CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Maarten Luther - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"869fca8a-41f0-401b-8b60-f2168ab7e948","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Maarten_Luther","wgTitle":"Maarten Luther","wgCurRevisionId":68444705,"wgRevisionId":68444705,"wgArticleId":1069,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wikipedia:Pagina's die EasyTimeline gebruiken","Wikipedia:Onbereikbare externe link","Maarten Luther","Duits hoogleraar","Duits predikant","Duits theoloog","Duits vertaler","Augustijn","Reformator","Bijbelvertaler","Lutheranisme","Ex-katholiek","Persoon in de 16e eeuw","Auteur in het publiek domein"],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Maarten_Luther","wgRelevantArticleId":1069, "wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":50000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q9554","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false, "wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.timeline.styles":"ready","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging", "ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.cite.styles%7Cext.timeline.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg/1200px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1751"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg/800px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="1167"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg/640px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="934"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Maarten Luther - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Maarten_Luther rootpage-Maarten_Luther skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/1_december"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Maarten+Luther" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Maarten+Luther" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Maarten+Luther" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Maarten+Luther" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Inhoud" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Inhoud</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">verbergen</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Top</div> </a> </li> <li id="toc-Levensloop" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Levensloop"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Levensloop</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Levensloop-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Levensloop-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Levensloop-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Vroege_jaren_(tot_1517)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vroege_jaren_(tot_1517)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>Vroege jaren (tot 1517)</span> </div> </a> <ul id="toc-Vroege_jaren_(tot_1517)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Begin_van_de_Reformatie_(1517–1522)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Begin_van_de_Reformatie_(1517–1522)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Begin van de Reformatie (1517–1522)</span> </div> </a> <ul id="toc-Begin_van_de_Reformatie_(1517–1522)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Latere_jaren_(1523–1546)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Latere_jaren_(1523–1546)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Latere jaren (1523–1546)</span> </div> </a> <ul id="toc-Latere_jaren_(1523–1546)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Overlijden_van_Luther" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Overlijden_van_Luther"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Overlijden van Luther</span> </div> </a> <ul id="toc-Overlijden_van_Luther-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Luthers_muziek" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Luthers_muziek"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Luthers muziek</span> </div> </a> <ul id="toc-Luthers_muziek-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Theologische_opvattingen" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Theologische_opvattingen"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Theologische opvattingen</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Theologische_opvattingen-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Theologische opvattingen-subkopje inklappen</span> </button> <ul id="toc-Theologische_opvattingen-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Luther_en_de_vrije_wil" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Luther_en_de_vrije_wil"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Luther en de vrije wil</span> </div> </a> <ul id="toc-Luther_en_de_vrije_wil-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Luther_en_de_maatschappelijke_ordening" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Luther_en_de_maatschappelijke_ordening"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Luther en de maatschappelijke ordening</span> </div> </a> <ul id="toc-Luther_en_de_maatschappelijke_ordening-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Luther_en_het_anti-judaïsme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Luther_en_het_anti-judaïsme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>Luther en het anti-judaïsme</span> </div> </a> <ul id="toc-Luther_en_het_anti-judaïsme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Luther_tegen_de_islam" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Luther_tegen_de_islam"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>Luther tegen de islam</span> </div> </a> <ul id="toc-Luther_tegen_de_islam-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Tijdsperiode_van_Luther" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Tijdsperiode_van_Luther"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Tijdsperiode van Luther</span> </div> </a> <ul id="toc-Tijdsperiode_van_Luther-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Werken" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Werken"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Werken</span> </div> </a> <ul id="toc-Werken-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Taal" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Taal"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Taal</span> </div> </a> <ul id="toc-Taal-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zie_ook" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zie_ook"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Zie ook</span> </div> </a> <ul id="toc-Zie_ook-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Externe_links" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Externe_links"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Externe links</span> </div> </a> <ul id="toc-Externe_links-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Literatuur" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Literatuur"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Literatuur</span> </div> </a> <ul id="toc-Literatuur-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Inhoud" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Inhoudsopgave omschakelen" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Inhoudsopgave omschakelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Maarten Luther</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ga naar een artikel in een andere taal. Beschikbaar in 182 talen" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-182" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">182 talen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="Afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Zwitserduits" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="Zwitserduits" class="interlanguage-link-target"><span>Alemannisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%9B%E1%88%AD%E1%89%B2%E1%8A%95_%E1%88%89%E1%89%B0%E1%88%AD" title="ማርቲን ሉተር – Amhaars" lang="am" hreflang="am" data-title="ማርቲን ሉተር" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="Amhaars" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%ADn_Lutero" title="Martín Lutero – Aragonees" lang="an" hreflang="an" data-title="Martín Lutero" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="Aragonees" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Oudengels" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="Oudengels" class="interlanguage-link-target"><span>Ænglisc</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Angika" lang="anp" hreflang="anp" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="Angika" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AB%D8%B1" title="مارتن لوثر – Arabisch" lang="ar" hreflang="ar" data-title="مارتن لوثر" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AB%D8%B1" title="مارتين لوثر – Egyptisch Arabisch" lang="arz" hreflang="arz" data-title="مارتين لوثر" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptisch Arabisch" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%ADn_Lutero" title="Martín Lutero – Asturisch" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Martín Lutero" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="Asturisch" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лутер, Мартин – Avarisch" lang="av" hreflang="av" data-title="Лутер, Мартин" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="Avarisch" class="interlanguage-link-target"><span>Авар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Awadhi" lang="awa" hreflang="awa" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="Awadhi" class="interlanguage-link-target"><span>अवधी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BCter" title="Martin Lüter – Azerbeidzjaans" lang="az" hreflang="az" data-title="Martin Lüter" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="Azerbeidzjaans" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتین لوتر – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="مارتین لوتر" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Basjkiers" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="Basjkiers" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Beiers" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Beiers" class="interlanguage-link-target"><span>Boarisch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/Martins_Liuteris" title="Martins Liuteris – Samogitisch" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Martins Liuteris" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitisch" class="interlanguage-link-target"><span>Žemaitėška</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target"><span>Bikol Central</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%86%D1%96%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D1%8D%D1%80" title="Марцін Лютэр – Belarussisch" lang="be" hreflang="be" data-title="Марцін Лютэр" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="Belarussisch" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D1%8D%D1%80" title="Мартын Лютэр – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Мартын Лютэр" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%A8n_Luter" title="Martèn Luter – Bataviaans" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Martèn Luter" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="Bataviaans" class="interlanguage-link-target"><span>Betawi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лутер – Bulgaars" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Мартин Лутер" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="Bulgaars" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bi mw-list-item"><a href="https://bi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Bislama" lang="bi" hreflang="bi" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bislama" data-language-local-name="Bislama" class="interlanguage-link-target"><span>Bislama</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A6%BF%E0%A6%A8_%E0%A6%B2%E0%A7%81%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%B0" title="মার্টিন লুথার – Bengaals" lang="bn" hreflang="bn" data-title="মার্টিন লুথার" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="Bengaals" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Bretons" lang="br" hreflang="br" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="Bretons" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Bosnisch" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="Bosnisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target"><span>Batak Mandailing</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target"><span>Буряад</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%AD_Luter" title="Martí Luter – Catalaans" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Martí Luter" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="Catalaans" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лютер, Мартин – Tsjetsjeens" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Лютер, Мартин" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="Tsjetsjeens" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%86_%D9%84%D9%88%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتن لووتر – Soranî" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="مارتن لووتر" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="Soranî" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Tsjechisch" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="Tsjechisch" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4rc%C3%ABn_L%C3%ABter" title="Môrcën Lëter – Kasjoebisch" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Môrcën Lëter" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="Kasjoebisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kaszëbsczi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Welsh" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="Welsh" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="aanbevolen artikel"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Deens" lang="da" hreflang="da" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="Deens" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Duits" lang="de" hreflang="de" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="Duits" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%9B%CE%BF%CF%8D%CE%B8%CE%B7%CF%81%CE%BF%CF%82" title="Μαρτίνος Λούθηρος – Grieks" lang="el" hreflang="el" data-title="Μαρτίνος Λούθηρος" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="Grieks" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Engels" lang="en" hreflang="en" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="English" data-language-local-name="Engels" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Marteno_Lutero" title="Marteno Lutero – Esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Marteno Lutero" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="Esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%ADn_Lutero" title="Martín Lutero – Spaans" lang="es" hreflang="es" data-title="Martín Lutero" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="Spaans" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Estisch" lang="et" hreflang="et" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="Estisch" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Baskisch" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="Baskisch" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Extremeens" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremeens" class="interlanguage-link-target"><span>Estremeñu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتین لوتر – Perzisch" lang="fa" hreflang="fa" data-title="مارتین لوتر" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="Perzisch" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Martti_Luther" title="Martti Luther – Fins" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Martti Luther" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="Fins" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Lutheri_Martin" title="Lutheri Martin – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Lutheri Martin" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target"><span>Võro</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Fijisch" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="Fijisch" class="interlanguage-link-target"><span>Na Vosa Vakaviti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Faeröers" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="Faeröers" class="interlanguage-link-target"><span>Føroyskt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Frans" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="Frans" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Arpitaans" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Arpetan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Noord-Fries" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="Noord-Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Marten_Luther" title="Marten Luther – Fries" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Marten Luther" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="Fries" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Iers" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="Iers" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁·路德 – Ganyu" lang="gan" hreflang="gan" data-title="馬丁·路德" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Ganyu" class="interlanguage-link-target"><span>贛語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target"><span>Kriyòl gwiyannen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Schots-Gaelisch" lang="gd" hreflang="gd" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="Schots-Gaelisch" class="interlanguage-link-target"><span>Gàidhlig</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Marti%C3%B1o_Lutero" title="Martiño Lutero – Galicisch" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Martiño Lutero" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="Galicisch" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Martin_Lut%C3%A9ro" title="Martin Lutéro – Guaraní" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Martin Lutéro" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="Guaraní" class="interlanguage-link-target"><span>Avañe'ẽ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन ल्यूथर – Goa Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="मार्टिन ल्यूथर" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goa Konkani" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-got mw-list-item"><a href="https://got.wikipedia.org/wiki/%F0%90%8C%BC%F0%90%8C%B0%F0%90%8D%82%F0%90%8D%84%F0%90%8C%B9%F0%90%8C%BD%F0%90%8C%BF%F0%90%8D%83_%F0%90%8C%BB%F0%90%8C%BF%F0%90%8D%84%F0%90%8C%B0%F0%90%8C%B9%F0%90%8D%82" title="𐌼𐌰𐍂𐍄𐌹𐌽𐌿𐍃 𐌻𐌿𐍄𐌰𐌹𐍂 – Gothisch" lang="got" hreflang="got" data-title="𐌼𐌰𐍂𐍄𐌹𐌽𐌿𐍃 𐌻𐌿𐍄𐌰𐌹𐍂" data-language-autonym="𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺" data-language-local-name="Gothisch" class="interlanguage-link-target"><span>𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Manx" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="Manx" class="interlanguage-link-target"><span>Gaelg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Hakka" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka" class="interlanguage-link-target"><span>客家語 / Hak-kâ-ngî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%A8%D7%98%D7%99%D7%9F_%D7%9C%D7%95%D7%AA%D7%A8" title="מרטין לותר – Hebreeuws" lang="he" hreflang="he" data-title="מרטין לותר" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="Hebreeuws" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लुथर – Hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="मार्टिन लुथर" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Fijisch Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fijisch Hindi" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Kroatisch" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Oppersorbisch" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="Oppersorbisch" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Haïtiaans Creools" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="Haïtiaans Creools" class="interlanguage-link-target"><span>Kreyòl ayisyen</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Luther_M%C3%A1rton" title="Luther Márton – Hongaars" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Luther Márton" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="Hongaars" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%AB%D5%B6_%D4%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D6%80" title="Մարտին Լյութեր – Armeens" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Մարտին Լյութեր" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="Armeens" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AB%D5%B6_%D4%BC%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D6%80" title="Մարին Լութեր – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Մարին Լութեր" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target"><span>Արեւմտահայերէն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="Interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Indonesisch" lang="id" hreflang="id" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="Indonesisch" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Interlingue" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="Interlingue" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingue</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Iloko" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="Iloko" class="interlanguage-link-target"><span>Ilokano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="Ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Marteinn_L%C3%BAther" title="Marteinn Lúther – IJslands" lang="is" hreflang="is" data-title="Marteinn Lúther" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="IJslands" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Italiaans" lang="it" hreflang="it" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="Italiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%9E%E3%83%AB%E3%83%86%E3%82%A3%E3%83%B3%E3%83%BB%E3%83%AB%E3%82%BF%E3%83%BC" title="マルティン・ルター – Japans" lang="ja" hreflang="ja" data-title="マルティン・ルター" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="Japans" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Javaans" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="Javaans" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%9C_%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98" title="მარტინ ლუთერი – Georgisch" lang="ka" hreflang="ka" data-title="მარტინ ლუთერი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="Georgisch" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target"><span>Kabɩyɛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Kazachs" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="Kazachs" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AE%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%9F%E0%B2%BF%E0%B2%A8%E0%B3%8D_%E0%B2%B2%E0%B3%82%E0%B2%A5%E0%B2%B0%E0%B3%8D" title="ಮಾರ್ಟಿನ್ ಲೂಥರ್ – Kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಮಾರ್ಟಿನ್ ಲೂಥರ್" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="Kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%A7%88%EB%A5%B4%ED%8B%B4_%EB%A3%A8%ED%84%B0" title="마르틴 루터 – Koreaans" lang="ko" hreflang="ko" data-title="마르틴 루터" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="Koreaans" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Koerdisch" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="Koerdisch" class="interlanguage-link-target"><span>Kurdî</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Cornish" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="Cornish" class="interlanguage-link-target"><span>Kernowek</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Kirgizisch" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="Kirgizisch" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Martinus_Lutherus" title="Martinus Lutherus – Latijn" lang="la" hreflang="la" data-title="Martinus Lutherus" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="Latijn" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Ladino" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="Ladino" class="interlanguage-link-target"><span>Ladino</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Luxemburgs" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="Luxemburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Lezgisch" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="Lezgisch" class="interlanguage-link-target"><span>Лезги</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Limburgs" lang="li" hreflang="li" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="Limburgs" class="interlanguage-link-target"><span>Limburgs</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Ligurisch" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="Ligurisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target"><span>Ladin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BCter" title="Martin Lüter – Lombardisch" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Martin Lüter" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Lombardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Lombard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Lingala" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="Lingala" class="interlanguage-link-target"><span>Lingála</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="goed artikel"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Litouws" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="Litouws" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/M%C4%81rti%C5%86%C5%A1_Luters" title="Mārtiņš Luters – Lets" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Mārtiņš Luters" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="Lets" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Maithili" lang="mai" hreflang="mai" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="Maithili" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Martin_Lotera" title="Martin Lotera – Malagassisch" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Martin Lotera" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="Malagassisch" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Minangkabau" lang="min" hreflang="min" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="Minangkabau" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лутер – Macedonisch" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Мартин Лутер" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="Macedonisch" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AE%E0%B4%BE%E0%B5%BC%E0%B4%9F%E0%B5%8D%E0%B4%9F%E0%B4%BF%E0%B5%BB_%E0%B4%B2%E0%B5%82%E0%B4%A5%E0%B5%BC" title="മാർട്ടിൻ ലൂഥർ – Malayalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="മാർട്ടിൻ ലൂഥർ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="Malayalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Mongools" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="Mongools" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन ल्युथर – Marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="मार्टिन ल्युथर" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="Marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mrj mw-list-item"><a href="https://mrj.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D3%B1%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лӱтер, Мартин – West-Mari" lang="mrj" hreflang="mrj" data-title="Лӱтер, Мартин" data-language-autonym="Кырык мары" data-language-local-name="West-Mari" class="interlanguage-link-target"><span>Кырык мары</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Maleis" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="Maleis" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Martin_Luteru" title="Martin Luteru – Maltees" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Martin Luteru" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="Maltees" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%99%E1%80%AC%E1%80%90%E1%80%84%E1%80%BA_%E1%80%9C%E1%80%B0%E1%80%9E%E1%80%AC" title="မာတင် လူသာ – Birmaans" lang="my" hreflang="my" data-title="မာတင် လူသာ" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="Birmaans" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Erzja" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="Erzja" class="interlanguage-link-target"><span>Эрзянь</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارتین لوتر – Mazanderani" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="مارتین لوتر" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="Mazanderani" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Napolitaans" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="Napolitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Napulitano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Nedersaksisch" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="Nedersaksisch" class="interlanguage-link-target"><span>Plattdüütsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther" title="Maarten Luther – Nederduits" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Maarten Luther" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="Nederduits" class="interlanguage-link-target"><span>Nedersaksies</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Nepalees" lang="ne" hreflang="ne" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="Nepalees" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लुथर – Newari" lang="new" hreflang="new" data-title="मार्टिन लुथर" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="Newari" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Noors - Nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="Noors - Nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="uitgelicht artikel"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Noors - Bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="Noors - Bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Mart%C3%AEn_Luth%C3%A8r" title="Martîn Luthèr – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Martîn Luthèr" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Occitaans" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="Occitaans" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A8%BF%E0%A8%A8_%E0%A8%B2%E0%A9%82%E0%A8%A5%E0%A8%B0" title="ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ – Punjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Picardisch" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picardisch" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_Luter" title="Marcin Luter – Pools" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Marcin Luter" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="Pools" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/Martin_Luter" title="Martin Luter – Piëmontees" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Martin Luter" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piëmontees" class="interlanguage-link-target"><span>Piemontèis</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%B9%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%DA%BE%D8%B1" title="مارٹن لوتھر – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="مارٹن لوتھر" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%BC%D9%8A%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%D8%B1" title="مارټين لوتر – Pasjtoe" lang="ps" hreflang="ps" data-title="مارټين لوتر" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="Pasjtoe" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Martinho_Lutero" title="Martinho Lutero – Portugees" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Martinho Lutero" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="Portugees" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="Quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Reto-Romaans" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="Reto-Romaans" class="interlanguage-link-target"><span>Rumantsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Roemeens" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="Roemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Aroemeens" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="Aroemeens" class="interlanguage-link-target"><span>Armãneashti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80,_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD" title="Лютер, Мартин – Russisch" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Лютер, Мартин" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="Russisch" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%96%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартін Лутер – Roetheens" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Мартін Лутер" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Roetheens" class="interlanguage-link-target"><span>Русиньскый</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%A8_%E0%A4%B2%E0%A5%82%E0%A4%A5%E0%A4%B0" title="मार्टिन लूथर – Sanskriet" lang="sa" hreflang="sa" data-title="मार्टिन लूथर" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="Sanskriet" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лютер – Jakoets" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Мартин Лютер" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="Jakoets" class="interlanguage-link-target"><span>Саха тыла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A2%E1%B1%9F%E1%B1%A8%E1%B1%B4%E1%B1%A4%E1%B1%B1_%E1%B1%9E%E1%B1%A9%E1%B1%9B%E1%B1%B7%E1%B1%9F%E1%B1%A8" title="ᱢᱟᱨᱴᱤᱱ ᱞᱩᱛᱷᱟᱨ – Santali" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱢᱟᱨᱴᱤᱱ ᱞᱩᱛᱷᱟᱨ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="Santali" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Sardijns" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="Sardijns" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Martin_Luteru" title="Martin Luteru – Siciliaans" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Martin Luteru" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="Siciliaans" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Schots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="Schots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Servo-Kroatisch" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Servo-Kroatisch" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Slowaaks" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="Slowaaks" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luter" title="Martin Luter – Sloveens" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Martin Luter" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="Sloveens" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/Matini_Luteru" title="Matini Luteru – Samoaans" lang="sm" hreflang="sm" data-title="Matini Luteru" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="Samoaans" class="interlanguage-link-target"><span>Gagana Samoa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Albanees" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="Albanees" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9B%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартин Лутер – Servisch" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Мартин Лутер" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="Servisch" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Saterfries" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterfries" class="interlanguage-link-target"><span>Seeltersk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Zweeds" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="Zweeds" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Swahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="Swahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luter" title="Martin Luter – Silezisch" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Martin Luter" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silezisch" class="interlanguage-link-target"><span>Ślůnski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther%E9%A6%AC%E4%B8%81%E2%80%A2%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="Martin Luther馬丁•路德 – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="Martin Luther馬丁•路德" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AE%E0%AE%BE%E0%AE%B0%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AF%8D%E0%AE%9F%E0%AE%BF%E0%AE%A9%E0%AF%8D_%E0%AE%B2%E0%AF%82%E0%AE%A4%E0%AE%B0%E0%AF%8D" title="மார்ட்டின் லூதர் – Tamil" lang="ta" hreflang="ta" data-title="மார்ட்டின் லூதர்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="Tamil" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AE%E0%B0%BE%E0%B0%B0%E0%B1%8D%E0%B0%9F%E0%B0%BF%E0%B0%A8%E0%B1%8D_%E0%B0%B2%E0%B1%82%E0%B0%A5%E0%B0%B0%E0%B1%8D" title="మార్టిన్ లూథర్ – Telugu" lang="te" hreflang="te" data-title="మార్టిన్ లూథర్" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="Telugu" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B9%8C%E0%B8%95%E0%B8%B4%E0%B8%99_%E0%B8%A5%E0%B8%B9%E0%B9%80%E0%B8%97%E0%B8%AD%E0%B8%A3%E0%B9%8C" title="มาร์ติน ลูเทอร์ – Thai" lang="th" hreflang="th" data-title="มาร์ติน ลูเทอร์" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="Thai" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BDuter" title="Martin Lýuter – Turkmeens" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Martin Lýuter" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="Turkmeens" class="interlanguage-link-target"><span>Türkmençe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"><a href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Tok Pisin" lang="tpi" hreflang="tpi" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Tok Pisin" data-language-local-name="Tok Pisin" class="interlanguage-link-target"><span>Tok Pisin</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Turks" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="Turks" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/Martin_L%C3%BCter" title="Martin Lüter – Tataars" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Martin Lüter" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="Tataars" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ty mw-list-item"><a href="https://ty.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Tahitiaans" lang="ty" hreflang="ty" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Reo tahiti" data-language-local-name="Tahitiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Reo tahiti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%96%D0%BD_%D0%9B%D1%8E%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Мартін Лютер – Oekraïens" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Мартін Лютер" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="Oekraïens" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%B9%D9%86_%D9%84%D9%88%D8%AA%DA%BE%D8%B1" title="مارٹن لوتھر – Urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="مارٹن لوتھر" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="Urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Oezbeeks" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="Oezbeeks" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Martin_Lutero" title="Martin Lutero – Venetiaans" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Martin Lutero" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="Venetiaans" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCter_Martin" title="Lüter Martin – Wepsisch" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Lüter Martin" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Wepsisch" class="interlanguage-link-target"><span>Vepsän kel’</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Vietnamees" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="Vietnamees" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Volapük" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="Volapük" class="interlanguage-link-target"><span>Volapük</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Waray" lang="war" hreflang="war" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="Waray" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E9%A9%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="马丁·路德 – Wuyu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="马丁·路德" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="Wuyu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%9C_%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98" title="მარტინ ლუთერი – Mingreels" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="მარტინ ლუთერი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingreels" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%9E%D7%90%D7%A8%D7%98%D7%99%D7%9F_%D7%9C%D7%95%D7%98%D7%A2%D7%A8" title="מארטין לוטער – Jiddisch" lang="yi" hreflang="yi" data-title="מארטין לוטער" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="Jiddisch" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Yoruba" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="Yoruba" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Maerten_Luther" title="Maerten Luther – Zeeuws" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Maerten Luther" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeeuws" class="interlanguage-link-target"><span>Zeêuws</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁·路德 – Chinees" lang="zh" hreflang="zh" data-title="馬丁·路德" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%C2%B7%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁·路德 – Klassiek Chinees" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="馬丁·路德" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Klassiek Chinees" class="interlanguage-link-target"><span>文言</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Minnanyu" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnanyu" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E9%A6%AC%E4%B8%81%E8%B7%AF%E5%BE%B7" title="馬丁路德 – Kantonees" lang="yue" hreflang="yue" data-title="馬丁路德" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="Kantonees" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther – Zoeloe" lang="zu" hreflang="zu" data-title="Martin Luther" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="Zoeloe" class="interlanguage-link-target"><span>IsiZulu</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9554#sitelinks-wikipedia" title="Taalkoppelingen bewerken" class="wbc-editpage">Koppelingen bewerken</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Maarten_Luther" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Maarten_Luther" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Maarten_Luther"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Maarten_Luther"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Maarten_Luther" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Maarten_Luther" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&oldid=68444705" title="Permanente koppeling naar deze versie van deze pagina"><span>Permanente koppeling</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Citeren&page=Maarten_Luther&id=68444705&wpFormIdentifier=titleform" title="Informatie over hoe u deze pagina kunt citeren"><span>Deze pagina citeren</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMaarten_Luther"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fwiki%2FMaarten_Luther"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Afdrukken/exporteren </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Boek&bookcmd=book_creator&referer=Maarten+Luther"><span>Boek aanmaken</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:DownloadAsPdf&page=Maarten_Luther&action=show-download-screen"><span>Downloaden als PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&printable=yes" title="Printvriendelijke versie van deze pagina [p]" accesskey="p"><span>Afdrukversie</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Martin_Luther" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://nl.wikiquote.org/wiki/Maarten_Luther" hreflang="nl"><span>Wikiquote</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9554" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="nl" dir="ltr"><table class="infobox" cellpadding="1" cellspacing="1"> <tbody><tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit; text-align:center; font-size:120%;" colspan="3">Martin Luther </th></tr> <tr> <td style="text-align:center;" colspan="3"><span lang="de">Martin Luther</span> </td></tr> <tr> <td style="text-align:center; padding:0;" colspan="3"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Lucas_Cranach_d.%C3%84._(Werkst.)_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_(Lutherhaus_Wittenberg).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Maarten Luther geschilderd door Lucas Cranach de Oude in 1528." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg/266px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg" decoding="async" width="266" height="388" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg/399px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg/532px-Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg 2x" data-file-width="1371" data-file-height="2000" /></a></span> </td></tr> <tr> <td style="text-align:center;" colspan="3"><div style="font-size:90%">Maarten Luther geschilderd door <a href="/wiki/Lucas_Cranach_de_Oude" title="Lucas Cranach de Oude">Lucas Cranach de Oude</a> in 1528.</div> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit; text-align:center;" colspan="3">Algemene informatie </th></tr> <tr> <th>Geboortenaam </th> <td colspan="2"><span lang="de">Martin Luder</span> </td></tr> <tr> <th>Geboortedatum </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/10_november" title="10 november">10 november</a> <a href="/wiki/1483" title="1483">1483</a> </td></tr> <tr> <th>Geboorteplaats </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> </td></tr> <tr> <th>Overlijdensdatum </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/18_februari" title="18 februari">18 februari</a> <a href="/wiki/1546" title="1546">1546</a> </td></tr> <tr> <th>Overlijdensplaats </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> </td></tr> <tr> <th>Begraafplaats </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Slotkerk_(Wittenberg)" title="Slotkerk (Wittenberg)">Slotkerk</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Werk </th></tr> <tr> <th>Beroep </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Frater_(religieus)" title="Frater (religieus)">broeder</a>, <a href="/wiki/Priester" title="Priester">priester</a>, <a href="/wiki/Theoloog" title="Theoloog">theoloog</a> </td></tr> <tr> <th>Werkveld </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologie</a>, <a href="/wiki/Filosofie" title="Filosofie">filosofie</a>, <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">reformatie</a>, <a href="/wiki/Literatuur" title="Literatuur">literatuur</a>, <a href="/wiki/Vertalen" title="Vertalen">vertaling</a> </td></tr> <tr> <th>Werkgever(s) </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q316592" class="extiw" title="d:Q316592">Universiteit van Wittenberg</a> </td></tr> <tr> <th>Werkplaats </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q420158" class="extiw" title="d:Q420158">Augustinerkloster</a> </td></tr> <tr> <th>Bekende werken </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">reformatie</a> </td></tr> <tr> <th>Functies </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Docent_(hoger_onderwijs)" title="Docent (hoger onderwijs)">academisch docent</a> </td></tr> <tr> <th>Leerlingen </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q75667" class="extiw" title="d:Q75667">Martin Helwig</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q98742" class="extiw" title="d:Q98742">Jacob Heerbrand</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q105649" class="extiw" title="d:Q105649">Michael Neander</a> </td></tr> <tr> <th>Promovendi </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q47490799" class="extiw" title="d:Q47490799">Andreas Hoffrichter</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Studie </th></tr> <tr> <th>School/<wbr />universiteit </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Universiteit_van_Erfurt" title="Universiteit van Erfurt">Universiteit van Erfurt</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Kunst </th></tr> <tr> <th>Stroming </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Duitse_renaissance" title="Duitse renaissance">Duitse renaissance</a>, <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">reformatie</a>, <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantisme</a> </td></tr> <tr> <th>Beïnvloed door </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Augustinus_van_Hippo" title="Augustinus van Hippo">Augustinus van Hippo</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Religie </th></tr> <tr> <th>Religie </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Protestant" class="mw-redirect" title="Protestant">protestant</a> </td></tr> <tr> <th>Kloosterorde </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q29075" class="extiw" title="d:Q29075">Augustijnerorde</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Familie </th></tr> <tr> <th>Echtgenoot </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Katharina_von_Bora" title="Katharina von Bora">Katharina von Bora</a> </td></tr> <tr> <th>Vader </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q20494923" class="extiw" title="d:Q20494923">Hans Luther</a> </td></tr> <tr> <th>Moeder </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q28657970" class="extiw" title="d:Q28657970">Margarethe Luther</a> </td></tr> <tr> <th>Kinderen </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q13223865" class="extiw" title="d:Q13223865">Elisabeth Luther</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q86832" class="extiw" title="d:Q86832">Paul Luther</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q6729875" class="extiw" title="d:Q6729875">Magdalena Luther</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q15450045" class="extiw" title="d:Q15450045">Margarete von Kunheim</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q11988529" class="extiw" title="d:Q11988529">Maarten Luther junior</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q19799797" class="extiw" title="d:Q19799797">Johannes Luther</a> </td></tr> <tr> <th>Broers en zussen </th> <td colspan="2"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q30247850" class="extiw" title="d:Q30247850">Jacob Luther</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Persoonlijk </th></tr> <tr> <th>Etniciteit </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Duitsers" title="Duitsers">Duitsers</a> </td></tr> <tr> <th>Woonplaats </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a>, <a href="/wiki/Mansfeld_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Mansfeld (hoofdbetekenis)">Mansfeld</a>, <a href="/wiki/Maagdenburg_(stad)" title="Maagdenburg (stad)">Magdeburg</a>, <a href="/wiki/Eisenach" title="Eisenach">Eisenach</a>, <a href="/wiki/Erfurt_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Erfurt (hoofdbetekenis)">Erfurt</a>, <a href="/wiki/Lutherstadt_Wittenberg" title="Lutherstadt Wittenberg">Wittenberg</a> </td></tr> <tr> <th>Talen </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Latijn" title="Latijn">Latijn</a>, <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q454476" class="extiw" title="d:Q454476">Nieuwhoogduits</a>, <a href="/wiki/Duits_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Duits (hoofdbetekenis)">Duits</a> </td></tr> <tr> <th>Schrijftaal </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Duits_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Duits (hoofdbetekenis)">Duits</a>, <a href="/wiki/Latijn" title="Latijn">Latijn</a> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3">Diversen </th></tr> <tr> <th>Deelnemer aan </th> <td colspan="2"><a href="/wiki/Rijksdag_van_Worms_(1521)" title="Rijksdag van Worms (1521)">Rijksdag van Worms</a> </td></tr> <tr> <td class="ta-center" style="padding:0;" colspan="3"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Luthergrave.jpg" class="mw-file-description" title="graf"><img alt="graf" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Luthergrave.jpg/266px-Luthergrave.jpg" decoding="async" width="266" height="200" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Luthergrave.jpg/399px-Luthergrave.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Luthergrave.jpg/532px-Luthergrave.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="480" /></a></span> </td></tr> <tr> <td class="ta-center" colspan="3"><div style="font-size:90%">graf</div> </td></tr> <tr> <td class="ta-center" style="padding:0;" colspan="3"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Autograf,_Martin_Luther,_Nordisk_familjebok.png" class="mw-file-description" title="handtekening"><img alt="handtekening" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Autograf%2C_Martin_Luther%2C_Nordisk_familjebok.png/266px-Autograf%2C_Martin_Luther%2C_Nordisk_familjebok.png" decoding="async" width="266" height="53" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Autograf%2C_Martin_Luther%2C_Nordisk_familjebok.png/399px-Autograf%2C_Martin_Luther%2C_Nordisk_familjebok.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Autograf%2C_Martin_Luther%2C_Nordisk_familjebok.png/532px-Autograf%2C_Martin_Luther%2C_Nordisk_familjebok.png 2x" data-file-width="1281" data-file-height="257" /></a></span> </td></tr> <tr> <th class="infobox-kop notheme" style="color:inherit;" colspan="3"> </th></tr> <tr> <td class="ta-center" colspan="3"><small><i>De informatie in deze infobox is afkomstig van Wikidata.<br />U kunt die <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q9554" class="extiw" title="wikidata:Q9554">informatie bewerken</a>.</i></small> </td></tr> <tr> <td class="infobox-kop notheme center" style="color:inherit;" colspan="3"> <table cellspacing="0" cellpadding="0"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle;"><b>Portaal</b>  <span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Portal.svg" class="mw-file-description" title="Portaalicoon"><img alt="Portaalicoon" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/22px-Portal.svg.png" decoding="async" width="22" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/33px-Portal.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Portal.svg/44px-Portal.svg.png 2x" data-file-width="36" data-file-height="32" /></a></span>   </td> <td class="ta-left"><b><a href="/wiki/Portaal:Christendom" title="Portaal:Christendom">Christendom</a> </b> </td></tr></tbody></table> </td></tr> </tbody></table> <p><b>Maarten Luther</b> (<a href="/wiki/Duits" title="Duits">Duits</a>: <i>Martin Luther</i>) (<a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a>, <a href="/wiki/10_november" title="10 november">10 november</a> <a href="/wiki/1483" title="1483">1483</a> – aldaar, <a href="/wiki/18_februari" title="18 februari">18 februari</a> <a href="/wiki/1546" title="1546">1546</a>) was een <a href="/wiki/Duitsland_(hoofdbetekenis)" class="mw-redirect" title="Duitsland (hoofdbetekenis)">Duits</a> <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantse</a> <a href="/wiki/Theoloog" title="Theoloog">theoloog</a> en <a href="/wiki/Reformator" title="Reformator">reformator</a>. Begonnen als <a href="/wiki/Augustijnen_(kloosterorde)" title="Augustijnen (kloosterorde)">augustijner</a> <a href="/wiki/Frater_(religieus)" title="Frater (religieus)">broeder</a> (1506) die het <a href="/wiki/Sacrament" title="Sacrament">sacrament</a> van de <a href="/wiki/Wijding" title="Wijding">priesterwijding</a> ontvangen had (1507), ontwikkelde hij zich na zijn benoeming in 1508 tot <a href="/wiki/Hoogleraar" title="Hoogleraar">hoogleraar</a> in de <a href="/wiki/Moraaltheologie" title="Moraaltheologie">moraaltheologie</a> aan de <a href="/wiki/Maarten_Luther-Universiteit" title="Maarten Luther-Universiteit">Universiteit van Wittenberg</a> tot de leidende persoonlijkheid van de <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a> in het Duitse Rijk. Het in een brief aan <a href="/wiki/Aartsbisschop" title="Aartsbisschop">aartsbisschop</a> <a href="/wiki/Albrecht_van_Brandenburg_(bisschop)" title="Albrecht van Brandenburg (bisschop)">Albrecht van Brandenburg</a> opstellen van <a href="/wiki/95_stellingen" title="95 stellingen">zijn academische stellingen</a> tegen de handel in <a href="/wiki/Aflaat" title="Aflaat">aflaten</a>, op 31 oktober 1517, is het symbolische begin van het <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantisme</a>. In 1521 werd Luther door <a href="/wiki/Paus_Leo_X" title="Paus Leo X">paus Leo X</a> <a href="/wiki/Excommunicatie" title="Excommunicatie">geëxcommuniceerd</a>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Levensloop">Levensloop</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=1" title="Bewerk dit kopje: Levensloop" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=1" title="De broncode bewerken van de sectie: Levensloop"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table align="right" style="float:right; clear:right; margin:0 0 1em 1em; border: solid 1px #AAAAAA;"> <tbody><tr> <td align="center"><b>Tijdlijn voor Maarten Luther 1483-1546</b> <div class="timeline-wrapper"><map name="timeline_tlpjnniaxqafvgcaa30927pt7byl2tm"></map><img usemap="#timeline_tlpjnniaxqafvgcaa30927pt7byl2tm" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/nl/timeline/tlpjnniaxqafvgcaa30927pt7byl2tm.png" /></div> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vroege_jaren_(tot_1517)"><span id="Vroege_jaren_.28tot_1517.29"></span>Vroege jaren (tot 1517)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=2" title="Bewerk dit kopje: Vroege jaren (tot 1517)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=2" title="De broncode bewerken van de sectie: Vroege jaren (tot 1517)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Maarten Luther werd in 1483 geboren in <a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> in een boeren- en mijnwerkersfamilie. Hij heette oorspronkelijk <i>Luder</i>, ook gespeld als <i>Lüder, Loder, Ludher, Lotter, Lutter</i> of <i>Lauther</i>. Zijn familie was mettertijd vrij rijk en stond in enig aanzien in de omgeving. Op 11 november 1483 werd Luther gedoopt in de <a href="/wiki/Sint-Petrus-en-Pauluskerk_(Eisleben)" title="Sint-Petrus-en-Pauluskerk (Eisleben)">Sint-Petrus-en-Pauluskerk</a> in Eisleben, op de naamdag van <a href="/wiki/Martinus_van_Tours" title="Martinus van Tours">Martinus van Tours</a>, naar wie hij daarom vernoemd werd. Luther bracht zijn jeugd door in <a href="/wiki/Mansfeld" title="Mansfeld">Mansfeld</a>, waar hij later in het bestuur van die <a href="/wiki/Stad" title="Stad">stad</a> werd gekozen. </p><p>Van 1488 tot 1497 volgde Luther de <a href="/wiki/Latijnse_school" title="Latijnse school">Latijnse school</a> te Mansfeld, vervolgens één jaar die in <a href="/wiki/Maagdenburg_(stad)" title="Maagdenburg (stad)">Maagdenburg</a>, ten slotte van 1498 tot 1501 die in <a href="/wiki/Eisenach" title="Eisenach">Eisenach</a>. Als jongen van nog geen 12 jaar sprak, las en schreef hij reeds vloeiend in het <a href="/wiki/Latijn" title="Latijn">Latijn</a>. In mei 1501 werd de 17-jarige Luther als student ingeschreven aan de <a href="/wiki/Universiteit_van_Erfurt" title="Universiteit van Erfurt">Universiteit van Erfurt</a>, met de bedoeling <a href="/wiki/Jurist" title="Jurist">jurist</a> te worden. In mei 1505 begon hij met zijn eigenlijke studie <a href="/wiki/Rechtsgeleerdheid" title="Rechtsgeleerdheid">rechten</a>. </p><p>Dat jaar trad Luther in in het <a href="/wiki/Augustijnen_(kloosterorde)" title="Augustijnen (kloosterorde)">Augustijnenklooster</a> in Erfurt. Later werd verteld dat hij dit deed naar aanleiding van een belofte, gedaan tijdens een onweer. Het was het begin van een zoektocht naar een genadige God. Na een proefjaar werd hij in september 1506 in de orde van de <a href="/wiki/Augustijnen_(kloosterorde)" title="Augustijnen (kloosterorde)">augustijner heremieten</a> opgenomen. Begin april 1507 werd Luther tot <a href="/wiki/Priester" title="Priester">priester</a> gewijd. </p><p>In 1508 begon Luther <a href="/wiki/Filosofie" title="Filosofie">filosofie</a> te doceren aan de <a href="/wiki/Maarten_Luther-Universiteit" title="Maarten Luther-Universiteit">universiteit</a> van <a href="/wiki/Wittenberg_(stad)" class="mw-redirect" title="Wittenberg (stad)">Wittenberg</a>. Hij zette tegelijkertijd zijn <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologische studies</a> voort. In 1510 of 1511 bracht Luther een bezoek aan <a href="/wiki/Rome_(stad)" title="Rome (stad)">Rome</a> om <a href="/wiki/Paus_Julius_II" title="Paus Julius II">paus Julius II</a> te vragen de onafhankelijkheid van zijn orde binnen de augustijnen te vrijwaren. Hij hield een negatieve indruk over aan de stad die hij later de 'zetel van de duivel' noemde. In 1512 droeg zijn prior, <a href="/w/index.php?title=Johan_von_Staupitz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Johan von Staupitz (de pagina bestaat niet)">Johan von Staupitz</a>, hem op voorgoed naar Wittenberg terug te keren. In oktober 1512 werd Luther 'doctor der Heilige Schrift', de <a href="/wiki/Bijbel_(christendom)" title="Bijbel (christendom)">Bijbel</a>. Van 1513 tot 1515 gaf Luther colleges over de <a href="/wiki/Psalmen" title="Psalmen">Psalmen</a>. Van 1515 tot 1516 gingen zijn colleges over de <a href="/wiki/Brief_van_Paulus_aan_de_Romeinen" title="Brief van Paulus aan de Romeinen">brief aan de Romeinen</a>. In 1516 vormde de <a href="/wiki/Brief_aan_de_Galaten" class="mw-redirect" title="Brief aan de Galaten">Brief aan de Galaten</a> het onderwerp van zijn colleges. </p><p>Omstreeks 1517 begon hij zijn brieven te ondertekenen als <i>Martinus Eleutherius</i>, later gewoon <i>Luther</i>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Lucas_Cranach_de_Oude_(1472-1553)_Portret_van_Magdalena_Luther,_dochter_van_Martin_Luther_(ca.1541)_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Lucas_Cranach_de_Oude_%281472-1553%29_Portret_van_Magdalena_Luther%2C_dochter_van_Martin_Luther_%28ca.1541%29_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg/200px-Lucas_Cranach_de_Oude_%281472-1553%29_Portret_van_Magdalena_Luther%2C_dochter_van_Martin_Luther_%28ca.1541%29_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg" decoding="async" width="200" height="322" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Lucas_Cranach_de_Oude_%281472-1553%29_Portret_van_Magdalena_Luther%2C_dochter_van_Martin_Luther_%28ca.1541%29_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg/300px-Lucas_Cranach_de_Oude_%281472-1553%29_Portret_van_Magdalena_Luther%2C_dochter_van_Martin_Luther_%28ca.1541%29_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Lucas_Cranach_de_Oude_%281472-1553%29_Portret_van_Magdalena_Luther%2C_dochter_van_Martin_Luther_%28ca.1541%29_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg/400px-Lucas_Cranach_de_Oude_%281472-1553%29_Portret_van_Magdalena_Luther%2C_dochter_van_Martin_Luther_%28ca.1541%29_Louvre_Parijs_25-02-2019.jpg 2x" data-file-width="2544" data-file-height="4096" /></a><figcaption>Portret van Magdalena Luther, dochter van Martin Luther (ca.1541)</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Begin_van_de_Reformatie_(1517–1522)"><span id="Begin_van_de_Reformatie_.281517.E2.80.931522.29"></span>Begin van de Reformatie (1517–1522)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=3" title="Bewerk dit kopje: Begin van de Reformatie (1517–1522)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=3" title="De broncode bewerken van de sectie: Begin van de Reformatie (1517–1522)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Op 31 oktober 1517 schreef Luther een brief aan aartsbisschop <a href="/wiki/Albrecht_van_Brandenburg_(bisschop)" title="Albrecht van Brandenburg (bisschop)">Albrecht van Brandenburg</a> van <a href="/wiki/Bisdom_Maagdenburg" title="Bisdom Maagdenburg">Maagdenburg</a> en <a href="/wiki/Bisdom_Mainz" title="Bisdom Mainz">Mainz</a>. Daarin stelde hij de <a href="/wiki/Aflaat" title="Aflaat">aflaatverkoop</a> van <a href="/wiki/Johann_Tetzel" title="Johann Tetzel">Johann Tetzel</a>, een dominicanenpriester, aan de kaak. Bij die brief voegde hij 95 academische stellingen rond dit onderwerp, die hij met zijn collega-theologen wilde bediscussiëren. Deze stellingen werden waarschijnlijk ook apart gedrukt en uitgehangen aan de poort van de kerk(en) van Wittenberg, een standaardprocedure om een academisch debat aan te kondigen.<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Dit werd later - pas na Luthers overlijden - tot de legende dat Luther op 31 oktober zelf de 95 stellingen aan de deur van de slotkapel te Wittenberg had vastgenageld. <a href="/wiki/Philipp_Melanchthon" title="Philipp Melanchthon">Philipp Melanchthon</a> nam dit verhaal op in het voorwoord van het tweede deel van Luthers verzamelde werk, dat door hem werd uitgegeven.<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Luther werd geconfronteerd met mensen die hun zonden kwamen <a href="/wiki/Biecht" title="Biecht">biechten</a> en daarna hun aflaten lieten zien, zodat hij ze als biechtvader geen <a href="/wiki/Boete#Kerkelijk_'boete_doen'_(penitentie)" title="Boete">boetedoening</a> kon opleggen en slechts de vrijspraak (<a href="/wiki/Absolutie" title="Absolutie">absolutie</a>) kon geven. Het was een kwijtschelden door de paus van straf voor <a href="/wiki/Zonde_(christendom)" title="Zonde (christendom)">zonden</a>, door te putten uit de verdienste van de goede werken van Christus en alle gelovigen. Hiervoor was weliswaar biecht, <a href="/wiki/Berouw" class="mw-redirect" title="Berouw">berouw</a> en vergiffenis nodig, maar het aankopen van de aflaat was voldoende om de zondestraffen kwijtgescholden te krijgen zonder grote persoonlijke inzet. Luther vond dit een misstand en wilde die aanklagen en rechtzetten, en ging ervan uit dat de paus de misbruiken van de aflaatverkoop ook zou veroordelen. De aflaat waartegen Luther in het bijzonder protesteerde was de <a href="/wiki/Jubileumaflaat_voor_de_nieuwbouw_van_de_Sint-Pieterskerk" class="mw-redirect" title="Jubileumaflaat voor de nieuwbouw van de Sint-Pieterskerk">Jubileumaflaat voor de nieuwbouw van de Sint-Pieterskerk</a>, die ook verkocht werd aan de nabestaanden van mensen die inmiddels waren overleden en waarmee ze hun dode geliefden een paar jaar <a href="/wiki/Vagevuur" title="Vagevuur">vagevuur</a> konden besparen. De brief aan Albrecht kwam op 17 november in <a href="/wiki/Calbe_(Saale)" title="Calbe (Saale)">Calbe</a>, de tweede zetel van het bisdom, aan. Albrecht, die op dat moment in <a href="/wiki/Aschaffenburg_(stad)" title="Aschaffenburg (stad)">Aschaffenburg</a> was, zag de brief voor het eerst op 13 december. Intussen wachtte Luther op antwoord. Dat kreeg hij niet. Ook niet van zijn onmiddellijke leidinggevende Hieronymus Schulz. In december 1517 was het Tetzel die als eerste, in het openbaar, reageerde, in de vorm van eigen stellingen, die in drukvorm verschenen. Op het initiatief van enkele van Luthers vrienden verschenen nu ook Luthers stellingen in druk. </p><p>Van 1517 tot 1518 gaf Luther colleges over de <a href="/wiki/Brief_aan_de_Hebree%C3%ABn" title="Brief aan de Hebreeën">brief aan de Hebreeën</a> en nogmaals over de Psalmen. Op 23 augustus 1518 vaardigde <a href="/wiki/Paus_Leo_X" title="Paus Leo X">paus Leo X</a> een <a href="/w/index.php?title=Breve_(geschrift)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Breve (geschrift) (de pagina bestaat niet)">breve</a> uit, gericht aan kardinaal <a href="/wiki/Thomas_Cajetanus" title="Thomas Cajetanus">Thomas Cajetanus</a>, om Luther als notoire ketter te dagvaarden. </p><p>In Leipzig vond in 1519 het beroemde dispuut plaats tussen Luther en zijn Wittenbergse collega <a href="/wiki/Johannes_Eck" title="Johannes Eck">Johannes Eck</a> (1486–1543) over het <a href="/wiki/Primaatschap_van_Petrus" title="Primaatschap van Petrus">primaatschap van de paus</a>. Eck stelde dat de ontkenning van de goddelijke instelling van dat pauselijk primaatschap Luther op één lijn stelde met de ketters <a href="/wiki/John_Wyclif" title="John Wyclif">John Wyclif</a> en <a href="/wiki/Johannes_Hus" title="Johannes Hus">Johannes Hus</a>. Luther antwoordde hierop dat 'de leer van Wyclif en Hus wel degelijk veel christelijke en evangelische elementen bevatte'. Daaruit volgde automatisch de conclusie dat het <a href="/wiki/Concilie_van_Konstanz" title="Concilie van Konstanz">Concilie van Konstanz</a>, dat Hus in 1415 op de brandstapel had doen belanden, had gedwaald. Dit bevestigde Luther ook. Met het afwijzen van de onfeilbaarheid van de concilies wees Luther ook elk kerkelijk leerambt af. Enkel de <a href="/wiki/Bijbel_(christendom)" title="Bijbel (christendom)">Heilige Schrift</a> (de 'Scriptura') was voor de christenen de onfeilbare gezagsinstantie: 'Sola Scriptura!'. </p><p>De theologische faculteiten van <a href="/wiki/Universiteit_Leuven_(1425-1797)" title="Universiteit Leuven (1425-1797)">Leuven</a> en <a href="/wiki/Universiteit_van_Keulen" title="Universiteit van Keulen">Keulen</a> veroordeelden in 1519, als eerste instellingen van de Christenheid, Luthers stellingen over de aflaat. Luther verwees dan ook naar de theologen als 'de ezels van Leuven'. Op 15 juni 1520 werd de dreig<a href="/wiki/Bul_(document)" title="Bul (document)">bul</a> 'Sta op, o Heer' (<i><a href="/wiki/Exsurge_Domine" title="Exsurge Domine">Exsurge Domine</a></i>) bezegeld, die de veroordelingen door Leuven en Keulen grotendeels herhaalde en die 41 uitspraken van Luther verwierp. Luther werd opgedragen deze binnen 60 dagen te herroepen. Eck bracht de bul naar Duitsland. </p><p>In de herfst van 1520 schreef Luther in het Duits '<a href="/wiki/Over_de_vrijheid_van_een_christen" title="Over de vrijheid van een christen">Over de vrijheid van een christen</a>' (<i>Von der Freiheit eines Christenmenschen</i>), dat hij naar <a href="/wiki/Paus_Leo_X" title="Paus Leo X">paus Leo X</a> stuurde als een samenvatting van wat hij had gedoceerd. </p><p>In oktober 1520 werden Luthers boeken in <a href="/wiki/Leuven" title="Leuven">Leuven</a> op de brandstapel gegooid. Op 10 december 1520 reageerde Luther op deze boekenverbranding door buiten de poorten van Wittenberg, bij de zogenaamde <a href="/wiki/Luthereik" title="Luthereik">Luthereik</a>, de bul te verbranden, samen met het pauselijk wetboek. Volgens Luther was dit wetboek nu het toonbeeld van tirannie. Wat begon als een streven naar hervorming, vertrouwend op de goede bedoelingen van de paus, veranderde nu in een totale breuk met de Rooms-Katholieke Kerk. Het werd dus duidelijk dat Luther niet alleen een hervorming van de Kerk wilde, maar fundamenteel dogmatisch anders dacht. Op 3 januari 1521 viel dan ook het kerkrechtelijk oordeel over Luther: de bul 'Het is de Romeinse Opperpriester toegestaan' (<i>Decet Romanum Pontificem</i>) deed Luther in de ban (<a href="/wiki/Excommunicatie" title="Excommunicatie">excommunicatie</a>). </p><p>Normaal volgde op een <a href="/wiki/Kerkelijke_ban" class="mw-redirect" title="Kerkelijke ban">kerkelijke ban</a> meestal een <a href="/wiki/Rijksban" title="Rijksban">rijksban</a>. De jonge <a href="/wiki/Keizer_Karel_V" title="Keizer Karel V">keizer Karel V</a>, die op 28 juni 1519 was verkozen, wilde weliswaar trouw zijn aan Rome, maar moest rekening houden met Luthers <a href="/wiki/Keurvorst" title="Keurvorst">keurvorst</a> <a href="/wiki/Frederik_III_van_Saksen" title="Frederik III van Saksen">Frederik de Wijze</a> van <a href="/wiki/Keurvorstendom_Saksen_(1485-1547)" title="Keurvorstendom Saksen (1485-1547)">Saksen</a>, die hem in bescherming nam. De keizer besloot daarop Luther een vrij verhoor toe te staan op de <a href="/wiki/Rijksdag_van_Worms_(1521)" title="Rijksdag van Worms (1521)">rijksdag van Worms</a> van 16 tot 25 april 1521. Hem werd daar gevraagd 20 van zijn boeken te herroepen. Luther weigerde echter ook maar iets te herroepen en verklaarde op 18 april dat hij zich alleen 'door getuigenissen der Schrift of duidelijke argumenten' zou laten overtuigen, want zijn geweten was 'gevangen' in Gods Woord. Hij zei dat het 'onzeker en gevaarlijk is, tegen zijn geweten te handelen. God helpe mij, Amen.' Of de uitdrukking 'Hier sta ik, ik kan niet anders' van Luther is, is niet zeker, maar het geeft wel zijn houding weer. Op 25 april besloot de keizer als beschermheer van de Kerk op te treden. De volgende dag verliet Luther <a href="/wiki/Rijksstad_Worms" title="Rijksstad Worms">Worms</a>. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Wartburg-Lutherstube.02.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Wartburg-Lutherstube.02.JPG/260px-Wartburg-Lutherstube.02.JPG" decoding="async" width="260" height="195" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Wartburg-Lutherstube.02.JPG/390px-Wartburg-Lutherstube.02.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Wartburg-Lutherstube.02.JPG/520px-Wartburg-Lutherstube.02.JPG 2x" data-file-width="2272" data-file-height="1704" /></a><figcaption>Werkkamer van Luther op de Wartburg</figcaption></figure> <p>Een keizerlijk edict van 26 mei 1521 deed Luther daarop in de rijksban. Luthers keurvorst Frederik had Luther echter op 4 mei reeds in het geheim laten ontvoeren en naar de <a href="/wiki/Wartburg_(kasteel)" title="Wartburg (kasteel)">Wartburg</a> in <a href="/wiki/Eisenach" title="Eisenach">Eisenach</a> laten brengen. Daar leefde hij bijna een jaar lang als <i>jonker Jörg</i> (hij liet zijn hoofdhaar bijgroeien) en vertaalde hij het <a href="/wiki/Nieuwe_Testament" title="Nieuwe Testament">Nieuwe Testament</a> in het Duits. Hij maakte daarbij gebruik van de recente kritische uitgave van <a href="/wiki/Desiderius_Erasmus" title="Desiderius Erasmus">Erasmus</a>, die later <i><a href="/wiki/Textus_Receptus" title="Textus Receptus">Textus Receptus</a></i> zou worden genoemd. Luthers vertaling werd in 1522 gepubliceerd. </p><p>Op 9 maart 1522 verliet Luther echter de Wartburg, ondanks de ban, zonder verlof van zijn keurvorst. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Latere_jaren_(1523–1546)"><span id="Latere_jaren_.281523.E2.80.931546.29"></span>Latere jaren (1523–1546)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=4" title="Bewerk dit kopje: Latere jaren (1523–1546)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=4" title="De broncode bewerken van de sectie: Latere jaren (1523–1546)"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In <a href="/wiki/1524" title="1524">1524</a> publiceerde Luther de eerste van zijn <a href="/wiki/Hymne" title="Hymne">hymnen</a>; de laatste verschenen in <a href="/wiki/1543" title="1543">1543</a>. </p><p>De <a href="/wiki/Duitse_Boerenoorlog" title="Duitse Boerenoorlog">Duitse Boerenoorlog</a> (1524–1525) was mede geïnspireerd door <i><a href="/wiki/Over_de_vrijheid_van_een_christen" title="Over de vrijheid van een christen">Von der Freiheit eines Christenmenschen</a></i> (1520). Luther ging echter uit van geweldloos verzet en schreef in reactie daarop <i><a href="/w/index.php?title=Wider_die_Mordischen_und_Reubischen_Rotten_der_Bawren&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren (de pagina bestaat niet)">Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren</a></i> (1525) waarin hij zich uitsprak tegen de boeren en voor de rechten van de vorsten. Hij kreeg daarop veel kritiek, maar het maakte de weg vrij voor geleidelijke hervormingen in Duitsland aangezien Luther, met wat later zijn <a href="/wiki/Tweerijkenleer#Reformatie" title="Tweerijkenleer">tweerijkenleer</a> werd genoemd, kerk en overheid als gescheiden zag. Voor hen die zich hier niet in konden vinden, bleef het <i><a href="/w/index.php?title=Ius_emigrandi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ius emigrandi (de pagina bestaat niet)">ius emigrandi</a></i> over, het recht om te emigreren, wat daarna bevestigd werd in de <a href="/wiki/Godsdienstvrede_van_Augsburg" title="Godsdienstvrede van Augsburg">Godsdienstvrede van Augsburg</a> (1555). Voor de situatie in Frankrijk en de Nederlanden betekende het echter dat men op zoek moest naar een andere ideoloog. </p><p>Op 13 juni 1525 trad hij met <a href="/wiki/Katharina_von_Bora" title="Katharina von Bora">Katharina von Bora</a>, een uitgetreden <a href="/wiki/Cisterci%C3%ABnzer" class="mw-redirect" title="Cisterciënzer">cisterciënzerin</a>, in het huwelijk. Hij bevorderde tevens de groei van de <i>nationale landskerken</i> (<i>Landeskirchen</i>) met visitaties en kerkordes. Velen keerden zich af van Luther, waarmee het begin van <i>de Reformatie</i> door de vorsten werd ingezet door middel van de landskerken. </p><p>In de herfst van 1529 nodigde landgraaf <a href="/wiki/Filips_I_van_Hessen" title="Filips I van Hessen">Filips I van Hessen</a> hem uit om met Zwitserse geloofsgenoten te spreken over onderlinge theologische verschillen (vgl. <a href="/wiki/Huldrych_Zwingli" title="Huldrych Zwingli">Zwingli</a>). </p><p>In 1530 kwam keizer Karel V na 9 jaar afwezigheid terug in het Heilig Roomse Rijk en hij besloot dat er een beslissing over <i>de Hervorming</i> moest worden genomen. Op de <a href="/wiki/Rijksdag_van_Augsburg_(1530)" title="Rijksdag van Augsburg (1530)">Rijksdag van Augsburg</a> hoorde hij daarom alle meningen aan. Luthers medewerker <a href="/wiki/Philipp_Melanchthon" title="Philipp Melanchthon">Melanchthon</a> stelde namens Luther de <i><a href="/wiki/Confessio_Augustana" title="Confessio Augustana">Confessio Augustana</a></i> op, de geloofsbelijdenis van de reformatorische beweging. De Confessio was opvallend gematigd van toon, want Melanchthon en de zijnen hoopten op een mogelijke verzoening. Ze waren evenwel niet bereid toe te geven op de essentiële punten. Er werd in Augsburg geen overeenstemming bereikt en het <a href="/wiki/Edict_van_Worms" title="Edict van Worms">Edict van Worms</a> (1521) werd vernieuwd. De Rijksdag eiste het herstel van het bisschoppelijk gezag en de teruggave van kerkelijke goederen die door de protestantse vorsten waren geconfisqueerd. Het Rijksdagbesluit werd echter enkel door de katholieke <a href="/wiki/Rijksstanden" title="Rijksstanden">rijksstanden</a> ondertekend. In 1531 werd door Duitse protestanten het <a href="/wiki/Schmalkaldisch_Verbond" title="Schmalkaldisch Verbond">Schmalkaldisch Verbond</a> tegen Karel V opgericht. </p><p>In 1534 verscheen Luthers vertaling van het <a href="/wiki/Oude_Testament" title="Oude Testament">Oude Testament</a>. Hij verkoos om de <a href="/wiki/Apocriefen_van_het_Oude_Testament" title="Apocriefen van het Oude Testament">apocriefen</a>, dit zijn de delen die in de Griekse <a href="/wiki/Septuagint" title="Septuagint">Septuaginta</a> voorkwamen, maar niet in de Hebreeuwse <a href="/wiki/Masoreten" title="Masoreten">Masoretische teksten</a>, weg te laten. Deze apocriefen werden later weggelaten door bijna alle <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">Protestanten</a>. Vooral in deze geschriften kon men 'bewijzen' ten voordele van de rooms-katholieke leer zien. </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_(1483-1546)_(1).tif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_%281483-1546%29_%281%29.tif/lossy-page1-200px-MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_%281483-1546%29_%281%29.tif.jpg" decoding="async" width="200" height="240" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_%281483-1546%29_%281%29.tif/lossy-page1-300px-MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_%281483-1546%29_%281%29.tif.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_%281483-1546%29_%281%29.tif/lossy-page1-400px-MCC-10185_Portret_van_Maarten_Luther_%281483-1546%29_%281%29.tif.jpg 2x" data-file-width="2538" data-file-height="3040" /></a><figcaption>Een portret van Maarten Luther door <a href="/wiki/Lucas_Cranach_de_Oude" title="Lucas Cranach de Oude">Lucas Cranach</a> uit 1546</figcaption></figure> <p>Luther stemde in 1536 in met de 'Wittenbergse Concordia' waarin overeenstemming wordt bereikt tussen lutheranen en aanhangers van Zwingli. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Overlijden_van_Luther">Overlijden van Luther</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=5" title="Bewerk dit kopje: Overlijden van Luther" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=5" title="De broncode bewerken van de sectie: Overlijden van Luther"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>In januari 1546 reisde hij terug naar zijn geboortestad <a href="/wiki/Eisleben" title="Eisleben">Eisleben</a> om te bemiddelen in een ruzie tussen twee takken van de <a href="/wiki/Graafschap_Mansfeld" title="Graafschap Mansfeld">graven van Mansfeld</a>.<sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>3<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Op 18 februari 1546 overleed Maarten Luther in Eisleben en werd vervolgens op bevel van zijn keurvorst in de <a href="/wiki/Slotkerk_(Wittenberg)" title="Slotkerk (Wittenberg)">Slotkerk te Wittenberg</a> begraven. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Luthers_muziek">Luthers muziek</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=6" title="Bewerk dit kopje: Luthers muziek" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=6" title="De broncode bewerken van de sectie: Luthers muziek"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Luther_Vaterunser_002.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Luther_Vaterunser_002.jpg/200px-Luther_Vaterunser_002.jpg" decoding="async" width="200" height="562" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Luther_Vaterunser_002.jpg/300px-Luther_Vaterunser_002.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Luther_Vaterunser_002.jpg/400px-Luther_Vaterunser_002.jpg 2x" data-file-width="1242" data-file-height="3488" /></a><figcaption>"Vater unser im Himmelreich" (bladzijde 2), in Luther's handschrift.</figcaption></figure> <p>Luther zag in <a href="/wiki/Gezang" title="Gezang">gezangen</a>, kerkelijke liederen in het Duits die door het volk meegezongen kunnen worden, een belangrijk middel tot geloofsversterking. Men meent dat hij er ongeveer 45 geschreven heeft; 30 zijn bewaard gebleven. De meest bekende daarvan is "Een vaste burcht is onze God" een vrije bewerking van psalm 46. </p><p>Sommige zijn gebaseerd op bestaande gregoriaanse hymnen of psalmen; zo bewerkte hij het oorspronkelijk 5e-eeuwse lied <i><a href="/wiki/A_solis_ortus_cardine" title="A solis ortus cardine">A solis ortus cardine</a></i> tot <i>Christum wir sollen loben schon</i>. Van veel andere schreef hij tekst en muziek zelf. </p><p>Luthers gezangen waren niet alleen bedoeld voor in de kerk, maar voor alle gelegenheden waar gezongen werd. </p><p>In <a href="/wiki/1524" title="1524">1524</a> verschenen <i>Etlich Cristlich lider / Lobgesang und Psalm</i> (het <i>Achtliederenboek</i>), met vier gezangen van Luther, en het <a href="/w/index.php?title=Erfurt_Enchiridion&action=edit&redlink=1" class="new" title="Erfurt Enchiridion (de pagina bestaat niet)">Erfurt Enchiridion</a>, waarin 18 liederen van Luthers hand zijn. Het voorwoord van de laatste uitgave suggereert aan ieder Christen om altijd een exemplaar bij zich te hebben. </p><p>Deze uitgaven tonen de melodie in notenschrift, gevolgd door de tekst van de coupletten. Bij de uitvoering begeleidde Luther zichzelf op luit. </p><p>In hetzelfde jaar verscheen <i>Eyn geystlich Gesangk Buchleyn</i>, een bundel met 32 liederen, waarvan 24 door Luther, in zettingen voor 3 tot 5 zangstemmen van componist Johann Walter. </p><p>Het waren goedkope uitgaven, bedoeld voor thuisgebruik. </p><p>Later verschenen meer van zijn gezangen; de laatste in 1543. </p><p>Luthers gezangen zijn altijd belangrijk gebleven in de <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantse</a> kerkdienst. Hierdoor zijn ze door veel latere componisten gebruikt, bijvoorbeeld als <a href="/wiki/Koraal_(muziek)" title="Koraal (muziek)">koralen</a> door <a href="/wiki/Johann_Sebastian_Bach" title="Johann Sebastian Bach">Johann Sebastian Bach</a>. </p><p>Ook de huidige liederenboeken voor de kerk, zoals het <a href="/wiki/Liedboek_voor_de_Kerken" title="Liedboek voor de Kerken">Liedboek voor de Kerken</a> en <a href="/wiki/Liedboek_-_zingen_en_bidden_in_huis_en_kerk" title="Liedboek - zingen en bidden in huis en kerk">Liedboek - zingen en bidden in huis en kerk</a>, bevatten zijn liederen; soms wel aangepast of met een andere melodie. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Theologische_opvattingen">Theologische opvattingen</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=7" title="Bewerk dit kopje: Theologische opvattingen" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=7" title="De broncode bewerken van de sectie: Theologische opvattingen"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Het evangelie is de ware schat van de Kerk. Deze stelling, uit de 95 stellingen van 1517, is fundamenteel voor het inzicht in de <a href="/wiki/Theologie" title="Theologie">theologie</a> van Luther. In de middeleeuwen werd de vraag naar het rechtvaardig zijn voor God (vrijspraak van zonden) ook als deel van de christelijke <a href="/wiki/Verzoeningsleer" title="Verzoeningsleer">verzoeningsleer</a> gesteld. De rooms-katholieke leer ging ervan uit dat het rechtvaardig zijn voor God deels tot stand gebracht kon worden door het in onvoorwaardelijk geloof aan Christus verrichten van goede werken. Goede werken leveren daarmee een bijdrage aan het heil, het behoud. Door slechte werken (<a href="/wiki/Zonde_(christendom)" title="Zonde (christendom)">zonden</a>) kon men – zo was de klassieke katholieke opvatting – de heiligmakende genade Gods verliezen. Door bestudering van de Romeinenbrief kwam Luther tot de opvatting dat rechtvaardiging een vrije gave Gods is die God bewijst aan goddeloze zondige mensen. Deze rechtvaardiging is verworven door Christus. De goddeloze krijgt deel aan de verworven gerechtigheid van Christus door het geloof (<a href="/wiki/Brief_van_Paulus_aan_de_Romeinen" title="Brief van Paulus aan de Romeinen">Romeinen</a> 1:16,17). Het geloof verenigt met Christus en plaatst daarom de goddeloze weer in de juiste verhouding met God. De zonden worden niet door oprecht berouw (en/of de <a href="/wiki/Biecht" title="Biecht">Biecht</a>) vergeven, maar door het geloof "bedekt". Deze opvatting is fundamenteel geweest in het leven van Luther. Het doortrekt ook zijn hele theologie. </p><p>Luther heeft de rechtvaardiging van de goddeloze weer voluit in het middelpunt van de theologie en de prediking geplaatst. Hij dacht hiermee precies in het voetspoor van de vroege Kerk te treden, vooral <a href="/wiki/Aurelius_Augustinus" class="mw-redirect" title="Aurelius Augustinus">Augustinus</a>, die eveneens de waarde van goede werken verminderde in het licht van Gods ontfermende genade. <a href="/wiki/Johannes_Calvijn" title="Johannes Calvijn">Calvijn</a> heeft de rechtvaardiging van de goddeloze verder doordacht en uitgewerkt in zijn <a href="/wiki/Institutie_(calvinisme)" title="Institutie (calvinisme)"><i>Institutie</i></a> of onderwijzing in de christelijke religie. Calvijn wordt soms wel Luthers meest systematische <a href="/wiki/Leerling" title="Leerling">leerling</a> genoemd. De centrale gedachten van Luther komen ook weer terug in de theologie van Calvijn, hoewel er op bepaalde punten, zoals de viering van het <a href="/wiki/Heilig_Avondmaal" title="Heilig Avondmaal">Avondmaal</a>, verschillen bestonden. </p><p>Luthers theologie werd direct aangevallen door zijn medehumanisten <a href="/wiki/Desiderius_Erasmus" title="Desiderius Erasmus">Erasmus</a> en <a href="/wiki/Hendrik_VIII_van_Engeland" title="Hendrik VIII van Engeland">Hendrik VIII van Engeland</a>. Hendrik VIII, die later zelf de Paus zou afzweren, werd door Paus Leo X in 1521 geëerd met de titel <i>Defensor Fidei</i> (Verdediger van het Geloof), omdat Hendrik een weerlegging van Luthers sacramentenleer schreef: <i>Assertio Septem Sacramentorum adversus Martinum Lutherum</i> (<i>Een verdediging (assertie) van de zeven sacramenten, tegen Maarten Luther</i>). </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Luther_en_de_vrije_wil">Luther en de vrije wil</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=8" title="Bewerk dit kopje: Luther en de vrije wil" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=8" title="De broncode bewerken van de sectie: Luther en de vrije wil"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Luther kent geen enkele waarde toe aan het persoonlijk oordeel van de mens. In zijn commentaar op de <a href="/wiki/Brief_van_Paulus_aan_de_Romeinen" title="Brief van Paulus aan de Romeinen">brieven van Paulus aan de Romeinen</a> schrijft Luther: </p> <dl><dd><i>Waar het op aankomt is dat ons eigen oordeel en onze eigen wijsheid, zich onthullend voor onze ogen, vernietigd moeten worden en uitgeroeid uit ons hart en uit ons ijdel ik.</i></dd></dl> <p>Alleen indien God Zelf werkt is er hoop op eeuwige redding. Luther vervolgt: </p> <dl><dd><i>Want God wenst ons niet te redden door ons eigen oordeel en inzicht, maar door een ons vreemd oordeel, door een oordeel dat niet uit onszelf voortkomt en niet uit onszelf ontspringt, maar dat tot ons komt van elders.</i></dd></dl> <p>De onmacht van de mens tot zelfverlossing wordt door Luther aldus verbeeld: de wil van de mens is als een beest dat bereden wordt óf door God óf door <a href="/wiki/Satan" title="Satan">Satan</a>. De strijd om de macht over het beest is een strijd tussen God en Satan, en die strijd voltrekt zich volledig buiten de mens zelf om. In een aanval op de verdediging van de wilsvrijheid door <a href="/wiki/Desiderius_Erasmus" title="Desiderius Erasmus">Erasmus</a> schrijft Luther: </p> <dl><dd><i>Aldus is de menselijke wil, als ware hij een beest tussen beide in. Indien God hem berijdt, wil en gaat hij waarheen God wil. (...) Indien Satan hem berijdt, wil en gaat hij gelijk Satan wil. En het ligt niet in de macht van zijn eigen wil te kiezen, noch voor welke berijder hij gaan wil, noch welke hij zoeken wil. Maar de berijders zelf maken in strijd uit, wie hem voor eeuwig zal bezitten.</i></dd></dl> <p>Dat lijkt een hopeloze situatie voor de mens. Maar kan de mens misschien toch nog enige invloed uitoefenen? Dat kan alleen door volledige onderwerping aan God in volkomen nederigheid. Door deze opvatting kwam ook zijn uitspraak <i>Wees een zondaar en zondig dapper, maar geloof nog dapperder in Christus.</i> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Luther_en_de_maatschappelijke_ordening">Luther en de maatschappelijke ordening</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=9" title="Bewerk dit kopje: Luther en de maatschappelijke ordening" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=9" title="De broncode bewerken van de sectie: Luther en de maatschappelijke ordening"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Met de <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">reformatie</a> verdween in die gebieden de structuur van de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a>. Daarnaast gold <i><a href="/wiki/Sola_fide" title="Sola fide">sola fide</a></i>, <i>door het geloof alleen</i>, en kwam men niet in aanmerking voor <a href="/wiki/Verlossing_(christendom)" title="Verlossing (christendom)">verlossing</a> door <a href="/wiki/Goede_werken" title="Goede werken">goede werken</a>. In deze situatie ontstond een crisis waarin men op zoek was naar structuur en richting. </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67811894">.mw-parser-output .citaatbox{position:relative;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border-left:4px solid var(--border-color-muted,#eaecf0);margin:1em 0 1em 1em;padding:1em;font-size:90%;float:right;clear:right;max-width:25em}.mw-parser-output .citaatbox.links{margin:1em 1em 1em 0;float:left;clear:left}.mw-parser-output .citaatbox::before{content:"“";position:absolute;top:-0.3em;font-family:"Linux Libertine","Georgia","Times","Source Serif Pro",serif;font-weight:bold;font-size:3em;color:#a3d3ff;height:0.5em;line-height:1em;overflow:hidden}.mw-parser-output .citaatbox>blockquote{padding:0;margin:0 0 0.5em;border:none}@media screen and (max-width:640px){.mw-parser-output .citaatbox,.mw-parser-output .citaatbox.links{float:unset;clear:unset;margin:1em 0;max-width:unset}}</style><div class="citaatbox"><blockquote><p><sup>1</sup> Iedereen moet het gezag van de overheid erkennen, want er is geen gezag dat niet van God komt; ook het huidige gezag is door God ingesteld.<br /><sup>2</sup> Wie zich tegen dit gezag verzet, verzet zich dus tegen een instelling van God, en wie dat doet roept over zichzelf zijn veroordeling af. </p></blockquote>— <a href="/wiki/Brief_van_Paulus_aan_de_Romeinen" title="Brief van Paulus aan de Romeinen">Romeinen</a> 13:1-2</div> <p>Luther schreef daarop in 1523 in <i>Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr Gehorsam schuldig sei</i>. Hij benoemde daarin de rechtmatigheid van de overheid en de noodzaak die te gehoorzamen door <a href="/wiki/Brief_van_Paulus_aan_de_Romeinen" title="Brief van Paulus aan de Romeinen">Romeinen</a> 13 aan te halen. De invloed van de <a href="/wiki/Tweerijkenleer#Augustinus" title="Tweerijkenleer">tweerijkenleer</a> van <a href="/wiki/Kerkvader" title="Kerkvader">kerkvader</a> <a href="/wiki/Augustinus_van_Hippo" title="Augustinus van Hippo">Augustinus</a> (354–430) is duidelijk te zien in de tweedeling die hij daarin maakt: </p> <dl><dd><i>Hier müssen wir Adams Kinder und alle Menschen in zwei Teile teilen: die ersten zum Reich Gottes, die andern zum Reich der Welt.</i></dd></dl> <p>Zoals bij Augustinus, behoren ware gelovigen tot het eerste rijk: </p> <dl><dd><i>Die zum Reich Gottes gehören, das sind alle Rechtgläubigen in Christus und unter Christus.</i></dd></dl> <p>Tot het tweede rijk behoren de overigen: </p> <dl><dd><i>Zum Reich der Welt oder unter das Gesetz gehören alle, die nicht Christen sind.</i></dd></dl> <p>Het eerste rijk heeft geen overheid nodig, omdat de <a href="/wiki/Heilige_Geest" title="Heilige Geest">Heilige Geest</a> hen op het rechte pad houdt: </p> <dl><dd><i>Nun siehe, diese Leute bedürfen kein weltliches Schwert noch Recht. Und wenn alle Welt rechte Christen (d.h. Rechtgläubige) wären, so wäre kein Fürst, König, Herr, Schwert noch Recht nötig oder nütze. Denn wozu sollt's ihnen dienen? Sie haben den Heiligen Geist im Herzen, der sie lehrt und macht, dass sie niemandem Unrecht tun, jedermann lieben, von jedermann gern und fröhlich Unrecht leiden, auch den Tod.</i></dd></dl> <p>Omdat dit tweede rijk veel groter is, heeft God twee regimenten ingesteld. Enerzijds een geestelijk regiment dat zich wijdt aan Christus en anderzijds een wereldlijk regiment dat het wereldlijke rijk in toom houdt: </p> <dl><dd><i>Darum hat Gott die zwei Regimente verordnet, das geistliche, das Christen und fromme [gerechte] Leute macht durch den Heiligen Geist unter Christus, und das weltliche, das den Unchristen und Bösen wehrt, dass sie äußerlich müssen Frieden halten und still sein, ob sie wollen oder nicht.</i></dd></dl> <p>Dat het geestelijke regiment die laatste taak niet op zich moet nemen, is omdat deze allereerst het ware christendom moet verspreiden: </p> <dl><dd><i>Aber sieh zu und mach die Welt vorher voll rechter Christen, bevor du sie christlich und evangelisch regierst.</i></dd></dl> <p>Ten tweede zal het tweede rijk altijd in de meerderheid zijn, zodat het tweede regiment noodzakelijk blijft. Het eerste regiment kan namelijk het tweede rijk niet regeren aan de hand van het <a href="/wiki/Evangelie" title="Evangelie">evangelie</a>: </p> <dl><dd><i>Wenn man es deshalb unternimmt, ein ganzes Land oder die Welt mit dem Evangelium zu regieren, so ist es ebenso, wie wenn ein Hirt Wölfe, Löwen, Adler und Schafe in einem Stall zusammentäte und jedes Tier frei unter die andern gehen ließe und dabei spräche: Da, weidet nun und seid fromm und friedlich miteinander. Der Stall steht offen; Weide habt ihr genug, Hunde und Keulen braucht ihr nicht zu fürchten. Da würden die Schafe wohl Frieden halten und sich friedlich weiden und regieren lassen. Aber sie würden nicht lange leben, und kein Tier würde bei dem andern bleiben.</i></dd></dl> <p>Het tweede regiment heeft het op zijn beurt het eerste regiment nodig om de vroomheid te bewaren. Zij vullen elkaar dus aan, maar moeten wel gescheiden blijven: </p> <dl><dd><i>Darum muss man diese beiden Regimente mit Fleiß [unter]scheiden, und beide bleiben lassen, das eine, das fromm [gerecht] macht, und das andere, das äußerlich Frieden schafft und den bösen Werken wehrt; keins ist ohne das andere genug in der Welt.</i></dd> <dd><i>Denn ohne Christi geistliches Regiment kann niemand fromm [gerecht] werden vor Gott durchs weltliche Regiment. Aber Christi Regiment geht nicht über alle Menschen, sondern die Christen sind allezeit die wenigsten und leben mitten unter den Unchristen.</i></dd></dl> <p>Met Luther ontstond zo de mogelijkheid van een persoonlijke geloofservaring. </p><p>Zo ontstond met de tweerijkenleer of tweeregimentenleer van Luther – die hij zelf nooit zo noemde – een vroeg concept van de <a href="/wiki/Scheiding_van_kerk_en_staat" title="Scheiding van kerk en staat">scheiding van kerk en staat</a>. Die hield voor hem niet in dat een christen het zwaard niet mag dragen. Hoewel dat niet mag voor zichzelf, mag dat wel om zijn naasten te beschermen, wat naar voren kwam in Artikel 16 van de <a href="/wiki/Confessio_Augustana" title="Confessio Augustana">Augsburgse Belijdenis</a> van 1530. </p><p>Wat betekende dit voor de maatschappelijke ordening? Luther is bepaald niet onduidelijk: </p> <dl><dd><i>Zelfs indien de dragers van het gezag slecht zijn en goddeloos, is toch het gezag en zijn macht goed en van Godswege. [...] Derhalve, waar macht aanwezig is en bloeit, daar zij en blijve deze omdat God zo bevolen heeft.</i></dd></dl> <p>Aan het volk komt niet het <a href="/wiki/Recht_van_opstand" title="Recht van opstand">recht van opstand</a> toe tegen de <a href="/wiki/Wereldlijk_gezag" class="mw-redirect" title="Wereldlijk gezag">wereldlijke macht</a>. Luther: </p> <dl><dd><i>Hoe slecht het bestuur ook moge zijn, toch zou God het dulden van zijn bestaan verkiezen, liever dan het gepeupel toe te staan te muiten, met hoeveel recht zij ook mogen handelen. [...] Een vorst hoort vorst te blijven, welk een despoot hij ook moge zijn. Hij onthoofdt noodzakelijkerwijs toch maar weinigen, daar hij onderdanen moet bezitten om heerser te kunnen zijn.</i></dd></dl> <p>De man die zelf rebelleerde tegen de Rooms-Katholieke Kerk, maar dit aanvankelijk niet wilde doen, schreef over het rebel zijn: </p> <dl><dd><i>Laat daarom ieder die moorden, rammeien en steken kan, openlijk of geheim, het goed in gedachten houden dat niets giftiger, nadeliger en duivelser zijn kan dan een rebel.</i></dd></dl> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Luther_en_het_anti-judaïsme"><span id="Luther_en_het_anti-juda.C3.AFsme"></span>Luther en het anti-judaïsme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=10" title="Bewerk dit kopje: Luther en het anti-judaïsme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=10" title="De broncode bewerken van de sectie: Luther en het anti-judaïsme"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Luther was volgens veel schrijvers in eerste instantie redelijk positief in zijn oordeel over de <a href="/wiki/Joden" title="Joden">Joden</a>. Hij begreep dat de <a href="/wiki/Jodendom" title="Jodendom">joden</a> zich nooit bekeerd hadden: omdat de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Kerk van Rome</a> zo corrupt was kon ze hen alleen maar afstoten van het christelijk geloof. Hij erkende Jezus als een Jood van geboorte en waardeerde het Hebreeuws van het <a href="/wiki/Oude_Testament" title="Oude Testament">Oude Testament</a>, dat hij als bron voor zijn Bijbelvertaling in het <a href="/wiki/Hoogduits" title="Hoogduits">Hoogduits</a> gebruikte. Een afwijzing van de joden vanwege zoiets als hun 'ras' was hem vreemd. Hierbij speelde zijn verwachting dat de joden de Reformatie zouden gaan volgen en christen zouden willen worden. In 1523 schreef Luther een aanval op de Rooms-Katholieke Kerk om haar vervolgingen en verdrijvingen van de joden. Luther stond in deze opvattingen niet alleen en een aantal geloofshervormers en Bijbelvertalers in het zuiden van het Duitse Rijk zocht steun en medewerking van joodse <a href="/wiki/Rabbijn" title="Rabbijn">rabbijnen</a> vanwege hun begrip van de Hebreeuwse teksten. Luther ging echter ontmoetingen met joden uit de weg en zou later een <a href="/wiki/Pamflet" title="Pamflet">strijdschrift</a> publiceren tegen de joden als leugenaars en bedriegers. Dat verscheen in 1543 als <i><a href="/wiki/Over_de_Joden_en_hun_leugens" title="Over de Joden en hun leugens">Over de Joden en hun leugens</a></i> (Von den Jueden und iren Luegen), een <a href="/wiki/Anti-juda%C3%AFsme" title="Anti-judaïsme">anti-judaïstische</a> verhandeling over de joden.<sup id="cite_ref-Kremers_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-Kremers-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Het bevat zeven maatregelen die volgens Luther tegen de joden die zich niet bekeerden genomen moesten worden: </p> <ol><li>Hun synagogen of scholen moeten afgebrand worden, zodat niemand ooit nog kan zien dat deze hebben bestaan;</li> <li>Hun huizen moeten ook vernietigd worden, want daarbinnen ontkiemt precies hetzelfde kwaad, daarom mag je ze onder één dak met de zigeuners doen, zodat ze weten dat ze niets te zeggen hebben;</li> <li>Hun Talmoed en gebedsboeken moeten afgepakt worden omdat die vol afgoderij, leugens, vuiligheid en dwalingen staan;</li> <li>Hun rabbijnen moet, op straffe van de dood, verboden worden om lezingen te houden;</li> <li>Hun vrijgeleide en het <i>recht van overpad</i> moet worden ontnomen, ze hebben niets in het land te zoeken, laat ze blijven waar ze zijn;</li> <li>Hun woekering van geld moet worden verboden, het gezag moet hun contanten en juwelen, zilver en goud, in beslag nemen en als borg bewaren;</li> <li>Joodse jongeren moeten nog uitsluitend vaardigheden leren die nodig zijn om door fysieke arbeid, met het zweet onder de neus, hun brood te verdienen.</li></ol> <p>De afkeer van Luther van de joden is waarschijnlijk te verklaren uit zijn teleurstelling over het uitblijven van hun bekering. Hij meende dat hij met zijn terugkeer naar de Bijbel als enige bron de deur voor hen naar het christendom had geopend. Hij uitte zich niet alleen heftig tegen de joden maar was ook fel in zijn bestrijding van de <a href="/wiki/Anabaptisme" title="Anabaptisme">wederdopers</a> en de <a href="/wiki/Rooms-katholieken" class="mw-redirect" title="Rooms-katholieken">rooms-katholieken</a>. Volgens de Joodse auteur <a href="/w/index.php?title=Ren%C3%A9_S%C3%BCss&action=edit&redlink=1" class="new" title="René Süss (de pagina bestaat niet)">René Süss</a> kwam Luthers pamflet echter niet uit de lucht vallen en uitte hij daarvoor ook al vrij zijn afkeer van de joden.<sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>5<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Volgens Süss is er nooit sprake geweest van een ommekeer in Luthers denken over de joden, maar was hij zijn hele leven al anti-joods. Volgens Lutherkenner <a href="/wiki/Joop_Boendermaker" title="Joop Boendermaker">Joop Boendermaker</a> klopt deze voorstelling van zaken niet en was hij de joden wel degelijk goedgezind in vroegere jaren. Zo respecteerde hij in die tijd de rabbijnen en, vanwege zijn uitspraak dat Jezus een Jood was, werd Luther door zijn tegenstanders zelfs een 'halve jood' genoemd.<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>6<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Luthers <a href="/wiki/Anti-juda%C3%AFsme" title="Anti-judaïsme">anti-judaïsme</a> maakte Duitse lutheranen in de twintigste eeuw ontvankelijk voor <a href="/wiki/Nazisme" class="mw-redirect" title="Nazisme">nationaalsocialistische</a> propaganda die naast het <a href="/wiki/Antisemitisme" title="Antisemitisme">antisemitisme</a> ook het 'Germaanse' karakter van de Reformatie beklemtoonde. Het racistische motief voor de vervolging door de nazi's was echter vreemd aan Luthers theologisch gemotiveerde afwijzing van de Joodse religie.<sup id="cite_ref-Kremers_4-1" class="reference"><a href="#cite_note-Kremers-4"><span class="cite-bracket">[</span>4<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Luther_tegen_de_islam">Luther tegen de islam</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=11" title="Bewerk dit kopje: Luther tegen de islam" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=11" title="De broncode bewerken van de sectie: Luther tegen de islam"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Luther zag de <a href="/wiki/Moslim" title="Moslim">moslims</a> en de Turken als een door God gezonden <a href="/wiki/Gesel" title="Gesel">gesel</a>. <a href="/wiki/Mohammed" title="Mohammed">Mohammed</a> noemde hij een <a href="/wiki/Ketter" title="Ketter">ketter</a> en een duivel en de 'eerstgeborene van satan'.<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>7<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Omdat 'de Turk' niet alleen een 'duivelsdienaar' was maar ook 'Gods roede', kantte Luther zich tegen een <a href="/wiki/Heilige_Oorlog" class="mw-redirect" title="Heilige Oorlog">Heilige Oorlog</a>. Enkel <a href="/wiki/Boete" title="Boete">boetedoening</a> kon soelaas brengen. Dat neemt niet weg dat hij de Turk tegelijk als een rover zag en dat men hem als zodanig militair tegemoet moest treden, overeenkomstig de tweerijkenleer. </p><p>Zijn gehele carrière door schreef Luther liederen, preken en pamfletten tegen de islam.<sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>8<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> Bekend is <i>Vom Kriege wider die Türken</i>, geschreven in de aanloop naar het <a href="/wiki/Beleg_van_Wenen_(1529)" title="Beleg van Wenen (1529)">Beleg van Wenen (1529)</a>, waarin hij <a href="/wiki/Keizer_Karel_V" title="Keizer Karel V">keizer Karel V</a> opriep tot een seculiere oorlog tegen de <a href="/wiki/Ottomaanse_Rijk" title="Ottomaanse Rijk">Ottomanen</a>. Kort daarop volgde <i>Heerpredigt wider die Türken</i> (1530), een nieuwe oproep tot een verdedigingsoorlog. In een <a href="/wiki/Apocalyptiek" title="Apocalyptiek">apocalyptische</a> context identificeerde hij de paus als <a href="/wiki/Antichrist" title="Antichrist">antichrist</a> en de Turken als het vierde dier, met ijzeren tanden en tien horens (<a href="/wiki/Dani%C3%ABl_(boek)" title="Daniël (boek)">Daniël</a> 7:7-11). Nog aan het eind van zijn leven hielden deze thema's hem bezig. Het was Luthers vaste overtuiging en hoop dat de kracht van de islam een teken was dat de <a href="/wiki/Eindtijd" title="Eindtijd">Eindtijd</a> en de <a href="/wiki/Wederkomst_van_Jezus" title="Wederkomst van Jezus">Wederkomst van Jezus</a> nabij waren. Hij spoorde de christenen aan tegen de Turken te bidden en tot hun laatste adem alles te doen om hen te weerstaan (<i>Vermahnung zum Gebet wider den Türken</i>, 1541). Tegelijk publiceerde hij <i>Verlegung des Alcoran</i>, een vertaling van <a href="/w/index.php?title=Riccoldo_da_Monte_Croce&action=edit&redlink=1" class="new" title="Riccoldo da Monte Croce (de pagina bestaat niet)">Monte Croce's</a> polemische <i>Confutatio Alcorani</i>. Bekend is ook Luthers strijdhymne/kinderlied <i>Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort</i> (1542), waaruit de zin "en beheers de moord door de paus en de Turken" na zijn dood is aangepast.<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>9<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Tijdsperiode_van_Luther">Tijdsperiode van Luther</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=12" title="Bewerk dit kopje: Tijdsperiode van Luther" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=12" title="De broncode bewerken van de sectie: Tijdsperiode van Luther"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:D_2363_2_Print_890kopie.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/D_2363_2_Print_890kopie.jpg/260px-D_2363_2_Print_890kopie.jpg" decoding="async" width="260" height="342" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/D_2363_2_Print_890kopie.jpg/390px-D_2363_2_Print_890kopie.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ab/D_2363_2_Print_890kopie.jpg 2x" data-file-width="500" data-file-height="658" /></a><figcaption>Lucas I Cranach, Portret van Maarten Luther, 1526, <a href="/wiki/The_Phoebus_Foundation" title="The Phoebus Foundation">The Phoebus Foundation</a></figcaption></figure> <p>In de loop van de geschiedenis zijn er binnen de <a href="/wiki/Rooms-Katholieke_Kerk" title="Rooms-Katholieke Kerk">Rooms-Katholieke Kerk</a> geregeld mensen geweest die zich stoorden aan misstanden binnen deze kerk en opriepen tot een volgens hen authentiekere of fundamentelere beleving van het geloof. Deze nieuwe dissidente leraren werden vaak slechts plaatselijk gehoord en werden soms vroegtijdig gestopt door ze te veroordelen voor <a href="/wiki/Ketterij" title="Ketterij">ketterij</a>, waarna in de ergste gevallen martelingen en executies volgden. Voorbeelden zijn <a href="/wiki/John_Wyclif" title="John Wyclif">John Wyclif</a> in Engeland, <a href="/wiki/Johannes_Hus" title="Johannes Hus">Johannes Hus</a> in <a href="/wiki/Bohemen" title="Bohemen">Bohemen</a>; de <a href="/wiki/Waldenzen" title="Waldenzen">waldenzen</a> in <a href="/wiki/Frankrijk" title="Frankrijk">Frankrijk</a> en de <a href="/wiki/Moderne_Devotie" title="Moderne Devotie">Moderne Devotie</a> in Hanzesteden in het noorden van de Nederlanden en Duitsland, met name het <a href="/wiki/Keurvorstendom_Saksen_(1485-1547)" title="Keurvorstendom Saksen (1485-1547)">Keurvorstendom Saksen</a>. Luther heeft les gehad op de Latijnse school in <a href="/wiki/Maagdenburg_(stad)" title="Maagdenburg (stad)">Maagdenburg</a> die geleid werd door <a href="/wiki/Broeders_des_Gemenen_Levens" class="mw-redirect" title="Broeders des Gemenen Levens">Broeders des Gemenen Levens</a> (Brüder vom gemeinsamen Leben' of 'Windesheimer Chorherren' in het Duits).<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>10<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p><p>Wanneer Luther drie jaar nadat hij in de ban is gedaan een eigen onafhankelijke kerk sticht, wordt hij door velen in het Duitse rijk gevolgd. Duitsland bestond in die tijd uit vele kleine staten met een lokale graaf, bisschop, hertog of koning als heerser, die losjes verenigd waren in het <a href="/wiki/Heilige_Roomse_Rijk" title="Heilige Roomse Rijk">Heilige Roomse Rijk</a>. Velen van deze lokale heersers worden protestant – vaak uit opportunistisch oogpunt: men kan de Kerk en de daarmee verbonden <a href="/wiki/Keizer" title="Keizer">Keizer</a> van het Roomse rijk als concurrerende machtsfactor uitschakelen. De keus voor Luther wordt ongetwijfeld mede bepaald doordat Luther als noodoplossing de vorsten de positie van de bisschop liet overnemen en hen daarmee grote invloed gaf op de kerk in hun gebied. Het verschaft de lokale machthebbers het goddelijke alleenrecht te besluiten welke religie in hun gebied aangehangen diende te worden. De Rooms-Katholieke Kerk toont verzet, maar na de <a href="/wiki/Schmalkaldische_Oorlog" title="Schmalkaldische Oorlog">Schmalkaldische Oorlog</a> (1546–1555) is er niet veel meer over van de politieke en culturele structuur in Duitsland. </p><p>Dat Luther uiteindelijk zo een grote invloed kon hebben heeft verschillende oorzaken: </p> <ul><li>de <a href="/wiki/Drukpers" title="Drukpers">drukpers</a> gaf de mogelijkheid nieuwe ideeën snel te verspreiden. Hiernaast zetten begaafde kunstenaars, zoals de schilder <a href="/wiki/Lucas_Cranach_de_Oude" title="Lucas Cranach de Oude">Lucas Cranach</a> en de componist <a href="/w/index.php?title=Johann_Walther&action=edit&redlink=1" class="new" title="Johann Walther (de pagina bestaat niet)">Johann Walther</a>, zich voor Luthers uitgangspunten en idealen in waardoor de door Luther ontstoken beweging al spoedig een eigen 'gezicht' kreeg.<sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>11<span class="cite-bracket">]</span></a></sup></li> <li>door conflicten tussen de keizer (<a href="/wiki/Keizer_Karel_V" title="Keizer Karel V">Karel V</a>) en de <a href="/wiki/Paus" title="Paus">paus</a> duurde het lang voordat de tegenstand tegen het lutheranisme goed was georganiseerd.</li> <li>de keizer moest zijn keurvorsten ontzien in een tijd dat hij ze nodig had voor oorlogvoering of bij oorlogsdreiging. Hierdoor kon de <a href="/wiki/Keurvorst" title="Keurvorst">keurvorst</a> van Saksen Luther in bescherming nemen. Toen deze noodzaak verdween moest de keurvorst hem verstoppen.</li> <li>Luther had veel bijval van de <a href="/wiki/Renaissance-humanisme" class="mw-redirect" title="Renaissance-humanisme">humanisten</a>. Zij bestudeerden de klassieke talen. Luther gebruikte voor zijn vertaling van het Nieuwe Testament de door <a href="/wiki/Desiderius_Erasmus" title="Desiderius Erasmus">Erasmus</a> een tiental jaren eerder opnieuw geredigeerde en in drukvorm uitgegeven Griekse tekst daarvan. Dat was iets waar de Roomse Kerk geen voorstander van was: zij baseerde haar vertaling van het Nieuwe Testament op de <a href="/wiki/Vulgaat" title="Vulgaat">Vulgaat</a> (die gebaseerd is op de oudere Griekse tekst). Erasmus had zijn Grieks geleerd bij de <a href="/wiki/Broeders_des_Gemenen_Levens" class="mw-redirect" title="Broeders des Gemenen Levens">Broeders des Gemenen Levens</a> die dit Grieks eind 15de eeuw als nieuw vak op de door hen geleide <a href="/wiki/Latijnse_school" title="Latijnse school">Latijnse scholen</a> (zoals die in Maagdenburg) hadden ingevoerd.</li> <li>Luthers Bijbelvertaling van de grondtekst naar de <i>volkstaal</i> was de eerste die sterk verspreid werd. Volksvertalingen bestonden reeds vroeger in de middeleeuwen, maar waren ongelooflijk duur omdat het zeker tot midden 15de eeuw handgeschreven (in plaats van gedrukte) kopieën betrof. Luthers Bijbelvertaling – met in de voetnoten zijn nieuwe leer – werd sneller dan de katholieke reactie verbreid.</li> <li>Er was in alle standen sterke ontevredenheid: <ul><li>allereerst onder de adel: die was minder nodig, omdat: <ul><li>het bestuur naar geschoolde juristen ging;</li> <li>de legers werden uitgerust met vuurwapens;</li> <li>het zakenleven, de nieuwe industrieën en het verkeer over grote afstanden gespecialiseerde financieringsmogelijkheden, in het bijzonder bankinstellingen, vereisten.</li></ul></li> <li>vervolgens onder de boeren: die waren ontevreden omdat ze nu in geld en diensten in plaats van een deel van hun opbrengst (= in natura) als pacht moesten afstaan;</li> <li>ten slotte onder plaatselijke heersers, stadsburgers, handelaren en intellectuelen: <ul><li>de <a href="/wiki/Aflaat" title="Aflaat">aflatenhandel</a> betekende een geldstroom uit de Duitse landen, straffeloosheid en een ondermijning van de moraal;</li> <li>de wantoestanden in de Rooms-Katholieke Kerk zoals <a href="/wiki/Simonie" title="Simonie">ambtsverhandeling</a> en ambtencombinaties werden niet bestreden;</li> <li>de wereldse vorsten hadden de rijkdom van de kerk liever zelf in handen. Het sluiten van de kloosters bracht deze eigendommen naar de wereldse vorsten;</li> <li>de decadente levenswijze en/of de onkunde en onwetendheid van vele geestelijken stuitte velen tegen de borst.</li></ul></li></ul></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Werken">Werken</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=13" title="Bewerk dit kopje: Werken" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=13" title="De broncode bewerken van de sectie: Werken"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Bestand:Tomus_secundus_omnium_operum.tif" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Tomus_secundus_omnium_operum.tif/lossy-page1-260px-Tomus_secundus_omnium_operum.tif.jpg" decoding="async" width="260" height="416" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Tomus_secundus_omnium_operum.tif/lossy-page1-390px-Tomus_secundus_omnium_operum.tif.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Tomus_secundus_omnium_operum.tif/lossy-page1-520px-Tomus_secundus_omnium_operum.tif.jpg 2x" data-file-width="3632" data-file-height="5816" /></a><figcaption><i>Tomus secundus omnium operum</i>, 1562</figcaption></figure> <p>Voorafgaand aan de <a href="/wiki/Rijksdag_van_Worms_(1521)" title="Rijksdag van Worms (1521)">Rijksdag van Worms</a>: </p> <ul><li>brief aan zijn plaatselijke bisschop (over de aflaten), <a href="/w/index.php?title=Hi%C3%ABronymus_Schulz&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hiëronymus Schulz (de pagina bestaat niet)">Hiëronymus Schulz</a> van <a href="/wiki/Prinsbisdom_Brandenburg" class="mw-redirect" title="Prinsbisdom Brandenburg">Brandenburg</a> (niet bewaard)</li> <li>brief aan de aartsbisschop Albrecht (over de aflaten) (31 oktober 1517)</li> <li>Preek over de aflaat en de genade (maart 1518)</li> <li>brief aan <a href="/wiki/Paus_Leo_X" title="Paus Leo X">Paus Leo X</a> (mei 1518)</li> <li><i>Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute</i>, een uitvoerige theologische fundering van zijn stellingen over de aflaat</li> <li>brief aan de paus met vorig werk (mei 1518) om zijn rechtgelovigheid te verzekeren</li> <li><i>theologica paradoxa</i>, 28 thesen over de onbekwaamheid van de mens om iets goeds te doen, de onmacht van de vrije wil en rechtvaardiging door geloof alleen (deze thesen werden door zijn <a href="/wiki/Leerling" title="Leerling">leerling</a> <a href="/w/index.php?title=Leonard_Beier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Leonard Beier (de pagina bestaat niet)">Leonard Beier</a> verdedigd onder leiding van Luther op het <a href="/wiki/Heidelberger_Dispuut" class="mw-redirect" title="Heidelberger Dispuut">Heidelberger Dispuut</a> op 28 april 1518 ter gelegenheid van het daar gehouden kapittel van de Augustijnen)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Het_pausdom_te_Rome&action=edit&redlink=1" class="new" title="Het pausdom te Rome (de pagina bestaat niet)">Het pausdom te Rome</a> (1519)</li> <li><i><a href="/w/index.php?title=Assertio&action=edit&redlink=1" class="new" title="Assertio (de pagina bestaat niet)">Assertio</a></i>: Luthers antwoord op de bul <i><a href="/wiki/Exsurge_Domine" title="Exsurge Domine">Exsurge Domine</a></i> (1520)</li> <li><a href="/wiki/Over_de_vrijheid_van_een_christen" title="Over de vrijheid van een christen">Over de vrijheid van een christen</a> (<i>Von der Freiheit eines Christenmenschen</i>)</li> <li><a href="/wiki/Aan_de_christelijke_adel_van_de_Duitse_natie_over_de_verbetering_van_de_christelijke_natie" title="Aan de christelijke adel van de Duitse natie over de verbetering van de christelijke natie">Aan de christelijke adel van de Duitse natie over de verbetering van de christelijke natie</a> (Duits)</li> <li><a href="/w/index.php?title=(Voorspel_over)_de_Babylonische_gevangenschap_van_de_kerk&action=edit&redlink=1" class="new" title="(Voorspel over) de Babylonische gevangenschap van de kerk (de pagina bestaat niet)">(Voorspel over) de Babylonische gevangenschap van de kerk</a> (Latijn)</li> <li><a href="/w/index.php?title=De_Babylonische_gevangenschap&action=edit&redlink=1" class="new" title="De Babylonische gevangenschap (de pagina bestaat niet)">De Babylonische gevangenschap</a> (strijdschrift)</li></ul> <p>Werken tijdens zijn (gedwongen) verblijf te Wartburg (4 mei 1521 – 3 maart 1522: bijna één jaar) </p> <ul><li>commentaar op het <i><a href="/wiki/Magnificat" title="Magnificat">Magnificat</a></i></li> <li><a href="/w/index.php?title=De_Preekbundel&action=edit&redlink=1" class="new" title="De Preekbundel (de pagina bestaat niet)">De Preekbundel</a>: uitleg van de psalmen en de zondagevangeliën</li> <li><a href="/w/index.php?title=De_biecht_en_of_de_paus_macht_heeft_haar_voor_te_schrijven&action=edit&redlink=1" class="new" title="De biecht en of de paus macht heeft haar voor te schrijven (de pagina bestaat niet)">De biecht en of de paus macht heeft haar voor te schrijven</a>: polemiek tegen de biechtdwang</li> <li><a href="/w/index.php?title=Antilatomus&action=edit&redlink=1" class="new" title="Antilatomus (de pagina bestaat niet)">Antilatomus</a>: geschrift tegen de Leuvense theologieprofessor <a href="/wiki/Jacobus_Latomus" title="Jacobus Latomus">Jacobus Latomus</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Oordeel_..._over_de_kloostergeloften&action=edit&redlink=1" class="new" title="Oordeel ... over de kloostergeloften (de pagina bestaat niet)">Oordeel ... over de kloostergeloften</a>: een gelofte in strijd met de vrijheid is nietig (Luthers vrouw was een ex-non)</li> <li><a href="/w/index.php?title=Misbruik_van_de_mis&action=edit&redlink=1" class="new" title="Misbruik van de mis (de pagina bestaat niet)">Misbruik van de mis</a> Luthers felle veroordeling van het "paapse" <a href="/wiki/Misoffer" class="mw-redirect" title="Misoffer">misoffer</a></li></ul> <p>vanaf 1522: </p> <ul><li><a href="/wiki/Lutherbijbel" title="Lutherbijbel">vertaling</a> <a href="/wiki/Nieuwe_Testament" title="Nieuwe Testament">Nieuwe Testament</a> 1522</li> <li><a href="/w/index.php?title=De_wereldse_overheid._Tot_hoever_men_haar_gehoorzaamheid_verschuldigd_is&action=edit&redlink=1" class="new" title="De wereldse overheid. Tot hoever men haar gehoorzaamheid verschuldigd is (de pagina bestaat niet)">De wereldse overheid. Tot hoever men haar gehoorzaamheid verschuldigd is</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Sermoen_van_de_goede_werken&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sermoen van de goede werken (de pagina bestaat niet)">Sermoen van de goede werken</a></li> <li><a href="/wiki/Over_de_geknechte_wil" title="Over de geknechte wil">Over de geknechte wil</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Teksten_voor_de_eredienst&action=edit&redlink=1" class="new" title="Teksten voor de eredienst (de pagina bestaat niet)">Teksten voor de eredienst</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Tegen_de_hemelse_profeten,_over_de_beelden_en_het_sacrament&action=edit&redlink=1" class="new" title="Tegen de hemelse profeten, over de beelden en het sacrament (de pagina bestaat niet)">Tegen de hemelse profeten, over de beelden en het sacrament</a>: een weerlegging van <a href="/w/index.php?title=Andreas_Bodenstein&action=edit&redlink=1" class="new" title="Andreas Bodenstein (de pagina bestaat niet)">Karlstadt</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Vermaning_tot_vredelievendheid&action=edit&redlink=1" class="new" title="Vermaning tot vredelievendheid (de pagina bestaat niet)">Vermaning tot vredelievendheid</a></li> <li><a href="/wiki/Kleine_Catechismus_van_Luther" title="Kleine Catechismus van Luther">kleine catechismus</a> en grote <a href="/wiki/Catechismus" title="Catechismus">catechismus</a></li> <li>Belijdenis 1528</li> <li>Brief van 8 april 1530 aan Justus Jonas, waarin hij de betekenis van de <a href="/wiki/Lutherroos" title="Lutherroos">Lutherroos</a> uitlegt</li> <li><a href="/wiki/Lutherbijbel" title="Lutherbijbel">Lutherbijbel</a> compleet inclusief vertaling <a href="/wiki/Oude_Testament" title="Oude Testament">Oude Testament</a> 1534</li> <li><a href="/wiki/Over_de_Joden_en_hun_leugens" title="Over de Joden en hun leugens">Over de Joden en hun leugens</a> 1543</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Taal">Taal</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=14" title="Bewerk dit kopje: Taal" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=14" title="De broncode bewerken van de sectie: Taal"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Luther vertaalde enkele werken en moest voor enkele Griekse en Hebreeuwse woorden unieke Duitse equivalenten vinden. (Zie ook <a href="/wiki/Lutherbijbel" title="Lutherbijbel">Lutherbijbel</a>. Hierdoor verrijkte hij de taal met enkele nieuwe woorden. Later zijn enkele ook in het Nederlands vertaald en overgenomen. Enkele voorbeelden zijn "naastenliefde", "zondebok", "gastvrij" en ook "avondmaal".<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>12<span class="cite-bracket">]</span></a></sup><sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>13<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zie_ook">Zie ook</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=15" title="Bewerk dit kopje: Zie ook" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=15" title="De broncode bewerken van de sectie: Zie ook"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Godsdienstgesprekken" title="Godsdienstgesprekken">Godsdienstgesprekken</a></li> <li><a href="/wiki/Lutheranisme" title="Lutheranisme">Lutheranisme</a></li> <li><a href="/wiki/Johannes_Calvijn" title="Johannes Calvijn">Johannes Calvijn</a></li> <li><a href="/wiki/Hervormingsdag" title="Hervormingsdag">Hervormingsdag</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Externe_links">Externe links</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=16" title="Bewerk dit kopje: Externe links" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=16" title="De broncode bewerken van de sectie: Externe links"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="interProject wikiquote mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://nl.wikiquote.org/wiki/Maarten_Luther" class="extiw" title="q:Maarten Luther">Wikiquote</a></div> <div class="interProjectTemplate interProject-klein toccolours noprint" style="box-sizing:border-box; display:flex; gap:1em; align-items:center; font-size:85%; clear:right; float:right; margin: 0 0 1em 1em; padding:0.5em; width:270px;"> <div style="min-width:fit-content;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Wikiquote-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/25px-Wikiquote-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="30" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/38px-Wikiquote-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/50px-Wikiquote-logo.svg.png 2x" data-file-width="300" data-file-height="355" /></a></span></div> <div><a href="/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote">Wikiquote</a> heeft een of meer citaten van of over <i><b><a href="https://nl.wikiquote.org/wiki/Maarten_Luther" class="extiw" title="q:Maarten Luther">Maarten Luther</a></b></i>.</div> </div> <div class="interProject commons mw-list-item" style="display:none;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Martin_Luther" class="extiw" title="commons:Martin Luther">Mediabestanden</a></div> <div class="interProjectTemplate interProject-klein toccolours noprint" style="box-sizing:border-box; display:flex; gap:1em; align-items:center; font-size:85%; clear:right; float:right; margin: 0 0 1em 1em; padding:0.5em; width:270px;"> <div style="min-width:fit-content;"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Bestand:Commons-logo.svg" class="mw-file-description"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/25px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="25" height="34" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/38px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/50px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span></div> <div><a href="/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Commons</a> heeft mediabestanden op de pagina <i><b><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Martin_Luther" class="extiw" title="commons:Martin Luther">Martin Luther</a></b></i>.</div> </div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.luther.de/nl">EEN VASTE BURCHT IS ONZE GOD. Maarten Luther - LUTHER.de</a></li> <li><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67679320">.mw-parser-output .taalaanduiding{font-family:sans-serif;font-size:85%;cursor:help;color:var(--color-subtle,#555)}.mw-parser-output .taalaanduiding span{border-bottom:1px dotted var(--color-subtle,#555)}</style><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.intratext.com/Catalogo/Autori/AUT240.HTM">IntraText Digital Library: Author Card: Martin Luther</a> (laatste update 3 januari 2012)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Duits">(<span>de</span>) </span><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zeno.org/Literatur/M/Luther,+Martin">Luther, Martin</a>, zeno.org (werken van Martin Luther)</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Engels">(<span>en</span>) </span><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">Virtual International Authority File</a> (VIAF): <a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/14773105/">14773105</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kerkliedwiki.nl/Martin_Luther">Maarten Luther</a> op <a href="/wiki/Kerkliedwiki" title="Kerkliedwiki">kerkliedwiki</a>, met alle liederen van Luther.</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">J. Brouwers</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lucepedia.nl/asp/invado.asp?t=media_detail&t_id=14&d_id=229&t_name=Introductie#">art. Maarten Luther</a><sup><a href="/wiki/Wikipedia:Onbereikbare_externe_links" title="Wikipedia:Onbereikbare externe links">[dode link]</a></sup>, lucepedia.nl (geraadpleegd op 7 mei 2014)</li> <li><span typeof="mw:File"><span title="Pdf-document"><img alt="Pdf-document" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Icons-mini-file_pdf.svg/16px-Icons-mini-file_pdf.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Icons-mini-file_pdf.svg/24px-Icons-mini-file_pdf.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Icons-mini-file_pdf.svg/32px-Icons-mini-file_pdf.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></span></span><span style="font-variant:small-caps;">J. Doomen</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20060616175834/http://philosophica.org/if/art/doomen.pdf">De onverenigbaarheid van menselijke vrijheid met het christelijk geloof</a>, in <i>Información Filosófica</i> 1 (2004), pp. 251-265 (Luthers opvatting van vrijheid)</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">R.A. Grisnigt</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160412033301/http://www.meetingpoint.org/ml/">Reformatie. Leven en werk van Maarten Luther</a>, meetingPoint.org (1996-2009)</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">F. van der Heijden</span> (introd. trad.), <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adosh.nl/?p=48">Luther's 95 stellingen</a>, Lippenhuizen, 1954</li> <li><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67679320"><span class="taalaanduiding" title="Taal: Duits">(<span>de</span>) </span> <span style="font-variant:small-caps;">K. Vegelahn</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20081229091043/http://www.archiv-vegelahn.de/nachschlagwerke_luther.html">Martin Luther - Eine Bibliographie</a>, archiv-vegelahn.de (22 december 2008) (gearchiveerd)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Literatuur">Literatuur</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&veaction=edit&section=17" title="Bewerk dit kopje: Literatuur" class="mw-editsection-visualeditor"><span>bewerken</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Maarten_Luther&action=edit&section=17" title="De broncode bewerken van de sectie: Literatuur"><span>brontekst bewerken</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span style="font-variant:small-caps;">Friedenthal, R.</span> (1996). <i>Luther: sein Leben und seine Zeit</i>, 8e druk, München, Zürich: Piper <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/3-492-20259-4" title="Speciaal:Boekbronnen/3-492-20259-4">ISBN 3-492-20259-4</a></span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Kolb, R., Dingel, I. & Batka, Ľ.</span> (red.) (2014). <i>The Oxford Handbook of Martin Luther's Theology</i> <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978-0-19-960470-8" title="Speciaal:Boekbronnen/978-0-19-960470-8">ISBN 978-0-19-960470-8</a></span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Kremers, H., Siegele-Wenschkewitz, L. & Klappert, B.</span> (1985), <i>Die Juden und Martin Luther, Martin Luther und die Juden: Geschichte, Wirkungsgeschichte, Herausforderung</i>, Evangelische Akademie Mülheim/Ruhr <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/3-7887-0751-8" title="Speciaal:Boekbronnen/3-7887-0751-8">ISBN 3-7887-0751-8</a></span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Matthias, M.</span> (red.) <i>Maarten Luther</i>, Eindhoven, Damon, (telkens staat de Latijnse tekst op de linker pagina en de Nederlandse vertaling op de rechter pagina) <ul><li>deel I (2017). <i>Theologische antropologie</i>: de mens voor God <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978-94-6340048-0" title="Speciaal:Boekbronnen/978-94-6340048-0">ISBN 978-94-6340048-0</a></span></li> <li>deel II (2018). <i>Soteriologie</i>: de christelijke vrijheid in het geloof in Christus <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978-94-6340053-4" title="Speciaal:Boekbronnen/978-94-6340053-4">ISBN 978-94-6340053-4</a></span></li> <li>deel III (2019). <i>Ecclesiologie</i>: leven in de kerk</li></ul></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Oberman, H.A.</span>, vertaling <span style="font-variant:small-caps;">Heyer, C.J. den</span> (1988). <i>Luther: Mens tussen God en duivel</i>, Kampen, Kok <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9789024247882" title="Speciaal:Boekbronnen/9789024247882">ISBN 9789024247882</a></span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Pettegree, A.</span> (2016). <i>Het merk Luther. Hoe een monnik vanuit het niets zijn stadje tot een centrum van de boekdrukkunst maakte en zichzelf tot de beroemdste man in Europa - en de reformatie aanzwengelde</i>, Amsterdam Atlas Contact <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9789045031644" title="Speciaal:Boekbronnen/9789045031644">ISBN 9789045031644</a></span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Roper, L.</span>, vertaling <span style="font-variant:small-caps;">Hartmans, R. & Snel, J.D.</span> (2017). <i>Luther. Een biografie</i>, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9789026321313" title="Speciaal:Boekbronnen/9789026321313">ISBN 9789026321313</a></span></li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Schweitzer, F.</span> (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/254208">Luther en de geschiedenis van opvoeding en onderwijs. Plichtmatige reminiscentie of noodzakelijke herinnering?</a> In: <i>Luther-Bulletin, tijdschrift voor interconfessioneel Lutheronderzoek</i> <b>9</b>: 60–74</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Thoomes, D.T.</span> (1990). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/286761">De betekenis van de pedagogiek bij Maarten Luther. Naar aanleiding van zijn 'Schulschriften'.</a> In: <i>Opgroeien in perspectief. Theologisch-pedagogische opstellen</i>, Kampen, Kok, pp. 17–36</li> <li><span style="font-variant:small-caps;">Thoomes, D.T.</span> (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/275871">Kinderen disputeren nog niet met God. Luther over het eigene van het kind.</a> In: <i>Centraal Weekblad, kerkelijk opinieblad</i> <b>52</b>(32/33): 10</li></ul> <div class="toccolours appendix" role="presentation" style="font-size:90%; margin:1em 0 -0.5em; clear:both;"> <div><span style="font-weight:bold">Bronnen, noten en/of referenties</span></div> <div class="reflist" style="list-style-type: decimal;"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;">Prause, G.</span> (1995). Luthers Thesenanschlag ist eine Legende. in: <i>Niemand hat Kolumbus ausgelacht, Fälschungen und Legenden der Geschichte richtiggestellt</i>; 7e oplage, ECON Verlag GmbH, Düsseldorf: 79–91</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><span class="citation"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://luther.wursten.be/heeft-luther-echt-de-95-stellingen-vastgenageld/">Heeft Luther echt de 95 stellingen aan de deur van de slotkapel vastgenageld?</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20211111100512/https://luther.wursten.be/heeft-luther-echt-de-95-stellingen-vastgenageld/">Gearchiveerd</a> op <span class="mw-formatted-date" title="2021-11-11">11 november 2021</span>. Geraadpleegd op <span class="mw-formatted-date" title="2021-11-11">11 november 2021</span>. </span></span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;">M. Luther</span>, <i>Die Briefe</i>, introd. com. <span style="font-variant:small-caps;">K. Aland</span>, Göttingen, 1983<sup>2</sup>, p. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.be/books?id=I-G5siOpQqAC&pg=PA336">336</a>, <span style="font-variant:small-caps;">L. Berndorff</span>, <i>Die Prediger der Grafschaft Mansfeld : eine Untersuchung zum geistlichen Sonderbewusstsein in der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts</i>, Potsdam, 2010, p. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.be/books?id=xZYhFV1nnJ8C&pg=PA48">48</a>.</span> </li> <li id="cite_note-Kremers-4"><span class="mw-cite-backlink">↑ <a href="#cite_ref-Kremers_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="#cite_ref-Kremers_4-1"><sup><i><b>b</b></i></sup></a></span> <span class="reference-text"><span style="font-variant:small-caps;">Kremers et. al.</span> (1985)</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.refdag.nl/nieuws/er_loopt_directe_lijn_van_luther_naar_kristallnacht_1_143491">"Er loopt directe lijn van Luther naar Kristallnacht"</a>, <i><a href="/wiki/Reformatorisch_Dagblad" title="Reformatorisch Dagblad">Reformatorisch Dagblad</a></i>, 9 november 2005 <sup><a href="/wiki/Wikipedia:Onbereikbare_externe_links" title="Wikipedia:Onbereikbare externe links">[dode link]</a></sup></span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.trouw.nl/religie-filosofie/nieuws/article1298973.ece">'Antisemiet stond aan wieg van Reformatie'</a>, Lodewijk Dros, <i><a href="/wiki/Trouw_(krant)" title="Trouw (krant)">Trouw</a></i>, 7 november 2005</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">Johannes Ehmann, <i>Luther, Türken und Islam. Eine Untersuchung zum Türken- und Islambild Martin Luthers (1515–1546)</i>, 2008, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/978-3-579-05371-4" title="Speciaal:Boekbronnen/978-3-579-05371-4">ISBN 978-3-579-05371-4</a></span>, p. 111</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text">Adam Francisco, <i>Martin Luther and Islam. A Study in Sixteenth-Century Polemics and Apologetics</i>, 2007, <span class="ISBN"><a href="/wiki/Speciaal:Boekbronnen/9789004160439" title="Speciaal:Boekbronnen/9789004160439">ISBN 9789004160439</a></span></span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"><i>unde stüre des Pawest und Türcken mordt</i></span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">Peter Nissen, <i>Geloven in de Lage landen. Scharniermomenten in de geschiedenis van het christendom</i>. 2004 Davidsfonds Leuven</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text">Andrew Pettegree, <i>Het merk Luther</i>, 2016</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20190215215650/http://www.dearkspijkenisse.nl/2017/04/25/refo500-maarten-luther/">REFO500: MAARTEN LUTHER</a>, CGK De Ark Spijkenisse, 25 april 2017 (column) (gearchiveerd)</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text"><span typeof="mw:File"><span title="Pdf-document"><img alt="Pdf-document" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Icons-mini-file_pdf.svg/16px-Icons-mini-file_pdf.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Icons-mini-file_pdf.svg/24px-Icons-mini-file_pdf.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Icons-mini-file_pdf.svg/32px-Icons-mini-file_pdf.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></span></span> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://duitslandinstituut.nl/assets/upload/Onderwijs/2016-2017/Woche%2043_%20Antwortblatt.pdf">Antwortblatt – Martin Luther: 500 Jahre Reformation</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20221005225039/https://duitslandinstituut.nl/assets/upload/Onderwijs/2016-2017/Woche%2043_%20Antwortblatt.pdf">Gearchiveerd</a> op 5 oktober 2022.</span> </li> </ol></div></div> </div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67837862">.mw-parser-output .navigatie{position:relative;clear:both;overflow:auto;margin:1em auto -0.5em;padding:2px;background-color:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa);border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:87%}.mw-parser-output .navigatie-bewerken{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-bewerken .mw-ui-icon::before{background-size:0.9em}.mw-parser-output .navigatie-afb-links,.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{position:absolute}.mw-parser-output .navigatie-afb-rechts{right:2px}.mw-parser-output .navigatie-afb-groot{float:right;padding-left:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:#ddeef8;padding:2px 5.5em;font-weight:bold}.mw-parser-output .navigatie-inhoud{padding:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-inhoud p:first-child{margin:0}.mw-parser-output .navigatie div[style*="background-color"],.mw-parser-output .navigatie div[style*="background"]{color:inherit}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navigatie-titel{background-color:var(--background-color-interactive,#eaecf0)!important}}</style> <div class="navigatie" role="navigation" aria-labelledby="Kerkhervormers_uit_de_zestiende_eeuw"> <div class="navigatie-afb-links noviewer"><div class="navigatie-bewerken show-autoconfirmed nomobile"><span class="nowrap skin-invert-image"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Sjabloon:Navigatie_reformatoren" title="Sjabloon:Navigatie reformatoren"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/OOjs_UI_icon_article-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_article-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span> · <span class="ui-state-disabled" typeof="mw:File"><span title="Overleg sjabloon (de pagina bestaat niet)"><img alt="Overleg sjabloon (de pagina bestaat niet)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_speechBubbles-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></span></span> · <span typeof="mw:File"><a href="//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjabloon:Navigatie_reformatoren&action=edit" title="Sjabloon bewerken"><img alt="Sjabloon bewerken" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/16px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/24px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg/32px-OOjs_UI_icon_edit-ltr.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></span></div></div> <div id="Kerkhervormers_uit_de_zestiende_eeuw" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Reformator" title="Reformator">Kerkhervormers</a> uit de zestiende eeuw</div> <div class="navigatie-inhoud"> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r67785531">.mw-parser-output .navigatie-tabel{margin:0 auto 0 auto;text-align:left}.mw-parser-output .navigatie-tabel .links{text-align:right}.mw-parser-output .navigatie-tabel .rechts{padding-left:0.5em}@media screen and (max-width:640px){.mw-parser-output .navigatie-tabel tr{display:grid;grid-template-columns:1fr;width:100%;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .navigatie-tabel tr:last-of-type{margin-bottom:0}.mw-parser-output .navigatie-tabel .links{text-align:unset}.mw-parser-output .navigatie-tabel .rechts{padding:unset}}</style><table class="navigatie-tabel vatop" cellpadding="0" cellspacing="0" style=""><tbody><tr><td class="links" style=""><span class="nowrap"><b>Belangrijke <a href="/wiki/Reformator" title="Reformator">reformatoren</a>:</b></span></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Theodorus_Beza" title="Theodorus Beza">Beza</a> · <a href="/wiki/Martin_Bucer" title="Martin Bucer">Bucer</a> · <a href="/wiki/Heinrich_Bullinger" title="Heinrich Bullinger">Bullinger</a> · <a href="/wiki/Johannes_Calvijn" title="Johannes Calvijn">Calvijn</a> · <a href="/wiki/Guillaume_Farel" title="Guillaume Farel">Farel</a> · <a href="/wiki/John_Knox" title="John Knox">Knox</a> · <a class="mw-selflink selflink">Luther</a> · <a href="/wiki/Menno_Simons" title="Menno Simons">Simons</a> · <a href="/wiki/Huldrych_Zwingli" title="Huldrych Zwingli">Zwingli</a><br /></td></tr><tr><td class="links"><span class="nowrap"><b>Voorlopers van de <a href="/wiki/Reformatie" title="Reformatie">Reformatie</a>:</b></span></td><td class="rechts"><a href="/wiki/Johannes_Hus" title="Johannes Hus">Hus</a> · <a href="/wiki/Girolamo_Savonarola" title="Girolamo Savonarola">Savonarola</a> · <a href="/wiki/John_Wyclif" title="John Wyclif">Wyclif</a></td></tr></tbody></table> </div></div> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r67837862"><div class="navigatie mw-collapsible mw-collapsed" role="navigation" aria-labelledby="Bibliografische informatie" data-collapsetext="Inklappen" data-expandtext="Uitklappen"><div id="Bibliografische_informatie" class="navigatie-titel"><a href="/wiki/Wikipedia:Bibliografische_informatie" title="Wikipedia:Bibliografische informatie">Bibliografische informatie</a></div><div class="navigatie-inhoud mw-collapsible-content plainlist ta-left"><ul style="column-width:36em"><li><b><a href="/wiki/Bibsys" class="mw-redirect" title="Bibsys">Bibsys</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://authority.bibsys.no/authority/rest/authorities/html/90054341">90054341</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Chile" class="mw-redirect" title="Biblioteca Nacional de Chile">Biblioteca Nacional de Chile</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bncatalogo.cl/F?func=direct&local_base=red10&doc_number=000045708">000045708</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Biblioteca_Nacional_de_Espa%C3%B1a" title="Biblioteca Nacional de España">Biblioteca Nacional de España</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX986784">XX986784</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">Bibliothèque nationale de France</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb119136609">cb119136609</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb119136609">(data)</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Biografisch_Portaal" title="Biografisch Portaal">Biografisch Portaal</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.biografischportaal.nl/persoon/10149274">10149274</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Cat%C3%A0leg_d%27autoritats_de_noms_i_t%C3%ADtols_de_Catalunya" title="Catàleg d'autoritats de noms i títols de Catalunya">Catàleg d'autoritats de noms i títols de Catalunya</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://cantic.bnc.cat/registre/981058520245606706">981058520245606706</a></span></li><li><b><a href="/wiki/CiNii" title="CiNii">CiNii</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://ci.nii.ac.jp/author/DA00460882?l=en">DA00460882</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Digitale_Bibliotheek_voor_de_Nederlandse_Letteren" title="Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren">Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=luth001">luth001</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">Gemeinsame Normdatei</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://d-nb.info/gnd/118575449">118575449</a></span></li><li><b><a href="/wiki/International_Standard_Name_Identifier" title="International Standard Name Identifier">International Standard Name Identifier</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://isni.org/isni/0000000121214073">0000 0001 2121 4073</a></span></li><li><b><a href="/wiki/KulturNav" title="KulturNav">KulturNav</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://kulturnav.org/4bcd689e-13b1-4dcb-b603-5d1e0b6d71e8">4bcd689e-13b1-4dcb-b603-5d1e0b6d71e8</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">Library of Congress Control Number</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.loc.gov/authorities/names/n79089628">n79089628</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_Bibliotheek_van_Letland" title="Nationale Bibliotheek van Letland">Nationale Bibliotheek van Letland</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://kopkatalogs.lv/F?func=direct&local_base=lnc10&doc_number=000000742&P_CON_LNG=ENG">000000742</a></span></li><li><b><a href="/wiki/MusicBrainz" title="MusicBrainz">MusicBrainz</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://musicbrainz.org/artist/5a90e31d-52f3-4966-8ce0-7c3818fccca3">5a90e31d-52f3-4966-8ce0-7c3818fccca3</a></span></li><li><b><a href="/wiki/National_Archives_and_Records_Administration" title="National Archives and Records Administration">National Archives and Records Administration</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalog.archives.gov/id/178419658">178419658</a></span></li><li><b><a href="/w/index.php?title=National_Central_Library&action=edit&redlink=1" class="new" title="National Central Library (de pagina bestaat niet)">National Central Library</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aleweb.ncl.edu.tw/F/?func=accref&acc_sequence=009958747&CON_LNG=ENG">009958747</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Bibliotheek_van_het_Japanse_parlement" title="Bibliotheek van het Japanse parlement">Bibliotheek van het Japanse parlement</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00448237">00448237</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_Bibliotheek_van_Tsjechi%C3%AB" title="Nationale Bibliotheek van Tsjechië">Nationale Bibliotheek van Tsjechië</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn19990005235&CON_LNG=ENG">jn19990005235</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_bibliotheek_van_Australi%C3%AB" title="Nationale bibliotheek van Australië">Nationale bibliotheek van Australië</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://nla.gov.au/anbd.aut-an35316366">35316366</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_Bibliotheek_van_Isra%C3%ABl" title="Nationale Bibliotheek van Israël">Nationale Bibliotheek van Israël</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007307912905171">987007307912905171</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_Bibliotheek_van_Polen" title="Nationale Bibliotheek van Polen">Nationale Bibliotheek van Polen</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/a0000001010328">a0000001010328</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Nationale_en_Universitaire_bibliotheek_Zagreb" title="Nationale en Universitaire bibliotheek Zagreb">Nationale en Universitaire bibliotheek Zagreb</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://katalog.nsk.hr/F/?func=direct&doc_number=000002744&local_base=nsk10">000002744</a></span></li><li><b><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P1006" class="extiw" title="d:Property:P1006">Nederlandse Thesaurus van Auteursnamen</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.bibliotheken.nl/id/thes/p068440146">068440146</a></span></li><li><b><a href="/wiki/ORCID" title="ORCID">ORCID</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://orcid.org/0000-0003-3977-4305">0000-0003-3977-4305</a></span></li><li><b><a href="/wiki/R%C3%89RO" title="RÉRO">Réseau des bibliothèques de Suisse occidentale</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.rero.ch/02-A000107660">02-A000107660</a></span></li><li><b><a href="/wiki/RKD-Nederlands_Instituut_voor_Kunstgeschiedenis" title="RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis">RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://rkd.nl/nl/explore/artists/425019">425019</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Russische_Staatsbibliotheek" title="Russische Staatsbibliotheek">Russische Staatsbibliotheek</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aleph.rsl.ru/F?func=find-b&find_code=SYS&adjacent=Y&local_base=RSL11&request=000082833&CON_LNG=ENG">000082833</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Istituto_Centrale_per_il_Catalogo_Unico" title="Istituto Centrale per il Catalogo Unico">Istituto Centrale per il Catalogo Unico</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.sbn.it/opacsbn/opac/iccu/scheda_authority.jsp?bid=CFIV015333">CFIV015333</a></span></li><li><b><a href="/wiki/LIBRIS" title="LIBRIS">LIBRIS</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/auth/194400">194400</a></span></li><li><b><a href="/wiki/SNAC" title="SNAC">SNAC</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snaccooperative.org/ark:/99166/w61g0ks9">w61g0ks9</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Syst%C3%A8me_universitaire_de_documentation" title="Système universitaire de documentation">Système universitaire de documentation</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.idref.fr/026998416">026998416</a></span></li><li><b><a href="/w/index.php?title=Semantic_Scholar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Semantic Scholar (de pagina bestaat niet)">Semantic Scholar</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.semanticscholar.org/author/2104873232">2104873232</a></span></li><li><b><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q21527102" class="extiw" title="d:Q21527102">TDVİA</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://islamansiklopedisi.org.tr/luther-martin">luther-martin</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Trove" title="Trove">Trove</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://trove.nla.gov.au/people/909059">909059</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Union_List_of_Artist_Names" title="Union List of Artist Names">Union List of Artist Names</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.getty.edu/vow/ULANFullDisplay?find=&role=&nation=&subjectid=500321766">500321766</a></span></li><li><b><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">Virtual International Authority File</a>:</b> <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://viaf.org/viaf/14773105">14773105</a></span></li><li><b></b> <b><a href="/wiki/WorldCat" title="WorldCat">WorldCat</a></b> (via VIAF): <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/identities/containsVIAFID/14773105">14773105</a></li></ul></div></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Maarten_Luther&oldid=68444705">https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Maarten_Luther&oldid=68444705</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Categorie:Alles" title="Categorie:Alles">Categorieën</a>: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Maarten_Luther" title="Categorie:Maarten Luther">Maarten Luther</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Duits_hoogleraar" title="Categorie:Duits hoogleraar">Duits hoogleraar</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Duits_predikant" title="Categorie:Duits predikant">Duits predikant</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Duits_theoloog" title="Categorie:Duits theoloog">Duits theoloog</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Duits_vertaler" title="Categorie:Duits vertaler">Duits vertaler</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Augustijn" title="Categorie:Augustijn">Augustijn</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Reformator" title="Categorie:Reformator">Reformator</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Bijbelvertaler" title="Categorie:Bijbelvertaler">Bijbelvertaler</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Lutheranisme" title="Categorie:Lutheranisme">Lutheranisme</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Ex-katholiek" title="Categorie:Ex-katholiek">Ex-katholiek</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Persoon_in_de_16e_eeuw" title="Categorie:Persoon in de 16e eeuw">Persoon in de 16e eeuw</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Auteur_in_het_publiek_domein" title="Categorie:Auteur in het publiek domein">Auteur in het publiek domein</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Verborgen categorieën: <ul><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Pagina%27s_die_EasyTimeline_gebruiken" title="Categorie:Wikipedia:Pagina's die EasyTimeline gebruiken">Wikipedia:Pagina's die EasyTimeline gebruiken</a></li><li><a href="/wiki/Categorie:Wikipedia:Onbereikbare_externe_link" title="Categorie:Wikipedia:Onbereikbare externe link">Wikipedia:Onbereikbare externe link</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 28 nov 2024 om 11:34.</li> <li id="footer-info-copyright">De tekst is beschikbaar onder de licentie <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl">Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen</a>, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use/nl">gebruiksvoorwaarden</a> voor meer informatie.<br /> Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, een organisatie zonder winstoogmerk.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Maarten_Luther&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-kvmpb","wgBackendResponseTime":176,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.865","walltime":"1.175","ppvisitednodes":{"value":4364,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":49395,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":12045,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":11,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":19,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":13898,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1049.725 1 -total"," 81.36% 854.018 1 Sjabloon:Infobox_persoon_Wikidata"," 80.77% 847.870 1 Sjabloon:Infobox_generiek"," 3.55% 37.286 1 Sjabloon:Appendix"," 3.33% 34.911 1 Sjabloon:References"," 3.16% 33.147 3 Sjabloon:Wikidata"," 2.81% 29.482 1 Sjabloon:Navigatie_reformatoren"," 2.55% 26.814 1 Sjabloon:Navigatie"," 2.36% 24.752 1 Sjabloon:Bibliografische_informatie"," 1.22% 12.780 1 Sjabloon:Citaatbox"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.599","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":6083531,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-565d46677b-rrwpf","timestamp":"20241128120235","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Maarten Luther","url":"https:\/\/nl.wikipedia.org\/wiki\/Maarten_Luther","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9554","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9554","author":{"@type":"Organization","name":"Bijdragers aan Wikimedia-projecten"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2002-02-13T18:25:01Z","dateModified":"2024-11-28T10:34:24Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/b\/bc\/Lucas_Cranach_d.%C3%84._%28Werkst.%29_-_Portr%C3%A4t_des_Martin_Luther_%28Lutherhaus_Wittenberg%29.jpg","headline":"Duits protestantse theoloog en reformator (1483\u20131546)"}</script> </body> </html>