CINXE.COM
Retraite de Russie — Wikipédia
<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="fr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Retraite de Russie — Wikipédia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )frwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy", "wgMonthNames":["","janvier","février","mars","avril","mai","juin","juillet","août","septembre","octobre","novembre","décembre"],"wgRequestId":"4200f1a7-de9e-415a-ba4f-45ee3191fc43","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Retraite_de_Russie","wgTitle":"Retraite de Russie","wgCurRevisionId":222015042,"wgRevisionId":222015042,"wgArticleId":1434577,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Article avec section à vérifier","Portail:Histoire militaire/Articles liés","Portail:Histoire/Articles liés","Portail:Empire russe/Articles liés","Portail:Russie/Articles liés","Portail:Premier Empire/Articles liés","Portail:France au XIXe siècle/Articles liés","Portail:France/Articles liés","Portail:Europe/Articles liés","Portail:XIXe siècle/Articles liés","Portail:Époque contemporaine/Articles liés","Portail:Années 1810/Articles liés","Campagne de Russie" ,"Empire russe","Cannibalisme en France"],"wgPageViewLanguage":"fr","wgPageContentLanguage":"fr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Retraite_de_Russie","wgRelevantArticleId":1434577,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"fr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":20000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q16009400","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture", "bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp", "ext.gadget.ArchiveLinks","ext.gadget.Wdsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fr&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.16"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="711"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg/800px-French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="474"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg/640px-French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="379"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Retraite de Russie — Wikipédia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fr.m.wikipedia.org/wiki/Retraite_de_Russie"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Modifier" href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (fr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Retraite_de_Russie"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Flux Atom de Wikipédia" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Retraite_de_Russie rootpage-Retraite_de_Russie skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Aller au contenu</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigation </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" title="Accueil général [z]" accesskey="z"><span>Accueil</span></a></li><li id="n-thema" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portail:Accueil"><span>Portails thématiques</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Page_au_hasard" title="Affiche un article au hasard [x]" accesskey="x"><span>Article au hasard</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contact"><span>Contact</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_sp%C3%A9ciales"><span>Pages spéciales</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Contribuer" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Contribuer" > <div class="vector-menu-heading"> Contribuer </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-aboutwp" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:D%C3%A9buter"><span>Débuter sur Wikipédia</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:Accueil" title="Accès à l’aide"><span>Aide</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_de_la_communaut%C3%A9" title="À propos du projet, ce que vous pouvez faire, où trouver les informations"><span>Communauté</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes" title="Liste des modifications récentes sur le wiki [r]" accesskey="r"><span>Modifications récentes</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="l'encyclopédie libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Recherche" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia" aria-label="Rechercher sur Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Outils personnels"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifier l'apparence de la taille, de la largeur et de la couleur de la police de la page" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apparence" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apparence</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=fr.wikipedia.org&uselang=fr" class=""><span>Faire un don</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&returnto=Retraite+de+Russie" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire." class=""><span>Créer un compte</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&returnto=Retraite+de+Russie" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o" class=""><span>Se connecter</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Plus d’options" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils personnels" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Outils personnels</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utilisateur" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=fr.wikipedia.org&uselang=fr"><span>Faire un don</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&returnto=Retraite+de+Russie" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Créer un compte</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&returnto=Retraite+de+Russie" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Se connecter</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages pour les contributeurs déconnectés <a href="/wiki/Aide:Premiers_pas" aria-label="En savoir plus sur la contribution"><span>en savoir plus</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_contributions" title="Une liste des modifications effectuées depuis cette adresse IP [y]" accesskey="y"><span>Contributions</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_discussions" title="La page de discussion pour les contributions depuis cette adresse IP [n]" accesskey="n"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sommaire" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sommaire</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">masquer</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Début</div> </a> </li> <li id="toc-Difficultés_de_la_retraite" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Difficultés_de_la_retraite"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Difficultés de la retraite</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Difficultés_de_la_retraite-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Difficultés de la retraite</span> </button> <ul id="toc-Difficultés_de_la_retraite-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Relâchement_de_l'armée_napoléonienne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Relâchement_de_l'armée_napoléonienne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Relâchement de l'armée napoléonienne</span> </div> </a> <ul id="toc-Relâchement_de_l'armée_napoléonienne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dangers_sur_le_chemin_du_retour" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Dangers_sur_le_chemin_du_retour"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Dangers sur le chemin du retour</span> </div> </a> <ul id="toc-Dangers_sur_le_chemin_du_retour-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Le_«_général_Hiver_»" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Le_«_général_Hiver_»"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.1</span> <span>Le « général Hiver »</span> </div> </a> <ul id="toc-Le_«_général_Hiver_»-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Politique_de_la_terre_brûlée" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Politique_de_la_terre_brûlée"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.2</span> <span>Politique de la terre brûlée</span> </div> </a> <ul id="toc-Politique_de_la_terre_brûlée-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cas_de_cannibalisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Cas_de_cannibalisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.3</span> <span>Cas de cannibalisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Cas_de_cannibalisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Harcèlement_russe" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Harcèlement_russe"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2.4</span> <span>Harcèlement russe</span> </div> </a> <ul id="toc-Harcèlement_russe-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Sortir_de_la_Russie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Sortir_de_la_Russie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Sortir de la Russie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Sortir_de_la_Russie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Sortir de la Russie</span> </button> <ul id="toc-Sortir_de_la_Russie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Bérézina" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bérézina"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Bérézina</span> </div> </a> <ul id="toc-Bérézina-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Défaite_stratégique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Défaite_stratégique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span>Défaite stratégique</span> </div> </a> <ul id="toc-Défaite_stratégique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Quartiers_d'hiver" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Quartiers_d'hiver"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span>Quartiers d'hiver</span> </div> </a> <ul id="toc-Quartiers_d'hiver-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Postérité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Postérité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Postérité</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Postérité-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Postérité</span> </button> <ul id="toc-Postérité-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Archéologie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Archéologie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Archéologie</span> </div> </a> <ul id="toc-Archéologie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Postérité_littéraire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Postérité_littéraire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Postérité littéraire</span> </div> </a> <ul id="toc-Postérité_littéraire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Anecdote" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Anecdote"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Anecdote</span> </div> </a> <ul id="toc-Anecdote-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Notes_et_références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes_et_références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Notes et références</span> </div> </a> <ul id="toc-Notes_et_références-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Bibliographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliographie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Articles_connexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles_connexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Articles connexes</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles_connexes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Table des matières" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Retraite de Russie</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Aller à un article dans une autre langue. Disponible en 1 langue." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-1" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">1 langue</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/French_invasion_of_Russia#Retreat_and_losses" title="French invasion of Russia – anglais" lang="en" hreflang="en" data-title="French invasion of Russia" data-language-autonym="English" data-language-local-name="anglais" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q16009400#sitelinks-wikipedia" title="Modifier les liens interlangues" class="wbc-editpage">Modifier les liens</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaces de noms"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Retraite_de_Russie" title="Voir le contenu de la page [c]" accesskey="c"><span>Article</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussion:Retraite_de_Russie" rel="discussion" title="Discussion au sujet de cette page de contenu [t]" accesskey="t"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Modifier la variante de langue" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">français</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Affichages"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Retraite_de_Russie"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=history" title="Historique des versions de cette page [h]" accesskey="h"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Outils</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Outils</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Plus d’options" > <div class="vector-menu-heading"> Actions </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Retraite_de_Russie"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=history"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Général </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_li%C3%A9es/Retraite_de_Russie" title="Liste des pages liées qui pointent sur celle-ci [j]" accesskey="j"><span>Pages liées</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Suivi_des_liens/Retraite_de_Russie" rel="nofollow" title="Liste des modifications récentes des pages appelées par celle-ci [k]" accesskey="k"><span>Suivi des pages liées</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Importer_un_fichier" title="Téléverser des fichiers [u]" accesskey="u"><span>Téléverser un fichier</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&oldid=222015042" title="Adresse permanente de cette version de cette page"><span>Lien permanent</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=info" title="Davantage d’informations sur cette page"><span>Informations sur la page</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Citer&page=Retraite_de_Russie&id=222015042&wpFormIdentifier=titleform" title="Informations sur la manière de citer cette page"><span>Citer cette page</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FRetraite_de_Russie"><span>Obtenir l'URL raccourcie</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:QrCode&url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FRetraite_de_Russie"><span>Télécharger le code QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimer / exporter </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Livre&bookcmd=book_creator&referer=Retraite+de+Russie"><span>Créer un livre</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:DownloadAsPdf&page=Retraite_de_Russie&action=show-download-screen"><span>Télécharger comme PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&printable=yes" title="Version imprimable de cette page [p]" accesskey="p"><span>Version imprimable</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Dans d’autres projets </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q16009400" title="Lien vers l’élément dans le dépôt de données connecté [g]" accesskey="g"><span>Élément Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apparence</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">masquer</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Un article de Wikipédia, l'encyclopédie libre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="fr" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg/310px-French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg" decoding="async" width="310" height="184" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg/465px-French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg/620px-French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg 2x" data-file-width="1200" data-file-height="711" /></a><figcaption><i>La Retraite des Français en 1812</i> <br />Tableau d'<a href="/wiki/Illarion_Prianichnikov" title="Illarion Prianichnikov">Illarion Prianichnikov</a> (1874).</figcaption></figure> <p>La <b>retraite de Russie</b> désigne le <a href="/wiki/Retraite_(militaire)" title="Retraite (militaire)">repli</a> en <a href="/wiki/1812" title="1812">1812</a> de l’armée <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_Ier" title="Napoléon Ier">napoléonienne</a> vers les territoires de l'<a href="/wiki/Premier_Empire" title="Premier Empire">Empire français</a> à l'issue de l'<a href="/wiki/Prise_de_Moscou" title="Prise de Moscou">occupation de Moscou</a>, pendant la <a href="/wiki/Campagne_de_Russie" title="Campagne de Russie">campagne de Russie</a>, et qui anéantit la quasi-totalité de l’<a href="/wiki/Grande_Arm%C3%A9e" title="Grande Armée">armée impériale</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Difficultés_de_la_retraite"><span id="Difficult.C3.A9s_de_la_retraite"></span>Difficultés de la retraite</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=1" title="Modifier la section : Difficultés de la retraite" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=1" title="Modifier le code source de la section : Difficultés de la retraite"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Minard.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Minard.png/440px-Minard.png" decoding="async" width="440" height="210" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Minard.png/660px-Minard.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Minard.png/880px-Minard.png 2x" data-file-width="2003" data-file-height="955" /></a><figcaption><i><a href="/wiki/Carte_figurative_des_pertes_successives_en_hommes_de_l%27arm%C3%A9e_fran%C3%A7aise_dans_la_campagne_de_Russie_1812-1813" title="Carte figurative des pertes successives en hommes de l'armée française dans la campagne de Russie 1812-1813">Carte figurative des pertes successives en hommes de l'armée française dans la campagne de Russie 1812-1813</a></i> de <a href="/wiki/Charles_Joseph_Minard" title="Charles Joseph Minard">Charles Minard</a> (1869) représentant graphiquement l'évaporation de la grande armée.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Relâchement_de_l'armée_napoléonienne"><span id="Rel.C3.A2chement_de_l.27arm.C3.A9e_napol.C3.A9onienne"></span>Relâchement de l'armée napoléonienne</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=2" title="Modifier la section : Relâchement de l'armée napoléonienne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=2" title="Modifier le code source de la section : Relâchement de l'armée napoléonienne"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pour Napoléon, <a href="/wiki/Moscou" title="Moscou">Moscou</a> est synonyme de déconvenue : le tsar <a href="/wiki/Alexandre_Ier_(empereur_de_Russie)" title="Alexandre Ier (empereur de Russie)">Alexandre</a> refuse de prendre contact avec lui. Il décide de ne pas passer l'hiver dans la ville conquise, de peur d'être coupé de ses <a href="/wiki/Arri%C3%A8re_(militaire)" title="Arrière (militaire)">arrières</a><sup id="cite_ref-Boudon2012164-165_et_170-171_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boudon2012164-165_et_170-171-1"><span class="cite_crochet">[</span>1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. À son départ, le <time class="nowrap" datetime="1812-10-18" data-sort-value="1812-10-18">18 octobre 1812</time>, la <a href="/wiki/Grande_Arm%C3%A9e" title="Grande Armée">Grande Armée</a> est désordonnée après ce temps de relâche, qui entame sa discipline et sa cohésion. Il en va de même pour les officiers qui ne veillent pas assez à l'équipement des hommes et des chevaux (vêtements appropriés au rude <a href="/wiki/Climat_de_la_Russie" title="Climat de la Russie">climat de la Russie</a>, fers à crampons pour les montures<sup id="cite_ref-Lachouque1964263_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-Lachouque1964263-2"><span class="cite_crochet">[</span>2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>). Les hommes se déplacent dès lors en bandes peu disciplinées<sup id="cite_ref-Muhlstein2007244_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-Muhlstein2007244-3"><span class="cite_crochet">[</span>3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> allant jusqu'à pratiquer le <a href="/wiki/Pillage" title="Pillage">pillage</a> et le vol de vivres sur la route du retour. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Dangers_sur_le_chemin_du_retour">Dangers sur le chemin du retour</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=3" title="Modifier la section : Dangers sur le chemin du retour" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=3" title="Modifier le code source de la section : Dangers sur le chemin du retour"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Le_«_général_Hiver_»"><span id="Le_.C2.AB_g.C3.A9n.C3.A9ral_Hiver_.C2.BB"></span>Le « général Hiver »</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=4" title="Modifier la section : Le « général Hiver »" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=4" title="Modifier le code source de la section : Le « général Hiver »"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Cette relâche de la Grande Armée associée au <a href="/wiki/G%C3%A9n%C3%A9ral_Hiver" title="Général Hiver">froid environnant</a> provoque des désastres. En effet, <a href="/wiki/Hypothermie" title="Hypothermie">le froid</a> et tout ce qu'il entraîne constituent désormais l'ennemi majeur de l'armée de Napoléon dans son retour vers la France. Le simple <a href="/wiki/Verglas" title="Verglas">verglas</a> suffit à tuer les chevaux : une fois à terre, il ne leur est plus possible de se relever et de continuer. De même, les hommes ne prennent pas la peine de faire fondre la neige afin d'abreuver leurs montures ; trop préoccupés par le froid, ils ne pensent qu'à se réchauffer. Les membres, engourdis, n'éprouvant pas la sensation de chaleur des feux de camp, ils s'approchent trop près de ceux-ci au point que certains meurent brûlés<sup id="cite_ref-Muhlstein2007244_3-1" class="reference"><a href="#cite_note-Muhlstein2007244-3"><span class="cite_crochet">[</span>3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Politique_de_la_terre_brûlée"><span id="Politique_de_la_terre_br.C3.BBl.C3.A9e"></span>Politique de la terre brûlée</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=5" title="Modifier la section : Politique de la terre brûlée" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=5" title="Modifier le code source de la section : Politique de la terre brûlée"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg/290px-Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg" decoding="async" width="290" height="192" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg/435px-Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg/580px-Retraite_de_Russie_-_Bernard-Edouard_Swebach.jpg 2x" data-file-width="3158" data-file-height="2091" /></a><figcaption><i>Retraite de Russie</i> - <a href="/wiki/Bernard-%C3%89douard_Swebach" title="Bernard-Édouard Swebach">Bernard-Édouard Swebach</a>.</figcaption></figure> <p>Tout au long de la campagne de Russie, l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_russe_dans_les_guerres_de_la_R%C3%A9volution_et_de_l%27Empire" title="Armée russe dans les guerres de la Révolution et de l'Empire">armée russe</a>, tout en livrant des combats de retardement, recule face à l'armée de Napoléon en appliquant la <a href="/wiki/Politique_de_la_terre_br%C3%BBl%C3%A9e" title="Politique de la terre brûlée">politique de la terre brûlée</a>, détruisant sur son chemin vivres et récoltes avoisinantes. Les paysans cachent leurs vivres et leur bétail et attaquent les maraudeurs français. Le <time class="nowrap" datetime="10-24" data-sort-value="10-24">24 octobre</time>, <a href="/wiki/Mikha%C3%AFl_Koutouzov" title="Mikhaïl Koutouzov">Koutouzov</a> coupe la route du sud à la Grande armée, à <a href="/wiki/Bataille_de_Malo%C3%AFaroslavets" title="Bataille de Maloïaroslavets">Maloïaroslavets</a><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite_crochet">[</span>4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup> : elle est forcée de prendre pour la retraite la même voie qu'à l'aller. Elle se trouve vite confrontée au manque de vivres. Des stocks amassés par l'armée sont pris d'assaut par les hommes indisciplinés et affamés, entraînant un <a href="/wiki/Gaspillage_alimentaire" title="Gaspillage alimentaire">gaspillage des ressources alimentaires</a>. </p><p>Les <a href="/wiki/R%C3%B4le_du_cheval_dans_la_guerre" title="Rôle du cheval dans la guerre">chevaux</a> servent aussi de nourriture aux hommes, des groupes d'hommes se forment autour des chevaux le long de la marche, ces chevaux portent les équipements et les provisions jusqu'à leur mort où ils sont dépecés et mangés sur-le-champ, certains hommes tuant leur monture dès l'instant où celle-ci commence à chanceler. </p> <blockquote> <p>« Ceux qui n'avaient ni couteau, ni sabre, ni hache et dont les mains étaient gelées ne pouvaient manger (...) J'ai vu des soldats à genoux près des charognes mordre dans cette chair comme des loups affamés » </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">— <i>Journal du Capitaine François</i>, <a href="/wiki/Charles-Fran%C3%A7ois_Fran%C3%A7ois" title="Charles-François François">Charles-François François</a></p> <blockquote> <p>« On nous faisait toujours marcher autant que possible derrière la cavalerie (...) afin que nous puissions nous nourrir avec les chevaux qu'ils laissaient en partant » </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">— <i>Mémoires du Sergent Bourgogne</i>, <a href="/wiki/Adrien_Bourgogne" title="Adrien Bourgogne">Adrien Bourgogne</a></p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Cas_de_cannibalisme">Cas de cannibalisme</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=6" title="Modifier la section : Cas de cannibalisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=6" title="Modifier le code source de la section : Cas de cannibalisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Poussés par le manque de nourriture et le grand froid, des soldats furent amenés à <a href="/wiki/Anthropophagie" title="Anthropophagie">manger la chair d'autres soldats</a>. <a href="/wiki/Roman_So%C5%82tyk" title="Roman Sołtyk">Roman Sołtyk</a> raconte qu'il a payé six francs une soupe à base de chair et foies de trainards sortis des rangs<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. <a href="/wiki/Philippe-Paul_de_S%C3%A9gur" title="Philippe-Paul de Ségur">Philippe-Paul de Ségur</a> raconte que des soldats, ayant trouvé la mort dans des maisons incendiées, furent mangés par des soldats affamés qui « osèrent porter à leur bouche cette révoltante nourriture »<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite_crochet">[</span>6<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Des cas d'<a href="/wiki/Autophagie" title="Autophagie">autophagie</a> sont rapportés par le chef d'escadron Eugène Labaume : « Les uns avaient perdu l'ouïe, d'autres la parole et beaucoup par excès de froid, étaient réduits à un état de stupidité frénétique qui leur faisait rôtir des cadavres pour les dévorer ou qui les poussait à se ronger les mains et les bras »<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite_crochet">[</span>7<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite_crochet">[</span>8<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Harcèlement_russe"><span id="Harc.C3.A8lement_russe"></span>Harcèlement russe</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=7" title="Modifier la section : Harcèlement russe" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=7" title="Modifier le code source de la section : Harcèlement russe"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>S'ajoute à cela la peur des attaques russes ; elles font peser une menace sur les retardataires, les hommes de la Grande Armée égarés étant pris pour cibles et faits <a href="/wiki/Prisonnier_de_guerre" title="Prisonnier de guerre">prisonniers</a>. À Elnia, le général <a href="/wiki/Jean-Pierre_Augereau" title="Jean-Pierre Augereau">Augereau</a> est capturé avec sa brigade. Vers Slavkovo, l'<a href="/wiki/Arri%C3%A8re-garde" title="Arrière-garde">arrière-garde</a> commandée par <a href="/wiki/Louis_Nicolas_Davout" title="Louis Nicolas Davout">Davout</a> subit de lourdes <a href="/wiki/Pertes_(militaire)" title="Pertes (militaire)">pertes</a>, comme aussi les troupes de <a href="/wiki/Michel_Ney" title="Michel Ney">Ney</a>, près de <a href="/wiki/Bataille_de_Krasno%C3%AF" title="Bataille de Krasnoï">Krasnoïe</a>, ce qui incite Napoléon à prendre un raccourci<sup id="cite_ref-Boudon2012176-177_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boudon2012176-177-9"><span class="cite_crochet">[</span>9<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Les <a href="/wiki/Cosaques" title="Cosaques">Cosaques</a> harcèlent l'armée de Napoléon, tentant de lui barrer le passage tout en se rassemblant pour le combat majeur que va connaître la retraite de Russie. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Sortir_de_la_Russie">Sortir de la Russie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=8" title="Modifier la section : Sortir de la Russie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=8" title="Modifier le code source de la section : Sortir de la Russie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bérézina"><span id="B.C3.A9r.C3.A9zina"></span>Bérézina</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=9" title="Modifier la section : Bérézina" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=9" title="Modifier le code source de la section : Bérézina"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Bataille_de_la_B%C3%A9r%C3%A9zina" title="Bataille de la Bérézina">Bataille de la Bérézina</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Napoleons_retreat_from_moscow.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Napoleons_retreat_from_moscow.jpg/220px-Napoleons_retreat_from_moscow.jpg" decoding="async" width="220" height="168" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Napoleons_retreat_from_moscow.jpg/330px-Napoleons_retreat_from_moscow.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Napoleons_retreat_from_moscow.jpg/440px-Napoleons_retreat_from_moscow.jpg 2x" data-file-width="1000" data-file-height="762" /></a><figcaption>L'empereur <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_Ier" title="Napoléon Ier">Napoléon <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a> et sa <a href="/wiki/Grande_Arm%C3%A9e_(Premier_Empire)" class="mw-redirect" title="Grande Armée (Premier Empire)">Grande Armée</a> anéantie par le froid, à la <a href="/wiki/Bataille_de_la_B%C3%A9r%C3%A9zina" title="Bataille de la Bérézina">bataille de la Bérézina</a>.</figcaption></figure> <p>Le <time class="nowrap" datetime="11-25" data-sort-value="11-25">25 novembre</time>, Napoléon à la tête de 50 000 hommes arrive face à la <a href="/wiki/B%C3%A9r%C3%A9zina" title="Bérézina">Bérézina</a>. La Grande Armée est alors en mauvaise posture ; les Russes tiennent le seul pont de la région ; la rivière n'étant pas gelée, l'armée de Napoléon commence à être encerclée par trois corps d'armée ennemis. Napoléon, malgré la mauvaise posture dans laquelle il se trouve, reste confiant et refuse de se laisser abattre ; il envoie un détachement d'hommes vers l'aval de la rivière afin d'éloigner l'armée russe d'un endroit favorable à la traversée situé en amont de sa position. Les <a href="/wiki/Pontonnier" title="Pontonnier">pontonniers</a> de Napoléon se mettent à l'ouvrage, deux ponts sont rapidement construits, le premier long de 100 mètres et large de 4 est destiné au passage de l'armée, le second plus court et plus solide étant dédié au passage des voitures et marchandises<sup id="cite_ref-Muhlstein2007250_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-Muhlstein2007250-10"><span class="cite_crochet">[</span>10<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La traversée commence le 26 et se poursuit malgré quelques difficultés (quelques réparations sur les ponts et quelques assauts des Russes à repousser) jusqu'au 28 novembre. Le 28 commence une bataille d'<a href="/wiki/Artillerie" title="Artillerie">artillerie</a> : les boulets russes font de nombreuses victimes parmi les soldats à la traîne rassemblés contre les ponts pour la traversée. Les ponts sont détruits par le général <a href="/wiki/Jean-Baptiste_Ebl%C3%A9" class="mw-redirect" title="Jean-Baptiste Eblé">Éblé</a> et les pontonniers le <time class="nowrap" datetime="11-29" data-sort-value="11-29">29 novembre</time>, laissant une dizaine de milliers de retardataires aux mains des Russes, dont les soldats de la division <a href="/wiki/Louis_de_Partouneaux" title="Louis de Partouneaux">Partouneaux</a><sup id="cite_ref-Lachouque1964274_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-Lachouque1964274-11"><span class="cite_crochet">[</span>11<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Défaite_stratégique"><span id="D.C3.A9faite_strat.C3.A9gique"></span>Défaite stratégique</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=10" title="Modifier la section : Défaite stratégique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=10" title="Modifier le code source de la section : Défaite stratégique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg/220px-Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg" decoding="async" width="220" height="265" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg/330px-Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg/440px-Th%C3%A9odore_G%C3%A9ricault_-_Wounded_Soldiers_Retrating_from_Russia_-_WGA08642.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="965" /></a><figcaption><i>Soldats blessés, retraite de Russie</i><br />Théodore Géricault, vers 1814 vers<br /><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_de_Rouen" title="Musée des Beaux-Arts de Rouen">musée des Beaux-Arts de Rouen</a><sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite_crochet">[</span>12<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.</figcaption></figure> <p>Le passage de la Bérézina est un succès pour la Grande Armée, qui échappe à l'anéantissement : Napoléon lui-même échappe à la capture. Soucieux de rétablir son prestige, inquiet de la <a href="/wiki/Coup_d%27%C3%89tat_de_Malet" title="Coup d'État de Malet">conspiration du général Malet</a>, l'empereur quitte <a href="/wiki/Smarhon" title="Smarhon">Smorgoni</a> le <time class="nowrap" datetime="12-05" data-sort-value="12-05">5 décembre</time> pour revenir en France, en voiture puis en <a href="/wiki/Tra%C3%AEneau" title="Traîneau">traîneau</a>. Il a confié le commandement à son beau-frère, le maréchal <a href="/wiki/Joachim_Murat" title="Joachim Murat">Murat</a>. Le départ de Napoléon produit un effet déplorable sur la plupart des soldats<sup id="cite_ref-Boudon2012186-189_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boudon2012186-189-13"><span class="cite_crochet">[</span>13<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Les débris de la Grande Armée arrivent le <time class="nowrap" datetime="12-09" data-sort-value="12-09">9 décembre</time> à <a href="/wiki/Vilnius" title="Vilnius">Vilnius</a>, mais ils ne peuvent y trouver des <a href="/wiki/Quartiers_d%27hiver" class="mw-redirect" title="Quartiers d'hiver">quartiers d'hiver</a>. L'approche des cosaques les oblige à repartir et ils franchissent le <a href="/wiki/Ni%C3%A9men" title="Niémen">Niémen</a> le <time class="nowrap" datetime="12-13" data-sort-value="12-13">13 décembre</time>, sous la protection du maréchal <a href="/wiki/Michel_Ney" title="Michel Ney">Ney</a>. Arrivé à son tour à Vilnius, le tsar Alexandre proclame une <a href="/wiki/Amnistie" title="Amnistie">amnistie</a> générale pour les <a href="/wiki/Lituaniens" title="Lituaniens">Lituaniens</a> et les <a href="/wiki/Polonais_(peuple)" title="Polonais (peuple)">Polonais</a><sup id="cite_ref-Boudon2012190-191_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-Boudon2012190-191-14"><span class="cite_crochet">[</span>14<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Quelques jours plus tard, en signant la <a href="/wiki/Convention_de_Tauroggen" title="Convention de Tauroggen">convention de Tauroggen</a> avec le général <a href="/wiki/Prusse" title="Prusse">prussien</a> <a href="/wiki/Ludwig_Yorck_von_Wartenburg" title="Ludwig Yorck von Wartenburg">Yorck</a>, la Russie entame la dislocation du système napoléonien : le but de guerre de Napoléon avait été précisément de faire entrer la Russie dans son système. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Quartiers_d'hiver"><span id="Quartiers_d.27hiver"></span>Quartiers d'hiver</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=11" title="Modifier la section : Quartiers d'hiver" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=11" title="Modifier le code source de la section : Quartiers d'hiver"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé : <a href="/wiki/Campagne_de_Prusse_et_de_Pologne_(hiver_1812-1813)" class="mw-redirect" title="Campagne de Prusse et de Pologne (hiver 1812-1813)">Campagne de Prusse et de Pologne (hiver 1812-1813)</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Vilnia,_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F,_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_(V._Timm,_1812).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Vilnia%2C_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F%2C_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_%28V._Timm%2C_1812%29.jpg/220px-Vilnia%2C_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F%2C_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_%28V._Timm%2C_1812%29.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Vilnia%2C_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F%2C_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_%28V._Timm%2C_1812%29.jpg/330px-Vilnia%2C_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F%2C_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_%28V._Timm%2C_1812%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Vilnia%2C_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F%2C_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_%28V._Timm%2C_1812%29.jpg/440px-Vilnia%2C_Rynak._%D0%92%D1%96%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8F%2C_%D0%A0%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BA_%28V._Timm%2C_1812%29.jpg 2x" data-file-width="821" data-file-height="616" /></a><figcaption>Les restes de la Grande Armée à Vilnius, toile de <a href="/wiki/Georg_Wilhelm_Timm" title="Georg Wilhelm Timm">Georg Wilhelm Timm</a> (1820–1895).</figcaption></figure> <p>Parmi les survivants, beaucoup sont <a href="/wiki/Invalide_de_guerre" title="Invalide de guerre">mutilés</a> ou <a href="/wiki/Hors_de_combat" title="Hors de combat">trop affaiblis pour porter les armes</a> ; il ne reste qu'une légère ligne de défense pour faire face à l'avance des Russes, d'ailleurs presque aussi épuisés. Murat, avant de laisser le commandement à <a href="/wiki/Eug%C3%A8ne_de_Beauharnais" title="Eugène de Beauharnais">Eugène de Beauharnais</a>, répartit ce qui reste des troupes dans leurs <a href="/wiki/Quartiers_d%27hiver" class="mw-redirect" title="Quartiers d'hiver">quartiers d'hiver</a>. Un ordre du <time class="nowrap" datetime="1812-12-31" data-sort-value="1812-12-31">31 décembre 1812</time> fixe les différents cantonnements : </p> <ul><li><a href="/wiki/Garde_imp%C3%A9riale_durant_la_campagne_de_Russie" title="Garde impériale durant la campagne de Russie">Garde impériale</a> et <a href="/wiki/%C3%89tat-major" title="État-major">état-major</a> à <a href="/wiki/K%C3%B6nigsberg" title="Königsberg">Königsberg</a></li> <li><a href="/wiki/1er_corps_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie" title="1er corps de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> corps</a> à <a href="/wiki/Toru%C5%84" title="Toruń">Toruń</a></li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#2e_Corps" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Deuxième">2<sup>e</sup></abbr> corps</a> à <a href="/wiki/Malbork" title="Malbork">Marienburg</a></li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#3e_Corps" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Troisième">3<sup>e</sup></abbr> corps</a> à <a href="/wiki/Elbing" class="mw-redirect" title="Elbing">Elbing</a></li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#4e_Corps" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Quatrième">4<sup>e</sup></abbr> corps</a> à <a href="/wiki/Kwidzyn" title="Kwidzyn">Marienwerder</a></li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#5e_Corps_(Polonais)" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Cinquième">5<sup>e</sup></abbr> corps</a> polonais à <a href="/wiki/Varsovie" title="Varsovie">Varsovie</a></li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#6e_Corps_(Bavarois)" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Sixième">6<sup>e</sup></abbr> corps</a> bavarois à <a href="/wiki/P%C5%82ock" title="Płock">Płock</a></li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#7e_Corps_(Saxons)" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Septième">7<sup>e</sup></abbr> corps</a> saxon en transit entre <a href="/wiki/Bia%C5%82ystok" title="Białystok">Białystok</a> et Varsovie</li> <li><a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#9e_Corps" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Neuvième">9<sup>e</sup></abbr> corps</a> à <a href="/wiki/Gda%C5%84sk" title="Gdańsk">Danzig</a></li></ul> <p>Le <a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#12e_Corps_(Autrichiens)" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie">corps autrichien</a> est à <a href="/wiki/Ostro%C5%82%C4%99ka" title="Ostrołęka">Ostrołęka</a>. Les restes du <a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#8e_Corps_(Westphaliens)" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Huitième">8<sup>e</sup></abbr> corps</a> regagnent la <a href="/wiki/Royaume_de_Westphalie" title="Royaume de Westphalie">Westphalie</a>. Le <a href="/wiki/Ordre_de_bataille_de_la_Grande_Arm%C3%A9e_pendant_la_campagne_de_Russie#10e_Corps" title="Ordre de bataille de la Grande Armée pendant la campagne de Russie"><abbr class="abbr" title="Dixième">10<sup>e</sup></abbr> corps</a> est à <a href="/wiki/Tilsit" class="mw-redirect" title="Tilsit">Tilsit</a>, se retirant vers Königsberg : à la suite de la défection d'Yorck, seule la division <a href="/wiki/Charles_Louis_Dieudonn%C3%A9_Grandjean" title="Charles Louis Dieudonné Grandjean">Grandjean</a> et quelques bataillons restent sous commandement français<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite_crochet">[</span>15<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le <abbr class="abbr" title="Septième">7<sup>e</sup></abbr> corps saxon, réduit à <span class="nowrap"><span title="">4 000</span>  ou  <span>5 000</span> <span title="">hommes</span></span>, est épuisé par la retraite et par un <a href="/wiki/Bataille_de_Kalisz_(1813)" title="Bataille de Kalisz (1813)">dernier combat près de Kalisz</a> le <time class="nowrap" datetime="1813-02-13" data-sort-value="1813-02-13">13 février 1813</time> ; l'<a href="/wiki/Infanterie" title="Infanterie">infanterie</a> se dirige vers <a href="/wiki/Torgau" title="Torgau">Torgau</a> sur l'<a href="/wiki/Elbe_(fleuve)" title="Elbe (fleuve)">Elbe</a> où elle est mise au repos avec quelques milliers de nouvelles recrues de l'<a href="/wiki/Arm%C3%A9e_saxonne" title="Armée saxonne">armée saxonne</a>, tandis que la <a href="/wiki/Cavalerie" title="Cavalerie">cavalerie</a>, séparée pendant la bataille, se replie en <a href="/wiki/Galicie" title="Galicie">Galicie</a> autrichienne, puis en <a href="/wiki/Boh%C3%AAme" title="Bohême">Bohême</a> où elle reste jusqu'en mai 1813<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite_crochet">[</span>16<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Postérité"><span id="Post.C3.A9rit.C3.A9"></span>Postérité</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=12" title="Modifier la section : Postérité" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=12" title="Modifier le code source de la section : Postérité"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Archéologie"><span id="Arch.C3.A9ologie"></span>Archéologie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=13" title="Modifier la section : Archéologie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=13" title="Modifier le code source de la section : Archéologie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Une des <a href="/wiki/Fosse_commune" title="Fosse commune">fosses communes</a>, où leurs corps ont été sommairement ensevelis, a été mise au jour par l’équipe des archéologues et des scientifiques dirigée par le docteur Rimantas Jankauska, pathologiste à l’<a href="/wiki/Universit%C3%A9_de_Vilnius" title="Université de Vilnius">université de Vilnius</a>. Il en ressort que les soldats ne sont pas morts au combat, mais <a href="/wiki/Hypothermie" title="Hypothermie">de froid</a>, de privation et de maladie (au moins 30 % de ces soldats seraient morts d’une maladie transmise par les <a href="/wiki/Pou" title="Pou">poux</a>, comme la <a href="/wiki/Fi%C3%A8vre_des_tranch%C3%A9es" title="Fièvre des tranchées">fièvre des tranchées</a> ou le <a href="/wiki/Typhus" title="Typhus">typhus</a><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite_crochet">[</span>17<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Postérité_littéraire"><span id="Post.C3.A9rit.C3.A9_litt.C3.A9raire"></span>Postérité littéraire</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=14" title="Modifier la section : Postérité littéraire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=14" title="Modifier le code source de la section : Postérité littéraire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Relation complète de la campagne de Russie en 1812</i>, par le capitaine Eugène Labaume, Janet et Cotelle, Paris, 1820. (ouvrage numérisé par Google) « Je raconte ce que j'ai vu : témoin d'un des plus grands désastres qui aient jamais affligé une nation puissante, spectateur et acteur dans tout le cours de cette triste et mémorable expédition. J'ai écrit, jour par jour, les évènements qui ont frappé mes yeux, et je cherche seulement à communiquer les impressions que j'ai ressenties. C'est à la lueur de l'incendie de Moscou que j'ai décrit le sac de cette ville ; c'est sur les rives de la Bérézina que j'ai tracé le récit de ce fatal passage [. ]. Réduit, comme tous mes compagnons d'armes, à lutter contre les derniers besoins, transi de froid, tourmenté par la faim, tous mes sentiments semblaient s'être concentrés dans le désir de vivre pour conserver la mémoire de ce que je voyais ; animé par cet indicible désir, toutes les nuits, assis devant un mauvais feu, sous une température de vingt à vingt-deux degrés au-dessous de la glace, entouré de morts et de mourants, je retraçais les évènements de la journée. Le même couteau qui m'avait servi à dépecer du cheval pour me nourrir, était employé à tailler des plumes de corbeau ; un peu de poudre à canon, délayée dans le creux de ma main avec de la neige fondue, me tenaient lieu d'encre et d'écritoire. »</li> <li><i><a href="/wiki/Guerre_et_Paix" title="Guerre et Paix">Guerre et Paix</a></i>, <a href="/wiki/Roman_(litt%C3%A9rature)" title="Roman (littérature)">roman</a> de <a href="/wiki/L%C3%A9on_Tolsto%C3%AF" title="Léon Tolstoï">Léon Tolstoï</a>, publié en feuilleton entre <a href="/wiki/1865" title="1865">1865</a> et <a href="/wiki/1869" title="1869">1869</a> dans <i><a href="/wiki/Le_Messager_russe" title="Le Messager russe">Le Messager russe</a></i>, narre l’<a href="/wiki/Histoire_de_la_Russie" title="Histoire de la Russie">histoire de la Russie</a> à l’époque de <a href="/wiki/Napol%C3%A9on_Ier" title="Napoléon Ier">Napoléon <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a>, notamment la <a href="/wiki/Campagne_de_Russie" title="Campagne de Russie">campagne de Russie</a> en <a href="/wiki/1812" title="1812">1812</a></li> <li><a href="/wiki/Honor%C3%A9_de_Balzac" title="Honoré de Balzac">Balzac</a> : dans <i><a href="/wiki/Adieu_(Balzac)" title="Adieu (Balzac)">Adieu</a></i> publié en (<a href="/wiki/1830_en_litt%C3%A9rature" title="1830 en littérature">1830</a>), met en scène une femme séparée du militaire français qu'elle aimait lors du passage de la Bérézina, et devenue folle depuis. L'oncle de la jeune femme brosse le tableau le plus effrayant de cet épisode : « En quittant sur les neuf heures du soir les hauteurs de <a href="/w/index.php?title=Stubzianka&action=edit&redlink=1" class="new" title="Stubzianka (page inexistante)">Stubzianka</a> qu'ils avaient défendues pendant toute la journée du <time class="nowrap" datetime="1812-11-28" data-sort-value="1812-11-28">28 novembre 1812</time>, le maréchal <a href="/wiki/Claude-Victor_Perrin" title="Claude-Victor Perrin">Victor</a> y laissa un millier d'hommes chargés de protéger jusqu'au dernier moment deux ponts construits sur la <a href="/wiki/B%C3%A9r%C3%A9zina" title="Bérézina">Bérézina</a> qui subsistaient encore (…) ». Il décrit ensuite les soldats mourant de faim qui tuent les chevaux pour se nourrir, et la mort du mari de Stéphanie de Vandières, tué par un glaçon<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite_crochet">[</span>18<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. La bataille de la Bérézina et la retraite de Russie sont aussi évoquées dans <i><a href="/wiki/La_Peau_de_chagrin" title="La Peau de chagrin">La Peau de chagrin</a></i> où le grenadier <a href="/wiki/Pauline_Gaudin_de_Witschnau" title="Pauline Gaudin de Witschnau">Gaudin de Witschnau</a> a disparu .</li> <li>Dans <i><a href="/wiki/Le_M%C3%A9decin_de_campagne" title="Le Médecin de campagne">Le Médecin de campagne</a></i>, le commandant Genestas en fait un récit apocalyptique et il décrit la débandade de l'armée : <span class="citation">« C'était pendant la retraite de Moscou. Nous avions plus l'air d'un troupeau de bœufs harassés que d'une grande armée<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite_crochet">[</span>19<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. »</span>.</li> <li>On retrouve aussi cet affreux épisode guerrier dans le récit du <a href="/wiki/G%C3%A9n%C3%A9ral_de_Montriveau" title="Général de Montriveau">général de Montriveau</a> dans <i><a href="/wiki/Autre_%C3%A9tude_de_femme" title="Autre étude de femme">Autre étude de femme</a></i> : « L'armée n'avait plus, comme vous le savez, de discipline et ne connaissait plus d'obéissance militaire. C'était un ramas d'hommes de toutes nations qui allaient instinctivement. Les soldats chassaient de leur foyer un général en haillons et pieds nus<sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite_crochet">[</span>20<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. ».</li> <li>La retraite de Russie est évoquée dans la première partie du poème <i><a href="/wiki/L%27Expiation_(po%C3%A8me)" title="L'Expiation (poème)">L'Expiation</a></i> de <a href="/wiki/Victor_Hugo" title="Victor Hugo">Victor Hugo</a>, publié en 1853 dans le recueil <i><a href="/wiki/Les_Ch%C3%A2timents" title="Les Châtiments">Les Châtiments</a></i> : « Il neigeait. On était vaincu par sa conquête. Pour la première fois l'aigle baissait la tête. Sombres jours ! l'Empereur revenait lentement, Laissant derrière lui brûler Moscou fumant. Il neigeait... ».</li> <li>Fin 2012, l’écrivain français <a href="/wiki/Sylvain_Tesson" title="Sylvain Tesson">Sylvain Tesson</a> entreprend un périple de <a href="/wiki/Moscou" title="Moscou">Moscou</a> à l’<a href="/wiki/H%C3%B4tel_des_Invalides" title="Hôtel des Invalides">hôtel des Invalides</a> afin de refaire à <a href="/wiki/Moto" title="Moto">moto</a> et <a href="/wiki/Motocyclette_%C3%A0_panier_adjacent" class="mw-redirect" title="Motocyclette à panier adjacent">motocyclette à panier adjacent</a> <i><a href="/wiki/Oural_(entreprise)" title="Oural (entreprise)">Oural</a></i> le trajet de la retraite de Russie<sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite_crochet">[</span>21<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>, périple qu'il raconte dans son roman <i>Berezina</i>.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Anecdote">Anecdote</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=15" title="Modifier la section : Anecdote" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=15" title="Modifier le code source de la section : Anecdote"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container metadata bandeau-section bandeau-niveau-modere"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Circle-icons-check.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Circle-icons-check.svg/20px-Circle-icons-check.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Circle-icons-check.svg/30px-Circle-icons-check.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Circle-icons-check.svg/40px-Circle-icons-check.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a><figcaption></figcaption></figure></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <div class="mw-collapsible mw-collapsed">Le fond de cette section est <a href="/wiki/Aide:Articles_%C3%A0_v%C3%A9rifier" title="Aide:Articles à vérifier">à vérifier</a><small> (septembre 2023)</small>. <div class="mw-collapsible-content"><a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit">Améliorez-le</a> ou <a href="/wiki/Discussion:Retraite_de_Russie" title="Discussion:Retraite de Russie">discutez des points à vérifier</a>. <i>Si vous venez d’apposer le bandeau, <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Discussion:Retraite_de_Russie&action=edit&section=new&preload=Mod%C3%A8le:Initialiser_P%C3%A0V">merci d’indiquer ici les points à vérifier</a>.</i></div></div> </div></div> <p>Le mot « <i>Sharomyzhnik</i> » (en <a href="/wiki/Russe" title="Russe">russe</a> : <span class="lang-ru" lang="ru">шаромыжник</span>), signifiant « profiteur », tire son origine des déserteurs affamés de la Grande Armée qui erraient dans les campagnes en mendiant de la nourriture, car ils s'adressaient aux Russes en employant la formule de salutation: "Cher ami"<sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite_crochet">[</span>22<span class="cite_crochet">]</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite_crochet">[</span>23<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p><p>Le mot « <i>Chval</i> » (en <a href="/wiki/Russe" title="Russe">russe</a> : <span class="lang-ru" lang="ru">шваль</span>), signifiant « pourriture », tire son origine des chevaux en décomposition de la Grande Armée<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite_crochet">[</span>24<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notes_et_références"><span id="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Notes et références</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=16" title="Modifier la section : Notes et références" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=16" title="Modifier le code source de la section : Notes et références"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-Boudon2012164-165_et_170-171-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Boudon2012164-165_et_170-171_1-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Boudon2012">Boudon 2012</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 164-165 et 170-171. </span> </li> <li id="cite_note-Lachouque1964263-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Lachouque1964263_2-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lachouque1964">Lachouque 1964</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 263. </span> </li> <li id="cite_note-Muhlstein2007244-3"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Muhlstein2007244_3-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Muhlstein2007244_3-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Muhlstein2007">Muhlstein 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 244. </span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.napopedia.fr/Project.html"><cite style="font-style:normal;">La Campagne de Russie/Napopédia</cite></a> », sur <span class="italique">www.napopedia.fr</span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.fr/books?id=wcs1vH1R5hkC&pg=PT171&lpg=PT171&dq=cette+r%C3%A9voltante+nourriture+s%C3%A9gur&source=bl&ots=X6wdUn1n9g&sig=1fYd97_Qpysah1wNo9TN3zqx7fk&hl=fr&sa=X&ei=dnvWU9H3N6Wb0QWGmoH4Aw&ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&q=cette%20r%C3%A9voltante%20nourriture%20s%C3%A9gur&f=false">[1]</a> Napoléon et la campagne de Russie: 1812 de Jacques-Olivier Boudon.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.fr/books?id=ME0_sx09eGEC&pg=PA366&lpg=PA366&dq=cette+r%C3%A9voltante+nourriture+s%C3%A9gur&source=bl&ots=Hd2WTbpzUw&sig=4T-GCc3KrPFB5L45RvHQiT3T6lA&hl=fr&sa=X&ei=dnvWU9H3N6Wb0QWGmoH4Aw&ved=0CCYQ6AEwAg#v=onepage&q=cette%20r%C3%A9voltante%20nourriture%20s%C3%A9gur&f=false">[2]</a> Histoire de Napoléon et de la grande-armée pendant l'année 1812 ..., Volume 2 page 366</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a> </span><span class="reference-text">Eugène Labaume, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=zTgZ_NkTVScC&pg=PA453"><i>Relation circonstanciée de la Campagne de Russie en 1812</i></a>, éditions Panckoucke-Magimel, 1815, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">453-454</span></span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.fr/books?ei=YYLWU9_7Buie0QXl7IGgCw&hl=fr&id=swFhrZ-Ak9sC&dq=labaume++rong%C3%A9+bras+main+russie&focus=searchwithinvolume&q=rong%C3%A9+bras+main+">[3]</a> Campagne de Russie, 1812 d'après le journal illustré d'un témoin oculaire de G. de Faber du Faur, Dayot page 16.</span> </li> <li id="cite_note-Boudon2012176-177-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Boudon2012176-177_9-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Boudon2012">Boudon 2012</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 176-177. </span> </li> <li id="cite_note-Muhlstein2007250-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Muhlstein2007250_10-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Muhlstein2007">Muhlstein 2007</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 250. </span> </li> <li id="cite_note-Lachouque1964274-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Lachouque1964274_11-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lachouque1964">Lachouque 1964</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 274. </span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pop.culture.gouv.fr/notice/joconde/07290021825?mainSearch=%22gericault%22&type=%5B%22tableau%22%5D&idQuery=%22cb5e10-17c3-4047-62c-e4bdad47878%22">Aquarelle de Géricault</a></span> </li> <li id="cite_note-Boudon2012186-189-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Boudon2012186-189_13-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Boudon2012">Boudon 2012</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 186-189. </span> </li> <li id="cite_note-Boudon2012190-191-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Boudon2012190-191_14-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Boudon2012">Boudon 2012</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr> 190-191. </span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a> </span><span class="reference-text">Guillaume de Vaudoncourt, <i>Histoire de la guerre soutenue par les Français en Allemagne en 1813</i>, volume 1, Paris, 1819, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">17-18</span>.</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a> </span><span class="reference-text">Relation circonstanciée de la campagne de 1813 en Saxe par Ernst Otto lnnocenz von Odeleben, trad. française Aubert de Vitry, 1817, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 15 <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://napoleonbonaparte.be/NBB/Relation%20circonstanci%C3%A9e%20de%20la%20campagne%20de%201813%20en%20Saxe.%20Tome%201%20Par%20M.%20le%20Bon%20d'Odeleben,...%20traduit%20de%20l'allemand%20sur%20la%202e%20%C3%A9dition%20par%20M.%20Aubert%20de%20Vitry.pdf">[4]</a></span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Raoult2006"><span class="ouvrage" id="Didier_Raoult2006">Didier Raoult, « <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.futura-sciences.com/fr/news/t/vie-1/d/les-soldats-de-napoleon-battus-par-les-poux-la-biologie-reecrit-lhistoire_7948/"><cite style="font-style:normal;">Les soldats de Napoléon battus par les poux</cite></a> », <a href="/wiki/Futura-sciences" class="mw-redirect" title="Futura-sciences">Futura-sciences</a>, <time class="nowrap" datetime="2006-01-10" data-sort-value="2006-01-10">10 janvier 2006</time> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2010-09-06" data-sort-value="2010-09-06">6 septembre 2010</time>)</small></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a> </span><span class="reference-text"> <a href="/wiki/Adieu_(Balzac)" title="Adieu (Balzac)">Adieu</a>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_de_la_Pl%C3%A9iade" title="Bibliothèque de la Pléiade">Bibliothèque de la Pléiade</a>, 1979, t.X, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <span class="nowrap">987-1001</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2070108686" title="Spécial:Ouvrages de référence/2070108686"><span class="nowrap">2070108686</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a> </span><span class="reference-text"> <i><a href="/wiki/Le_M%C3%A9decin_de_campagne" title="Le Médecin de campagne">Le Médecin de campagne</a></i>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_de_la_Pl%C3%A9iade" title="Bibliothèque de la Pléiade">Bibliothèque de la Pléiade</a>, 1978, t. IX p.529-534 <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2070108694" title="Spécial:Ouvrages de référence/2070108694"><span class="nowrap">2070108694</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a> </span><span class="reference-text"> <a href="/wiki/Autre_%C3%A9tude_de_femme" title="Autre étude de femme">Autre étude de femme</a>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_de_la_Pl%C3%A9iade" title="Bibliothèque de la Pléiade">Bibliothèque de la Pléiade</a>, 1976, t. III, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 703, <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2070108589" title="Spécial:Ouvrages de référence/2070108589"><span class="nowrap">2070108589</span></a>)</small>.</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.wikiwix.com/cache/20210404220249/http://www.ambafrance-pl.org/La-retraite-de-Russie-comme-il-y-a"><cite style="font-style:normal;">Status 429</cite></a> », sur <span class="italique">ambafrance-pl.org via <a href="/wiki/Wikiwix" title="Wikiwix">Wikiwix</a></span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-10-12" data-sort-value="2023-10-12">12 octobre 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ushakovdictionary.ru/word.php?wordid=85829"><cite style="font-style:normal;">ШАРОМЫЖНИК Словарь Ушакова</cite></a> », sur <span class="italique">ushakovdictionary.ru</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-29" data-sort-value="2023-04-29">29 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">« <a rel="nofollow" class="external text" href="https://histrf.ru/read/articles/otkuda-v-russkom-iazykie-vzialos-slovo-sharomyzhnik"><cite style="font-style:normal;">Откуда в русском языке взялось слово «шаромыжник»?</cite></a> », sur <span class="italique">histrf.ru</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2023-04-29" data-sort-value="2023-04-29">29 avril 2023</time>)</small></span>.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Tesson2015"><span class="ouvrage" id="Sylvain_Tesson2015"><a href="/wiki/Sylvain_Tesson" title="Sylvain Tesson">Sylvain Tesson</a>, <cite class="italique"><a href="/wiki/Berezina_(livre)" title="Berezina (livre)">Berezina</a></cite>, <time>2015</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.fondation-alliancefr.org/wp-content/medias/PRESSE/EUROPE/syvlain-tesson_2015.pdf">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr> 154<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Berezina&rft.aulast=Tesson&rft.aufirst=Sylvain&rft.date=2015&rft.pages=154&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.fondation-alliancefr.org%2Fwp-content%2Fmedias%2FPRESSE%2FEUROPE%2Fsyvlain-tesson_2015.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliographie">Bibliographie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=17" title="Modifier la section : Bibliographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=17" title="Modifier le code source de la section : Bibliographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Lachouque1964"><span class="ouvrage" id="Henry_Lachouque1964"><a href="/wiki/Henry_Lachouque" title="Henry Lachouque">Henry Lachouque</a>, <cite class="italique">Napoléon 20 ans de campagnes</cite>, Paris, <a href="/wiki/Arthaud_(maison_d%27%C3%A9dition)" title="Arthaud (maison d'édition)">Arthaud</a>, <time>1964</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Napol%C3%A9on+20+ans+de+campagnes&rft.place=Paris&rft.pub=Arthaud&rft.aulast=Lachouque&rft.aufirst=Henry&rft.date=1964&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><i>Mémoires du sergent <a href="/wiki/Adrien_Bourgogne" title="Adrien Bourgogne">Bourgogne</a></i>, préface de Jean Tulard, introduction et notes de Marcel Spivak, Paris, 1999, 414 p. <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7028-2247-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7028-2247-9"><span class="nowrap">2-7028-2247-9</span></a>)</small></li> <li><span class="ouvrage" id="Pigeard2000"><span class="ouvrage" id="Alain_Pigeard2000"><a href="/wiki/Alain_Pigeard" title="Alain Pigeard">Alain Pigeard</a>, <cite class="italique">L'Armée de Napoléon. Organisation et vie quotidienne</cite>, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Tallandier" title="Éditions Tallandier">Tallandier</a>, <time>2000</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=L%27Arm%C3%A9e+de+Napol%C3%A9on.+Organisation+et+vie+quotidienne&rft.pub=Tallandier&rft.aulast=Pigeard&rft.aufirst=Alain&rft.date=2000&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Lentz2007"><span class="ouvrage" id="Thierry_Lentz2007"><a href="/wiki/Thierry_Lentz" title="Thierry Lentz">Thierry Lentz</a>, <cite class="italique">Nouvelle histoire du premier empire</cite>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr> 3 : <span class="italique">La France et l'Europe de Napoléon 1804-1814</span>, <a href="/wiki/Librairie_Arth%C3%A8me_Fayard" title="Librairie Arthème Fayard">Fayard</a>, <time>2007</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Nouvelle+histoire+du+premier+empire&rft.pub=Fayard&rft.aulast=Lentz&rft.aufirst=Thierry&rft.date=2007&rft.volume=3&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Muhlstein2007"><span class="ouvrage" id="Anka_Muhlstein2007"><a href="/wiki/Anka_Muhlstein" title="Anka Muhlstein">Anka Muhlstein</a>, <cite class="italique">Napoléon à Moscou</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Odile_Jacob" title="Éditions Odile Jacob">Odile Jacob</a>, <time>2007</time>, 305 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7381-1989-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7381-1989-6"><span class="nowrap">978-2-7381-1989-6</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=-WG7s2vuz7gC&printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Napol%C3%A9on+%C3%A0+Moscou&rft.place=Paris&rft.pub=Odile+Jacob&rft.aulast=Muhlstein&rft.aufirst=Anka&rft.date=2007&rft.tpages=305&rft.isbn=978-2-7381-1989-6&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Lee2007"><span class="ouvrage" id="Laura_Lee2007">Laura Lee, <cite class="italique">Et s’il avait fait beau ? De l’influence de la météo sur les grands événements de l’Histoire</cite>, Acropole, <time>2007</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Et+s%E2%80%99il+avait+fait+beau+%3F+De+l%E2%80%99influence+de+la+m%C3%A9t%C3%A9o+sur+les+grands+%C3%A9v%C3%A9nements+de+l%E2%80%99Histoire&rft.pub=Acropole&rft.aulast=Lee&rft.aufirst=Laura&rft.date=2007&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Tulard2009"><span class="ouvrage" id="Jean_Tulard2009"><a href="/wiki/Jean_Tulard" title="Jean Tulard">Jean Tulard</a>, <cite class="italique">Le Grand Empire 1804-1815</cite>, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Albin_Michel" title="Éditions Albin Michel">Albin Michel</a>, <time>2009</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Le+Grand+Empire+1804-1815&rft.pub=Albin+Michel&rft.aulast=Tulard&rft.aufirst=Jean&rft.date=2009&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Boudon2012"><span class="ouvrage" id="Jacques-Olivier_Boudon2012"><a href="/wiki/Jacques-Olivier_Boudon" title="Jacques-Olivier Boudon">Jacques-Olivier Boudon</a>, <cite class="italique">Napoléon et la campagne de Russie. 1812</cite>, Paris, <a href="/wiki/Armand_Colin" title="Armand Colin">Armand Colin</a>, <time>2012</time>, 333 <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-200-25765-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-200-25765-1"><span class="nowrap">978-2-200-25765-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Napol%C3%A9on+et+la+campagne+de+Russie.+1812&rft.place=Paris&rft.pub=Armand+Colin&rft.aulast=Boudon&rft.aufirst=Jacques-Olivier&rft.date=2012&rft.tpages=333&rft.isbn=978-2-200-25765-1&rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3ARetraite+de+Russie"></span></span></span>.</li> <li><a href="/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric_Fran%C3%A7ois_Guillaume_de_Vaudoncourt" title="Frédéric François Guillaume de Vaudoncourt">Guillaume de Vaudoncourt</a>, <i>Histoire de la guerre soutenue par les Français en Allemagne en 1813</i>, volume 1, Paris, 1819 <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.fr/books?id=PQ9h9VYHoRoC&pg=PA194&dq=vaudoncourt,+campagne+de+1813&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwjbtujnod7mAhV5DGMBHT6SBmoQ6AEIbDAJ#v=onepage&q=vaudoncourt%2C%20campagne%20de%201813&f=false">[5]</a></li> <li>Michel Benard, <i>Hiver 1812. Retraite de Russie</i>, Perrin, 2022.</li> <li><i>Mémoires</i> du <a href="/wiki/Marcellin_Marbot" title="Marcellin Marbot">général et baron de Marbot</a>, 3 volumes (entre autres Plon éditeur, 1891), de Gênes (tome 1) à Waterloo (tome 3).</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Articles_connexes">Articles connexes</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&veaction=edit&section=18" title="Modifier la section : Articles connexes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&action=edit&section=18" title="Modifier le code source de la section : Articles connexes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Campagne_de_Russie" title="Campagne de Russie">Campagne de Russie</a></li> <li><a href="/wiki/Marche_de_la_mort_des_Carol%C3%A9ens" title="Marche de la mort des Caroléens">Marche de la mort des Caroléens</a></li></ul> <div class="navbox-container" style="clear:both;"> <table class="navbox collapsible noprint autocollapse" style=""> <tbody><tr><th class="navbox-title" colspan="3" style=""><div style="float:left; width:6em; text-align:left"><div class="noprint plainlinks nowrap tnavbar" style="padding:0; font-size:xx-small; color:var(--color-emphasized, #000000);"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Palette_%C3%89pop%C3%A9e_napol%C3%A9onienne" title="Modèle:Palette Épopée napoléonienne"><abbr class="abbr" title="Voir ce modèle.">v</abbr></a> · <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mod%C3%A8le:Palette_%C3%89pop%C3%A9e_napol%C3%A9onienne&action=edit"><abbr class="abbr" title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</abbr></a></div></div><div style="font-size:110%"><a href="/wiki/Chronologie_de_la_R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise_et_du_Premier_Empire" class="mw-redirect" title="Chronologie de la Révolution française et du Premier Empire">Événements</a> de l'<a href="/wiki/Napol%C3%A9on_Ier" title="Napoléon Ier">épopée napoléonienne</a></div></th> </tr> <tr> <td class="navbox-list" style="text-align:center;" colspan="2"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/Si%C3%A8ge_de_Toulon_(1793)" title="Siège de Toulon (1793)">Siège de Toulon</a></li> <li><a href="/wiki/Insurrection_royaliste_du_13_vend%C3%A9miaire_an_IV" title="Insurrection royaliste du 13 vendémiaire an IV">Vendémiaire</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27Italie_(1796-1797)" title="Campagne d'Italie (1796-1797)">Première campagne d'Italie</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27%C3%89gypte" title="Campagne d'Égypte">Campagne d’Égypte</a></li> <li><a href="/wiki/Coup_d%27%C3%89tat_du_18_Brumaire" title="Coup d'État du 18 Brumaire">Coup d'État du 18 Brumaire</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27Italie_(1799-1801)" title="Campagne d'Italie (1799-1801)">Deuxième campagne d'Italie</a></li> <li><a href="/wiki/Consulat_(histoire_de_France)" title="Consulat (histoire de France)">Consulat</a></li> <li><a href="/wiki/Premier_Empire" title="Premier Empire">Empire</a></li> <li><a href="/wiki/Sacre_de_Napol%C3%A9on_Ier" title="Sacre de Napoléon Ier">Sacre</a></li> <li><a href="/wiki/Couronnement_de_Napol%C3%A9on_Ier_comme_roi_d%27Italie" title="Couronnement de Napoléon Ier comme roi d'Italie">Couronnement comme roi d'Italie</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27Allemagne_(1805)" title="Campagne d'Allemagne (1805)">Première campagne d'Allemagne</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_de_Prusse_et_de_Pologne_(1806-1807)" title="Campagne de Prusse et de Pologne (1806-1807)">Campagne de Prusse et de Pologne</a></li> <li><a href="/wiki/Guerre_d%27ind%C3%A9pendance_espagnole" title="Guerre d'indépendance espagnole">Guerre d'Espagne</a> et <a href="/wiki/Invasions_fran%C3%A7aises_du_Portugal" title="Invasions françaises du Portugal">Invasions du Portugal</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27Allemagne_et_d%27Autriche" title="Campagne d'Allemagne et d'Autriche">Campagne d'Allemagne et d'Autriche</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_de_Russie" title="Campagne de Russie">Campagne de Russie</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_d%27Allemagne_(1813)" title="Campagne d'Allemagne (1813)">Deuxième campagne d'Allemagne</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_de_France_(1814)" title="Campagne de France (1814)">Campagne de France</a></li> <li><a href="/wiki/Premi%C3%A8re_abdication_de_Napol%C3%A9on_Ier" title="Première abdication de Napoléon Ier">Première abdication</a></li> <li><a href="/wiki/Congr%C3%A8s_de_Vienne" title="Congrès de Vienne">Congrès de Vienne</a></li> <li><a href="/wiki/Principaut%C3%A9_de_l%27%C3%AEle_d%27Elbe" title="Principauté de l'île d'Elbe">Exil à l'île d'Elbe</a></li> <li><a href="/wiki/Vol_de_l%27aigle" title="Vol de l'aigle">Vol de l'aigle</a></li> <li><a href="/wiki/Cent-Jours" title="Cent-Jours">Cent-Jours</a></li> <li><a href="/wiki/Campagne_de_Belgique" title="Campagne de Belgique">Campagne de Belgique</a></li> <li><a href="/wiki/Seconde_abdication_de_Napol%C3%A9on_Ier" title="Seconde abdication de Napoléon Ier">Seconde abdication</a></li> <li><a href="/wiki/Exil_de_Napol%C3%A9on_Ier_%C3%A0_Sainte-H%C3%A9l%C3%A8ne" title="Exil de Napoléon Ier à Sainte-Hélène">Exil à Sainte-Hélène</a></li> <li><a href="/wiki/Mort_de_Napol%C3%A9on_Ier" title="Mort de Napoléon Ier">Mort</a></li> <li><a href="/wiki/Retour_des_cendres" title="Retour des cendres">Retour des cendres</a></li> <li>Batailles <ul><li><a href="/wiki/Liste_des_batailles_de_la_guerre_de_la_Troisi%C3%A8me_Coalition" title="Liste des batailles de la guerre de la Troisième Coalition">Troisième Coalition</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_batailles_de_la_guerre_de_la_Quatri%C3%A8me_Coalition" title="Liste des batailles de la guerre de la Quatrième Coalition">Quatrième Coalition</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_batailles_de_la_guerre_de_la_Cinqui%C3%A8me_Coalition" title="Liste des batailles de la guerre de la Cinquième Coalition">Cinquième Coalition</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_batailles_de_la_campagne_de_Russie" title="Liste des batailles de la campagne de Russie">Campagne de Russie</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_batailles_de_la_guerre_de_la_Sixi%C3%A8me_Coalition" title="Liste des batailles de la guerre de la Sixième Coalition">Sixième Coalition</a></li> <li><a href="/wiki/Liste_des_batailles_de_la_guerre_de_la_Septi%C3%A8me_Coalition" title="Liste des batailles de la guerre de la Septième Coalition">Cents-Jours</a></li></ul></li></ul> </div></td> <td class="navbox-image" rowspan="1" style="vertical-align:middle;padding-left:7px"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG/70px-Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG" decoding="async" width="70" height="82" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG/105px-Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG/140px-Ernest_Meissonier_-_Napoleon_I_in_1814_cropped.JPG 2x" data-file-width="337" data-file-height="397" /></a></span></td> </tr> <tr> <td class="navbox-banner" style="" colspan="3"><div class="liste-horizontale"> <ul><li><a href="/wiki/L%C3%A9gende_napol%C3%A9onienne" title="Légende napoléonienne">Légende napoléonienne</a></li> <li><a href="/wiki/Iconographie_de_Napol%C3%A9on_Ier" title="Iconographie de Napoléon Ier">Portraits</a></li> <li><a href="/wiki/Bicentenaire_de_la_mort_de_Napol%C3%A9on_Ier" title="Bicentenaire de la mort de Napoléon Ier">Bicentenaire</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table> </div> <ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail"><li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer skin-invert-image" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Histoire_militaire" title="Portail de l’histoire militaire"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/43px-Military_symbol.svg.png" decoding="async" width="43" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/65px-Military_symbol.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/86px-Military_symbol.svg.png 2x" data-file-width="202" data-file-height="113" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Histoire_militaire" title="Portail:Histoire militaire">Portail de l’histoire militaire</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Empire_russe" title="Portail de l’Empire russe"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Coat_of_arms_of_the_Russian_Empire.svg/20px-Coat_of_arms_of_the_Russian_Empire.svg.png" decoding="async" width="20" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Coat_of_arms_of_the_Russian_Empire.svg/30px-Coat_of_arms_of_the_Russian_Empire.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Coat_of_arms_of_the_Russian_Empire.svg/40px-Coat_of_arms_of_the_Russian_Empire.svg.png 2x" data-file-width="505" data-file-height="612" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Empire_russe" title="Portail:Empire russe">Portail de l’Empire russe</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Premier_Empire" title="Portail du Premier Empire"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Aigle_Empire.svg/22px-Aigle_Empire.svg.png" decoding="async" width="22" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Aigle_Empire.svg/33px-Aigle_Empire.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Aigle_Empire.svg/44px-Aigle_Empire.svg.png 2x" data-file-width="245" data-file-height="266" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Premier_Empire" title="Portail:Premier Empire">Portail du Premier Empire</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Ann%C3%A9es_1810" title="Portail des années 1810"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Napoleon_returned.jpg/34px-Napoleon_returned.jpg" decoding="async" width="34" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Napoleon_returned.jpg/51px-Napoleon_returned.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Napoleon_returned.jpg/68px-Napoleon_returned.jpg 2x" data-file-width="1482" data-file-height="1046" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Ann%C3%A9es_1810" title="Portail:Années 1810">Portail des années 1810</a></span> </span></li> </ul> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐web.eqiad.main‐868759585b‐fqh7f Cached time: 20250214181926 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 0.309 seconds Real time usage: 0.653 seconds Preprocessor visited node count: 4348/1000000 Post‐expand include size: 68028/2097152 bytes Template argument size: 12276/2097152 bytes Highest expansion depth: 12/100 Expensive parser function count: 1/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 16906/5000000 bytes Lua time usage: 0.085/10.000 seconds Lua memory usage: 5089299/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 1/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 312.940 1 -total 19.52% 61.091 1 Modèle:Références 16.40% 51.308 1 Modèle:Portail 11.00% 34.432 9 Modèle:Date- 7.84% 24.534 2 Modèle:Lang-ru 7.40% 23.163 8 Modèle:Ouvrage 7.30% 22.843 2 Modèle:Langue_avec_nom 6.28% 19.641 1 Modèle:Suivi_des_biographies 5.68% 17.762 1 Modèle:Unité/2 5.58% 17.448 1 Modèle:Catégorisation_badges --> <!-- Saved in parser cache with key frwiki:pcache:1434577:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250214181926 and revision id 222015042. Rendering was triggered because: page-view --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ce document provient de « <a dir="ltr" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&oldid=222015042">https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&oldid=222015042</a> ».</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Accueil" title="Catégorie:Accueil">Catégories</a> : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Campagne_de_Russie" title="Catégorie:Campagne de Russie">Campagne de Russie</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Empire_russe" title="Catégorie:Empire russe">Empire russe</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Cannibalisme_en_France" title="Catégorie:Cannibalisme en France">Cannibalisme en France</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Catégories cachées : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_avec_section_%C3%A0_v%C3%A9rifier" title="Catégorie:Article avec section à vérifier">Article avec section à vérifier</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire_militaire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire militaire/Articles liés">Portail:Histoire militaire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire/Articles liés">Portail:Histoire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Empire_russe/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Empire russe/Articles liés">Portail:Empire russe/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Russie/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Russie/Articles liés">Portail:Russie/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Premier_Empire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Premier Empire/Articles liés">Portail:Premier Empire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:France_au_XIXe_si%C3%A8cle/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:France au XIXe siècle/Articles liés">Portail:France au XIXe siècle/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:France/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:France/Articles liés">Portail:France/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Europe/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Europe/Articles liés">Portail:Europe/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:XIXe_si%C3%A8cle/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:XIXe siècle/Articles liés">Portail:XIXe siècle/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:%C3%89poque_contemporaine/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Époque contemporaine/Articles liés">Portail:Époque contemporaine/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Ann%C3%A9es_1810/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Années 1810/Articles liés">Portail:Années 1810/Articles liés</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> La dernière modification de cette page a été faite le 11 janvier 2025 à 23:53.</li> <li id="footer-info-copyright"><span style="white-space: normal"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citation_et_r%C3%A9utilisation_du_contenu_de_Wikip%C3%A9dia" title="Wikipédia:Citation et réutilisation du contenu de Wikipédia">Droit d'auteur</a> : les textes sont disponibles sous <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr">licence Creative Commons attribution, partage dans les mêmes conditions</a> ; d’autres conditions peuvent s’appliquer. Voyez les <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/fr">conditions d’utilisation</a> pour plus de détails, ainsi que les <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Cr%C3%A9dits_graphiques" title="Wikipédia:Crédits graphiques">crédits graphiques</a>. En cas de réutilisation des textes de cette page, voyez <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Citer/Retraite_de_Russie" title="Spécial:Citer/Retraite de Russie">comment citer les auteurs et mentionner la licence</a>.<br /> Wikipedia® est une marque déposée de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a href="/wiki/501c" title="501c">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/fr">Politique de confidentialité</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:%C3%80_propos_de_Wikip%C3%A9dia">À propos de Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Avertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux">Avertissements</a></li> <li id="footer-places-contact"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Wikipédia:Contact">Contact</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code de conduite</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Développeurs</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fr.wikipedia.org">Statistiques</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Déclaration sur les témoins (cookies)</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Retraite_de_Russie&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Version mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">Retraite de Russie</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>1 langue</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Ajouter un sujet</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-b766959bd-64qwh","wgBackendResponseTime":136,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.309","walltime":"0.653","ppvisitednodes":{"value":4348,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":68028,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":12276,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":16906,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 312.940 1 -total"," 19.52% 61.091 1 Modèle:Références"," 16.40% 51.308 1 Modèle:Portail"," 11.00% 34.432 9 Modèle:Date-"," 7.84% 24.534 2 Modèle:Lang-ru"," 7.40% 23.163 8 Modèle:Ouvrage"," 7.30% 22.843 2 Modèle:Langue_avec_nom"," 6.28% 19.641 1 Modèle:Suivi_des_biographies"," 5.68% 17.762 1 Modèle:Unité/2"," 5.58% 17.448 1 Modèle:Catégorisation_badges"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.085","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":5089299,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-868759585b-fqh7f","timestamp":"20250214181926","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Retraite de Russie","url":"https:\/\/fr.wikipedia.org\/wiki\/Retraite_de_Russie","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q16009400","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q16009400","author":{"@type":"Organization","name":"Contributeurs aux projets Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Fondation Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2005-04-22T18:56:33Z","dateModified":"2025-01-11T22:53:53Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/0\/01\/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg","headline":"repli \u00e0 l\u2019issue de la campagne de Russie"}</script> </body> </html>