aux Journées Européennes du Patrimoine - Journées du</cite></a> », sur <span class="italique">Le Parisien Etudiant</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-08-21" data-sort-value="2022-08-21">21 août 2022</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-380"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-380">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2011">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/actualites/1152658/marseille-la-cagole-et-le-cacou-entrent-dans-le-dico.html"><cite style="font-style:normal;"><i>Marseille : la cagole et le cacou entrent dans le dico</i></cite></a> », sur <span class="italique">laprovence.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2011-06-27" data-sort-value="2011-06-27">27 juin 2011</time></span>. Le dictionnaire en question est le Robert illustré.</span> </li> <li id="cite_note-381"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-381">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.laprovence.com/article/edition-marseille/3822676/a-marseille-la-pizza-reste-capitale.html"><cite style="font-style:normal;">À Marseille, la pizza reste capitale</cite></a> », sur <span class="italique">LaProvence.com</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2016-04-11" data-sort-value="2016-04-11">11 avril 2016</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-382"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-382">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2013">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.laprovence.com/article/edition-avignon-grand-avignon/2505092/le-pastis-a-ete-invente-a-avignon-oui-mossieu.html"><cite style="font-style:normal;">Le pastis a été inventé à Avignon, oui môssieu !</cite></a> », sur <span class="italique">LaProvence.com</span>, <time class="nowrap" datetime="2013-08-28" data-sort-value="2013-08-28">28 août 2013</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2019-10-31" data-sort-value="2019-10-31">31 octobre 2019</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-383"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-383">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="1920">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k4148274m"><cite style="font-style:normal;">La foire d'automne de Lyon</cite></a> », sur <span class="italique">Gallica</span>, <i>La Dépêche</i>, <time class="nowrap" datetime="1920-10-21" data-sort-value="1920-10-21">21 octobre 1920</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2022-06-27" data-sort-value="2022-06-27">27 juin 2022</time>)</small></span>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 2.</span> </li> <li id="cite_note-384"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-384">↑</a> </span><span class="reference-text">Louis Antoine de Ruffi, Histoire de la Ville de Marseille, Henri Martel éd., Marseille, 1696, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 55 à 57.</span> </li> <li id="cite_note-decouvrirMrsllBlason-385"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-decouvrirMrsllBlason_385-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://decouvrir-marseille.marseille.fr/histoire-de-marseille/blason"><i>Le blason de la ville de Marseille</i></a>, sur <i>decouvrir-marseille.fr</i>.</span> </li> <li id="cite_note-386"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-386">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lexilogos.com/provencal/felibrige.php?q=resplendre">Citation dans éfinition de <i>resplendre</i></a>, dans <i>Trésor du Félibrige</i>, <span class="nowrap">page 771</span>, <span class="nowrap">colonne 2</span>, <abbr class="abbr" title="Dixième">10<sup>e</sup></abbr> ligne.</span> </li> <li id="cite_note-387"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-387">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://sites.google.com/site/marseilleactus/in-the-news/Blason-de-la-ville"><i>Le blason de la ville de Marseille</i></a>, sur <i>google.com/site/marseilleactus</i>.</span> </li> <li id="cite_note-388"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-388">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.euraldic.com/lasuite/txt_vbh003_marseille.html"><i>Marseille</i></a>, sur <i>euraldic.com</i>.</span> </li> <li id="cite_note-389"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-389">↑</a> </span><span class="reference-text"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : italien">(it)</abbr> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.araldicacivica.it/citta-di-marsiglia-bouches-du-rhone-france/"><i><span class="lang-it" lang="it">Città di Marseille</span> (Bouches-du-Rhône – France)</i></a>, sur <i>araldicacivica.it</i>.</span> </li> </ol> </div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Voir_aussi">Voir aussi</h2></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r194021218">.mw-parser-output .autres-projets>.titre{text-align:center;margin:0.2em 0}.mw-parser-output .autres-projets>ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li{list-style:none;margin:0.2em 0;text-indent:0;padding-left:24px;min-height:20px;text-align:left;display:block}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li>a{font-style:italic}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .autres-projets{float:none}}</style><div class="autres-projets boite-grise boite-a-droite noprint js-interprojets"> <p class="titre">Sur les autres projets Wikimedia :</p> <ul class="noarchive plainlinks"> <li class="commons"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Marseille?uselang=fr">Marseille</a>, sur <span class="project">Wikimedia Commons</span></li><li class="wiktionary"><a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/Marseille" class="extiw" title="wikt:Marseille">Marseille</a>, <span class="nowrap">sur le <span class="project">Wiktionnaire</span></span> (<a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/Th%C3%A9saurus:Marseille/fran%C3%A7ais" class="extiw" title="wikt:Thésaurus:Marseille/français">thésaurus</a>)</li><li class="wikiquote"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Marseille" class="extiw" title="q:Marseille">Marseille</a>, <span class="nowrap">sur <span class="project">Wikiquote</span></span></li><li class="wikinews"><a href="https://fr.wikinews.org/wiki/Cat%C3%A9gorie:Marseille" class="extiw" title="n:Catégorie:Marseille">Marseille</a>, <span class="nowrap">sur <span class="project">Wikinews</span></span></li><li class="wikivoyage"><a href="https://fr.wikivoyage.org/wiki/Marseille" class="extiw" title="voy:Marseille">Marseille</a>, <span class="nowrap">sur <span class="project">Wikivoyage</span></span></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bibliographie">Bibliographie</h3></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Amargier1996"><span class="ouvrage" id="Paul_Amargier1996"><a href="/wiki/Paul_Amargier" title="Paul Amargier">Paul Amargier</a>, <cite class="italique">Marseille au Moyen Âge</cite>, Marseille, La Thune, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Histoire générale des villes », <time>1996</time>, 121 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-9509917-2-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-9509917-2-6"><span class="nowrap">2-9509917-2-6</span></a>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36172539q.public">36172539</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+au+Moyen+%C3%82ge&rft.place=Marseille&rft.pub=La+Thune&rft.aulast=Amargier&rft.aufirst=Paul&rft.date=1996&rft.tpages=121&rft.isbn=2-9509917-2-6&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.* <span class="ouvrage" id="HermaryHesnardTréziny1999"><span class="ouvrage" id="Antoine_HermaryAntoinette_HesnardHenri_Tréziny1999">Antoine Hermary, Antoinette Hesnard et Henri Tréziny, <cite class="italique">Marseille grecque : la cité phocéenne (600-49 <abbr class="abbr nowrap" title="avant Jésus-Christ">av. J.-C.</abbr>)</cite>, Paris, Errance, <time>1999</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-87772-178-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-87772-178-3"><span class="nowrap">978-2-87772-178-3</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+grecque&rft.place=Paris&rft.pub=Errance&rft.stitle=la+cit%C3%A9+phoc%C3%A9enne+%28600-49+%3Cabbr+class%3D%22abbr+nowrap%22+title%3D%22avant+J%C3%A9sus-Christ%22+%3Eav.+J.-C.%3C%2Fabbr%3E%29&rft.aulast=Hermary&rft.aufirst=Antoine&rft.au=Antoinette+Hesnard&rft.au=Henri+Tr%C3%A9ziny&rft.date=1999&rft.isbn=978-2-87772-178-3&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="HermaryTréziny2000"><span class="ouvrage" id="A._HermaryH._Tréziny2000">A. Hermary et H. Tréziny, <cite class="italique">Les Cultes des cités phocéennes</cite> (actes du colloque international Aix-en-Provence/Marseille), Marseille, Édisud, <time>2000</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7449-0229-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7449-0229-1"><span class="nowrap">978-2-7449-0229-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Les+Cultes+des+cit%C3%A9s+phoc%C3%A9ennes&rft.place=Marseille%2C+%C3%89disud&rft.aulast=Hermary&rft.aufirst=A.&rft.au=H.+Tr%C3%A9ziny&rft.date=2000&rft.isbn=978-2-7449-0229-1&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="BouironTréziny2001"><span class="ouvrage" id="Marc_BouironHenri_Tréziny2001">Marc Bouiron et Henri Tréziny, <cite class="italique">Marseille : trames et paysages urbains de Gyptis au Roi René</cite> (actes du colloque international d'archéologie, Marseille, 3-<time class="nowrap" datetime="1999-11-05" data-sort-value="1999-11-05">5 novembre 1999</time>), Marseille, <a href="/wiki/%C3%89disud" title="Édisud">Édisud</a>, <time>2001</time>, 459 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7449-0250-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7449-0250-0"><span class="nowrap">2-7449-0250-0</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+%3A+trames+et+paysages+urbains+de+Gyptis+au+Roi+Ren%C3%A9&rft.place=Marseille&rft.pub=%C3%89disud&rft.aulast=Bouiron&rft.aufirst=Marc&rft.au=Henri+Tr%C3%A9ziny&rft.date=2001&rft.tpages=459&rft.isbn=2-7449-0250-0&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="2006">« <cite style="font-style:normal">Marseille, de la grotte Cosquer à la grande peste, 27 000 ans d'histoire</cite> », <i><a href="/wiki/Arch%C3%A9ologia" title="Archéologia">Archéologia</a></i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 435,‎ <time class="nowrap" datetime="2006" data-sort-value="2006">juillet-août 2006</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">18-75</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Marseille%2C+de+la+grotte+Cosquer+%C3%A0+la+grande+peste%2C+27+000+ans+d%27histoire&rft.jtitle=Arch%C3%A9ologia&rft.issue=435&rft.date=2006&rft.pages=18-75&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Dell'Umbria2006"><span class="ouvrage" id="Alèssi_Dell'Umbria2006"><a href="/wiki/Al%C3%A8ssi_Dell%27Umbria" title="Alèssi Dell'Umbria">Alèssi Dell'Umbria</a>, <cite class="italique">Histoire universelle de Marseille : De l'an mil à l'an deux mille</cite>, Marseille, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Agone" title="Éditions Agone">Agone</a>, <time>2006</time>, 756 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7489-0061-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7489-0061-8"><span class="nowrap">2-7489-0061-8</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://atheles.org/agone/page/histoireuniverselledemarseille/prologue.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Histoire+universelle+de+Marseille&rft.place=Marseille&rft.pub=Agone&rft.stitle=De+l%27an+mil+%C3%A0+l%27an+deux+mille&rft.aulast=Dell%27Umbria&rft.aufirst=Al%C3%A8ssi&rft.date=2006&rft.tpages=756&rft.isbn=2-7489-0061-8&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Contrucci2007"><span class="ouvrage" id="Jean_Contrucci2007">Jean Contrucci, <cite class="italique">Histoire de Marseille illustrée</cite>, Toulouse, Le Pérégrinateur, <time>2007</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-910352-49-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-910352-49-3"><span class="nowrap">978-2-910352-49-3</span></a> et <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-910352-49-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-910352-49-8"><span class="nowrap">2-910352-49-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Histoire+de+Marseille+illustr%C3%A9e&rft.place=Toulouse&rft.pub=Le+P%C3%A9r%C3%A9grinateur&rft.aulast=Contrucci&rft.aufirst=Jean&rft.date=2007&rft.isbn=978-2-910352-49-3&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="BlanchardBoëtsch2005"><span class="ouvrage" id="Pascal_BlanchardGilles_Boëtsch2005"><a href="/wiki/Pascal_Blanchard_(historien)" title="Pascal Blanchard (historien)">Pascal Blanchard</a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) et <a href="/wiki/Gilles_Bo%C3%ABtsch" title="Gilles Boëtsch">Gilles Boëtsch</a> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>) (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> <a href="/wiki/%C3%89mile_Temime" title="Émile Temime">Émile Temime</a>), <cite class="italique">Sud-Est. Marseille porte Sud. Immigration et histoire coloniale</cite>, Paris/Marseille, La Découverte/Jeanne Laffite, <time>2005</time>, 240 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7071-4575-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7071-4575-0"><span class="nowrap">2-7071-4575-0</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Sud-Est.+Marseille+porte+Sud.+Immigration+et+histoire+coloniale&rft.place=Paris%2FMarseille&rft.pub=La+D%C3%A9couverte%2FJeanne+Laffite&rft.aulast=Blanchard&rft.aufirst=Pascal&rft.au=Gilles+Bo%C3%ABtsch&rft.date=2005&rft.tpages=240&rft.isbn=2-7071-4575-0&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="ÉchinardÉchinardGasquet-Cyrus2013"><span class="ouvrage" id="Edmond_ÉchinardPierre_ÉchinardMédéric_Gasquet-Cyrus2013">Edmond Échinard, Pierre Échinard et Médéric Gasquet-Cyrus, <cite class="italique">Marseille pour les Nuls</cite>, First, <time>2013</time>, 472 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7540-5485-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7540-5485-0"><span class="nowrap">978-2-7540-5485-0</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=OHExgI7mM6sC&printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 472<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+pour+les+Nuls&rft.pub=First&rft.aulast=%C3%89chinard&rft.aufirst=Edmond&rft.au=Pierre+%C3%89chinard&rft.au=M%C3%A9d%C3%A9ric+Gasquet-Cyrus&rft.date=2013&rft.pages=472&rft.tpages=472&rft.isbn=978-2-7540-5485-0&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Brunot2003"><span class="ouvrage" id="Vincent_Brunot2003"><a href="/wiki/Vincent_Brunot" title="Vincent Brunot">Vincent Brunot</a>, <cite class="italique">Marseille</cite>, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Éditions Gallimard</a>, <time>2003</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille&rft.pub=%C3%89ditions+Gallimard&rft.aulast=Brunot&rft.aufirst=Vincent&rft.date=2003&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Camous2011"><span class="ouvrage" id="Claude_Camous2011">Claude Camous (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> <a href="/wiki/Jacques_Bonnadier" title="Jacques Bonnadier">Jacques Bonnadier</a>), <cite class="italique">Marseille au temps joyeux des galères</cite>, Gémenos, Autres Temps, Gémenos, <time>2011</time>, 123 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84521-428-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84521-428-6"><span class="nowrap">978-2-84521-428-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+au+temps+joyeux+des+gal%C3%A8res&rft.place=G%C3%A9menos&rft.pub=Autres+Temps%2C+G%C3%A9menos&rft.aulast=Camous&rft.aufirst=Claude&rft.date=2011&rft.tpages=123&rft.isbn=978-2-84521-428-6&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Camous2008"><span class="ouvrage" id="Claude_Camous2008">Claude Camous (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> Pierre Echinard), <cite class="italique">Marseille des années 1930</cite>, Gémenos, Autres Temps, Gémenos, <time>2008</time>, 123 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84521-308-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84521-308-1"><span class="nowrap">978-2-84521-308-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+des+ann%C3%A9es+1930&rft.place=G%C3%A9menos&rft.pub=Autres+Temps%2C+G%C3%A9menos&rft.aulast=Camous&rft.aufirst=Claude&rft.date=2008&rft.tpages=123&rft.isbn=978-2-84521-308-1&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Camous2009"><span class="ouvrage" id="Claude_Camous2009">Claude Camous (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> <a href="/wiki/Jean_Contrucci" title="Jean Contrucci">Jean Contrucci</a>), <cite class="italique">La Commune à Marseille</cite>, Gémenos, Autres Temps, Gémenos, <time>2009</time>, 109 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84521-377-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84521-377-7"><span class="nowrap">978-2-84521-377-7</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=La+Commune+%C3%A0+Marseille&rft.place=G%C3%A9menos&rft.pub=Autres+Temps%2C+G%C3%A9menos&rft.aulast=Camous&rft.aufirst=Claude&rft.date=2009&rft.tpages=109&rft.isbn=978-2-84521-377-7&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Camous2003"><span class="ouvrage" id="Claude_Camous2003">Claude Camous (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> Georges Bergoin), <cite class="italique">122 ans d'histoire(s) de Marseille » (Annibal Camous), (1638-1759) --Marseille (Bouches-du-Rhône) -- <abbr class="abbr" title="Dix-septième">17<sup>e</sup></abbr> siècle - <abbr class="abbr" title="Dix-huitième">18<sup>e</sup></abbr> siècle</cite>, Comité du vieux Marseille, <time>2003</time>, 183 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=122+ans+d%27histoire%28s%29+de+Marseille+%C2%BB+%28Annibal+Camous%29%2C+%281638-1759%29+--Marseille+%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29+--+17e+si%C3%A8cle+-+18e+si%C3%A8cle&rft.pub=Comit%C3%A9+du+vieux+Marseille&rft.aulast=Camous&rft.aufirst=Claude&rft.date=2003&rft.tpages=183&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Camous2001"><span class="ouvrage" id="Claude_Camous2001">Claude Camous (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> Adrien Blès), <cite class="italique">874, David Bosc, Marseille Accusé</cite>, Comité du vieux Marseille, <time>2001</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=874%2C+David+Bosc%2C+Marseille+Accus%C3%A9&rft.pub=Comit%C3%A9+du+vieux+Marseille&rft.aulast=Camous&rft.aufirst=Claude&rft.date=2001&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Camous2014"><span class="ouvrage" id="Claude_Camous2014">Claude Camous (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr> <a href="/wiki/Jean_Contrucci" title="Jean Contrucci">Jean Contrucci</a>), <cite class="italique">La Grande Guerre à Marseille</cite>, Gémenos, Autres Temps, Gémenos, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Tout savoir sur Marseille », <time>2014</time>, 160 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-84521-475-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-84521-475-0"><span class="nowrap">978-2-84521-475-0</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=La+Grande+Guerre+%C3%A0+Marseille&rft.place=G%C3%A9menos&rft.pub=Autres+Temps%2C+G%C3%A9menos&rft.aulast=Camous&rft.aufirst=Claude&rft.date=2014&rft.tpages=160&rft.isbn=978-2-84521-475-0&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Roncayolo2014"><span class="ouvrage" id="Marcel_Roncayolo2014"><a href="/wiki/Marcel_Roncayolo" title="Marcel Roncayolo">Marcel Roncayolo</a>, <cite class="italique">L'imaginaire de Marseille : port, ville, pôle</cite>, ENS Editions, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr> « Bibliothèque idéale des sciences sociales », <time>2014</time>, 446 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.openedition.org/enseditions/370">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=L%27imaginaire+de+Marseille+%3A+port%2C+ville%2C+p%C3%B4le&rft.pub=ENS+Editions&rft.aulast=Roncayolo&rft.aufirst=Marcel&rft.date=2014&rft.tpages=446&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Roncayolo1996"><span class="ouvrage" id="Marcel_Roncayolo1996">Marcel Roncayolo, <cite class="italique">Les grammaires d'une ville. Essai sur la genèse des structures urbaines à Marseille</cite>, École des Hautes Études en Sciences Sociales, <time>1996</time>, 507 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Les+grammaires+d%27une+ville.+Essai+sur+la+gen%C3%A8se+des+structures+urbaines+%C3%A0+Marseille&rft.pub=%C3%89cole+des+Hautes+%C3%89tudes+en+Sciences+Sociales&rft.aulast=Roncayolo&rft.aufirst=Marcel&rft.date=1996&rft.tpages=507&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="BouironTrézinyBizot2001"><span class="ouvrage" id="Marc_BouironHenri_TrézinyBruno_Bizot2001">Marc <span class="nom_auteur">Bouiron</span>, Henri <span class="nom_auteur">Tréziny</span>, Bruno <span class="nom_auteur">Bizot</span> <i><abbr class="abbr" title="et alii (et d’autres)">et al.</abbr></i>, <cite class="italique">Marseille : trames et paysages urbains de Gyptis au roi René : actes du colloque international d'archéologie, Marseille, 3-5 novembre 1999</cite>, Aix-en-Provence, <a href="/wiki/%C3%89disud" title="Édisud">Édisud</a>, <time>2001</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-744-90250-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-744-90250-5"><span class="nowrap">978-2-744-90250-5</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Marseille+%3A+trames+et+paysages+urbains+de+Gyptis+au+roi+Ren%C3%A9+%3A+actes+du+colloque+international+d%27arch%C3%A9ologie%2C+Marseille%2C+3-5+novembre+1999&rft.place=Aix-en-Provence&rft.pub=%C3%89disud&rft.aulast=Bouiron&rft.aufirst=Marc&rft.au=Tr%C3%A9ziny%2C+Henri&rft.au=Bizot%2C+Bruno&rft.date=2001&rft.isbn=978-2-744-90250-5&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Louis_Bourrilly1926"><span class="ouvrage" id="Victor_Louis_Bourrilly1926">Victor Louis Bourrilly, <cite class="italique">Essai sur l’histoire politique de la commune de Marseille des origines à la victoire de Charles d’Anjou (1264)</cite>, Aix-en-Provence, A.Dragon, <time>1926</time>, 526 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb318586235.public">31858623</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Essai+sur+l%E2%80%99histoire+politique+de+la+commune+de+Marseille+des+origines+%C3%A0+la+victoire+de+Charles+d%E2%80%99Anjou+%281264%29&rft.place=Aix-en-Provence&rft.pub=A.Dragon&rft.au=Victor+Louis+Bourrilly&rft.date=1926&rft.tpages=526&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Bouyala_d'Arnaud1961"><span class="ouvrage" id="André_Bouyala_d'Arnaud1961"><a href="/wiki/Andr%C3%A9_Bouyala_d%27Arnaud" title="André Bouyala d'Arnaud">André Bouyala d'Arnaud</a>, <cite class="italique">Évocation du vieux Marseille</cite>, Paris, <a href="/wiki/Les_%C3%89ditions_de_Minuit" class="mw-redirect" title="Les Éditions de Minuit">Les Éditions de Minuit</a>, <time>1961</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr> <abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1959), 447 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a> <span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb35319007c.public">35319007</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%C3%89vocation+du+vieux+Marseille&rft.place=Paris&rft.pub=Les+%C3%89ditions+de+Minuit&rft.au=Andr%C3%A9+Bouyala+d%27Arnaud&rft.date=1961&rft.tpages=447&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AMarseille"></span></span></span></li> <li>Jean-Louis Vassallucci, Day Dreamer et six autres nouvelles marseillaises, Editions Thélès, Paris, 2005, 100 p <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-84776-549-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-84776-549-2"><span class="nowrap">2-84776-549-2</span></a>)</small></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Articles_connexes">Articles connexes</h3></div> <div class="noprint boite-grise boite-a-droite" style="text-align:left;"> <div style="float:left;"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Circle-icons-frames.svg/60px-Circle-icons-frames.svg.png" decoding="async" width="45" height="45" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Circle-icons-frames.svg/120px-Circle-icons-frames.svg.png 1.5x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></span></span></div> <div style="margin-left:60px;">Une <a href="/wiki/Aide:Cat%C3%A9gorie" title="Aide:Catégorie">catégorie</a> est consacrée à ce sujet : <i><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Marseille" title="Catégorie:Marseille">Marseille</a></i>.</div> <div style="clear:left;"></div> </div> <ul><li><a href="/wiki/Histoire_de_Marseille" title="Histoire de Marseille">Histoire de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Aire_urbaine_de_Marseille_-_Aix-en-Provence" title="Aire urbaine de Marseille - Aix-en-Provence">Aire urbaine de Marseille - Aix-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Mairie_de_Marseille" title="Mairie de Marseille">Mairie de Marseille</a>, <a href="/wiki/Liste_des_maires_de_Marseille" title="Liste des maires de Marseille">Liste des maires de Marseille</a>, <a href="/wiki/Secteurs_et_arrondissements_de_Marseille" title="Secteurs et arrondissements de Marseille">Secteurs et arrondissements de Marseille</a>, <a href="/wiki/Liste_des_maires_de_secteur_de_Marseille" title="Liste des maires de secteur de Marseille">Liste des maires de secteur de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Circonscription_de_s%C3%A9curit%C3%A9_publique_de_Marseille" title="Circonscription de sécurité publique de Marseille">Circonscription de sécurité publique de Marseille</a>, <a href="/wiki/Arrondissement_de_Marseille" title="Arrondissement de Marseille">Arrondissement de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Centre_de_formation_de_l%27Olympique_de_Marseille" title="Centre de formation de l'Olympique de Marseille">Centre de formation de l'Olympique de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Migrations_%C3%A0_Marseille" title="Migrations à Marseille">Migrations à Marseille</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Liens_externes">Liens externes</h3></div> <p class="mw-empty-elt"> </p> <ul><li><cite class="ouvrage" id="site_officiel" style="font-style: normal;"><span class="wd_p856"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.marseille.fr/">Site officiel</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#P856" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></cite></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives à la géographie<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.insee.fr/fr/statistiques/2011101?geo=COM-13055">Insee <small>(communes)</small></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://cassini.ehess.fr/fr/html/fiche.php?select_resultat=21387">Ldh/EHESS/Cassini</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à plusieurs domaines<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://lannuaire.service-public.fr/provence-alpes-cote-d-azur/bouches-du-rhone/mairie-13055-01">Annuaire du service public français</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la bande dessinée<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://comicvine.gamespot.com/wd/4020-56801/"><span class="lang-en" lang="en">Comic Vine</span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative aux beaux-arts<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093/gao/9781884446054.article.T054563"><span class="lang-en" lang="en">Grove Art Online</span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative aux organisations<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.data.gouv.fr/fr/organizations/534fffb8a3a7292c64a7814c/">data.gouv.fr</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à l'audiovisuel<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.france24.com/fr/tag/marseille/">France 24</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la musique<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://musicbrainz.org/area/e815db74-f1aa-4fbc-a78c-f3e76f53409e"><span class="lang-en" lang="en">MusicBrainz</span></a></li> </ul></span> </li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers">Notices dans des dictionnaires ou encyclopédies généralistes<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://denstoredanske.lex.dk//Marseille/"><i>Den Store Danske Encyklopædi</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/f/F006597.php"><i>Dictionnaire historique de la Suisse</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/marsiglia_(Dizionario-di-Storia)/"><i>Dizionario di Storia</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3938091"><i>Internetowa encyklopedia PWN</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.larousse.fr/encyclopedie/ville/wd/132055"><i>Larousse</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/marseille"><i>Nationalencyklopedin</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snl.no/Marseille"><i>Store norske leksikon</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.treccani.it/enciclopedia/marsiglia"><i>Treccani</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/marseille/"><i>Universalis</i></a></li> </ul></div></li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers"><a href="/wiki/Autorit%C3%A9_(sciences_de_l%27information)" title="Autorité (sciences de l'information)">Notices d'autorité</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q23482?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span> : <ul><li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/157970874">VIAF</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11864855c">BnF</a></span> (<span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11864855c">données</a></span>)</li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/026392356">IdRef</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/n79108882">LCCN</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4037694-1">GND</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX452612">Espagne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007552632205171">Israël</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.vatlib.it/auth/detail/497_16139">Vatican</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=ge129970">Tchéquie</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://acervo.bn.br/sophia_web/autoridade/detalhe/000088980">Brésil</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.nlg.gr/Authority/Record?id=au.177422">Grèce</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/identities/lccn-n79-108882">WorldCat</a></span></li> </ul></div></li> <li><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://inpn.mnhn.fr/collTerr/commune/13055/tab/especes"><cite style="font-style:normal;">Inventaire national du patrimoine naturel de la commune</cite></a> », sur <span class="italique">inpn.mnhn.fr</span></span>.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.marseille-tourisme.com">Site de l'office du tourisme et des congrès</a>.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.academia.edu/89889678/_avec_Marc_Bouiron_Les_fortifications_des_villes_littorales_de_Provence_et_du_comt%C3%A9_de_Nice_2015?email_work_card=view-paper">Fortifications médiévales et modernes des villes méditerranéennes</a></li></ul> <div class="navbox-container" style="clear:both;"> <table class="navbox collapsible noprint collapsed" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Marseille" title="Modèle:Palette Marseille"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Marseille&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Géographie</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Calanques" title="Calanques">Calanques</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%8Eles_du_Frioul" title="Îles du Frioul">Îles du Frioul</a></li> <li><a href="/wiki/Mer_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Mer Méditerranée">Mer Méditerranée</a></li> <li>Reliefs <ul><li><a href="/wiki/Cha%C3%AEne_de_l%27Estaque" title="Chaîne de l'Estaque">Estaque</a></li> <li><a href="/wiki/Massif_de_l%27%C3%89toile" title="Massif de l'Étoile">Étoile</a></li> <li><a href="/wiki/Massif_du_Garlaban" title="Massif du Garlaban">Garlaban</a></li> <li><a href="/wiki/Mont_Puget" title="Mont Puget">Mont Puget</a></li> <li><a href="/wiki/Massif_de_Marseilleveyre" title="Massif de Marseilleveyre">Marseilleveyre</a></li> <li><a href="/wiki/Massif_de_Saint-Cyr" title="Massif de Saint-Cyr">Saint-Cyr</a></li></ul></li> <li>Cours d'eau <ul><li><a href="/wiki/Canal_de_Marseille" title="Canal de Marseille">Canal de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Canal_de_Provence" title="Canal de Provence">Canal de Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Huveaune" title="Huveaune">Huveaune</a></li> <li><a href="/wiki/Jarret_(rivi%C3%A8re)" title="Jarret (rivière)">Jarret</a></li></ul></li> <li>Espaces verts <ul><li><a href="/wiki/Campagne_Pastr%C3%A9" title="Campagne Pastré">Campagne Pastré</a></li> <li><a href="/wiki/Parc_Bor%C3%A9ly" title="Parc Borély">Parc Borély</a></li> <li><a href="/wiki/Parc_Charles-Aznavour" title="Parc Charles-Aznavour">Parc Charles-Aznavour</a></li> <li><a href="/wiki/Parc_du_26e_Centenaire" title="Parc du 26e Centenaire">Parc du <abbr class="abbr" title="Vingt-sixième">XXVI<sup>e</sup></abbr> centenaire</a></li> <li><a href="/wiki/Parc_national_des_Calanques" title="Parc national des Calanques">Parc national des Calanques</a></li> <li><a href="/wiki/Jardin_botanique_de_Marseille" title="Jardin botanique de Marseille">Jardin botanique</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Mairie_de_Marseille" title="Mairie de Marseille">Administration</a> et politique</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Secteurs_et_arrondissements_de_Marseille" title="Secteurs et arrondissements de Marseille">Arrondissements</a> <ul><li><a href="/wiki/1er_arrondissement_de_Marseille" title="1er arrondissement de Marseille">1<sup>er</sup></a></li> <li><a href="/wiki/2e_arrondissement_de_Marseille" title="2e arrondissement de Marseille">2<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/3e_arrondissement_de_Marseille" title="3e arrondissement de Marseille">3<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/4e_arrondissement_de_Marseille" title="4e arrondissement de Marseille">4<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/5e_arrondissement_de_Marseille" title="5e arrondissement de Marseille">5<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/6e_arrondissement_de_Marseille" title="6e arrondissement de Marseille">6<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/7e_arrondissement_de_Marseille" title="7e arrondissement de Marseille">7<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/8e_arrondissement_de_Marseille" title="8e arrondissement de Marseille">8<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/9e_arrondissement_de_Marseille" title="9e arrondissement de Marseille">9<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/10e_arrondissement_de_Marseille" title="10e arrondissement de Marseille">10<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/11e_arrondissement_de_Marseille" title="11e arrondissement de Marseille">11<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/12e_arrondissement_de_Marseille" title="12e arrondissement de Marseille">12<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/13e_arrondissement_de_Marseille" title="13e arrondissement de Marseille">13<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/14e_arrondissement_de_Marseille" title="14e arrondissement de Marseille">14<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/15e_arrondissement_de_Marseille" title="15e arrondissement de Marseille">15<sup>e</sup></a></li> <li><a href="/wiki/16e_arrondissement_de_Marseille" title="16e arrondissement de Marseille">16<sup>e</sup></a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_cantons_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Liste des cantons des Bouches-du-Rhône">Cantons</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_circonscriptions_l%C3%A9gislatives_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Liste des circonscriptions législatives des Bouches-du-Rhône">Circonscriptions</a></li> <li><a href="/wiki/Comit%C3%A9_de_quartier" title="Comité de quartier">Comité d'intérêt de quartier</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_maires_de_Marseille" title="Liste des maires de Marseille">Liste des maires</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_maires_de_secteur_de_Marseille" title="Liste des maires de secteur de Marseille">Maires de secteur</a></li> <li><a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">Métropole</a></li> <li><a href="/wiki/Mairie_de_Marseille" title="Mairie de Marseille">Mairie</a></li> <li>Politiciens <ul><li><a href="/wiki/Sylvie_Andrieux" title="Sylvie Andrieux">Sylvie Andrieux</a></li> <li>Robert Assante</li> <li><a href="/wiki/Yvon_Berland" title="Yvon Berland">Yvon Berland</a></li> <li><a href="/wiki/Michel_Carlini" title="Michel Carlini">Michel Carlini</a></li> <li><a href="/wiki/Eug%C3%A8ne_Caselli" title="Eugène Caselli">Eugène Caselli</a></li> <li><a href="/wiki/Gilbert_Collard" title="Gilbert Collard">Gilbert Collard</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89ric_Diard" title="Éric Diard">Éric Diard</a></li> <li><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Dutoit" title="Frédéric Dutoit">Frédéric Dutoit</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Claude_Gaudin" title="Jean-Claude Gaudin">Jean-Claude Gaudin</a></li> <li><a href="/wiki/Samia_Ghali" title="Samia Ghali">Samia Ghali</a></li> <li><a href="/wiki/Bruno_Gilles" title="Bruno Gilles">Bruno Gilles</a></li> <li><a href="/wiki/Garo_Hovsepian" title="Garo Hovsepian">Garo Hovsepian</a></li> <li><a href="/wiki/Henri_Jibrayel" title="Henri Jibrayel">Henri Jibrayel</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Pierre_Maggi" title="Jean-Pierre Maggi">Jean-Pierre Maggi</a></li> <li><a href="/wiki/Christophe_Masse" title="Christophe Masse">Christophe Masse</a></li> <li><a href="/wiki/Jean_Masse" title="Jean Masse">Jean Masse</a></li> <li><a href="/wiki/Renaud_Muselier" title="Renaud Muselier">Renaud Muselier</a></li> <li><a href="/wiki/Lisette_Narducci" title="Lisette Narducci">Lisette Narducci</a></li> <li><a href="/wiki/Ren%C3%A9_Olmeta" title="René Olmeta">René Olmeta</a></li> <li><a href="/wiki/Beno%C3%AEt_Payan" title="Benoît Payan">Benoît Payan</a></li> <li><a href="/wiki/Michel_Pezet" title="Michel Pezet">Michel Pezet</a></li> <li><a href="/wiki/Jean_Roatta" title="Jean Roatta">Jean Roatta</a></li> <li><a href="/wiki/Jean_Roussel_(homme_politique)" title="Jean Roussel (homme politique)">Jean Roussel</a></li> <li><a href="/wiki/Mich%C3%A8le_Rubirola" title="Michèle Rubirola">Michèle Rubirola</a></li> <li><a href="/wiki/Herv%C3%A9_Schiavetti" title="Hervé Schiavetti">Hervé Schiavetti</a></li> <li><a href="/wiki/Guy_Teissier" title="Guy Teissier">Guy Teissier</a></li> <li><a href="/wiki/Dominique_Tian" title="Dominique Tian">Dominique Tian</a></li> <li><a href="/wiki/Lucien_Vassal" title="Lucien Vassal">Lucien Vassal</a></li> <li><a href="/wiki/Martine_Vassal" title="Martine Vassal">Martine Vassal</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Défense et sécurité</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Commissariat_de_l%27Arm%C3%A9e_de_terre_de_Marseille" title="Commissariat de l'Armée de terre de Marseille">Armée de Terre</a></li> <li><a href="/wiki/Circonscription_de_s%C3%A9curit%C3%A9_publique_de_Marseille" title="Circonscription de sécurité publique de Marseille">Circonscription de sécurité</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89tat-major_de_force_n%C2%B0_3" class="mw-redirect" title="État-major de force n° 3">État-major de force <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr> 3</a></li> <li><a href="/wiki/Bataillon_de_marins-pompiers_de_Marseille" title="Bataillon de marins-pompiers de Marseille">Marins-pompiers</a></li> <li><a href="/wiki/Pr%C3%A9fecture_de_police_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Préfecture de police des Bouches-du-Rhône">Préfecture de police</a></li> <li><a href="/wiki/Centre_p%C3%A9nitentiaire_de_Marseille" title="Centre pénitentiaire de Marseille">Prison des Baumettes</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Transports</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/A%C3%A9roport_Marseille-Provence" title="Aéroport Marseille-Provence">Aéroport Marseille-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Autobus_de_Marseille" title="Autobus de Marseille">Bus</a></li> <li><a href="/wiki/M%C3%A9tro_de_Marseille" title="Métro de Marseille">Métro</a></li> <li><a href="/wiki/Navette_maritime_de_Marseille" title="Navette maritime de Marseille">Navette maritime</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9gie_des_transports_m%C3%A9tropolitains" title="Régie des transports métropolitains">RTM</a></li> <li><a href="/wiki/Tramway_de_Marseille" title="Tramway de Marseille">Tramway</a></li> <li><a href="/wiki/Le_v%C3%A9lo_(v%C3%A9lopartage)" class="mw-redirect" title="Le vélo (vélopartage)">Vélopartage</a></li> <li>Routes <ul><li><a href="/wiki/Autoroute_A7_(France)" title="Autoroute A7 (France)">A7</a></li> <li><a href="/wiki/Autoroute_A50_(France)" title="Autoroute A50 (France)">A50</a></li> <li><a href="/wiki/Autoroute_A55_(France)" title="Autoroute A55 (France)">A55</a></li> <li><a href="/wiki/Autoroute_A507_(France)" title="Autoroute A507 (France)">L2</a></li> <li><a href="/wiki/Tunnel_de_la_Major/la_Joliette" title="Tunnel de la Major/la Joliette">Tunnel de la Major/la Joliette</a></li> <li><a href="/wiki/Tunnel_du_Vieux-Port_de_Marseille" title="Tunnel du Vieux-Port de Marseille">Tunnel du Vieux-Port</a></li> <li><a href="/wiki/Tunnel_Prado-Car%C3%A9nage" title="Tunnel Prado-Carénage">Tunnel Prado-Carénage</a></li></ul></li> <li>Gares et chemins de fer <ul><li><a href="/wiki/Gare_de_la_Barasse" title="Gare de la Barasse">La Barasse</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Blancarde" title="Gare de Marseille-Blancarde">La Blancarde</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_La_Pomme" title="Gare de La Pomme">La Pomme</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_L%27Estaque" title="Gare de L'Estaque">L'Estaque</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Picon-Busserine" title="Gare de Picon-Busserine">Picon-Busserine</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Saint-Antoine" title="Gare de Saint-Antoine">Saint-Antoine</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Marseille-Saint-Charles" title="Gare de Marseille-Saint-Charles">Saint-Charles</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Saint-Joseph-le-Castellas" title="Gare de Saint-Joseph-le-Castellas">Saint-Joseph-le-Castellas</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Saint-Marcel" title="Gare de Saint-Marcel">Saint-Marcel</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_Sainte-Marthe-en-Provence" title="Gare de Sainte-Marthe-en-Provence">Sainte-Marthe</a></li> <li><a href="/wiki/Gare_de_S%C3%A9on-Saint-Henri" title="Gare de Séon-Saint-Henri">Séon-Saint-Henri</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Santé</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Assistance_publique_-_H%C3%B4pitaux_de_Marseille" title="Assistance publique - Hôpitaux de Marseille">Assistance publique - Hôpitaux de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_de_la_Conception" title="Hôpital de la Conception">Hôpital de la Conception</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_europ%C3%A9en_de_Marseille" title="Hôpital européen de Marseille">Hôpital européen de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_d%27instruction_des_arm%C3%A9es_Laveran" title="Hôpital d'instruction des armées Laveran">Hôpital d'instruction des armées Laveran</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_nord" title="Hôpital nord">Hôpital Nord</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_Saint-Joseph_(Marseille)" title="Hôpital Saint-Joseph (Marseille)">Hôpital Saint-Joseph</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_Sainte-Marguerite" title="Hôpital Sainte-Marguerite">Hôpital Sainte-Marguerite</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_Salvator" title="Hôpital Salvator">Hôpital Salvator</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4pital_de_la_Timone" title="Hôpital de la Timone">Hôpital de la Timone</a></li> <li><a href="/wiki/Institut_Paoli-Calmettes" title="Institut Paoli-Calmettes">Institut Paoli-Calmettes</a></li> <li><a href="/wiki/IHU_M%C3%A9diterran%C3%A9e_Infection" title="IHU Méditerranée Infection">IHU Méditerranée Infection</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Éducation</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Universit%C3%A9_d%27Aix-Marseille" title="Université d'Aix-Marseille">Aix-Marseille Université</a></li> <li><a href="/wiki/Centrale_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Centrale Méditerranée">École centrale</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89cole_nationale_sup%C3%A9rieure_d%27architecture_de_Marseille" title="École nationale supérieure d'architecture de Marseille">ENSA Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89cole_nationale_sup%C3%A9rieure_maritime" title="École nationale supérieure maritime">ENSM</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89cole_sup%C3%A9rieure_d%27art_et_de_design_Marseille-M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="École supérieure d'art et de design Marseille-Méditerranée">ENSADMM</a></li> <li><a href="/wiki/Institut_m%C3%A9diterran%C3%A9en_d%27oc%C3%A9anologie" title="Institut méditerranéen d'océanologie">Institut méditerranéen d'océanologie</a></li> <li><a href="/wiki/Kedge_Business_School" title="Kedge Business School">Kedge Business School</a></li> <li><a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Jean-Perrin_(Marseille)" title="Lycée Jean-Perrin (Marseille)">Lycée Jean-Perrin</a></li> <li><a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Marseilleveyre" title="Lycée Marseilleveyre">Lycée Marseilleveyre</a></li> <li><a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Montgrand" title="Lycée Montgrand">Lycée Montgrand</a></li> <li><a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Saint-Charles_(Marseille)" title="Lycée Saint-Charles (Marseille)">Lycée Saint-Charles</a></li> <li><a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Saint-Exup%C3%A9ry_(Marseille)" title="Lycée Saint-Exupéry (Marseille)">Lycée Saint-Exupéry</a></li> <li><a href="/wiki/Lyc%C3%A9e_Thiers" title="Lycée Thiers">Lycée Thiers</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89cole_Lacordaire" title="École Lacordaire">École Lacordaire</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89cole_polytechnique_universitaire_d%27Aix-Marseille" title="École polytechnique universitaire d'Aix-Marseille">Polytech Marseille</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Économie et entreprises</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/American_Vintage" title="American Vintage">American Vintage</a></li> <li><a href="/wiki/Airbus_Helicopters" title="Airbus Helicopters">Airbus Helicopters</a></li> <li><a href="/wiki/Avenir_T%C3%A9l%C3%A9com" title="Avenir Télécom">Avenir Télécom</a></li> <li><a href="/wiki/Catering_International_Services" title="Catering International Services">Catering International Services</a></li> <li><a href="/wiki/Chambre_de_commerce_et_d%27industrie_Aix_Marseille-Provence" title="Chambre de commerce et d'industrie Aix Marseille-Provence">Chambre de commerce</a></li> <li><a href="/wiki/Compagnie_maritime_d%27expertises" title="Compagnie maritime d'expertises">Comex</a></li> <li><a href="/wiki/Corsica_Linea" title="Corsica Linea">Corsica Linea</a></li> <li><a href="/wiki/CMA_CGM" title="CMA CGM">CMA CGM</a></li> <li><a href="/wiki/Cristal_(anisette)" title="Cristal (anisette)">Cristal Limiñana</a></li> <li><a href="/wiki/CQFD_(journal)" title="CQFD (journal)">CQFD</a></li> <li><a href="/wiki/Daher" title="Daher">Daher</a></li> <li><a href="/wiki/Eaux_de_Marseille" title="Eaux de Marseille">Eaux de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Eurom%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Euroméditerranée">Euroméditerranée</a></li> <li><a href="/wiki/Festival_international_de_cin%C3%A9ma_de_Marseille" class="mw-redirect" title="Festival international de cinéma de Marseille">Festival international de cinéma de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/France_Bleu_Provence" class="mw-redirect" title="France Bleu Provence">France Bleu Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Gas_Bijoux" title="Gas Bijoux">Gas Bijoux</a></li> <li><a href="/wiki/Grand_port_maritime_de_Marseille" title="Grand port maritime de Marseille">Grand port maritime</a></li> <li><a href="/wiki/Brasseries_Heineken_en_France" title="Brasseries Heineken en France">Heineken</a></li> <li><a href="/wiki/Innate_Pharma" title="Innate Pharma">Innate Pharma</a></li> <li><a href="/wiki/La_Marseillaise_(journal)" title="La Marseillaise (journal)">La Marseillaise</a></li> <li><a href="/wiki/La_M%C3%A9ridionale" title="La Méridionale">La Méridionale</a></li> <li><a href="/wiki/La_Provence" title="La Provence">La Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Petit_Marseillais_(savon)" title="Le Petit Marseillais (savon)">Le Petit Marseillais</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Phoc%C3%A9en" title="Le Phocéen">Le Phocéen</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Temps_des_cerises_(marque)" title="Le Temps des cerises (marque)">Le Temps des cerises</a></li> <li><a href="/wiki/Marsactu" title="Marsactu">Marsactu</a></li> <li><a href="/wiki/Onet_(entreprise)" title="Onet (entreprise)">Onet</a></li> <li><a href="/wiki/Pellegrin_%26_Fils" title="Pellegrin & Fils">Pellegrin & Fils</a></li> <li><a href="/wiki/Pernod_Ricard" title="Pernod Ricard">Pernod Ricard</a></li> <li><a href="/wiki/P%C3%B4le_m%C3%A9dia_de_la_Belle_de_Mai" title="Pôle média de la Belle de Mai">Pôle média de la Belle de Mai</a></li> <li><a href="/wiki/Radio_Grenouille" title="Radio Grenouille">Radio Grenouille</a></li> <li><a href="/wiki/Radio_Star_(Marseille)" title="Radio Star (Marseille)">Radio Star</a></li> <li><a href="/wiki/Richardson_(entreprise)" title="Richardson (entreprise)">Richardson</a></li> <li><a href="/wiki/Savonnerie_du_Midi" title="Savonnerie du Midi">Savonnerie du Midi</a></li> <li><a href="/wiki/Soci%C3%A9t%C3%A9_marseillaise_de_cr%C3%A9dit" class="mw-redirect" title="Société marseillaise de crédit">Société marseillaise de crédit</a></li> <li><a href="/wiki/Sodexo" title="Sodexo">Sodexo</a></li> <li><a href="/wiki/Sun_Valley_(marque)" title="Sun Valley (marque)">Sun Valley</a></li> <li><a href="/wiki/Groupe_SNEF" title="Groupe SNEF">SNEF</a></li> <li><a href="/wiki/Wiko" title="Wiko">Wiko</a></li> <li>Centres commerciaux <ul><li><a href="/wiki/Terrasses_du_Port" title="Terrasses du Port">Les Terrasses du Port</a></li> <li><a href="/wiki/Docks_(Marseille)" title="Docks (Marseille)">Les Docks Village Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Marseille_Grand_Littoral" title="Marseille Grand Littoral">Grand Littoral</a></li> <li><a href="/wiki/Centre_Bourse" title="Centre Bourse">Centre Bourse</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Lieux et <a href="/wiki/Quartiers_de_Marseille" title="Quartiers de Marseille">quartiers</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Bowl_de_Marseille" title="Bowl de Marseille">Bowl de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/CEPAC_Silo" title="CEPAC Silo">CEPAC Silo</a></li> <li><a href="/wiki/Cours_Honor%C3%A9-d%27Estienne-d%27Orves" title="Cours Honoré-d'Estienne-d'Orves">Cours Estienne-d'Orves</a></li> <li><a href="/wiki/Cours_Julien" title="Cours Julien">Cours Julien</a></li> <li><a href="/wiki/Place_Villeneuve-Bargemon" title="Place Villeneuve-Bargemon">Espace Bargemon</a></li> <li><a href="/wiki/Marseille-Provence_2013#Nouveaux_lieux_culturels" title="Marseille-Provence 2013">Esplanade du J4</a></li> <li><a href="/wiki/Friche_Belle_de_Mai" title="Friche Belle de Mai">Friche Belle de Mai</a></li> <li><a href="/wiki/Canebi%C3%A8re" title="Canebière">La Canebière</a></li> <li><a href="/wiki/Le_D%C3%B4me_(Marseille)" title="Le Dôme (Marseille)">Le Dôme</a></li> <li><a href="/wiki/Alcazar_(Marseille)" title="Alcazar (Marseille)">L'Alcazar</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Goudes" title="Les Goudes">Les Goudes</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Civilisations_de_l%27Europe_et_de_la_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée">MuCEM</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_Marseille" title="Musée des Beaux-Arts de Marseille">Musée des Beaux-Arts</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27histoire_de_Marseille" title="Musée d'histoire de Marseille">Musée d'histoire</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27arch%C3%A9ologie_m%C3%A9diterran%C3%A9enne" title="Musée d'archéologie méditerranéenne">Musée d'archéologie</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_d%27Art_contemporain_de_Marseille" title="Musée d'Art contemporain de Marseille">Musée d'Art contemporain</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Cantini" title="Musée Cantini">Musée Cantini</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_docks_romains" title="Musée des docks romains">Musée des docks romains</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_de_la_Fa%C3%AFence_(Marseille)" title="Musée de la Faïence (Marseille)">Musée de la Faïence</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9um_d%27histoire_naturelle_de_Marseille" title="Muséum d'histoire naturelle de Marseille">Muséum d'histoire naturelle</a></li> <li><a href="/wiki/Marseille_Chanot" title="Marseille Chanot">Parc Chanot</a></li> <li><a href="/wiki/Plages_de_Marseille" title="Plages de Marseille">Plages de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Plages_du_Prado" title="Plages du Prado">Plages du Prado</a></li> <li><a href="/wiki/Place_Jules-Guesde" title="Place Jules-Guesde">Porte d'Aix</a></li> <li><a href="/wiki/Place_Castellane" title="Place Castellane">Place Castellane</a></li> <li><a href="/wiki/Place_du_G%C3%A9n%C3%A9ral-de-Gaulle_(Marseille)" title="Place du Général-de-Gaulle (Marseille)">Place du Général-de-Gaulle</a></li> <li><a href="/wiki/Rue_de_la_R%C3%A9publique_(Marseille)" title="Rue de la République (Marseille)">Rue de la République</a></li> <li><a href="/wiki/Rue_Saint-Ferr%C3%A9ol" title="Rue Saint-Ferréol">Rue Saint-Ferréol</a></li> <li><a href="/wiki/Rue_Paradis_(Marseille)" title="Rue Paradis (Marseille)">Rue Paradis</a></li> <li><a href="/wiki/Station_Alexandre" title="Station Alexandre">Station Alexandre</a></li> <li><a href="/wiki/Tour_CMA-CGM" class="mw-redirect" title="Tour CMA-CGM">Tour CMA-CGM</a></li> <li><a href="/wiki/Vieux-Port_de_Marseille" title="Vieux-Port de Marseille">Vieux-Port</a></li> <li><a href="/wiki/Villa_M%C3%A9diterran%C3%A9e" title="Villa Méditerranée">Villa Méditerranée</a></li> <li>Quartiers <ul><li><a href="/wiki/Arenc" title="Arenc">Arenc</a></li> <li><a href="/wiki/Baille" title="Baille">Baille</a></li> <li><a href="/wiki/Belsunce_(Marseille)" title="Belsunce (Marseille)">Belsunce</a></li> <li><a href="/wiki/Belle_de_Mai" title="Belle de Mai">Belle de Mai</a></li> <li><a href="/wiki/Bonneveine" title="Bonneveine">Bonneveine</a></li> <li><a href="/wiki/Bon-Secours_(Marseille)" title="Bon-Secours (Marseille)">Bon-Secours</a></li> <li><a href="/wiki/Carpiagne" title="Carpiagne">Carpiagne</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teau-Gombert" title="Château-Gombert">Château-Gombert</a></li> <li><a href="/wiki/Endoume" title="Endoume">Endoume</a></li> <li><a href="/wiki/L%27Estaque" title="L'Estaque">L'Estaque</a></li> <li><a href="/wiki/La_Barasse" title="La Barasse">La Barasse</a></li> <li><a href="/wiki/La_Blancarde" title="La Blancarde">La Blancarde</a></li> <li><a href="/wiki/La_Calade" title="La Calade">La Calade</a></li> <li><a href="/wiki/La_Capelette" title="La Capelette">La Capelette</a></li> <li><a href="/wiki/La_Conception_(Marseille)" title="La Conception (Marseille)">La Conception</a></li> <li><a href="/wiki/La_Fourrag%C3%A8re" title="La Fourragère">La Fourragère</a></li> <li><a href="/wiki/La_Joliette" title="La Joliette">La Joliette</a></li> <li><a href="/wiki/La_Panouse_(Marseille)" title="La Panouse (Marseille)">La Panouse</a></li> <li><a href="/wiki/La_Pointe-Rouge" title="La Pointe-Rouge">La Pointe-Rouge</a></li> <li><a href="/wiki/La_Pomme_(Marseille)" title="La Pomme (Marseille)">La Pomme</a></li> <li><a href="/wiki/La_Timone_(quartier)" title="La Timone (quartier)">La Timone</a></li> <li><a href="/wiki/La_Treille" title="La Treille">La Treille</a></li> <li><a href="/wiki/La_Valentine_(Marseille)" title="La Valentine (Marseille)">La Valentine</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Canet_(Marseille)" title="Le Canet (Marseille)">Le Canet</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Merlan" title="Le Merlan">Le Merlan</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Panier" title="Le Panier">Le Panier</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Redon_(Marseille)" title="Le Redon (Marseille)">Le Redon</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Roucas-Blanc" title="Le Roucas-Blanc">Le Roucas-Blanc</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Rouet" title="Le Rouet">Le Rouet</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Arnavaux" title="Les Arnavaux">Les Arnavaux</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Aygalades" title="Les Aygalades">Les Aygalades</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Caillols" title="Les Caillols">Les Caillols</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Camoins" title="Les Camoins">Les Camoins</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Catalans" title="Les Catalans">Les Catalans</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Chartreux_(Marseille)" title="Les Chartreux (Marseille)">Les Chartreux</a></li> <li><a href="/wiki/Chutes-Lavie" title="Chutes-Lavie">Les Chutes-Lavie</a></li> <li><a href="/wiki/Cinq-Avenues" title="Cinq-Avenues">Les Cinq-Avenues</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Trois-Lucs" title="Les Trois-Lucs">Les Trois-Lucs</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Quais_d%27Arenc" title="Les Quais d'Arenc">Les Quais d'Arenc</a></li> <li><a href="/wiki/Mazargues" title="Mazargues">Mazargues</a></li> <li><a href="/wiki/Malpass%C3%A9" title="Malpassé">Malpassé</a></li> <li><a href="/wiki/Montredon_(Marseille)" title="Montredon (Marseille)">Montredon</a></li> <li><a href="/wiki/Menpenti" title="Menpenti">Menpenti</a></li> <li><a href="/wiki/Montolivet_(Marseille)" title="Montolivet (Marseille)">Montolivet</a></li> <li><a href="/wiki/Noailles_(Marseille)" title="Noailles (Marseille)">Noailles</a></li> <li><a href="/wiki/Op%C3%A9ra_(quartier_de_Marseille)" title="Opéra (quartier de Marseille)">Opéra</a></li> <li><a href="/wiki/Pont-de-Vivaux" title="Pont-de-Vivaux">Pont-de-Vivaux</a></li> <li><a href="/wiki/P%C3%A9rier_(Marseille)" title="Périer (Marseille)">Périer</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Antoine_(Marseille)" title="Saint-Antoine (Marseille)">Saint-Antoine</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Barnab%C3%A9_(Marseille)" title="Saint-Barnabé (Marseille)">Saint-Barnabé</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Charles_(Marseille)" title="Saint-Charles (Marseille)">Saint-Charles</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Henri_(Marseille)" title="Saint-Henri (Marseille)">Saint-Henri</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-J%C3%A9r%C3%B4me_(Marseille)" title="Saint-Jérôme (Marseille)">Saint-Jérôme</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Just_(Marseille)" title="Saint-Just (Marseille)">Saint-Just</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Louis_(Marseille)" title="Saint-Louis (Marseille)">Saint-Louis</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Loup_(Marseille)" title="Saint-Loup (Marseille)">Saint-Loup</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Marcel_(Marseille)" title="Saint-Marcel (Marseille)">Saint-Marcel</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Mauront" title="Saint-Mauront">Saint-Mauront</a></li> <li><a href="/wiki/Sainte-Marguerite_(Marseille)" title="Sainte-Marguerite (Marseille)">Sainte-Marguerite</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Menet" title="Saint-Menet">Saint-Menet</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Pierre_(Marseille)" title="Saint-Pierre (Marseille)">Saint-Pierre</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Tronc" title="Saint-Tronc">Saint-Tronc</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Victor_(Marseille)" title="Saint-Victor (Marseille)">Saint-Victor</a></li> <li><a href="/wiki/Vauban_(Marseille)" title="Vauban (Marseille)">Vauban</a></li> <li><a href="/wiki/Vaufr%C3%A8ges" title="Vaufrèges">Vaufrèges</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Liste_des_monuments_historiques_de_Marseille" title="Liste des monuments historiques de Marseille">Monuments</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Place_Jules-Guesde" title="Place Jules-Guesde">Arc de Triomphe</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_d%27If" title="Château d'If">Château d'If</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_la_Buzine" title="Château de la Buzine">Château de La Buzine</a></li> <li><a href="/wiki/Cit%C3%A9_radieuse_de_Marseille" title="Cité radieuse de Marseille">Cité radieuse</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_%C3%A9piscopal_de_Marseille" title="Palais épiscopal de Marseille">Évêché</a></li> <li><a href="/wiki/Fort_Saint-Jean_(Marseille)" title="Fort Saint-Jean (Marseille)">Fort Saint-Jean</a></li> <li><a href="/wiki/Fort_Saint-Nicolas_(Marseille)" title="Fort Saint-Nicolas (Marseille)">Fort Saint-Nicolas</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_ville_de_Marseille" title="Hôtel de ville de Marseille">Hôtel de ville</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4tel-Dieu_de_Marseille" title="Hôtel-Dieu de Marseille">InterContinental Marseille - Hôtel-Dieu</a></li> <li><a href="/wiki/Vieille_Charit%C3%A9" title="Vieille Charité">La Vieille Charité</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Petit_Nice" title="Le Petit Nice">Le Petit Nice</a></li> <li><a href="/wiki/H%C3%B4tel_de_pr%C3%A9fecture_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Hôtel de préfecture des Bouches-du-Rhône">Préfecture</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_de_justice_de_Marseille" title="Palais de justice de Marseille">Palais de justice</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_des_Arts_(Marseille)" title="Palais des Arts (Marseille)">Palais des Arts</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_de_la_Bourse_(Marseille)" title="Palais de la Bourse (Marseille)">Palais de la Bourse</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_Longchamp" title="Palais Longchamp">Palais Longchamp</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_du_Pharo" title="Palais du Pharo">Palais du Pharo</a></li> <li>Églises <ul><li><a href="/wiki/Abbaye_Saint-Victor_de_Marseille" title="Abbaye Saint-Victor de Marseille">Abbaye Saint-Victor</a></li> <li><a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Sainte-Marie-Majeure_de_Marseille" title="Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille">Cathédrale de La Major</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_Notre-Dame-des-Accoules" class="mw-redirect" title="Église Notre-Dame-des-Accoules">Église des Accoules</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_des_Augustins_de_Marseille" title="Église des Augustins de Marseille">Les Augustins</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_des_Chartreux_de_Marseille" title="Église des Chartreux de Marseille">Les Chartreux</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_des_Grands-Carmes_de_Marseille" title="Église des Grands-Carmes de Marseille">Les Grands-Carmes</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Vincent-de-Paul_de_Marseille" title="Église Saint-Vincent-de-Paul de Marseille">Les Réformés</a></li> <li><a href="/wiki/Basilique_Notre-Dame-de-la-Garde" title="Basilique Notre-Dame-de-la-Garde">Notre-Dame-de-la-Garde</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_Notre-Dame-du-Mont_de_Marseille" title="Église Notre-Dame-du-Mont de Marseille">Notre-Dame-du-Mont</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Cannat_de_Marseille" title="Église Saint-Cannat de Marseille">Saint-Cannat</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89glise_Saint-Laurent_de_Marseille" title="Église Saint-Laurent de Marseille">Saint-Laurent</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Sport</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/ASPTT_Marseille" title="ASPTT Marseille">ASPTT Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Athl%C3%A9tico_Marseille" title="Athlético Marseille">Athlético Aix Marseille Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Blue_Stars_de_Marseille" title="Blue Stars de Marseille">Blue Stars de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Centre_d%27entra%C3%AEnement_Robert-Louis-Dreyfus" title="Centre d'entraînement Robert-Louis-Dreyfus">Centre Robert Louis-Dreyfus</a></li> <li><a href="/wiki/Cercle_des_nageurs_de_Marseille" title="Cercle des nageurs de Marseille">Cercle des nageurs</a></li> <li><a href="/wiki/Club_sportif_Marseille_Provence_Handball" title="Club sportif Marseille Provence Handball">Club sportif Marseille Provence Handball</a></li> <li><a href="/wiki/Hippodrome-golf_Marseille_Bor%C3%A9ly" title="Hippodrome-golf Marseille Borély">Hippodrome-golf Marseille Borély</a></li> <li><a href="/wiki/Marseille_Beach_Team" title="Marseille Beach Team">Marseille Beach Team</a></li> <li><a href="/wiki/Course_Marseille-Cassis" title="Course Marseille-Cassis">Marseille-Cassis</a></li> <li><a href="/wiki/Marseille_Hockey_Club" title="Marseille Hockey Club">Marseille Hockey Club</a></li> <li><a href="/wiki/Meeting_d%27athl%C3%A9tisme_de_Marseille" title="Meeting d'athlétisme de Marseille">Meeting d'athlétisme</a></li> <li><a href="/wiki/Mondial_la_Marseillaise_%C3%A0_p%C3%A9tanque" class="mw-redirect" title="Mondial la Marseillaise à pétanque">Mondial La Marseillaise</a></li> <li><a href="/wiki/Olympique_de_Marseille" title="Olympique de Marseille">Olympique de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Tournoi_de_tennis_de_Marseille" title="Tournoi de tennis de Marseille">Open 13</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_des_sports_de_Marseille" title="Palais des sports de Marseille">Palais des sports</a></li> <li><a href="/wiki/Palais_omnisports_Marseille_Grand_Est" title="Palais omnisports Marseille Grand Est">Palais omnisports Marseille Grand Est</a></li> <li><a href="/wiki/Rugby_Club_Stade_phoc%C3%A9en" class="mw-redirect" title="Rugby Club Stade phocéen">Rugby Club Stade phocéen</a></li> <li><a href="/wiki/Stade_Marseillais_Universit%C3%A9_Club" title="Stade Marseillais Université Club">SMUC</a></li> <li><a href="/wiki/Stade_V%C3%A9lodrome" title="Stade Vélodrome">Stade Vélodrome</a></li> <li><a href="/wiki/Union_sportive_Marseille_Endoume_Catalans" title="Union sportive Marseille Endoume Catalans">US Endoume</a></li> <li>Sportifs <ul><li><a href="/wiki/Romain_Alessandrini" title="Romain Alessandrini">Romain Alessandrini</a></li> <li><a href="/wiki/Sylvain_Astruc" title="Sylvain Astruc">Sylvain Astruc</a></li> <li><a href="/wiki/Laura_Aug%C3%A9" title="Laura Augé">Laura Augé</a></li> <li><a href="/wiki/Jordan_Ayew" title="Jordan Ayew">Jordan Ayew</a></li> <li><a href="/wiki/Dianbobo_Bald%C3%A9" title="Dianbobo Baldé">Dianbobo Baldé</a></li> <li><a href="/wiki/Marc_Batta" title="Marc Batta">Marc Batta</a></li> <li><a href="/wiki/J%C3%A9r%C3%A9mie_Boga" title="Jérémie Boga">Jérémie Boga</a></li> <li><a href="/wiki/C%C3%A9line_Bonnet_(natation)" title="Céline Bonnet (natation)">Céline Bonnet</a></li> <li><a href="/wiki/Jean_Bouin" title="Jean Bouin">Jean Bouin</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89ric_Cantona" title="Éric Cantona">Éric Cantona</a></li> <li><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Castaing" title="François Castaing">François Castaing</a></li> <li><a href="/wiki/Daniel_Costantini" title="Daniel Costantini">Daniel Costantini</a></li> <li><a href="/wiki/Rolland_Courbis" title="Rolland Courbis">Rolland Courbis</a></li> <li><a href="/wiki/Ugo_Crousillat" title="Ugo Crousillat">Ugo Crousillat</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9my_Di_Gr%C3%A9gorio" title="Rémy Di Grégorio">Rémy Di Grégorio</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Luc_Ettori" title="Jean-Luc Ettori">Jean-Luc Ettori</a></li> <li><a href="/wiki/Mathieu_Flamini" title="Mathieu Flamini">Mathieu Flamini</a></li> <li><a href="/wiki/Jessica_Fox" title="Jessica Fox">Jessica Fox</a></li> <li><a href="/wiki/L%C3%A9on_Galli" title="Léon Galli">Léon Galli</a></li> <li><a href="/wiki/Christophe_Galtier" title="Christophe Galtier">Christophe Galtier</a></li> <li><a href="/wiki/Val%C3%A8re_Germain" title="Valère Germain">Valère Germain</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9rard_Gili" title="Gérard Gili">Gérard Gili</a></li> <li><a href="/wiki/S%C3%A9bastien_Grosjean" title="Sébastien Grosjean">Sébastien Grosjean</a></li> <li><a href="/wiki/Lucas_Hernandez" title="Lucas Hernandez">Lucas Hernandez</a></li> <li><a href="/wiki/Th%C3%A9o_Hernandez" title="Théo Hernandez">Théo Hernandez</a></li> <li><a href="/wiki/Boubacar_Kamara" title="Boubacar Kamara">Boubacar Kamara</a></li> <li><a href="/wiki/Frank_Leb%C5%93uf" title="Frank Lebœuf">Frank Lebœuf</a></li> <li><a href="/wiki/Maxime_Lopez" title="Maxime Lopez">Maxime Lopez</a></li> <li><a href="/wiki/Samir_Nasri" title="Samir Nasri">Samir Nasri</a></li> <li><a href="/wiki/Louisa_Necib" title="Louisa Necib">Louisa Necib</a></li> <li><a href="/wiki/Robert_Nouzaret" title="Robert Nouzaret">Robert Nouzaret</a></li> <li><a href="/wiki/Franky_Zapata" title="Franky Zapata">Franky Zapata</a></li> <li><a href="/wiki/Zin%C3%A9dine_Zidane" title="Zinédine Zidane">Zinédine Zidane</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Vie et traditions</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Foire_aux_santons" title="Foire aux santons">Foire aux santons</a></li> <li><a href="/wiki/Foire_internationale_de_Marseille" title="Foire internationale de Marseille">Foire internationale de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Parler_marseillais" title="Parler marseillais">Parler marseillais</a></li> <li><a href="/wiki/Proven%C3%A7al" title="Provençal">Provençal</a></li> <li><a href="/wiki/Santon_de_Provence" title="Santon de Provence">Santons</a></li> <li><a href="/wiki/Savon_de_Marseille" title="Savon de Marseille">Savon de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/C%27est_la_sardine_qui_a_bouch%C3%A9_le_port_de_Marseille" class="mw-redirect" title="C'est la sardine qui a bouché le port de Marseille">« La sardine qui a bouché le port »</a></li> <li>Cuisine <ul><li><a href="/wiki/A%C3%AFoli" title="Aïoli">Aïoli</a></li> <li><a href="/wiki/Ancho%C3%AFade" title="Anchoïade">Anchoïade</a></li> <li><a href="/wiki/Bouillabaisse" title="Bouillabaisse">Bouillabaisse</a></li> <li><a href="/wiki/Fougasse" title="Fougasse">Fougasse</a></li> <li><a href="/wiki/Gambetta_(boisson)" title="Gambetta (boisson)">Gambetta</a></li> <li><a href="/wiki/Navette_(p%C3%A2tisserie)" title="Navette (pâtisserie)">Navettes & marseillotes</a></li> <li><a href="/wiki/Pastis" title="Pastis">Pastis</a></li> <li><a href="/wiki/Pieds_paquets" title="Pieds paquets">Pieds paquets</a></li> <li><a href="/wiki/Soupe_au_pistou" title="Soupe au pistou">Soupe au pistou</a></li></ul></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Culture</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><table class="navbox-subgroup" style=""> <tbody><tr> <th class="navbox-group" style="">Personnalités culturelles</th> <td class="navbox-list" style=";"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Ren%C3%A9_Allio" title="René Allio">René Allio</a></li> <li><a href="/wiki/Marc_Ambrosiano" title="Marc Ambrosiano">Marc Ambrosiano</a></li> <li><a href="/wiki/Ariane_Ascaride" title="Ariane Ascaride">Ariane Ascaride</a></li> <li><a href="/wiki/Gilles_Azzopardi" title="Gilles Azzopardi">Gilles Azzopardi</a></li> <li><a href="/wiki/Ali_Bougheraba" title="Ali Bougheraba">Ali Bougheraba</a></li> <li><a href="/wiki/Karim_Bennani" title="Karim Bennani">Karim Bennani</a></li> <li><a href="/wiki/Patrick_Bosso" title="Patrick Bosso">Patrick Bosso</a></li> <li><a href="/wiki/Redouane_Bougheraba" title="Redouane Bougheraba">Redouane Bougheraba</a></li> <li><a href="/wiki/Philippe_Carrese" title="Philippe Carrese">Philippe Carrese</a></li> <li><a href="/wiki/Philippe_Caub%C3%A8re" title="Philippe Caubère">Philippe Caubère</a></li> <li><a href="/wiki/Jo_Corbeau" title="Jo Corbeau">Jo Corbeau</a></li> <li><a href="/wiki/Philippe_Dajoux" title="Philippe Dajoux">Philippe Dajoux</a></li> <li><a href="/wiki/Dum%C3%A8" title="Dumè">Dumè</a></li> <li><a href="/wiki/Cyril_%C3%89tesse" title="Cyril Étesse">Cyril Étesse</a></li> <li><a href="/wiki/Fernandel" title="Fernandel">Fernandel</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Pierre_Foucault" title="Jean-Pierre Foucault">Jean-Pierre Foucault</a></li> <li><a href="/wiki/Louis_Jourdan" class="mw-redirect" title="Louis Jourdan">Louis Gendre</a></li> <li><a href="/wiki/Charles_G%C3%A9rard" title="Charles Gérard">Charles Gérard</a></li> <li><a href="/wiki/Robert_Gu%C3%A9diguian" title="Robert Guédiguian">Robert Guédiguian</a></li> <li><a href="/wiki/C%C3%A9dric_Jimenez" title="Cédric Jimenez">Cédric Jimenez</a></li> <li><a href="/wiki/Axelle_Laffont" title="Axelle Laffont">Axelle Laffont</a></li> <li><a href="/wiki/Patrice_Laffont" title="Patrice Laffont">Patrice Laffont</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9raldine_Lapalus" title="Géraldine Lapalus">Géraldine Lapalus</a></li> <li><a href="/wiki/Michel_La_Rosa" title="Michel La Rosa">Michel La Rosa</a></li> <li><a href="/wiki/Sophie_Le_Saint" title="Sophie Le Saint">Sophie Le Saint</a></li> <li><a href="/wiki/Macha_Make%C3%AFeff" title="Macha Makeïeff">Macha Makeïeff</a></li> <li><a href="/wiki/Avy_Marciano" title="Avy Marciano">Avy Marciano</a></li> <li><a href="/wiki/Pierre-Fran%C3%A7ois_Martin-Laval" title="Pierre-François Martin-Laval">Pierre-François Martin-Laval</a></li> <li><a href="/wiki/Olivier_Mazerolle" title="Olivier Mazerolle">Olivier Mazerolle</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Marc_Morandini" title="Jean-Marc Morandini">Jean-Marc Morandini</a></li> <li><a href="/wiki/Clara_Morgane" title="Clara Morgane">Clara Morgane</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9rard_Meylan" title="Gérard Meylan">Gérard Meylan</a></li> <li><a href="/wiki/Marie-Ange_Nardi" title="Marie-Ange Nardi">Marie-Ange Nardi</a></li> <li><a href="/wiki/Georges_Neri" title="Georges Neri">Georges Neri</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9raldine_Pailhas" title="Géraldine Pailhas">Géraldine Pailhas</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Fran%C3%A7ois_P%C3%A9r%C3%A8s" title="Jean-François Pérès">Jean-François Pérès</a></li> <li><a href="/wiki/Paul_Pr%C3%A9boist" title="Paul Préboist">Paul Préboist</a></li> <li><a href="/wiki/Lionel_Rosso" title="Lionel Rosso">Lionel Rosso</a></li> <li><a href="/wiki/Jean_Roucas" title="Jean Roucas">Jean Roucas</a></li> <li><a href="/wiki/Daniel_Russo" title="Daniel Russo">Daniel Russo</a></li> <li><a href="/wiki/Eug%C3%A8ne_Saccomano" title="Eugène Saccomano">Eugène Saccomano</a></li> <li><a href="/wiki/Serge_Scotto" title="Serge Scotto">Serge Scotto</a></li> <li><a href="/wiki/Vincent_Scotto" title="Vincent Scotto">Vincent Scotto</a></li> <li><a href="/wiki/Marc_Simoncini" title="Marc Simoncini">Marc Simoncini</a></li> <li><a href="/wiki/Titoff" title="Titoff">Titoff</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Fictions tournées à Marseille</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=";"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><i><a href="/wiki/%C3%80_bout_de_souffle" title="À bout de souffle">À bout de souffle</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/%C3%80_la_vie,_%C3%A0_la_mort_!" title="À la vie, à la mort !">À la vie, à la mort !</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/%C3%80_l%27est_de_Shangha%C3%AF_(film,_1931)" title="À l'est de Shanghaï (film, 1931)">À l'est de Shanghaï</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Apr%C3%A8s_le_sud" title="Après le sud">Après le sud</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Amour_aux_trousses_(film,_2005)" title="L'Amour aux trousses (film, 2005)">L'Amour aux trousses</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Alex_Hugo" title="Alex Hugo">Alex Hugo</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Ang%C3%A8le_(film,_1934)" title="Angèle (film, 1934)">Angèle</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Arlette_et_l%27Amour" title="Arlette et l'Amour">Arlette et l'Amour</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Arm%C3%A9e_des_ombres" title="L'Armée des ombres">L'Armée des ombres</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Au_fil_d%27Ariane" title="Au fil d'Ariane">Au fil d'Ariane</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/BAC_Nord" title="BAC Nord">BAC Nord</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Baise-moi_(film)" title="Baise-moi (film)">Baise-moi</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Borsalino_(film)" title="Borsalino (film)">Borsalino</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Braquo" title="Braquo">Braquo</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Bronx_(film)" title="Bronx (film)">Bronx</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Ca%C3%AFd_(film,_2017)" title="Caïd (film, 2017)">Caïd</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Ca%C3%AFn_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)" title="Caïn (série télévisée)">Caïn</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Cargaison_clandestine" title="Cargaison clandestine">Cargaison clandestine</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/C%C3%A9sar_(film,_1936)" title="César (film, 1936)">César</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Chouf_(film)" title="Chouf (film)">Chouf</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Classico_(film,_2022)" title="Classico (film, 2022)">Classico</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Comme_un_aimant" title="Comme un aimant">Comme un aimant</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Corniche_Kennedy_(film)" title="Corniche Kennedy (film)">Corniche Kennedy</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Crossing_Lines" title="Crossing Lines">Crossing Lines</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Dans_la_tourmente_(film,_2011)" title="Dans la tourmente (film, 2011)">Dans la tourmente</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Dernier_%C3%89t%C3%A9_(film,_1981)" title="Dernier Été (film, 1981)">Dernier Été</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/D%27une_seule_voix" title="D'une seule voix">D'une seule voix</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Dock_13" title="Dock 13">Dock 13</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Divorce_Club" title="Divorce Club">Divorce Club</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Entre_amis_(film)" title="Entre amis (film)">Entre amis</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Fanny_(film,_1961)" title="Fanny (film, 1961)">Fanny</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/For_Lovers_Only" title="For Lovers Only">For Lovers Only</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/French_Connection_(film)" title="French Connection (film)">French Connection</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/French_Connection_2" title="French Connection 2">French Connection 2</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Gloria_Mundi_(film,_2019)" title="Gloria Mundi (film, 2019)">Gloria Mundi</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Gomez_et_Tavar%C3%A8s" title="Gomez et Tavarès">Gomez et Tavarès</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Gomez_vs_Tavar%C3%A8s" title="Gomez vs Tavarès">Gomez vs Tavarès</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Hercule_et_Sherlock" title="Hercule et Sherlock">Hercule et Sherlock</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Indig%C3%A8nes" title="Indigènes">Indigènes</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Justin_de_Marseille" title="Justin de Marseille">Justin de Marseille</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Khamsa_(film)" title="Khamsa (film)">Khamsa</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Assaut_(film,_2011)" title="L'Assaut (film, 2011)">L'Assaut</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Heure_exquise" title="L'Heure exquise">L'Heure exquise</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Immortel" title="L'Immortel">L'Immortel</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Italien_(film,_2010)" title="L'Italien (film, 2010)">L'Italien</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%27Outremangeur_(film)" title="L'Outremangeur (film)">L'Outremangeur</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Bonne_%C3%89toile" title="La Bonne Étoile">La Bonne Étoile</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Finale" title="La Finale">La Finale</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_French" title="La French">La French</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Laissons_Lucie_faire_!" title="Laissons Lucie faire !">Laissons Lucie faire !</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Marche_(film,_2013)" title="La Marche (film, 2013)">La Marche</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Gloire_de_mon_p%C3%A8re_(film)" title="La Gloire de mon père (film)">La Gloire de mon père</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Grande_Vie_!" title="La Grande Vie !">La Grande Vie !</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_guerre_est_d%C3%A9clar%C3%A9e" title="La guerre est déclarée">La guerre est déclarée</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Marseillaise_(film,_1938)" title="La Marseillaise (film, 1938)">La Marseillaise</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_M%C3%A9moire_dans_la_peau_(film)" title="La Mémoire dans la peau (film)">La Mémoire dans la peau</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Stagiaire" title="La Stagiaire">La Stagiaire</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Villa_(film)" title="La Villa (film)">La Villa</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_ville_est_tranquille" title="La ville est tranquille">La ville est tranquille</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/La_Vraie_Vie_des_profs" title="La Vraie Vie des profs">La Vraie Vie des profs</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Cercle_rouge" title="Le Cercle rouge">Le Cercle rouge</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Ch%C3%A2teau_de_ma_m%C3%A8re_(film)" title="Le Château de ma mère (film)">Le Château de ma mère</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Club_des_fadas" title="Le Club des fadas">Le Club des fadas</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Comte_de_Monte-Cristo_(film,_1961)" title="Le Comte de Monte-Cristo (film, 1961)">Le Comte de Monte-Cristo</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Gitan_(film)" title="Le Gitan (film)">Le Gitan</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Grand_Fr%C3%A8re_(film)" title="Le Grand Frère (film)">Le Grand Frère</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_H%C3%A9ros_de_la_famille" title="Le Héros de la famille">Le Héros de la famille</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Juge_(film,_1984)" title="Le Juge (film, 1984)">Le Juge</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Gar%C3%A7on_sauvage" title="Le Garçon sauvage">Le Garçon sauvage</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/L%C3%A9gionnaire_(film)" title="Légionnaire (film)">Légionnaire</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Mac_(film,_2010)" title="Le Mac (film, 2010)">Le Mac</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Marginal" title="Le Marginal">Le Marginal</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Schpountz_(film,_1999)" title="Le Schpountz (film, 1999)">Le Schpountz</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_T%C3%A9moin_%C3%A0_abattre" title="Le Témoin à abattre">Le Témoin à abattre</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Transporteur" title="Le Transporteur">Le Transporteur</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Transporteur_3" title="Le Transporteur 3">Le Transporteur 3</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Le_Tuteur_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)" title="Le Tuteur (série télévisée)">Le Tuteur</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Assassins_de_l%27ordre" title="Les Assassins de l'ordre">Les Assassins de l'ordre</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Centurions" title="Les Centurions">Les Centurions</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Coll%C3%A8gues" title="Les Collègues">Les Collègues</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Corps_impatients" title="Les Corps impatients">Les Corps impatients</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_D%C3%A9guns" title="Les Déguns">Les Déguns</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_D%C3%A9mons_de_l%27aube" title="Les Démons de l'aube">Les Démons de l'aube</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Gagnants_(film)" title="Les Gagnants (film)">Les Gagnants</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Gangsters_du_ch%C3%A2teau_d%27If" title="Les Gangsters du château d'If">Les Gangsters du château d'If</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Neiges_du_Kilimandjaro_(film,_2011)" title="Les Neiges du Kilimandjaro (film, 2011)">Les Neiges du Kilimandjaro</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Les_Rois_du_sport" title="Les Rois du sport">Les Rois du sport</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Love_Actually" title="Love Actually">Love Actually</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Marseille_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)" title="Marseille (série télévisée)">Marseille (série télévisée)</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Marseille_(film,_2016)" title="Marseille (film, 2016)">Marseille (film)</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Marseille_contrat" title="Marseille contrat">Marseille contrat</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Marche_%C3%A0_l%27ombre_(film)" title="Marche à l'ombre (film)">Marche à l'ombre</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Marie-Jo_et_ses_deux_amours" title="Marie-Jo et ses deux amours">Marie-Jo et ses deux amours</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Marius_et_Jeannette" title="Marius et Jeannette">Marius et Jeannette</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Mayrig" title="Mayrig">Mayrig</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Monte_Cristo_(film,_1929)" title="Monte Cristo (film, 1929)">Monte Cristo</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/MR_73_(film)" title="MR 73 (film)">MR 73</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/No_Limit_(s%C3%A9rie_t%C3%A9l%C3%A9vis%C3%A9e)" title="No Limit (série télévisée)">No Limit</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Nos_amis_les_flics" title="Nos amis les flics">Nos amis les flics</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Overdrive_(film,_2017)" title="Overdrive (film, 2017)">Overdrive</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Passage_pour_Marseille" title="Passage pour Marseille">Passage pour Marseille</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/P%C3%A9p%C3%A9_le_Moko" title="Pépé le Moko">Pépé le Moko</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Plus_belle_la_vie" title="Plus belle la vie">Plus belle la vie</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/En_libert%C3%A9_!" title="En liberté !">Remise de peine</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Retour_%C3%A0_Marseille" title="Retour à Marseille">Retour à Marseille</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Rouge_Midi" title="Rouge Midi">Rouge Midi</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Taxi_(film,_1998)" title="Taxi (film, 1998)">Taxi</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Taxi_2" title="Taxi 2">Taxi 2</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Taxi_3" title="Taxi 3">Taxi 3</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Taxi_4" title="Taxi 4">Taxi 4</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Taxi_5" title="Taxi 5">Taxi 5</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Toni_(film,_1935)" title="Toni (film, 1935)">Toni</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Trahison_(film,_2008)" title="Trahison (film, 2008)">Trahison</a></i></li> <li><a href="/wiki/Transit_(film,_1991)" title="Transit (film, 1991)"><i>Transit</i> (1991)</a></li> <li><a href="/wiki/Transit_(film,_2018)" title="Transit (film, 2018)"><i>Transit</i> (2018)</a></li> <li><i><a href="/wiki/Trilogie_marseillaise" title="Trilogie marseillaise">Trilogie marseillaise</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Trop_belle_pour_toi" title="Trop belle pour toi">Trop belle pour toi</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Un_c%C5%93ur_invaincu" title="Un cœur invaincu">Un cœur invaincu</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Un_de_la_Canebi%C3%A8re_(film)" title="Un de la Canebière (film)">Un de la Canebière</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Un_proph%C3%A8te" title="Un prophète">Un prophète</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Une_grande_ann%C3%A9e" title="Une grande année">Une grande année</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Une_histoire_de_fou_(film)" title="Une histoire de fou (film)">Une histoire de fou</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Un,_deux,_trois,_soleil_(film)" title="Un, deux, trois, soleil (film)">Un, deux, trois, soleil</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Un_sac_de_billes_(film,_2017)" title="Un sac de billes (film, 2017)">Un sac de billes</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Un_nomm%C3%A9_La_Rocca" title="Un nommé La Rocca">Un nommé La Rocca</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Vive_la_France_(film,_2013)" title="Vive la France (film, 2013)">Vive la France</a></i></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Littérature</th> <td class="navbox-list" style=";"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Gabriel_Audisio_(%C3%A9crivain)" title="Gabriel Audisio (écrivain)">Gabriel Audisio</a></li> <li><a href="/wiki/Antonin_Artaud" title="Antonin Artaud">Antonin Artaud</a></li> <li><a href="/wiki/Christian_Barbier_(animateur)" title="Christian Barbier (animateur)">Christian Barbier</a></li> <li><a href="/wiki/Henri-Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Blanc" title="Henri-Frédéric Blanc">Henri-Frédéric Blanc</a></li> <li><a href="/wiki/Jean_Contrucci" title="Jean Contrucci">Jean Contrucci</a></li> <li><a href="/wiki/Ren%C3%A9_Fr%C3%A9gni" title="René Frégni">René Frégni</a></li> <li><a href="/wiki/Guy_Gedda" title="Guy Gedda">Guy Gedda</a></li> <li><a href="/wiki/L%C3%A9on_Gozlan" title="Léon Gozlan">Léon Gozlan</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Claude_Izzo" title="Jean-Claude Izzo">Jean-Claude Izzo</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%A9gis_Jauffret" title="Régis Jauffret">Régis Jauffret</a></li> <li><a href="/wiki/Camille_Jullian" title="Camille Jullian">Camille Jullian</a></li> <li><a href="/wiki/Robert_Laffont" title="Robert Laffont">Robert Laffont</a></li> <li><a href="/wiki/Jean-Luc_Luciani" title="Jean-Luc Luciani">Jean-Luc Luciani</a></li> <li><a href="/wiki/Marcel_Pagnol" title="Marcel Pagnol">Marcel Pagnol</a></li> <li><a href="/wiki/Pierre_Puget" title="Pierre Puget">Pierre Puget</a></li> <li><a href="/wiki/Honor%C3%A9_Daumier" title="Honoré Daumier">Honoré Daumier</a></li> <li><a href="/wiki/Edmond_Rostand" title="Edmond Rostand">Edmond Rostand</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Musique et danse</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=";"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Claire_d%27Asta" title="Claire d'Asta">Claire d'Asta</a></li> <li><a href="/wiki/Akhenaton_(rappeur)" title="Akhenaton (rappeur)">Akhenaton</a></li> <li><a href="/wiki/Aline_(groupe)" title="Aline (groupe)">Aline</a></li> <li><a href="/wiki/Alonzo_(rappeur)" title="Alonzo (rappeur)">Alonzo</a></li> <li><a href="/wiki/Maurice_B%C3%A9jart" title="Maurice Béjart">Maurice Béjart</a></li> <li><a href="/wiki/Bouga_(rappeur)" title="Bouga (rappeur)">Bouga</a></li> <li><a href="/wiki/L%C3%A9a_Castel" title="Léa Castel">Léa Castel</a></li> <li><a href="/wiki/Carla_Rutili" title="Carla Rutili">Carla Rutili</a></li> <li><a href="/wiki/Carr%C3%A9_rouge_(groupe)" title="Carré rouge (groupe)">Carré rouge</a></li> <li><a href="/wiki/Cedric_Gervais" title="Cedric Gervais">Cedric Gervais</a></li> <li><a href="/wiki/Dadoo" title="Dadoo">Dadoo</a></li> <li><a href="/wiki/Dagoba" title="Dagoba">Dagoba</a></li> <li><a href="/wiki/DJ_Mam%27s" title="DJ Mam's">DJ Mam's</a></li> <li><a href="/wiki/Dupain" title="Dupain">Dupain</a></li> <li><a href="/wiki/Martin_Dupont" title="Martin Dupont">Martin Dupont</a></li> <li><a href="/wiki/Elams" title="Elams">Elams</a></li> <li><a href="/wiki/Eths" title="Eths">Eths</a></li> <li><a href="/wiki/Faf_Larage" title="Faf Larage">Faf Larage</a></li> <li><a href="/wiki/Festival_de_Marseille" title="Festival de Marseille">Festival de Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Patrick_Fiori" title="Patrick Fiori">Patrick Fiori</a></li> <li><a href="/wiki/Fiesta_des_Suds" title="Fiesta des Suds">Fiesta des Suds</a></li> <li><a href="/wiki/Fonky_Family" title="Fonky Family">Fonky Family</a></li> <li><a href="/wiki/Freeman_(rappeur)" title="Freeman (rappeur)">Freeman</a></li> <li><a href="/wiki/French_79" title="French 79">French 79</a></li> <li><a href="/wiki/Galleon_(groupe)" title="Galleon (groupe)">Galleon</a></li> <li><a href="/wiki/Gari_Gr%C3%A8u" title="Gari Grèu">Gari Grèu</a></li> <li><a href="/wiki/Hatepinks" title="Hatepinks">Hatepinks</a></li> <li><a href="/wiki/IAM" title="IAM">IAM</a></li> <li><a href="/wiki/Jul_(chanteur)" class="mw-redirect" title="Jul (chanteur)">Jul</a></li> <li><a href="/wiki/Kemmler_(rappeur)" title="Kemmler (rappeur)">Kemmler</a></li> <li><a href="/wiki/K-Rhyme_Le_Roi" title="K-Rhyme Le Roi">K-Rhyme Le Roi</a></li> <li><a href="/wiki/Kheops_(DJ)" title="Kheops (DJ)">Kheops</a></li> <li><a href="/wiki/Kid_Francescoli" title="Kid Francescoli">Kid Francescoli</a></li> <li><a href="/wiki/Kill_the_Thrill" title="Kill the Thrill">Kill the Thrill</a></li> <li><a href="/wiki/Klaxon_(groupe)" title="Klaxon (groupe)">Klaxon</a></li> <li><a href="/wiki/Kofs" title="Kofs">Kofs</a></li> <li><a href="/wiki/L%27Alg%C3%A9rino" title="L'Algérino">L'Algérino</a></li> <li><a href="/wiki/La_Swija" title="La Swija">La Swija</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Rat_Luciano" title="Le Rat Luciano">Le Rat Luciano</a></li> <li><a href="/wiki/Les_5_Gentlemen" title="Les 5 Gentlemen">Les 5 Gentlemen</a></li> <li><a href="/wiki/Lo_C%C3%B2r_de_la_Plana" title="Lo Còr de la Plana">Lo Còr de la Plana</a></li> <li><a href="/wiki/Marina_Kaye" title="Marina Kaye">Marina Kaye</a></li> <li><a href="/wiki/Marsatac" title="Marsatac">Marsatac</a></li> <li><a href="/wiki/Marseille_Jazz_des_cinq_continents" title="Marseille Jazz des cinq continents">Marseille Jazz des cinq continents</a></li> <li><a href="/wiki/Massilia_Sound_System" title="Massilia Sound System">Massilia Sound System</a></li> <li><a href="/wiki/Melissa_Mars" title="Melissa Mars">Melissa Mars</a></li> <li><a href="/wiki/Melissa_M" title="Melissa M">Melissa M</a></li> <li><a href="/wiki/Menzo" title="Menzo">Menzo</a></li> <li>Métis ta zik</li> <li><a href="/wiki/Musicatreize" title="Musicatreize">Musicatreize</a></li> <li><a href="/wiki/Naps" title="Naps">Naps</a></li> <li><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Nevchehirlian" title="Frédéric Nevchehirlian">Frédéric Nevchehirlian</a></li> <li><a href="/wiki/Oai_Star" title="Oai Star">Oai Star</a></li> <li><a href="/wiki/Pavillon_noir_(groupe)" title="Pavillon noir (groupe)">Pavillon noir</a></li> <li><a href="/wiki/Prodige_Namor" title="Prodige Namor">Prodige Namor</a></li> <li><a href="/wiki/Psy_4_de_la_rime" title="Psy 4 de la rime">Psy 4 de la rime</a></li> <li><a href="/wiki/Quartiers_nord_(groupe)" title="Quartiers nord (groupe)">Quartiers nord</a></li> <li><a href="/wiki/Raspigaous" title="Raspigaous">Raspigaous</a></li> <li><a href="/wiki/Sat_l%27Artificier" title="Sat l'Artificier">Sat l'Artificier</a></li> <li><a href="/wiki/SCH_(rappeur)" title="SCH (rappeur)">SCH</a></li> <li><a href="/wiki/Soprano_(rappeur)" title="Soprano (rappeur)">Soprano</a></li> <li><a href="/wiki/Soso_Maness" title="Soso Maness">Soso Maness</a></li> <li><a href="/wiki/Soul_Swing" title="Soul Swing">Soul Swing</a></li> <li><a href="/wiki/Superfunk" title="Superfunk">Superfunk</a></li> <li><a href="/wiki/Tayc" title="Tayc">Tayc</a></li> <li><a href="/wiki/The_Third_Memory" title="The Third Memory">The Third Memory</a></li> <li><a href="/wiki/Thierry_Amiel" title="Thierry Amiel">Thierry Amiel</a></li> <li><a href="/wiki/Troublemakers" title="Troublemakers">Troublemakers</a></li> <li><a href="/wiki/3e_%C5%92il_(groupe)" title="3e Œil (groupe)"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> Œil</a></li> <li><a href="/wiki/Warrior_Kids" title="Warrior Kids">Warrior Kids</a></li> <li><a href="/wiki/Watcha_Clan" title="Watcha Clan">Watcha Clan</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="3" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Modèle:Palette Métropole d'Aix-Marseille-Provence"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/M%C3%A9tropole_d%27Aix-Marseille-Provence" title="Métropole d'Aix-Marseille-Provence">Métropole d'Aix-Marseille-Provence</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Marseille-Provence" title="Marseille-Provence">Marseille-Provence</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a></li> <li><a href="/wiki/Carnoux-en-Provence" title="Carnoux-en-Provence">Carnoux-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Carry-le-Rouet" title="Carry-le-Rouet">Carry-le-Rouet</a></li> <li><a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a></li> <li><a href="/wiki/Ceyreste" title="Ceyreste">Ceyreste</a></li> <li><a href="/wiki/La_Ciotat" title="La Ciotat">La Ciotat</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teauneuf-les-Martigues" title="Châteauneuf-les-Martigues">Châteauneuf-les-Martigues</a></li> <li><a href="/wiki/Ensu%C3%A8s-la-Redonne" title="Ensuès-la-Redonne">Ensuès-la-Redonne</a></li> <li><a href="/wiki/Gignac-la-Nerthe" title="Gignac-la-Nerthe">Gignac-la-Nerthe</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9menos" title="Gémenos">Gémenos</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Rove" title="Le Rove">Le Rove</a></li> <li><a href="/wiki/Marignane" title="Marignane">Marignane</a></li> <li><b><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a></b></li> <li><a href="/wiki/Plan-de-Cuques" title="Plan-de-Cuques">Plan-de-Cuques</a></li> <li><a href="/wiki/Roquefort-la-B%C3%A9doule" title="Roquefort-la-Bédoule">Roquefort-la-Bédoule</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Victoret" title="Saint-Victoret">Saint-Victoret</a></li> <li><a href="/wiki/Sausset-les-Pins" title="Sausset-les-Pins">Sausset-les-Pins</a></li> <li><a href="/wiki/Sept%C3%A8mes-les-Vallons" title="Septèmes-les-Vallons">Septèmes-les-Vallons</a></li></ul> </div></td> <td class="navbox-image" rowspan="6" style="vertical-align:middle;padding-left:7px"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Territoires_AMP.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Territoires_AMP.svg/250px-Territoires_AMP.svg.png" decoding="async" width="200" height="156" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Territoires_AMP.svg/330px-Territoires_AMP.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Territoires_AMP.svg/500px-Territoires_AMP.svg.png 2x" data-file-width="683" data-file-height="532" /></a></span></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Pays_d%27Aix" title="Pays d'Aix">Pays d'Aix</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><b><a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a></b></li> <li><a href="/wiki/Beaurecueil" title="Beaurecueil">Beaurecueil</a></li> <li><a href="/wiki/Bouc-Bel-Air" title="Bouc-Bel-Air">Bouc-Bel-Air</a></li> <li><a href="/wiki/Cabri%C3%A8s" title="Cabriès">Cabriès</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teauneuf-le-Rouge" title="Châteauneuf-le-Rouge">Châteauneuf-le-Rouge</a></li> <li><a href="/wiki/Coudoux" title="Coudoux">Coudoux</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89guilles" title="Éguilles">Éguilles</a></li> <li><a href="/wiki/Fuveau" title="Fuveau">Fuveau</a></li> <li><a href="/wiki/Gardanne" title="Gardanne">Gardanne</a></li> <li><a href="/wiki/Gr%C3%A9asque" title="Gréasque">Gréasque</a></li> <li><a href="/wiki/Jouques" title="Jouques">Jouques</a></li> <li><a href="/wiki/Lambesc" title="Lambesc">Lambesc</a></li> <li><a href="/wiki/Meyrargues" title="Meyrargues">Meyrargues</a></li> <li><a href="/wiki/Meyreuil" title="Meyreuil">Meyreuil</a></li> <li><a href="/wiki/Mimet" title="Mimet">Mimet</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Pennes-Mirabeau" title="Les Pennes-Mirabeau">Les Pennes-Mirabeau</a></li> <li><a href="/wiki/Pertuis_(Vaucluse)" title="Pertuis (Vaucluse)">Pertuis</a></li> <li><a href="/wiki/Peynier" title="Peynier">Peynier</a></li> <li><a href="/wiki/Peyrolles-en-Provence" title="Peyrolles-en-Provence">Peyrolles-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Puyloubier" title="Puyloubier">Puyloubier</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Puy-Sainte-R%C3%A9parade" title="Le Puy-Sainte-Réparade">Le Puy-Sainte-Réparade</a></li> <li><a href="/wiki/Rognes" title="Rognes">Rognes</a></li> <li><a href="/wiki/La_Roque-d%27Anth%C3%A9ron" title="La Roque-d'Anthéron">La Roque-d’Anthéron</a></li> <li><a href="/wiki/Rousset_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Rousset (Bouches-du-Rhône)">Rousset</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Antonin-sur-Bayon" title="Saint-Antonin-sur-Bayon">Saint-Antonin-sur-Bayon</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Cannat" title="Saint-Cannat">Saint-Cannat</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Est%C3%A8ve-Janson" title="Saint-Estève-Janson">Saint-Estève-Janson</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Marc-Jaumegarde" title="Saint-Marc-Jaumegarde">Saint-Marc-Jaumegarde</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Paul-l%C3%A8s-Durance" title="Saint-Paul-lès-Durance">Saint-Paul-lès-Durance</a></li> <li><a href="/wiki/Simiane-Collongue" title="Simiane-Collongue">Simiane-Collongue</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Tholonet" title="Le Tholonet">Le Tholonet</a></li> <li><a href="/wiki/Trets" title="Trets">Trets</a></li> <li><a href="/wiki/Vauvenargues" title="Vauvenargues">Vauvenargues</a></li> <li><a href="/wiki/Venelles" title="Venelles">Venelles</a></li> <li><a href="/wiki/Ventabren" title="Ventabren">Ventabren</a></li> <li><a href="/wiki/Vitrolles_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Vitrolles (Bouches-du-Rhône)">Vitrolles</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Pays_salonais" title="Pays salonais">Pays salonais</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Alleins" title="Alleins">Alleins</a></li> <li><a href="/wiki/Aurons" title="Aurons">Aurons</a></li> <li><a href="/wiki/La_Barben" title="La Barben">La Barben</a></li> <li><a href="/wiki/Berre-l%27%C3%89tang" title="Berre-l'Étang">Berre-l’Étang</a></li> <li><a href="/wiki/Charleval_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Charleval (Bouches-du-Rhône)">Charleval</a></li> <li><a href="/wiki/Eygui%C3%A8res" title="Eyguières">Eyguières</a></li> <li><a href="/wiki/La_Fare-les-Oliviers" title="La Fare-les-Oliviers">La Fare-les-Oliviers</a></li> <li><a href="/wiki/Lamanon" title="Lamanon">Lamanon</a></li> <li><a href="/wiki/Lan%C3%A7on-Provence" title="Lançon-Provence">Lançon-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Mallemort" title="Mallemort">Mallemort</a></li> <li><a href="/wiki/P%C3%A9lissanne" title="Pélissanne">Pélissanne</a></li> <li><a href="/wiki/Rognac" title="Rognac">Rognac</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Chamas_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Saint-Chamas (Bouches-du-Rhône)">Saint-Chamas</a></li> <li><b><a href="/wiki/Salon-de-Provence" title="Salon-de-Provence">Salon-de-Provence</a></b></li> <li><a href="/wiki/S%C3%A9nas" title="Sénas">Sénas</a></li> <li><a href="/wiki/Velaux" title="Velaux">Velaux</a></li> <li><a href="/wiki/Vern%C3%A8gues" title="Vernègues">Vernègues</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Pays_d%27Aubagne_et_de_l%27%C3%89toile" title="Pays d'Aubagne et de l'Étoile">Pays d'Aubagne et de l'Étoile</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><b><a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a></b></li> <li><a href="/wiki/Auriol_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Auriol (Bouches-du-Rhône)">Auriol</a></li> <li><a href="/wiki/Belcod%C3%A8ne" title="Belcodène">Belcodène</a></li> <li><a href="/wiki/La_Bouilladisse" title="La Bouilladisse">La Bouilladisse</a></li> <li><a href="/wiki/Cadolive" title="Cadolive">Cadolive</a></li> <li><a href="/wiki/Cuges-les-Pins" title="Cuges-les-Pins">Cuges-les-Pins</a></li> <li><a href="/wiki/La_Destrousse" title="La Destrousse">La Destrousse</a></li> <li><a href="/wiki/La_Penne-sur-Huveaune" title="La Penne-sur-Huveaune">La Penne-sur-Huveaune</a></li> <li><a href="/wiki/Peypin" title="Peypin">Peypin</a></li> <li><a href="/wiki/Roquevaire" title="Roquevaire">Roquevaire</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Savournin" title="Saint-Savournin">Saint-Savournin</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Zacharie_(Var)" title="Saint-Zacharie (Var)">Saint-Zacharie</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Istres-Ouest-Provence" title="Istres-Ouest-Provence">Istres-Ouest-Provence</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Cornillon-Confoux" title="Cornillon-Confoux">Cornillon-Confoux</a></li> <li><a href="/wiki/Fos-sur-Mer" title="Fos-sur-Mer">Fos-sur-Mer</a></li> <li><a href="/wiki/Grans" title="Grans">Grans</a></li> <li><b><a href="/wiki/Istres" title="Istres">Istres</a></b></li> <li><a href="/wiki/Miramas" title="Miramas">Miramas</a></li> <li><a href="/wiki/Port-Saint-Louis-du-Rh%C3%B4ne" title="Port-Saint-Louis-du-Rhône">Port-Saint-Louis-du-Rhône</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Pays_de_Martigues" title="Pays de Martigues">Pays de Martigues</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><b><a href="/wiki/Martigues" title="Martigues">Martigues</a></b></li> <li><a href="/wiki/Port-de-Bouc" title="Port-de-Bouc">Port-de-Bouc</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Mitre-les-Remparts" title="Saint-Mitre-les-Remparts">Saint-Mitre-les-Remparts</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint collapsed" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Unit%C3%A9s_urbaines_fran%C3%A7aises" title="Modèle:Palette Unités urbaines françaises"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Unit%C3%A9s_urbaines_fran%C3%A7aises&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Liste_des_unit%C3%A9s_urbaines_de_France" title="Liste des unités urbaines de France">Grandes agglomérations de France</a></div><div class="clear" style="clear:both;"></div><small><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_en_France" title="Unité urbaine en France">Unités urbaines</a> de plus de 100 000 habitants en 2022</small></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 10 000 000 habitants</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Paris" title="Unité urbaine de Paris">Paris</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 1 000 000 habitants</th> <td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Bordeaux" title="Unité urbaine de Bordeaux">Bordeaux</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Lille_(partie_fran%C3%A7aise)" title="Unité urbaine de Lille (partie française)">Lille <small>(partie française)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Lyon" title="Unité urbaine de Lyon">Lyon</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Marseille-Aix-en-Provence" title="Unité urbaine de Marseille-Aix-en-Provence">Marseille-Aix-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Toulouse" title="Unité urbaine de Toulouse">Toulouse</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 500 000 habitants</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Douai-Lens" title="Unité urbaine de Douai-Lens">Douai-Lens</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Nantes" title="Unité urbaine de Nantes">Nantes</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Nice" title="Unité urbaine de Nice">Nice</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Toulon" title="Unité urbaine de Toulon">Toulon</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 400 000 habitants</th> <td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Avignon" title="Unité urbaine d'Avignon">Avignon</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Grenoble" title="Unité urbaine de Grenoble">Grenoble</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Montpellier" title="Unité urbaine de Montpellier">Montpellier</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Rouen" title="Unité urbaine de Rouen">Rouen</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Strasbourg_(partie_fran%C3%A7aise)" title="Unité urbaine de Strasbourg (partie française)">Strasbourg <small>(partie française)</small></a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 300 000 habitants</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_B%C3%A9thune" title="Unité urbaine de Béthune">Béthune</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Rennes" title="Unité urbaine de Rennes">Rennes</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Saint-%C3%89tienne" title="Unité urbaine de Saint-Étienne">Saint-Étienne</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Tours" title="Unité urbaine de Tours">Tours</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Valenciennes_(partie_fran%C3%A7aise)" title="Unité urbaine de Valenciennes (partie française)">Valenciennes <small>(partie française)</small></a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 200 000 habitants</th> <td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Angers" title="Unité urbaine d'Angers">Angers</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Bayonne_(partie_fran%C3%A7aise)" title="Unité urbaine de Bayonne (partie française)">Bayonne <small>(partie française)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Brest" title="Unité urbaine de Brest">Brest</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Caen" title="Unité urbaine de Caen">Caen</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Chamb%C3%A9ry" title="Unité urbaine de Chambéry">Chambéry</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Clermont-Ferrand" title="Unité urbaine de Clermont-Ferrand">Clermont-Ferrand</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Dijon" title="Unité urbaine de Dijon">Dijon</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_du_Havre" title="Unité urbaine du Havre">Le Havre</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_du_Mans" title="Unité urbaine du Mans">Le Mans</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Metz" title="Unité urbaine de Metz">Metz</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Mulhouse" title="Unité urbaine de Mulhouse">Mulhouse</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Nancy" title="Unité urbaine de Nancy">Nancy</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Orl%C3%A9ans" title="Unité urbaine d'Orléans">Orléans</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Pau" title="Unité urbaine de Pau">Pau</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Perpignan" title="Unité urbaine de Perpignan">Perpignan</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Pointe-%C3%A0-Pitre-Les_Abymes" title="Unité urbaine de Pointe-à-Pitre-Les Abymes">Pointe-à-Pitre-Les Abymes</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Reims" title="Unité urbaine de Reims">Reims</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="white-space: nowrap">Plus de 100 000 habitants</th> <td class="navbox-list" style="text-align:left;;"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Al%C3%A8s" title="Unité urbaine d'Alès">Alès</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Amiens" title="Unité urbaine d'Amiens">Amiens</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Angoul%C3%AAme" title="Unité urbaine d'Angoulême">Angoulême</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_d%27Annecy" title="Unité urbaine d'Annecy">Annecy</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Besan%C3%A7on" title="Unité urbaine de Besançon">Besançon</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Cayenne" title="Unité urbaine de Cayenne">Cayenne</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Creil" title="Unité urbaine de Creil">Creil</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Dunkerque" title="Unité urbaine de Dunkerque">Dunkerque</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Fort-de-France" title="Unité urbaine de Fort-de-France">Fort-de-France</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Fr%C3%A9jus" title="Unité urbaine de Fréjus">Fréjus</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Gen%C3%A8ve_(SUI)-Annemasse_(partie_fran%C3%A7aise)" title="Unité urbaine de Genève (SUI)-Annemasse (partie française)">Genève (SUI)-Annemasse <small>(partie française)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Limoges" title="Unité urbaine de Limoges">Limoges</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Lorient" title="Unité urbaine de Lorient">Lorient</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Mamoudzou" title="Unité urbaine de Mamoudzou">Mamoudzou</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Maubeuge_(partie_fran%C3%A7aise)" title="Unité urbaine de Maubeuge (partie française)">Maubeuge <small>(partie française)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Montb%C3%A9liard" title="Unité urbaine de Montbéliard">Montbéliard</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_N%C3%AEmes" title="Unité urbaine de Nîmes">Nîmes</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Noum%C3%A9a" title="Unité urbaine de Nouméa">Nouméa</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Poitiers" title="Unité urbaine de Poitiers">Poitiers</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_du_Robert" title="Unité urbaine du Robert">Le Robert</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_la_Rochelle" title="Unité urbaine de la Rochelle">La Rochelle</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Saint-Denis" title="Unité urbaine de Saint-Denis">Saint-Denis <small>(La Réunion)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Saint-Nazaire" title="Unité urbaine de Saint-Nazaire">Saint-Nazaire</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Saint-Paul_(La_R%C3%A9union)" title="Unité urbaine de Saint-Paul (La Réunion)">Saint-Paul <small>(La Réunion)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Saint-Pierre" title="Unité urbaine de Saint-Pierre">Saint-Pierre <small>(La Réunion)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Thionville" title="Unité urbaine de Thionville">Thionville</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Troyes" title="Unité urbaine de Troyes">Troyes</a></li> <li><a href="/wiki/Unit%C3%A9_urbaine_de_Valence_(Dr%C3%B4me)" title="Unité urbaine de Valence (Drôme)">Valence</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint collapsed" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Communes_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Modèle:Palette Communes des Bouches-du-Rhône"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Communes_des_Bouches-du-Rh%C3%B4ne&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Commune_(France)" title="Commune (France)">Communes</a> des <a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="vertical-align:middle;background:#E6E6FF;">Communes</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Allauch" title="Allauch">Allauch</a></li> <li><a href="/wiki/Alleins" title="Alleins">Alleins</a></li> <li><a href="/wiki/Arles" title="Arles">Arles</a></li> <li><a href="/wiki/Aubagne" title="Aubagne">Aubagne</a></li> <li><a href="/wiki/Aureille" title="Aureille">Aureille</a></li> <li><a href="/wiki/Auriol_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Auriol (Bouches-du-Rhône)">Auriol</a></li> <li><a href="/wiki/Aurons" title="Aurons">Aurons</a></li> <li><a href="/wiki/La_Barben" title="La Barben">La Barben</a></li> <li><a href="/wiki/Barbentane" title="Barbentane">Barbentane</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Baux-de-Provence" title="Les Baux-de-Provence">Les Baux-de-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Beaurecueil" title="Beaurecueil">Beaurecueil</a></li> <li><a href="/wiki/Belcod%C3%A8ne" title="Belcodène">Belcodène</a></li> <li><a href="/wiki/Berre-l%27%C3%89tang" title="Berre-l'Étang">Berre-l'Étang</a></li> <li><a href="/wiki/Bouc-Bel-Air" title="Bouc-Bel-Air">Bouc-Bel-Air</a></li> <li><a href="/wiki/La_Bouilladisse" title="La Bouilladisse">La Bouilladisse</a></li> <li><a href="/wiki/Boulbon" title="Boulbon">Boulbon</a></li> <li><a href="/wiki/Cabannes_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cabannes (Bouches-du-Rhône)">Cabannes</a></li> <li><a href="/wiki/Cabri%C3%A8s" title="Cabriès">Cabriès</a></li> <li><a href="/wiki/Cadolive" title="Cadolive">Cadolive</a></li> <li><a href="/wiki/Carnoux-en-Provence" title="Carnoux-en-Provence">Carnoux-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Carry-le-Rouet" title="Carry-le-Rouet">Carry-le-Rouet</a></li> <li><a href="/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Cassis (Bouches-du-Rhône)">Cassis</a></li> <li><a href="/wiki/Ceyreste" title="Ceyreste">Ceyreste</a></li> <li><a href="/wiki/Charleval_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Charleval (Bouches-du-Rhône)">Charleval</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teauneuf-le-Rouge" title="Châteauneuf-le-Rouge">Châteauneuf-le-Rouge</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teauneuf-les-Martigues" title="Châteauneuf-les-Martigues">Châteauneuf-les-Martigues</a></li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teaurenard" title="Châteaurenard">Châteaurenard</a></li> <li><a href="/wiki/La_Ciotat" title="La Ciotat">La Ciotat</a></li> <li><a href="/wiki/Cornillon-Confoux" title="Cornillon-Confoux">Cornillon-Confoux</a></li> <li><a href="/wiki/Coudoux" title="Coudoux">Coudoux</a></li> <li><a href="/wiki/Cuges-les-Pins" title="Cuges-les-Pins">Cuges-les-Pins</a></li> <li><a href="/wiki/La_Destrousse" title="La Destrousse">La Destrousse</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%89guilles" title="Éguilles">Éguilles</a></li> <li><a href="/wiki/Ensu%C3%A8s-la-Redonne" title="Ensuès-la-Redonne">Ensuès-la-Redonne</a></li> <li><a href="/wiki/Eygali%C3%A8res" title="Eygalières">Eygalières</a></li> <li><a href="/wiki/Eyragues" title="Eyragues">Eyragues</a></li> <li><a href="/wiki/La_Fare-les-Oliviers" title="La Fare-les-Oliviers">La Fare-les-Oliviers</a></li> <li><a href="/wiki/Fontvieille" title="Fontvieille">Fontvieille</a></li> <li><a href="/wiki/Fos-sur-Mer" title="Fos-sur-Mer">Fos-sur-Mer</a></li> <li><a href="/wiki/Fuveau" title="Fuveau">Fuveau</a></li> <li><a href="/wiki/Gardanne" title="Gardanne">Gardanne</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9menos" title="Gémenos">Gémenos</a></li> <li><a href="/wiki/Gignac-la-Nerthe" title="Gignac-la-Nerthe">Gignac-la-Nerthe</a></li> <li><a href="/wiki/Grans" title="Grans">Grans</a></li> <li><a href="/wiki/Graveson" title="Graveson">Graveson</a></li> <li><a href="/wiki/Gr%C3%A9asque" title="Gréasque">Gréasque</a></li> <li><a href="/wiki/Istres" title="Istres">Istres</a></li> <li><a href="/wiki/Jouques" title="Jouques">Jouques</a></li> <li><a href="/wiki/Lamanon" title="Lamanon">Lamanon</a></li> <li><a href="/wiki/Lambesc" title="Lambesc">Lambesc</a></li> <li><a href="/wiki/Lan%C3%A7on-Provence" title="Lançon-Provence">Lançon-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Maillane" title="Maillane">Maillane</a></li> <li><a href="/wiki/Mallemort" title="Mallemort">Mallemort</a></li> <li><a href="/wiki/Marignane" title="Marignane">Marignane</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Martigues" title="Martigues">Martigues</a></li> <li><a href="/wiki/Mas-Blanc-des-Alpilles" title="Mas-Blanc-des-Alpilles">Mas-Blanc-des-Alpilles</a></li> <li><a href="/wiki/Maussane-les-Alpilles" title="Maussane-les-Alpilles">Maussane-les-Alpilles</a></li> <li><a href="/wiki/Meyrargues" title="Meyrargues">Meyrargues</a></li> <li><a href="/wiki/Meyreuil" title="Meyreuil">Meyreuil</a></li> <li><a href="/wiki/Mimet" title="Mimet">Mimet</a></li> <li><a href="/wiki/Miramas" title="Miramas">Miramas</a></li> <li><a href="/wiki/Moll%C3%A9g%C3%A8s" title="Mollégès">Mollégès</a></li> <li><a href="/wiki/Mouri%C3%A8s" title="Mouriès">Mouriès</a></li> <li><a href="/wiki/Noves" title="Noves">Noves</a></li> <li><a href="/wiki/Orgon" title="Orgon">Orgon</a></li> <li><a href="/wiki/Paradou" title="Paradou">Paradou</a></li> <li><a href="/wiki/P%C3%A9lissanne" title="Pélissanne">Pélissanne</a></li> <li><a href="/wiki/Les_Pennes-Mirabeau" title="Les Pennes-Mirabeau">Les Pennes-Mirabeau</a></li> <li><a href="/wiki/La_Penne-sur-Huveaune" title="La Penne-sur-Huveaune">La Penne-sur-Huveaune</a></li> <li><a href="/wiki/Peynier" title="Peynier">Peynier</a></li> <li><a href="/wiki/Peypin" title="Peypin">Peypin</a></li> <li><a href="/wiki/Peyrolles-en-Provence" title="Peyrolles-en-Provence">Peyrolles-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Plan-de-Cuques" title="Plan-de-Cuques">Plan-de-Cuques</a></li> <li><a href="/wiki/Plan-d%27Orgon" title="Plan-d'Orgon">Plan-d'Orgon</a></li> <li><a href="/wiki/Port-de-Bouc" title="Port-de-Bouc">Port-de-Bouc</a></li> <li><a href="/wiki/Port-Saint-Louis-du-Rh%C3%B4ne" title="Port-Saint-Louis-du-Rhône">Port-Saint-Louis-du-Rhône</a></li> <li><a href="/wiki/Puyloubier" title="Puyloubier">Puyloubier</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Puy-Sainte-R%C3%A9parade" title="Le Puy-Sainte-Réparade">Le Puy-Sainte-Réparade</a></li> <li><a href="/wiki/Rognac" title="Rognac">Rognac</a></li> <li><a href="/wiki/Rognes" title="Rognes">Rognes</a></li> <li><a href="/wiki/Rognonas" title="Rognonas">Rognonas</a></li> <li><a href="/wiki/La_Roque-d%27Anth%C3%A9ron" title="La Roque-d'Anthéron">La Roque-d'Anthéron</a></li> <li><a href="/wiki/Roquefort-la-B%C3%A9doule" title="Roquefort-la-Bédoule">Roquefort-la-Bédoule</a></li> <li><a href="/wiki/Roquevaire" title="Roquevaire">Roquevaire</a></li> <li><a href="/wiki/Rousset_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Rousset (Bouches-du-Rhône)">Rousset</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Rove" title="Le Rove">Le Rove</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Andiol" title="Saint-Andiol">Saint-Andiol</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Antonin-sur-Bayon" title="Saint-Antonin-sur-Bayon">Saint-Antonin-sur-Bayon</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Cannat" title="Saint-Cannat">Saint-Cannat</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Chamas_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Saint-Chamas (Bouches-du-Rhône)">Saint-Chamas</a></li> <li><a href="/wiki/Saintes-Maries-de-la-Mer" title="Saintes-Maries-de-la-Mer">Saintes-Maries-de-la-Mer</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Est%C3%A8ve-Janson" title="Saint-Estève-Janson">Saint-Estève-Janson</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-%C3%89tienne-du-Gr%C3%A8s" title="Saint-Étienne-du-Grès">Saint-Étienne-du-Grès</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Marc-Jaumegarde" title="Saint-Marc-Jaumegarde">Saint-Marc-Jaumegarde</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Martin-de-Crau" title="Saint-Martin-de-Crau">Saint-Martin-de-Crau</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Mitre-les-Remparts" title="Saint-Mitre-les-Remparts">Saint-Mitre-les-Remparts</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Paul-l%C3%A8s-Durance" title="Saint-Paul-lès-Durance">Saint-Paul-lès-Durance</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Pierre-de-M%C3%A9zoargues" title="Saint-Pierre-de-Mézoargues">Saint-Pierre-de-Mézoargues</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-R%C3%A9my-de-Provence" title="Saint-Rémy-de-Provence">Saint-Rémy-de-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Savournin" title="Saint-Savournin">Saint-Savournin</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Victoret" title="Saint-Victoret">Saint-Victoret</a></li> <li><a href="/wiki/Salon-de-Provence" title="Salon-de-Provence">Salon-de-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Sausset-les-Pins" title="Sausset-les-Pins">Sausset-les-Pins</a></li> <li><a href="/wiki/S%C3%A9nas" title="Sénas">Sénas</a></li> <li><a href="/wiki/Sept%C3%A8mes-les-Vallons" title="Septèmes-les-Vallons">Septèmes-les-Vallons</a></li> <li><a href="/wiki/Simiane-Collongue" title="Simiane-Collongue">Simiane-Collongue</a></li> <li><a href="/wiki/Tarascon_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Tarascon (Bouches-du-Rhône)">Tarascon</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Tholonet" title="Le Tholonet">Le Tholonet</a></li> <li><a href="/wiki/Trets" title="Trets">Trets</a></li> <li><a href="/wiki/Vauvenargues" title="Vauvenargues">Vauvenargues</a></li> <li><a href="/wiki/Velaux" title="Velaux">Velaux</a></li> <li><a href="/wiki/Venelles" title="Venelles">Venelles</a></li> <li><a href="/wiki/Ventabren" title="Ventabren">Ventabren</a></li> <li><a href="/wiki/Vern%C3%A8gues" title="Vernègues">Vernègues</a></li> <li><a href="/wiki/Verqui%C3%A8res" title="Verquières">Verquières</a></li> <li><a href="/wiki/Vitrolles_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)" title="Vitrolles (Bouches-du-Rhône)">Vitrolles</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Grandes_villes_de_France" title="Modèle:Palette Grandes villes de France"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Grandes_villes_de_France&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Liste_des_communes_de_France_les_plus_peupl%C3%A9es" title="Liste des communes de France les plus peuplées">Communes les plus peuplées de France</a></div><div class="clear" style="clear:both;"></div><small><a href="/wiki/Commune_(France)" title="Commune (France)">Communes</a> de plus de 100 000 habitants, par ordre décroissant</small></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 2 000 000</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 500 000</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 200 000</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Nice" title="Nice">Nice</a></li> <li><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Nantes" title="Nantes">Nantes</a></li> <li><a href="/wiki/Montpellier" title="Montpellier">Montpellier</a></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a></li> <li><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Bordeaux" title="Bordeaux">Bordeaux</a></li> <li><span class="mw-valign-baseline" typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a></li> <li><a href="/wiki/Rennes" title="Rennes">Rennes</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 100 000</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Toulon" title="Toulon">Toulon</a></li> <li><a href="/wiki/Reims" title="Reims">Reims</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-%C3%89tienne" title="Saint-Étienne">Saint-Étienne</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Havre" title="Le Havre">Le Havre</a></li> <li><a href="/wiki/Villeurbanne" title="Villeurbanne">Villeurbanne</a></li> <li><a href="/wiki/Dijon" title="Dijon">Dijon</a></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Angers" title="Angers">Angers</a></li> <li><a href="/wiki/Grenoble" title="Grenoble">Grenoble</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Denis_(La_R%C3%A9union)" title="Saint-Denis (La Réunion)">Saint-Denis <small>(La Réunion)</small></a></li> <li><a href="/wiki/N%C3%AEmes" title="Nîmes">Nîmes</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Denis_(Seine-Saint-Denis)" title="Saint-Denis (Seine-Saint-Denis)">Saint-Denis <small>(Seine-Saint-Denis)</small></a></li> <li><a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Clermont-Ferrand" title="Clermont-Ferrand">Clermont-Ferrand</a></li> <li><a href="/wiki/Le_Mans" title="Le Mans">Le Mans</a></li> <li><a href="/wiki/Brest" title="Brest">Brest</a></li> <li><a href="/wiki/Tours" title="Tours">Tours</a></li> <li><a href="/wiki/Amiens" title="Amiens">Amiens</a></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Annecy" title="Annecy">Annecy</a></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Limoges" title="Limoges">Limoges</a></li> <li><a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a></li> <li><a href="/wiki/Perpignan" title="Perpignan">Perpignan</a></li> <li><a href="/wiki/Boulogne-Billancourt" title="Boulogne-Billancourt">Boulogne-Billancourt</a></li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Besan%C3%A7on" title="Besançon">Besançon</a></li> <li><a href="/wiki/Orl%C3%A9ans" title="Orléans">Orléans</a></li> <li><a href="/wiki/Rouen" title="Rouen">Rouen</a></li> <li><a href="/wiki/Montreuil_(Seine-Saint-Denis)" title="Montreuil (Seine-Saint-Denis)">Montreuil</a></li> <li><a href="/wiki/Caen" title="Caen">Caen</a></li> <li><a href="/wiki/Argenteuil_(Val-d%27Oise)" title="Argenteuil (Val-d'Oise)">Argenteuil</a></li> <li><a href="/wiki/Saint-Paul_(La_R%C3%A9union)" title="Saint-Paul (La Réunion)">Saint-Paul</a></li> <li><a href="/wiki/Mulhouse" title="Mulhouse">Mulhouse</a></li> <li><a href="/wiki/Nancy" title="Nancy">Nancy</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint collapsed" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Pr%C3%A9fecture_de_France" title="Modèle:Palette Préfecture de France"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Pr%C3%A9fecture_de_France&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Liste_des_pr%C3%A9fectures_de_France" title="Liste des préfectures de France">Préfectures</a> et <a href="/wiki/Chef-lieu#France" title="Chef-lieu">chefs-lieux de collectivités</a> de <a href="/wiki/France" title="France">France</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Préfectures de région<br />métropolitaine</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (<a href="/wiki/Auvergne-Rh%C3%B4ne-Alpes" title="Auvergne-Rhône-Alpes">Auvergne-Rhône-Alpes</a>)</li> <li><a href="/wiki/Dijon" title="Dijon">Dijon</a> (<a href="/wiki/Bourgogne-Franche-Comt%C3%A9" title="Bourgogne-Franche-Comté">Bourgogne-Franche-Comté</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rennes" title="Rennes">Rennes</a> (<a href="/wiki/Bretagne_(r%C3%A9gion_administrative)" title="Bretagne (région administrative)">Bretagne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Orl%C3%A9ans" title="Orléans">Orléans</a> (<a href="/wiki/Centre-Val_de_Loire" title="Centre-Val de Loire">Centre-Val de Loire</a>)</li> <li><a href="/wiki/Ajaccio" title="Ajaccio">Ajaccio</a> (<a href="/wiki/Corse" title="Corse">Corse</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a> (<a href="/wiki/Grand_Est" title="Grand Est">Grand Est</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a> (<a href="/wiki/Hauts-de-France" title="Hauts-de-France">Hauts-de-France</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> (<a href="/wiki/%C3%8Ele-de-France" title="Île-de-France">Île-de-France</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rouen" title="Rouen">Rouen</a> (<a href="/wiki/Normandie_(r%C3%A9gion_administrative)" title="Normandie (région administrative)">Normandie</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Bordeaux" title="Bordeaux">Bordeaux</a> (<a href="/wiki/Nouvelle-Aquitaine" title="Nouvelle-Aquitaine">Nouvelle-Aquitaine</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a> (<a href="/wiki/Occitanie_(r%C3%A9gion_administrative)" title="Occitanie (région administrative)">Occitanie</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Nantes" title="Nantes">Nantes</a> (<a href="/wiki/Pays_de_la_Loire" title="Pays de la Loire">Pays de la Loire</a>)</li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a> (<a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d’Azur</a>)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Préfectures d’outre-mer</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Basse-Terre" title="Basse-Terre">Basse-Terre</a> (<a href="/wiki/Guadeloupe" title="Guadeloupe">Guadeloupe</a>)</li> <li><a href="/wiki/Cayenne" title="Cayenne">Cayenne</a> (<a href="/wiki/Guyane" title="Guyane">Guyane</a>)</li> <li><a href="/wiki/Fort-de-France" title="Fort-de-France">Fort-de-France</a> (<a href="/wiki/Martinique" title="Martinique">Martinique</a>)</li> <li><a href="/wiki/Saint-Denis_(La_R%C3%A9union)" title="Saint-Denis (La Réunion)">Saint-Denis</a> (<a href="/wiki/La_R%C3%A9union" title="La Réunion">La Réunion</a>)</li> <li><a href="/wiki/Mamoudzou" title="Mamoudzou">Mamoudzou</a> (<a href="/wiki/Mayotte" title="Mayotte">Mayotte</a>)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Chefs-lieux de collectivité<br />d’outre-mer</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Papeete" title="Papeete">Papeete</a> (<a href="/wiki/Polyn%C3%A9sie_fran%C3%A7aise" title="Polynésie française">Polynésie française</a>)</li> <li><a href="/wiki/Gustavia_(Saint-Barth%C3%A9lemy)" title="Gustavia (Saint-Barthélemy)">Gustavia</a> (<a href="/wiki/Saint-Barth%C3%A9lemy_(Antilles_fran%C3%A7aises)" title="Saint-Barthélemy (Antilles françaises)">Saint-Barthélemy</a>)</li> <li><a href="/wiki/Marigot_(Saint-Martin)" title="Marigot (Saint-Martin)">Marigot</a> (<a href="/wiki/Saint-Martin_(Antilles_fran%C3%A7aises)" title="Saint-Martin (Antilles françaises)">Saint-Martin</a>)</li> <li><a href="/wiki/Saint-Pierre_(Saint-Pierre-et-Miquelon)" title="Saint-Pierre (Saint-Pierre-et-Miquelon)">Saint-Pierre</a> (<a href="/wiki/Saint-Pierre-et-Miquelon" title="Saint-Pierre-et-Miquelon">Saint-Pierre-et-Miquelon</a>)</li> <li><a href="/wiki/Mata-Utu" title="Mata-Utu">Mata-Utu</a> (<a href="/wiki/Wallis-et-Futuna" title="Wallis-et-Futuna">Wallis-et-Futuna</a>)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Chef-lieu de collectivité<br /><span class="nowrap">à statut spécifique</span></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><a href="/wiki/Noum%C3%A9a" title="Nouméa">Nouméa</a> (<a href="/wiki/Nouvelle-Cal%C3%A9donie" title="Nouvelle-Calédonie">Nouvelle-Calédonie</a>)</td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Préfectures <span class="nowrap">de département</span><br />métropolitain</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Bourg-en-Bresse" title="Bourg-en-Bresse">Bourg-en-Bresse</a> (<a href="/wiki/Ain_(d%C3%A9partement)" title="Ain (département)">Ain</a>)</li> <li><a href="/wiki/Laon" title="Laon">Laon</a> (<a href="/wiki/Aisne_(d%C3%A9partement)" title="Aisne (département)">Aisne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Moulins_(Allier)" title="Moulins (Allier)">Moulins</a> (<a href="/wiki/Allier_(d%C3%A9partement)" title="Allier (département)">Allier</a>)</li> <li><a href="/wiki/Digne-les-Bains" title="Digne-les-Bains">Digne-les-Bains</a> (<a href="/wiki/Alpes-de-Haute-Provence" title="Alpes-de-Haute-Provence">Alpes-de-Haute-Provence</a>)</li> <li><a href="/wiki/Gap" title="Gap">Gap</a> (<a href="/wiki/Hautes-Alpes" title="Hautes-Alpes">Hautes-Alpes</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Nice" title="Nice">Nice</a> (<a href="/wiki/Alpes-Maritimes" title="Alpes-Maritimes">Alpes-Maritimes</a>)</li> <li><a href="/wiki/Privas" title="Privas">Privas</a> (<a href="/wiki/Ard%C3%A8che_(d%C3%A9partement)" title="Ardèche (département)">Ardèche</a>)</li> <li><a href="/wiki/Charleville-M%C3%A9zi%C3%A8res" title="Charleville-Mézières">Charleville-Mézières</a> (<a href="/wiki/Ardennes_(d%C3%A9partement)" title="Ardennes (département)">Ardennes</a>)</li> <li><a href="/wiki/Foix" title="Foix">Foix</a> (<a href="/wiki/Ari%C3%A8ge_(d%C3%A9partement)" title="Ariège (département)">Ariège</a>)</li> <li><a href="/wiki/Troyes" title="Troyes">Troyes</a> (<a href="/wiki/Aube_(d%C3%A9partement)" title="Aube (département)">Aube</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Carcassonne" title="Carcassonne">Carcassonne</a> (<a href="/wiki/Aude_(d%C3%A9partement)" title="Aude (département)">Aude</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rodez" title="Rodez">Rodez</a> (<a href="/wiki/Aveyron_(d%C3%A9partement)" title="Aveyron (département)">Aveyron</a>)</li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a> (<a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a>)</li> <li><a href="/wiki/Caen" title="Caen">Caen</a> (<a href="/wiki/Calvados_(d%C3%A9partement)" title="Calvados (département)">Calvados</a>)</li> <li><a href="/wiki/Aurillac" title="Aurillac">Aurillac</a> (<a href="/wiki/Cantal_(d%C3%A9partement)" title="Cantal (département)">Cantal</a>)</li> <li><a href="/wiki/Angoul%C3%AAme" title="Angoulême">Angoulême</a> (<a href="/wiki/Charente_(d%C3%A9partement)" title="Charente (département)">Charente</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/La_Rochelle" title="La Rochelle">La Rochelle</a> (<a href="/wiki/Charente-Maritime" title="Charente-Maritime">Charente-Maritime</a>)</li> <li><a href="/wiki/Bourges" title="Bourges">Bourges</a> (<a href="/wiki/Cher_(d%C3%A9partement)" title="Cher (département)">Cher</a>)</li> <li><a href="/wiki/Tulle" title="Tulle">Tulle</a> (<a href="/wiki/Corr%C3%A8ze_(d%C3%A9partement)" title="Corrèze (département)">Corrèze</a>)</li> <li><a href="/wiki/Ajaccio" title="Ajaccio">Ajaccio</a> (<a href="/wiki/Corse-du-Sud" title="Corse-du-Sud">Corse-du-Sud</a>)</li> <li><a href="/wiki/Bastia" title="Bastia">Bastia</a> (<a href="/wiki/Haute-Corse" title="Haute-Corse">Haute-Corse</a>)</li> <li><a href="/wiki/Dijon" title="Dijon">Dijon</a> (<a href="/wiki/C%C3%B4te-d%27Or" title="Côte-d'Or">Côte-d’Or</a>)</li> <li><a href="/wiki/Saint-Brieuc" title="Saint-Brieuc">Saint-Brieuc</a> (<a href="/wiki/C%C3%B4tes-d%27Armor" title="Côtes-d'Armor">Côtes-d’Armor</a>)</li> <li><a href="/wiki/Gu%C3%A9ret" title="Guéret">Guéret</a> (<a href="/wiki/Creuse_(d%C3%A9partement)" title="Creuse (département)">Creuse</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/P%C3%A9rigueux" title="Périgueux">Périgueux</a> (<a href="/wiki/Dordogne_(d%C3%A9partement)" title="Dordogne (département)">Dordogne</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Besan%C3%A7on" title="Besançon">Besançon</a> (<a href="/wiki/Doubs_(d%C3%A9partement)" title="Doubs (département)">Doubs</a>)</li> <li><a href="/wiki/Valence_(Dr%C3%B4me)" title="Valence (Drôme)">Valence</a> (<a href="/wiki/Dr%C3%B4me_(d%C3%A9partement)" title="Drôme (département)">Drôme</a>)</li> <li><a href="/wiki/%C3%89vreux" title="Évreux">Évreux</a> (<a href="/wiki/Eure_(d%C3%A9partement)" title="Eure (département)">Eure</a>)</li> <li><a href="/wiki/Chartres" title="Chartres">Chartres</a> (<a href="/wiki/Eure-et-Loir" title="Eure-et-Loir">Eure-et-Loir</a>)</li> <li><a href="/wiki/Quimper" title="Quimper">Quimper</a> (<a href="/wiki/Finist%C3%A8re" title="Finistère">Finistère</a>)</li> <li><a href="/wiki/N%C3%AEmes" title="Nîmes">Nîmes</a> (<a href="/wiki/Gard" title="Gard">Gard</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a> (<a href="/wiki/Haute-Garonne" title="Haute-Garonne">Haute-Garonne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Auch" title="Auch">Auch</a> (<a href="/wiki/Gers_(d%C3%A9partement)" title="Gers (département)">Gers</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Bordeaux" title="Bordeaux">Bordeaux</a> (<a href="/wiki/Gironde_(d%C3%A9partement)" title="Gironde (département)">Gironde</a>)</li> <li><a href="/wiki/Montpellier" title="Montpellier">Montpellier</a> (<a href="/wiki/H%C3%A9rault_(d%C3%A9partement)" title="Hérault (département)">Hérault</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rennes" title="Rennes">Rennes</a> (<a href="/wiki/Ille-et-Vilaine" title="Ille-et-Vilaine">Ille-et-Vilaine</a>)</li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2teauroux" title="Châteauroux">Châteauroux</a> (<a href="/wiki/Indre_(d%C3%A9partement)" title="Indre (département)">Indre</a>)</li> <li><a href="/wiki/Tours" title="Tours">Tours</a> (<a href="/wiki/Indre-et-Loire" title="Indre-et-Loire">Indre-et-Loire</a>)</li> <li><a href="/wiki/Grenoble" title="Grenoble">Grenoble</a> (<a href="/wiki/Is%C3%A8re_(d%C3%A9partement)" title="Isère (département)">Isère</a>)</li> <li><a href="/wiki/Lons-le-Saunier" title="Lons-le-Saunier">Lons-le-Saunier</a> (<a href="/wiki/Jura_(d%C3%A9partement)" title="Jura (département)">Jura</a>)</li> <li><a href="/wiki/Mont-de-Marsan" title="Mont-de-Marsan">Mont-de-Marsan</a> (<a href="/wiki/Landes_(d%C3%A9partement)" title="Landes (département)">Landes</a>)</li> <li><a href="/wiki/Blois" title="Blois">Blois</a> (<a href="/wiki/Loir-et-Cher" title="Loir-et-Cher">Loir-et-Cher</a>)</li> <li><a href="/wiki/Saint-%C3%89tienne" title="Saint-Étienne">Saint-Étienne</a> (<a href="/wiki/Loire_(d%C3%A9partement)" title="Loire (département)">Loire</a>)</li> <li><a href="/wiki/Le_Puy-en-Velay" title="Le Puy-en-Velay">Le Puy-en-Velay</a> (<a href="/wiki/Haute-Loire" title="Haute-Loire">Haute-Loire</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Nantes" title="Nantes">Nantes</a> (<a href="/wiki/Loire-Atlantique" title="Loire-Atlantique">Loire-Atlantique</a>)</li> <li><a href="/wiki/Orl%C3%A9ans" title="Orléans">Orléans</a> (<a href="/wiki/Loiret_(d%C3%A9partement)" title="Loiret (département)">Loiret</a>)</li> <li><a href="/wiki/Cahors" title="Cahors">Cahors</a> (<a href="/wiki/Lot_(d%C3%A9partement)" title="Lot (département)">Lot</a>)</li> <li><a href="/wiki/Agen" title="Agen">Agen</a> (<a href="/wiki/Lot-et-Garonne" title="Lot-et-Garonne">Lot-et-Garonne</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Mende" title="Mende">Mende</a> (<a href="/wiki/Loz%C3%A8re_(d%C3%A9partement)" title="Lozère (département)">Lozère</a>)</li> <li><a href="/wiki/Angers" title="Angers">Angers</a> (<a href="/wiki/Maine-et-Loire" title="Maine-et-Loire">Maine-et-Loire</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Saint-L%C3%B4" title="Saint-Lô">Saint-Lô</a> (<a href="/wiki/Manche_(d%C3%A9partement)" title="Manche (département)">Manche</a>)</li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2lons-en-Champagne" title="Châlons-en-Champagne">Châlons-en-Champagne</a> (<a href="/wiki/Marne_(d%C3%A9partement)" title="Marne (département)">Marne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Chaumont_(Haute-Marne)" title="Chaumont (Haute-Marne)">Chaumont</a> (<a href="/wiki/Haute-Marne" title="Haute-Marne">Haute-Marne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Laval_(Mayenne)" title="Laval (Mayenne)">Laval</a> (<a href="/wiki/Mayenne_(d%C3%A9partement)" title="Mayenne (département)">Mayenne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Nancy" title="Nancy">Nancy</a> (<a href="/wiki/Meurthe-et-Moselle" title="Meurthe-et-Moselle">Meurthe-et-Moselle</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Bar-le-Duc" title="Bar-le-Duc">Bar-le-Duc</a> (<a href="/wiki/Meuse_(d%C3%A9partement)" title="Meuse (département)">Meuse</a>)</li> <li><a href="/wiki/Vannes" title="Vannes">Vannes</a> (<a href="/wiki/Morbihan" title="Morbihan">Morbihan</a>)</li> <li><a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a> (<a href="/wiki/Moselle_(d%C3%A9partement)" title="Moselle (département)">Moselle</a>)</li> <li><a href="/wiki/Nevers" title="Nevers">Nevers</a> (<a href="/wiki/Ni%C3%A8vre_(d%C3%A9partement)" title="Nièvre (département)">Nièvre</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a> (<a href="/wiki/Nord_(d%C3%A9partement_fran%C3%A7ais)" title="Nord (département français)">Nord</a>)</li> <li><a href="/wiki/Beauvais" title="Beauvais">Beauvais</a> (<a href="/wiki/Oise_(d%C3%A9partement)" title="Oise (département)">Oise</a>)</li> <li><a href="/wiki/Alen%C3%A7on" title="Alençon">Alençon</a> (<a href="/wiki/Orne_(d%C3%A9partement)" title="Orne (département)">Orne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Arras" title="Arras">Arras</a> (<a href="/wiki/Pas-de-Calais" title="Pas-de-Calais">Pas-de-Calais</a>)</li> <li><a href="/wiki/Clermont-Ferrand" title="Clermont-Ferrand">Clermont-Ferrand</a> (<a href="/wiki/Puy-de-D%C3%B4me" title="Puy-de-Dôme">Puy-de-Dôme</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Pau" title="Pau">Pau</a> (<a href="/wiki/Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Atlantiques" title="Pyrénées-Atlantiques">Pyrénées-Atlantiques</a>)</li> <li><a href="/wiki/Tarbes" title="Tarbes">Tarbes</a> (<a href="/wiki/Hautes-Pyr%C3%A9n%C3%A9es" title="Hautes-Pyrénées">Hautes-Pyrénées</a>)</li> <li><a href="/wiki/Perpignan" title="Perpignan">Perpignan</a> (<a href="/wiki/Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Orientales" title="Pyrénées-Orientales">Pyrénées-Orientales</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a> (<a href="/wiki/Bas-Rhin" title="Bas-Rhin">Bas-Rhin</a>)</li> <li><a href="/wiki/Colmar" title="Colmar">Colmar</a> (<a href="/wiki/Haut-Rhin" title="Haut-Rhin">Haut-Rhin</a>)</li> <li><a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (<a href="/wiki/Rh%C3%B4ne_(d%C3%A9partement)" title="Rhône (département)">Rhône</a>)</li> <li><a href="/wiki/Vesoul" title="Vesoul">Vesoul</a> (<a href="/wiki/Haute-Sa%C3%B4ne" title="Haute-Saône">Haute-Saône</a>)</li> <li><a href="/wiki/M%C3%A2con" title="Mâcon">Mâcon</a> (<a href="/wiki/Sa%C3%B4ne-et-Loire" title="Saône-et-Loire">Saône-et-Loire</a>)</li> <li><a href="/wiki/Le_Mans" title="Le Mans">Le Mans</a> (<a href="/wiki/Sarthe_(d%C3%A9partement)" title="Sarthe (département)">Sarthe</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Chamb%C3%A9ry" title="Chambéry">Chambéry</a> (<a href="/wiki/Savoie_(d%C3%A9partement)" title="Savoie (département)">Savoie</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Annecy" title="Annecy">Annecy</a> (<a href="/wiki/Haute-Savoie" title="Haute-Savoie">Haute-Savoie</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> (<a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rouen" title="Rouen">Rouen</a> (<a href="/wiki/Seine-Maritime" title="Seine-Maritime">Seine-Maritime</a>)</li> <li><a href="/wiki/Melun" title="Melun">Melun</a> (<a href="/wiki/Seine-et-Marne" title="Seine-et-Marne">Seine-et-Marne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Versailles" title="Versailles">Versailles</a> (<a href="/wiki/Yvelines" title="Yvelines">Yvelines</a>)</li> <li><a href="/wiki/Niort" title="Niort">Niort</a> (<a href="/wiki/Deux-S%C3%A8vres" title="Deux-Sèvres">Deux-Sèvres</a>)</li> <li><a href="/wiki/Amiens" title="Amiens">Amiens</a> (<a href="/wiki/Somme_(d%C3%A9partement)" title="Somme (département)">Somme</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Albi" title="Albi">Albi</a> (<a href="/wiki/Tarn_(d%C3%A9partement)" title="Tarn (département)">Tarn</a>)</li> <li><a href="/wiki/Montauban" title="Montauban">Montauban</a> (<a href="/wiki/Tarn-et-Garonne" title="Tarn-et-Garonne">Tarn-et-Garonne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Toulon" title="Toulon">Toulon</a> (<a href="/wiki/Var_(d%C3%A9partement)" title="Var (département)">Var</a>)</li> <li><a href="/wiki/Avignon" title="Avignon">Avignon</a> (<a href="/wiki/Vaucluse_(d%C3%A9partement)" title="Vaucluse (département)">Vaucluse</a>)</li> <li><a href="/wiki/La_Roche-sur-Yon" title="La Roche-sur-Yon">La Roche-sur-Yon</a> (<a href="/wiki/Vend%C3%A9e_(d%C3%A9partement)" title="Vendée (département)">Vendée</a>)</li> <li><a href="/wiki/Poitiers" title="Poitiers">Poitiers</a> (<a href="/wiki/Vienne_(d%C3%A9partement)" title="Vienne (département)">Vienne</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Limoges" title="Limoges">Limoges</a> (<a href="/wiki/Haute-Vienne" title="Haute-Vienne">Haute-Vienne</a>)</li> <li><a href="/wiki/%C3%89pinal" title="Épinal">Épinal</a> (<a href="/wiki/Vosges_(d%C3%A9partement)" title="Vosges (département)">Vosges</a>)</li> <li><a href="/wiki/Auxerre" title="Auxerre">Auxerre</a> (<a href="/wiki/Yonne_(d%C3%A9partement)" title="Yonne (département)">Yonne</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Belfort" title="Belfort">Belfort</a> (<a href="/wiki/Territoire_de_Belfort" title="Territoire de Belfort">Territoire de Belfort</a>)</li> <li><a href="/wiki/%C3%89vry-Courcouronnes" title="Évry-Courcouronnes">Évry-Courcouronnes</a> (<a href="/wiki/Essonne_(d%C3%A9partement)" title="Essonne (département)">Essonne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Nanterre" title="Nanterre">Nanterre</a> (<a href="/wiki/Hauts-de-Seine" title="Hauts-de-Seine">Hauts-de-Seine</a>)</li> <li><a href="/wiki/Bobigny" title="Bobigny">Bobigny</a> (<a href="/wiki/Seine-Saint-Denis" title="Seine-Saint-Denis">Seine-Saint-Denis</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Cr%C3%A9teil" title="Créteil">Créteil</a> (<a href="/wiki/Val-de-Marne" title="Val-de-Marne">Val-de-Marne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Pontoise" title="Pontoise">Pontoise</a> (<a href="/wiki/Val-d%27Oise" title="Val-d'Oise">Val-d’Oise</a>)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Chefs-lieux de province<br /><span class="nowrap">de Nouvelle-Calédonie</span></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Lifou" title="Lifou">Lifou</a> (<a href="/wiki/Province_des_%C3%AEles_Loyaut%C3%A9" title="Province des îles Loyauté">Îles Loyauté</a>)</li> <li><a href="/wiki/Kon%C3%A9_(Nouvelle-Cal%C3%A9donie)" title="Koné (Nouvelle-Calédonie)">Koné</a> (<a href="/wiki/Province_Nord_(Nouvelle-Cal%C3%A9donie)" title="Province Nord (Nouvelle-Calédonie)">Nord</a>)</li> <li><a href="/wiki/Noum%C3%A9a" title="Nouméa">Nouméa</a> (<a href="/wiki/Province_Sud_(Nouvelle-Cal%C3%A9donie)" title="Province Sud (Nouvelle-Calédonie)">Sud</a>)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Anciennes préfectures de région<br />métropolitaine</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a> (<a href="/wiki/Alsace" title="Alsace">Alsace</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Bordeaux" title="Bordeaux">Bordeaux</a> (<a href="/wiki/Aquitaine_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Aquitaine (ancienne région administrative)">Aquitaine</a>)</li> <li><a href="/wiki/Clermont-Ferrand" title="Clermont-Ferrand">Clermont-Ferrand</a> (<a href="/wiki/Auvergne_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Auvergne (ancienne région administrative)">Auvergne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Caen" title="Caen">Caen</a> (<a href="/wiki/Basse-Normandie" title="Basse-Normandie">Basse-Normandie</a>)</li> <li><a href="/wiki/Dijon" title="Dijon">Dijon</a> (<a href="/wiki/Bourgogne_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Bourgogne (ancienne région administrative)">Bourgogne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rennes" title="Rennes">Rennes</a> (<a href="/wiki/Bretagne_(r%C3%A9gion_administrative)" title="Bretagne (région administrative)">Bretagne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Orl%C3%A9ans" title="Orléans">Orléans</a> (<a href="/wiki/Centre-Val_de_Loire" title="Centre-Val de Loire">Centre-Val de Loire</a>)</li> <li><a href="/wiki/Ch%C3%A2lons-en-Champagne" title="Châlons-en-Champagne">Châlons-en-Champagne</a> (<a href="/wiki/Champagne-Ardenne" title="Champagne-Ardenne">Champagne-Ardenne</a>)</li> <li><a href="/wiki/Ajaccio" title="Ajaccio">Ajaccio</a> (<a href="/wiki/Corse" title="Corse">Corse</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Besan%C3%A7on" title="Besançon">Besançon</a> (<a href="/wiki/Franche-Comt%C3%A9" title="Franche-Comté">Franche-Comté</a>)</li> <li><a href="/wiki/Rouen" title="Rouen">Rouen</a> (<a href="/wiki/Haute-Normandie" title="Haute-Normandie">Haute-Normandie</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> (<a href="/wiki/%C3%8Ele-de-France" title="Île-de-France">Île-de-France</a>)</li> <li><a href="/wiki/Montpellier" title="Montpellier">Montpellier</a> (<a href="/wiki/Languedoc-Roussillon" title="Languedoc-Roussillon">Languedoc-Roussillon</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Limoges" title="Limoges">Limoges</a> (<a href="/wiki/Limousin_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Limousin (ancienne région administrative)">Limousin</a>)</li> <li><a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a> (<a href="/wiki/Lorraine_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Lorraine (ancienne région administrative)">Lorraine</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Article de qualité"><img alt="Article de qualité" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Article_de_qualit%C3%A9.svg/20px-Article_de_qualit%C3%A9.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a> (<a href="/wiki/Midi-Pyr%C3%A9n%C3%A9es" title="Midi-Pyrénées">Midi-Pyrénées</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Lille" title="Lille">Lille</a> (<a href="/wiki/Nord-Pas-de-Calais" title="Nord-Pas-de-Calais">Nord-Pas-de-Calais</a>)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Bon article"><img alt="Bon article" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> <a href="/wiki/Nantes" title="Nantes">Nantes</a> (<a href="/wiki/Pays_de_la_Loire" title="Pays de la Loire">Pays de la Loire</a>)</li> <li><a href="/wiki/Amiens" title="Amiens">Amiens</a> (<a href="/wiki/Picardie_(ancienne_r%C3%A9gion_administrative)" title="Picardie (ancienne région administrative)">Picardie</a>)</li> <li><a href="/wiki/Poitiers" title="Poitiers">Poitiers</a> (<a href="/wiki/Poitou-Charentes" title="Poitou-Charentes">Poitou-Charentes</a>)</li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a> (<a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a>)</li> <li><a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (<a href="/wiki/Rh%C3%B4ne-Alpes" title="Rhône-Alpes">Rhône-Alpes</a>)</li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Modèle:Palette Provence-Alpes-Côte d'Azur"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a></div></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Articles spécialisés</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur#Identité_historique" title="Provence-Alpes-Côte d'Azur">Histoire</a></li> <li>Politique <ul><li><i><a href="/wiki/Conseil_r%C3%A9gional_de_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Conseil régional de Provence-Alpes-Côte d'Azur">Conseil régional de Provence-Alpes-Côte d’Azur</a></i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/G%C3%A9ographie_de_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Géographie de Provence-Alpes-Côte d'Azur">Géographie</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%A9mographie_de_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Démographie de Provence-Alpes-Côte d'Azur">Démographie</a></li> <li><a href="/wiki/Culture_de_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Culture de Provence-Alpes-Côte d'Azur">Culture</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/D%C3%A9partement_fran%C3%A7ais" title="Département français">Départements</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Alpes-de-Haute-Provence" title="Alpes-de-Haute-Provence">Alpes-de-Haute-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Alpes-Maritimes" title="Alpes-Maritimes">Alpes-Maritimes</a></li> <li><a href="/wiki/Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a></li> <li><a href="/wiki/Hautes-Alpes" title="Hautes-Alpes">Hautes-Alpes</a></li> <li><a href="/wiki/Var_(d%C3%A9partement)" title="Var (département)">Var</a></li> <li><a href="/wiki/Vaucluse_(d%C3%A9partement)" title="Vaucluse (département)">Vaucluse</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Pr%C3%A9fecture" title="Préfecture">Préfectures</a></th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Avignon" title="Avignon">Avignon</a></li> <li><a href="/wiki/Digne-les-Bains" title="Digne-les-Bains">Digne-les-Bains</a></li> <li><a href="/wiki/Gap" title="Gap">Gap</a></li> <li><b><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a></b></li> <li><a href="/wiki/Nice" title="Nice">Nice</a></li> <li><a href="/wiki/Toulon" title="Toulon">Toulon</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style=""><a href="/wiki/Sous-pr%C3%A9fecture" title="Sous-préfecture">Sous-préfectures</a></th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Apt" title="Apt">Apt</a></li> <li><a href="/wiki/Forcalquier" title="Forcalquier">Forcalquier</a></li> <li><a href="/wiki/Carpentras" title="Carpentras">Carpentras</a></li> <li><a href="/wiki/Brignoles" title="Brignoles">Brignoles</a></li> <li><a href="/wiki/Draguignan" title="Draguignan">Draguignan</a></li> <li><a href="/wiki/Aix-en-Provence" title="Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Arles" title="Arles">Arles</a></li> <li><a href="/wiki/Istres" title="Istres">Istres</a></li> <li><a href="/wiki/Grasse" title="Grasse">Grasse</a></li> <li><a href="/wiki/Brian%C3%A7on" title="Briançon">Briançon</a></li> <li><a href="/wiki/Castellane" title="Castellane">Castellane</a></li> <li><a href="/wiki/Barcelonnette" title="Barcelonnette">Barcelonnette</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <td class="navbox-banner" style="" colspan="2"><div class="liste-horizontale"><a href="/wiki/Portail:Accueil" title="Portail:Accueil">Portails</a> : <ul><li><b><a href="/wiki/Portail:Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Portail:Provence-Alpes-Côte d'Azur">Provence-Alpes-Côte d'Azur</a></b> <ul><li><i><a href="/wiki/Portail:Provence" title="Portail:Provence">Provence</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Portail:Dauphin%C3%A9" title="Portail:Dauphiné">Dauphiné</a></i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Portail:Alpes-de-Haute-Provence" title="Portail:Alpes-de-Haute-Provence">Alpes-de-Haute-Provence</a></li> <li><a href="/wiki/Portail:Alpes-Maritimes" title="Portail:Alpes-Maritimes">Alpes-Maritimes</a> <ul><li><i><a href="/wiki/Portail:Cannes" title="Portail:Cannes">Cannes</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Portail:Nice" title="Portail:Nice">Nice</a></i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Portail:Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Portail:Bouches-du-Rhône">Bouches-du-Rhône</a> <ul><li><i><a href="/wiki/Portail:Aix-en-Provence" title="Portail:Aix-en-Provence">Aix-en-Provence</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Portail:Arles" title="Portail:Arles">Arles</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Portail:Marseille" title="Portail:Marseille">Marseille</a></i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Portail:Hautes-Alpes" title="Portail:Hautes-Alpes">Hautes-Alpes</a></li> <li><a href="/wiki/Portail:Var" title="Portail:Var">Var</a> <ul><li><i><a href="/wiki/Portail:Toulon" title="Portail:Toulon">Toulon</a></i></li> <li><i><a href="/wiki/Portail:Hy%C3%A8res" title="Portail:Hyères">Hyères</a></i></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Portail:Vaucluse" title="Portail:Vaucluse">Vaucluse</a> <ul><li><i><a href="/wiki/Portail:Avignon" title="Portail:Avignon">Avignon</a></i></li></ul></li></ul> </div></td></tr></tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Villes_les_plus_peupl%C3%A9es_de_l%27Union_europ%C3%A9enne" title="Modèle:Palette Villes les plus peuplées de l'Union européenne"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Villes_les_plus_peupl%C3%A9es_de_l%27Union_europ%C3%A9enne&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Liste_des_villes_de_l%27Union_europ%C3%A9enne_par_population" title="Liste des villes de l'Union européenne par population">Villes les plus peuplées de l'Union européenne</a></div><div class="clear" style="clear:both;"></div><small><a href="/wiki/Municipalit%C3%A9" title="Municipalité">Municipalités</a> de plus de 500 000 habitants, par ordre décroissant</small></th> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 2 000 000</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a></li> <li><a href="/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a></li> <li><a href="/wiki/Rome" title="Rome">Rome</a></li> <li><a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a></li> <li><a href="/wiki/Vienne_(Autriche)" title="Vienne (Autriche)">Vienne</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 1 000 000</th> <td class="navbox-list navbox-even" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Varsovie" title="Varsovie">Varsovie</a></li> <li><a href="/wiki/Hambourg" title="Hambourg">Hambourg</a></li> <li><a href="/wiki/Bucarest" title="Bucarest">Bucarest</a></li> <li><a href="/wiki/Barcelone" title="Barcelone">Barcelone</a></li> <li><a href="/wiki/Budapest" title="Budapest">Budapest</a></li> <li><a href="/wiki/Munich" title="Munich">Munich</a></li> <li><a href="/wiki/Prague" title="Prague">Prague</a></li> <li><a href="/wiki/Milan" title="Milan">Milan</a></li> <li><a href="/wiki/Sofia" title="Sofia">Sofia</a></li> <li><a href="/wiki/Cologne" title="Cologne">Cologne</a></li></ul> </div></td> </tr> <tr> <th class="navbox-group" style="">Plus de 500 000</th> <td class="navbox-list" style=""><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Stockholm" title="Stockholm">Stockholm</a></li> <li><a href="/wiki/Amsterdam" title="Amsterdam">Amsterdam</a></li> <li><a href="/wiki/Naples" title="Naples">Naples</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a></li> <li><a href="/wiki/Turin" title="Turin">Turin</a></li> <li><a href="/wiki/Valence_(Espagne)" title="Valence (Espagne)">Valence</a></li> <li><a href="/wiki/Cracovie" title="Cracovie">Cracovie</a></li> <li><a href="/wiki/Zagreb" title="Zagreb">Zagreb</a></li> <li><a href="/wiki/Francfort-sur-le-Main" title="Francfort-sur-le-Main">Francfort-sur-le-Main</a></li> <li><a href="/wiki/S%C3%A9ville" title="Séville">Séville</a></li> <li><a href="/wiki/Saragosse" title="Saragosse">Saragosse</a></li> <li><a href="/wiki/Helsinki" title="Helsinki">Helsinki</a></li> <li><a href="/wiki/Wroc%C5%82aw" title="Wrocław">Wrocław</a></li> <li><a href="/wiki/Rotterdam" title="Rotterdam">Rotterdam</a></li> <li><a href="/wiki/Copenhague" title="Copenhague">Copenhague</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%81%C3%B3d%C5%BA" title="Łódź">Łódź</a></li> <li><a href="/wiki/Ath%C3%A8nes" title="Athènes">Athènes</a></li> <li><a href="/wiki/Stuttgart" title="Stuttgart">Stuttgart</a></li> <li><a href="/wiki/D%C3%BCsseldorf" title="Düsseldorf">Düsseldorf</a></li> <li><a href="/wiki/Palerme" title="Palerme">Palerme</a></li> <li><a href="/wiki/Vilnius" title="Vilnius">Vilnius</a></li> <li><a href="/wiki/Riga" title="Riga">Riga</a></li> <li><a href="/wiki/Leipzig" title="Leipzig">Leipzig</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%B6teborg" title="Göteborg">Göteborg</a></li> <li><a href="/wiki/Dortmund" title="Dortmund">Dortmund</a></li> <li><a href="/wiki/Dublin" title="Dublin">Dublin</a></li> <li><a href="/wiki/Malaga" title="Malaga">Malaga</a></li> <li><a href="/wiki/Essen" title="Essen">Essen</a></li> <li><a href="/wiki/Br%C3%AAme" title="Brême">Brême</a></li> <li><a href="/wiki/La_Haye" title="La Haye">La Haye</a></li> <li><a href="/wiki/Lisbonne" title="Lisbonne">Lisbonne</a></li> <li><a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a></li> <li><a href="/wiki/Dresde" title="Dresde">Dresde</a></li> <li><a href="/wiki/Anvers" title="Anvers">Anvers</a></li> <li><a href="/wiki/Hanovre" title="Hanovre">Hanovre</a></li> <li><a href="/wiki/Pozna%C5%84" title="Poznań">Poznań</a></li> <li><a href="/wiki/Nuremberg" title="Nuremberg">Nuremberg</a></li> <li><a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a></li> <li><a href="/wiki/Toulouse" title="Toulouse">Toulouse</a></li> <li><a href="/wiki/Duisbourg" title="Duisbourg">Duisbourg</a></li></ul> </div></td> </tr> </tbody></table> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="2" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_Capitale_europ%C3%A9enne_du_sport" title="Modèle:Palette Capitale européenne du sport"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_Capitale_europ%C3%A9enne_du_sport&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Capitale_europ%C3%A9enne_du_sport" title="Capitale européenne du sport">Capitale européenne du sport</a></div></th> </tr> <tr> <td class="navbox-list" style="text-align:center;;" colspan="2"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a> (2001)</li> <li><a href="/wiki/Stockholm" title="Stockholm">Stockholm</a> (2002)</li> <li><a href="/wiki/Glasgow" title="Glasgow">Glasgow</a> (2003)</li> <li><a href="/wiki/Alicante" title="Alicante">Alicante</a> (2004)</li> <li><a href="/wiki/Rotterdam" title="Rotterdam">Rotterdam</a> (2005)</li> <li><a href="/wiki/Copenhague" title="Copenhague">Copenhague</a> (2006)</li> <li><a href="/wiki/Stuttgart" title="Stuttgart">Stuttgart</a> (2007)</li> <li><a href="/wiki/Varsovie" title="Varsovie">Varsovie</a> (2008)</li> <li><a href="/wiki/Milan" title="Milan">Milan</a> (2009)</li> <li><a href="/wiki/Dublin" title="Dublin">Dublin</a> (2010)</li> <li><a href="/wiki/Valence_(Espagne)" title="Valence (Espagne)">Valence</a> (2011)</li> <li><a href="/wiki/Istanbul" title="Istanbul">Istanbul</a> (2012)</li> <li><a href="/wiki/Anvers" title="Anvers">Anvers</a> (2013)</li> <li><a href="/wiki/Cardiff" title="Cardiff">Cardiff</a> (2014)</li> <li><a href="/wiki/Turin" title="Turin">Turin</a> (2015)</li> <li><a href="/wiki/Prague" title="Prague">Prague</a> (2016)</li> <li><a class="mw-selflink selflink">Marseille</a> <small>(<a href="/wiki/Capitale_europ%C3%A9enne_du_sport_2017" title="Capitale européenne du sport 2017">dispositif</a>)</small> (2017)</li> <li><a href="/wiki/Sofia" title="Sofia">Sofia</a> (2018)</li> <li><a href="/wiki/Budapest" title="Budapest">Budapest</a> (2019)</li> <li><a href="/wiki/Malaga" title="Malaga">Malaga</a> (2020)</li> <li><a href="/wiki/Lisbonne" title="Lisbonne">Lisbonne</a> (2021)</li> <li><a href="/wiki/La_Haye" title="La Haye">La Haye</a> (2022)</li> <li><a href="/wiki/Glasgow" title="Glasgow">Glasgow</a> (2023)</li> <li><a href="/wiki/G%C3%AAnes" title="Gênes">Gênes</a> (2024)</li></ul> </div></td> </tr> <tr> <td class="navbox-banner" style="" colspan="2"><div class="liste-horizontale"> </div></td></tr></tbody></table> </div> <ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail"><li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Marseille" title="Portail de Marseille"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Blason_Marseille.svg/40px-Blason_Marseille.svg.png" decoding="async" width="22" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Blason_Marseille.svg/60px-Blason_Marseille.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="660" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Marseille" title="Portail:Marseille">Portail de Marseille</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Communes_de_France" title="Portail des communes de France"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Logo-Mairie.svg/24px-Logo-Mairie.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Logo-Mairie.svg/36px-Logo-Mairie.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Logo-Mairie.svg/48px-Logo-Mairie.svg.png 2x" data-file-width="454" data-file-height="454" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Communes_de_France" title="Portail:Communes de France">Portail des communes de France</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Portail des Bouches-du-Rhône"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Proposition_de_blason_d%C3%A9partement_fr_Bouches-du-Rh%C3%B4ne.svg/40px-Proposition_de_blason_d%C3%A9partement_fr_Bouches-du-Rh%C3%B4ne.svg.png" decoding="async" width="22" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Proposition_de_blason_d%C3%A9partement_fr_Bouches-du-Rh%C3%B4ne.svg/60px-Proposition_de_blason_d%C3%A9partement_fr_Bouches-du-Rh%C3%B4ne.svg.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="660" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Portail:Bouches-du-Rhône">Portail des Bouches-du-Rhône</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Portail de Provence-Alpes-Côte d’Azur"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Flag_of_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur.svg/40px-Flag_of_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur.svg.png" decoding="async" width="36" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Flag_of_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur.svg/60px-Flag_of_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Flag_of_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur.svg/120px-Flag_of_Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur.svg.png 2x" data-file-width="1125" data-file-height="750" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur" title="Portail:Provence-Alpes-Côte d'Azur">Portail de Provence-Alpes-Côte d’Azur</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Ordre_de_Saint-Jean_de_J%C3%A9rusalem" title="Portail de l’ordre de Saint-Jean de Jérusalem"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Cross_of_the_Knights_Hospitaller.svg/24px-Cross_of_the_Knights_Hospitaller.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Cross_of_the_Knights_Hospitaller.svg/36px-Cross_of_the_Knights_Hospitaller.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Cross_of_the_Knights_Hospitaller.svg/48px-Cross_of_the_Knights_Hospitaller.svg.png 2x" data-file-width="60" data-file-height="60" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Ordre_de_Saint-Jean_de_J%C3%A9rusalem" title="Portail:Ordre de Saint-Jean de Jérusalem">Portail de l’ordre de Saint-Jean de Jérusalem</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Ordre_du_Temple" title="Portail de l'ordre du Temple"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Cross_Templar.svg/24px-Cross_Templar.svg.png" decoding="async" width="24" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Cross_Templar.svg/36px-Cross_Templar.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Cross_Templar.svg/48px-Cross_Templar.svg.png 2x" data-file-width="750" data-file-height="750" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Ordre_du_Temple" title="Portail:Ordre du Temple">Portail de l'ordre du Temple</a></span> </span></li> </ul> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐web.codfw.main‐866f5d587f‐f5448 Cached time: 20250328094221 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 4.027 seconds Real time usage: 4.925 seconds Preprocessor visited node count: 73837/1000000 Post‐expand include size: 1315707/2097152 bytes Template argument size: 239537/2097152 bytes Highest expansion depth: 23/100 Expensive parser function count: 41/500 Unstrip recursion depth: 1/20 Unstrip post‐expand size: 398608/5000000 bytes Lua time usage: 1.710/10.000 seconds Lua memory usage: 23402964/52428800 bytes Lua Profile: MediaWiki\Extension\Scribunto\Engines\LuaSandbox\LuaSandboxCallback::getEntityStatements 400 ms 23.3% ? 340 ms 19.8% MediaWiki\Extension\Scribunto\Engines\LuaSandbox\LuaSandboxCallback::getExpandedArgument 180 ms 10.5% recursiveClone <mwInit.lua:45> 180 ms 10.5% MediaWiki\Extension\Scribunto\Engines\LuaSandbox\LuaSandboxCallback::callParserFunction 140 ms 8.1% MediaWiki\Extension\Scribunto\Engines\LuaSandbox\LuaSandboxCallback::expandTemplate 60 ms 3.5% chunk <Module:Unité> 40 ms 2.3% MediaWiki\Extension\Scribunto\Engines\LuaSandbox\LuaSandboxCallback::anchorEncode 40 ms 2.3% MediaWiki\Extension\Scribunto\Engines\LuaSandbox\LuaSandboxCallback::getExpensiveData 40 ms 2.3% newFrame <mw.lua:153> 40 ms 2.3% [others] 260 ms 15.1% Number of Wikibase entities loaded: 36/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 3734.756 1 -total 18.90% 705.897 1 Modèle:Jumelages 16.97% 633.908 4 Modèle:Références 15.93% 594.987 1 Modèle:Références_nombreuses 10.25% 382.760 1 Modèle:Infobox_Commune_de_France 10.20% 380.930 1 Modèle:Infobox_Subdivision_administrative 7.64% 285.156 1 Modèle:Carte_communes_limitrophes 6.23% 232.583 126 Modèle:Unité 5.90% 220.277 1 Modèle:Carte_interactive 5.29% 197.690 148 Modèle:Lien_web --> <!-- Saved in parser cache with key frwiki:pcache:2009:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250328094221 and revision id 224121287. Rendering was triggered because: page-view --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ce document provient de « <a dir="ltr" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Marseille&oldid=224121287">https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Marseille&oldid=224121287</a> ».</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Accueil" title="Catégorie:Accueil">Catégories</a> : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Marseille" title="Catégorie:Marseille">Marseille</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ancien_chef-lieu_de_district" title="Catégorie:Ancien chef-lieu de district">Ancien chef-lieu de district</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville_nouvelle_du_VIe_si%C3%A8cle_av._J.-C._en_France" title="Catégorie:Ville nouvelle du VIe siècle av. J.-C. en France">Ville nouvelle du VIe siècle av. J.-C. en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville_portuaire_en_France_(M%C3%A9diterran%C3%A9e)" title="Catégorie:Ville portuaire en France (Méditerranée)">Ville portuaire en France (Méditerranée)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville_universitaire_en_France" title="Catégorie:Ville universitaire en France">Ville universitaire en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Si%C3%A8ge_de_cour_administrative_d%27appel" title="Catégorie:Siège de cour administrative d'appel">Siège de cour administrative d'appel</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Archev%C3%AAch%C3%A9_fran%C3%A7ais" title="Catégorie:Archevêché français">Archevêché français</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Commune_abritant_une_commanderie_de_l%27ordre_de_Saint-Jean_de_J%C3%A9rusalem_en_France" title="Catégorie:Commune abritant une commanderie de l'ordre de Saint-Jean de Jérusalem en France">Commune abritant une commanderie de l'ordre de Saint-Jean de Jérusalem en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville_d%27art_et_d%27histoire" title="Catégorie:Ville d'art et d'histoire">Ville d'art et d'histoire</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Commune_touristique_en_France" title="Catégorie:Commune touristique en France">Commune touristique en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Station_baln%C3%A9aire_dans_les_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Catégorie:Station balnéaire dans les Bouches-du-Rhône">Station balnéaire dans les Bouches-du-Rhône</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville_membre_de_l%27Association_internationale_des_maires_francophones" title="Catégorie:Ville membre de l'Association internationale des maires francophones">Ville membre de l'Association internationale des maires francophones</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville-%C3%A9tape_du_Tour_de_France_dans_les_Bouches-du-Rh%C3%B4ne" title="Catégorie:Ville-étape du Tour de France dans les Bouches-du-Rhône">Ville-étape du Tour de France dans les Bouches-du-Rhône</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ville_titulaire_de_la_croix_de_guerre_1939-1945" title="Catégorie:Ville titulaire de la croix de guerre 1939-1945">Ville titulaire de la croix de guerre 1939-1945</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Capitale_europ%C3%A9enne_de_la_culture" title="Catégorie:Capitale européenne de la culture">Capitale européenne de la culture</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Capitale_europ%C3%A9enne_du_sport" title="Catégorie:Capitale européenne du sport">Capitale européenne du sport</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Changement_de_nom_de_ville_dans_l%27Histoire" title="Catégorie:Changement de nom de ville dans l'Histoire">Changement de nom de ville dans l'Histoire</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ligures" title="Catégorie:Ligures">Ligures</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89ponyme_d%27un_objet_c%C3%A9leste" title="Catégorie:Éponyme d'un objet céleste">Éponyme d'un objet céleste</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Alleu,_fief_ou_seigneurie_de_l%27ordre_du_Temple" title="Catégorie:Alleu, fief ou seigneurie de l'ordre du Temple">Alleu, fief ou seigneurie de l'ordre du Temple</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Commune_desservie_par_un_m%C3%A9tro_en_France" title="Catégorie:Commune desservie par un métro en France">Commune desservie par un métro en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Commune_desservie_par_un_tramway_en_France" title="Catégorie:Commune desservie par un tramway en France">Commune desservie par un tramway en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Lieu_li%C3%A9_%C3%A0_l%27impressionnisme" title="Catégorie:Lieu lié à l'impressionnisme">Lieu lié à l'impressionnisme</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Catégories cachées : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_une_frise_chronologique" title="Catégorie:Page utilisant une frise chronologique">Page utilisant une frise chronologique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_en_semi-protection_longue" title="Catégorie:Page en semi-protection longue">Page en semi-protection longue</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_avec_coordonn%C3%A9es_similaires_sur_Wikidata" title="Catégorie:Page avec coordonnées similaires sur Wikidata">Page avec coordonnées similaires sur Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_g%C3%A9olocalis%C3%A9_en_France" title="Catégorie:Article géolocalisé en France">Article géolocalisé en France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_utilisant_une_Infobox" title="Catégorie:Article utilisant une Infobox">Article utilisant une Infobox</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Population_de_2016_en_infobox" title="Catégorie:Population de 2016 en infobox">Population de 2016 en infobox</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Population_de_2022_en_infobox" title="Catégorie:Population de 2022 en infobox">Population de 2022 en infobox</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_g%C3%A9olocalis%C3%A9_sur_Terre" title="Catégorie:Article géolocalisé sur Terre">Article géolocalisé sur Terre</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_avec_mod%C3%A8le_Infobox_Commune_de_France" title="Catégorie:Article avec modèle Infobox Commune de France">Article avec modèle Infobox Commune de France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_%C3%A0_r%C3%A9f%C3%A9rence_insuffisante" title="Catégorie:Article à référence insuffisante">Article à référence insuffisante</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_pouvant_contenir_un_travail_in%C3%A9dit" title="Catégorie:Article pouvant contenir un travail inédit">Article pouvant contenir un travail inédit</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_%C3%A0_r%C3%A9f%C3%A9rence_n%C3%A9cessaire" title="Catégorie:Article à référence nécessaire">Article à référence nécessaire</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_avec_une_section_vide_ou_incompl%C3%A8te" title="Catégorie:Article avec une section vide ou incomplète">Article avec une section vide ou incomplète</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_avec_module_Population_de_France" title="Catégorie:Article avec module Population de France">Article avec module Population de France</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Cat%C3%A9gorie_Commons_avec_lien_local_identique_sur_Wikidata" title="Catégorie:Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata">Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P856" title="Catégorie:Page utilisant P856">Page utilisant P856</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P374" title="Catégorie:Page utilisant P374">Page utilisant P374</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8422" title="Catégorie:Page utilisant P8422">Page utilisant P8422</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_externes" title="Catégorie:Page pointant vers des bases externes">Page pointant vers des bases externes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_g%C3%A9ographie" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la géographie">Page pointant vers des bases relatives à la géographie</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6671" title="Catégorie:Page utilisant P6671">Page utilisant P6671</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_plusieurs_domaines" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à plusieurs domaines">Page pointant vers des bases relatives à plusieurs domaines</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5905" title="Catégorie:Page utilisant P5905">Page utilisant P5905</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_bande_dessin%C3%A9e" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée">Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8406" title="Catégorie:Page utilisant P8406">Page utilisant P8406</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_aux_beaux-arts" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts">Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3206" title="Catégorie:Page utilisant P3206">Page utilisant P3206</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_aux_organisations" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives aux organisations">Page pointant vers des bases relatives aux organisations</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P9346" title="Catégorie:Page utilisant P9346">Page utilisant P9346</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_l%27audiovisuel" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à l'audiovisuel">Page pointant vers des bases relatives à l'audiovisuel</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P982" title="Catégorie:Page utilisant P982">Page utilisant P982</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_musique" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la musique">Page pointant vers des bases relatives à la musique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8313" title="Catégorie:Page utilisant P8313">Page utilisant P8313</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P902" title="Catégorie:Page utilisant P902">Page utilisant P902</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6404" title="Catégorie:Page utilisant P6404">Page utilisant P6404</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7305" title="Catégorie:Page utilisant P7305">Page utilisant P7305</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6058" title="Catégorie:Page utilisant P6058">Page utilisant P6058</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3222" title="Catégorie:Page utilisant P3222">Page utilisant P3222</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4342" title="Catégorie:Page utilisant P4342">Page utilisant P4342</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3365" title="Catégorie:Page utilisant P3365">Page utilisant P3365</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3219" title="Catégorie:Page utilisant P3219">Page utilisant P3219</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_dictionnaires_ou_encyclop%C3%A9dies_g%C3%A9n%C3%A9ralistes" title="Catégorie:Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes">Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_Wikip%C3%A9dia_avec_notice_d%27autorit%C3%A9" title="Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d'autorité">Article de Wikipédia avec notice d'autorité</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Marseille/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Marseille/Articles liés">Portail:Marseille/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Bouches-du-Rh%C3%B4ne/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Bouches-du-Rhône/Articles liés">Portail:Bouches-du-Rhône/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Provence-Alpes-C%C3%B4te_d%27Azur/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Provence-Alpes-Côte d'Azur/Articles liés">Portail:Provence-Alpes-Côte d'Azur/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:France/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:France/Articles liés">Portail:France/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Europe/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Europe/Articles liés">Portail:Europe/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Communes_de_France/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Communes de France/Articles liés">Portail:Communes de France/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Ordre_de_Saint-Jean_de_J%C3%A9rusalem/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Ordre de Saint-Jean de Jérusalem/Articles liés">Portail:Ordre de Saint-Jean de Jérusalem/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Moyen_%C3%82ge_central/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Moyen Âge central/Articles liés">Portail:Moyen Âge central/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Moyen_%C3%82ge/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Moyen Âge/Articles liés">Portail:Moyen Âge/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire/Articles liés">Portail:Histoire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Ordre_du_Temple/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Ordre du Temple/Articles liés">Portail:Ordre du Temple/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Christianisme/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Christianisme/Articles liés">Portail:Christianisme/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Religions_et_croyances/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Religions et croyances/Articles liés">Portail:Religions et croyances/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_chinois" title="Catégorie:Bon article en chinois">Bon article en chinois</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article_en_arabe" title="Catégorie:Bon article en arabe">Bon article en arabe</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_avec_des_cartes" title="Catégorie:Page avec des cartes">Page avec des cartes</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> La dernière modification de cette page a été faite le 22 mars 2025 à 09:52.</li> <li id="footer-info-copyright"><span style="white-space: normal"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citation_et_r%C3%A9utilisation_du_contenu_de_Wikip%C3%A9dia" title="Wikipédia:Citation et réutilisation du contenu de Wikipédia">Droit d'auteur</a> : les textes sont disponibles sous <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr">licence Creative Commons attribution, partage dans les mêmes conditions</a> ; d’autres conditions peuvent s’appliquer. Voyez les <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/fr">conditions d’utilisation</a> pour plus de détails, ainsi que les <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Cr%C3%A9dits_graphiques" title="Wikipédia:Crédits graphiques">crédits graphiques</a>. En cas de réutilisation des textes de cette page, voyez <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Citer/Marseille" title="Spécial:Citer/Marseille">comment citer les auteurs et mentionner la licence</a>.<br /> Wikipedia® est une marque déposée de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a href="/wiki/501c" title="501c">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/fr">Politique de confidentialité</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:%C3%80_propos_de_Wikip%C3%A9dia">À propos de Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Avertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux">Avertissements</a></li> <li id="footer-places-contact"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Wikipédia:Contact">Contact</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code de conduite</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Développeurs</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fr.wikipedia.org">Statistiques</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Déclaration sur les témoins (cookies)</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Marseille&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Version mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://www.wikimedia.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Marseille</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>156 langues</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Ajouter un sujet</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-866f5d587f-l8dts","wgBackendResponseTime":617,"wgKartographerLiveData":{"_388e885f3c4e371cd746576bf74a726a13ad7ed0":[{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q269862","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Allauch\" title=\"Allauch\"\u003EAllauch\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_d%27Allauch_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Blason_de_la_ville_d%27Allauch_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_d%27Allauch_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Blason_de_la_ville_d%27Allauch_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_d%27Allauch_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Blason_de_la_ville_d%27Allauch_%2813%29.svg/120px-Blason_de_la_ville_d%27Allauch_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-1--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q184047","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Aubagne\" title=\"Aubagne\"\u003EAubagne\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_%2813%29.svg/80px-Blason_de_la_ville_d%27Aubagne_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-2--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q243002","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne)\" title=\"Cassis (Bouches-du-Rhône)\"\u003ECassis\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_ville_fr_Cassis_(Bouches-du-Rh%C3%B4ne).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Blason_ville_fr_Cassis_%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29.svg/40px-Blason_ville_fr_Cassis_%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Blason_ville_fr_Cassis_%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29.svg/60px-Blason_ville_fr_Cassis_%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Blason_ville_fr_Cassis_%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29.svg/120px-Blason_ville_fr_Cassis_%28Bouches-du-Rh%C3%B4ne%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-3--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q389455","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/La_Penne-sur-Huveaune\" title=\"La Penne-sur-Huveaune\"\u003ELa Penne-sur-Huveaune\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_%2813%29.svg/80px-Blason_de_la_ville_de_La_Penne-sur-Huveaune_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-4--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q243100","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Les_Pennes-Mirabeau\" title=\"Les Pennes-Mirabeau\"\u003ELes Pennes-Mirabeau\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_%2813%29.svg/120px-Blason_de_la_ville_des_Pennes-Mirabeau_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-5--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q533703","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Plan-de-Cuques\" title=\"Plan-de-Cuques\"\u003EPlan-de-Cuques\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_%2813%29.svg/80px-Blason_de_la_ville_de_Plan-de-Cuques_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-6--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q640736","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Le_Rove\" title=\"Le Rove\"\u003ELe Rove\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_(Bouches_du_Rh%C3%B4ne).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_%28Bouches_du_Rh%C3%B4ne%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_%28Bouches_du_Rh%C3%B4ne%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_%28Bouches_du_Rh%C3%B4ne%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_%28Bouches_du_Rh%C3%B4ne%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_%28Bouches_du_Rh%C3%B4ne%29.svg/120px-Blason_de_la_ville_de_Le_Rove_%28Bouches_du_Rh%C3%B4ne%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-7--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q753846","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Sept%C3%A8mes-les-Vallons\" title=\"Septèmes-les-Vallons\"\u003ESeptèmes-les-Vallons\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_%2813%29.svg/80px-Blason_de_la_ville_de_Septemes-les-Vallons_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"600\" data-file-height=\"660\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-8--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q640934","properties":{"title":"\u003Ca href=\"/wiki/Simiane-Collongue\" title=\"Simiane-Collongue\"\u003ESimiane-Collongue\u003C/a\u003E\u003Cbr /\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/Fichier:Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_(13).svg\" class=\"mw-file-description\" title=\"basique\"\u003E\u003Cimg alt=\"basique\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_%2813%29.svg/40px-Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_%2813%29.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"40\" height=\"44\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_%2813%29.svg/60px-Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_%2813%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_%2813%29.svg/120px-Blason_de_la_ville_de_Simiane-Collongue_%2813%29.svg.png 2x\" data-file-width=\"601\" data-file-height=\"659\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C!--MW-PAGEIMAGES-CANDIDATE-9--\u003E","stroke-opacity":1,"stroke-width":1,"stroke":"#800000","fill-opacity":0.1,"fill":"#555555"}},{"type":"ExternalData","service":"geoshape","url":"https://maps.wikimedia.org/geoshape?getgeojson=1\u0026ids=Q23482","properties":{"title":"Marseille","stroke-opacity":1,"stroke-width":2,"stroke":"#008000","fill-opacity":0.3,"fill":"#555555"}}],"_937d8bc9f909bfb46817bd2ee9c8f1b4e8accd3c":[{"features":[{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[5.3763888888889,43.296666666667]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Marseille","marker-color":"#00bb00","marker-symbol":"star"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[-4.0266666666667,5.3363888888889]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Abidjan","marker-color":"#555555","marker-symbol":"a"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[-4.0266666666667,5.3363888888889],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[4.3997222222222,51.221111111111]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Anvers","marker-color":"#555555","marker-symbol":"a"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[4.3997222222222,51.221111111111],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[35.513055555556,33.886944444444]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Beyrouth","marker-color":"#555555","marker-symbol":"b"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[35.513055555556,33.886944444444],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[12.568888888889,55.676111111111]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Copenhague","marker-color":"#555555","marker-symbol":"c"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[12.568888888889,55.676111111111],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[-17.432,14.672555555556]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Dakar","marker-color":"#555555","marker-symbol":"d"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[-17.432,14.672555555556],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[44.514444444444,40.181388888889]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Erevan","marker-color":"#555555","marker-symbol":"e"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[44.514444444444,40.181388888889],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[18.6540233,54.3482907]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Gdańsk","marker-color":"#555555","marker-symbol":"g"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[18.6540233,54.3482907],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[-4.25,55.861111111111]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Glasgow","marker-color":"#555555","marker-symbol":"g"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[-4.25,55.861111111111],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[8.9339833333333,44.407186111111]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Gênes","marker-color":"#555555","marker-symbol":"g"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[8.9339833333333,44.407186111111],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[10,53.55]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Hambourg","marker-color":"#555555","marker-symbol":"h"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[10,53.55],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[34.999166666667,32.819166666667]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Haïfa","marker-color":"#555555","marker-symbol":"h"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[34.999166666667,32.819166666667],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[-6.06,33.81]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Khémisset","marker-color":"#555555","marker-symbol":"k"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[-6.06,33.81],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[30.523611111111,50.45]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Kiev","marker-color":"#555555","marker-symbol":"k"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[30.523611111111,50.45],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[135.19544444444,34.690166666667]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Kobe","marker-color":"#555555","marker-symbol":"k"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[135.19544444444,34.690166666667],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[23.646944444444,37.943]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Le Pirée","marker-color":"#555555","marker-symbol":"l"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[23.646944444444,37.943],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[-7.98108,31.62947]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Marrakech","marker-color":"#555555","marker-symbol":"m"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[-7.98108,31.62947],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[33.044286,34.674997]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Municipalité de Limassol","marker-color":"#555555","marker-symbol":"m"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[33.044286,34.674997],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[14.248611111111,40.835833333333]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Naples","marker-color":"#555555","marker-symbol":"n"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[14.248611111111,40.835833333333],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[30.73262,46.47747]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Odessa","marker-color":"#555555","marker-symbol":"o"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[30.73262,46.47747],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[34.823541,32.070007]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Ramat Gan","marker-color":"#555555","marker-symbol":"r"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[34.823541,32.070007],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[121.4691024,31.2323437]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Shanghai","marker-color":"#555555","marker-symbol":"s"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[121.4691024,31.2323437],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[112.73777777778,-7.2458333333333]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Surabaya","marker-color":"#555555","marker-symbol":"s"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[112.73777777778,-7.2458333333333],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[22.935555555556,40.640277777778]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Thessalonique","marker-color":"#555555","marker-symbol":"t"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[22.935555555556,40.640277777778],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[19.817777777778,41.328888888889]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Tirana","marker-color":"#555555","marker-symbol":"t"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[19.817777777778,41.328888888889],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[10.18,36.800833333333]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"Tunis","marker-color":"#555555","marker-symbol":"t"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[10.18,36.800833333333],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"Point","coordinates":[8.9325,44.4111]},"properties":{"marker-size":"medium","title":"ville métropolitaine de Gênes","marker-color":"#555555","marker-symbol":"v"}},{"type":"Feature","geometry":{"type":"LineString","coordinates":[[8.9325,44.4111],[5.3763888888889,43.296666666667]]},"properties":{"stroke-width":2,"stroke":"#00bb00","stroke-opacity":0.35}}],"type":"FeatureCollection"}]},"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"4.027","walltime":"4.925","ppvisitednodes":{"value":73837,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":1315707,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":239537,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":23,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":41,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":398608,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":36,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 3734.756 1 -total"," 18.90% 705.897 1 Modèle:Jumelages"," 16.97% 633.908 4 Modèle:Références"," 15.93% 594.987 1 Modèle:Références_nombreuses"," 10.25% 382.760 1 Modèle:Infobox_Commune_de_France"," 10.20% 380.930 1 Modèle:Infobox_Subdivision_administrative"," 7.64% 285.156 1 Modèle:Carte_communes_limitrophes"," 6.23% 232.583 126 Modèle:Unité"," 5.90% 220.277 1 Modèle:Carte_interactive"," 5.29% 197.690 148 Modèle:Lien_web"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"1.710","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":23402964,"limit":52428800},"limitreport-profile":[["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getEntityStatements","400","23.3"],["?","340","19.8"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getExpandedArgument","180","10.5"],["recursiveClone \u003CmwInit.lua:45\u003E","180","10.5"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::callParserFunction","140","8.1"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::expandTemplate","60","3.5"],["chunk \u003CModule:Unité\u003E","40","2.3"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::anchorEncode","40","2.3"],["MediaWiki\\Extension\\Scribunto\\Engines\\LuaSandbox\\LuaSandboxCallback::getExpensiveData","40","2.3"],["newFrame \u003Cmw.lua:153\u003E","40","2.3"],["[others]","260","15.1"]]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-866f5d587f-f5448","timestamp":"20250328094221","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Marseille","url":"https:\/\/fr.wikipedia.org\/wiki\/Marseille","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q23482","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q23482","author":{"@type":"Organization","name":"Contributeurs aux projets Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Fondation Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-09-27T21:49:54Z","dateModified":"2025-03-22T08:52:44Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/a\/a1\/Notre-Dame_de_la_Garde_aerial_view_2020.jpeg","headline":"ville et commune fran\u00e7aise (chef-lieu du d\u00e9partement des Bouches-du-Rh\u00f4ne et de la r\u00e9gion Provence-Alpes-C\u00f4te d'Azur)"}</script> </body> </html>