CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pa" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>ਰਾਜਸਥਾਨ - ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )pawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy", "wgMonthNames":["","ਜਨਵਰੀ","ਫ਼ਰਵਰੀ","ਮਾਰਚ","ਅਪਰੈਲ","ਮਈ","ਜੂਨ","ਜੁਲਾਈ","ਅਗਸਤ","ਸਤੰਬਰ","ਅਕਤੂਬਰ","ਨਵੰਬਰ","ਦਸੰਬਰ"],"wgRequestId":"26e7c6b5-85b4-4caa-9393-3ea804957703","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"ਰਾਜਸਥਾਨ","wgTitle":"ਰਾਜਸਥਾਨ","wgCurRevisionId":754542,"wgRevisionId":754542,"wgArticleId":3224,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["ਬਿਨਾਂ ਗੁਣਕ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ","ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਫ਼ਾਈਲ ਜੋੜਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸਫ਼ੇ","ਨੰਬਰ ਰੱਦ ਛੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਨ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੰਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ", "Pages using infobox settlement with bad settlement type","Pages using infobox settlement with unknown parameters","ਰਾਜਸਥਾਨ","ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼"],"wgPageViewLanguage":"pa","wgPageContentLanguage":"pa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"ਰਾਜਸਥਾਨ","wgRelevantArticleId":3224,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pa","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false, "wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q1437","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready", "ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ReferenceTooltips","ext.gadget.switcher","ext.gadget.Numeral_converter","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.shortUrl","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pa&modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg/1200px-East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="900"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg/800px-East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="600"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg/640px-East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="480"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="ਰਾਜਸਥਾਨ - ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pa.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="ਸੋਧੋ" href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ (pa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਐਟਮ ਫ਼ੀਡ" href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BE_%E0%A8%A4%E0%A8%AC%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%B2%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-ਰਾਜਸਥਾਨ rootpage-ਰਾਜਸਥਾਨ skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="ਸਾਈਟ"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ਮੁੱਖ ਮੀਨੂ" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ਮੁੱਖ ਮੀਨੂ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ਮੁੱਖ ਮੀਨੂ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">ਸਾਈਡਬਾਰ 'ਤੇ ਜਾਓ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ਲੁਕਾਓ</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> ਨੇਵੀਗੇਸ਼ਨ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE" title="ਮੁੱਢਲੇ ਸਫ਼ੇ 'ਤੇ ਜਾਓ [z]" accesskey="z"><span>ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ</span></a></li><li id="n-ਸੱਥ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%80%E0%A8%AA%E0%A9%80%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%86:%E0%A8%B8%E0%A9%B1%E0%A8%A5"><span>ਸੱਥ</span></a></li><li id="n-ਹਾਲੀਆ-ਤਬਦੀਲੀਆਂ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BE_%E0%A8%A4%E0%A8%AC%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%B2%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82"><span>ਹਾਲੀਆ ਤਬਦੀਲੀਆਂ</span></a></li><li id="n-ਹਾਲੀਆ-ਘਟਨਾਵਾਂ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%80%E0%A8%AA%E0%A9%80%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%86:%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B2_%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82_%E0%A8%98%E0%A8%9F%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%82"><span>ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾਵਾਂ</span></a></li><li id="n-ਬੇਤਰਤੀਬ-ਸਫ਼ਾ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%B0%E0%A8%B2%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE"><span>ਬੇਤਰਤੀਬ ਸਫ਼ਾ</span></a></li><li id="n-ਮਦਦ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%A6%E0%A8%A6:%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A9%B1%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A9%80"><span>ਮਦਦ</span></a></li><li id="n-ਦਾਨ" class="mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pa.wikipedia.org&uselang=pa"><span>ਦਾਨ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-ਵਿਕੀ_ਰੁਝਾਨ" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-ਵਿਕੀ_ਰੁਝਾਨ" > <div class="vector-menu-heading"> ਵਿਕੀ ਰੁਝਾਨ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-ਵਧੇਰੇ-ਵੇਖੇ-ਜਾਣ-ਵਾਲੇ-ਸਫ਼ੇ" class="mw-list-item"><a href="http://top.hatnote.com/pa/wikipedia" rel="nofollow"><span>ਵਧੇਰੇ ਵੇਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ</span></a></li><li id="n-ਅਕਸਰ-ਪੁੱਛੇ-ਜਾਣ-ਵਾਲੇ-ਸਵਾਲ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%80%E0%A8%AA%E0%A9%80%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%86:%E0%A8%85%E0%A8%95%E0%A8%B8%E0%A8%B0_%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%9B%E0%A9%87_%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%A3_%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A9%87_%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B2"><span>ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-pa.svg" style="width: 7.5em; height: 1.5625em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pa.svg" width="120" height="14" style="width: 7.5em; height: 0.875em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%96%E0%A9%8B%E0%A8%9C%E0%A9%8B" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਖੋਜੋ [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>ਖੋਜ</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਖੋਜੋ" aria-label="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਖੋਜੋ" autocapitalize="sentences" title="ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਖੋਜੋ [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="ਖ਼ਾਸ:ਖੋਜੋ"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">ਖੋਜੋ</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="ਨਿੱਜੀ ਸੰਦ"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ਦਿੱਖ"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਫੋਂਟ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਚੌਡ਼ਾਈ ਅਤੇ ਰੰਗ ਦੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਬਦਲੋ" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ਦਿੱਖ" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ਦਿੱਖ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pa.wikipedia.org&uselang=pa" class=""><span>ਦਾਨ</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%96%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A8%BE_%E0%A8%AC%E0%A8%A3%E0%A8%BE%E0%A8%93&returnto=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ਾਤਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ" class=""><span>ਖ਼ਾਤਾ ਬਣਾਓ</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%B5%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%8B%E0%A8%82%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0_%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%97%E0%A8%87%E0%A8%A8&returnto=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ [o]" accesskey="o" class=""><span>ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਵੋ</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="ਹੋਰ ਚੋਣਾਂ" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ਨਿੱਜੀ ਸੰਦ" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ਨਿੱਜੀ ਸੰਦ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pa.wikipedia.org&uselang=pa"><span>ਦਾਨ</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%96%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A8%BE_%E0%A8%AC%E0%A8%A3%E0%A8%BE%E0%A8%93&returnto=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ਾਤਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>ਖ਼ਾਤਾ ਬਣਾਓ</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%B5%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%8B%E0%A8%82%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0_%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%97%E0%A8%87%E0%A8%A8&returnto=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਵੋ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> ਬਾਹਰ ਹੋਏ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਲਈ ਸਫ਼ੇ <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%A6%E0%A8%A6:%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%A3-%E0%A8%AA%E0%A8%9B%E0%A8%BE%E0%A8%A3" aria-label="ਸੰਪਾਦਨ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਜਾਣੋ"><span>ਹੋਰ ਜਾਣੋ</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%87_%E0%A8%AF%E0%A9%8B%E0%A8%97%E0%A8%A6%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="A list of edits made from this IP address [y]" accesskey="y"><span>ਯੋਗਦਾਨ</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%9A%E0%A8%B0%E0%A8%9A%E0%A8%BE" title="ਇਸ IP ਪਤੇ ਤੋਂ ਹੋਈਆਂ ਸੋਧਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ [n]" accesskey="n"><span>ਗੱਲ-ਬਾਤ</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="ਸਾਈਟ"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="ਸਮੱਗਰੀ" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">ਸਮੱਗਰੀ</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">ਸਾਈਡਬਾਰ 'ਤੇ ਜਾਓ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ਲੁਕਾਓ</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">ਸ਼ੁਰੂਆਤ</div> </a> </li> <li id="toc-ਇਤਿਹਾਸ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਇਤਿਹਾਸ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>ਇਤਿਹਾਸ</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-ਇਤਿਹਾਸ-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>ਇਤਿਹਾਸ ਉਪਭਾਗ ਨੂੰ ਟੌਗਲ ਕਰੋ</span> </button> <ul id="toc-ਇਤਿਹਾਸ-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-ਪ੍ਰਾਚੀਨ_ਕਾਲ_ਵਿੱਚ_ਰਾਜਸਥਾਨ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ਪ੍ਰਾਚੀਨ_ਕਾਲ_ਵਿੱਚ_ਰਾਜਸਥਾਨ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਪ੍ਰਾਚੀਨ_ਕਾਲ_ਵਿੱਚ_ਰਾਜਸਥਾਨ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦਾ_ਏਕੀਕਰਣ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦਾ_ਏਕੀਕਰਣ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦਾ_ਏਕੀਕਰਣ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-ਭੂਗੋਲ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਭੂਗੋਲ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>ਭੂਗੋਲ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਭੂਗੋਲ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਸ਼ੋਸ਼ਣ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਸ਼ੋਸ਼ਣ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>ਸ਼ੋਸ਼ਣ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਸ਼ੋਸ਼ਣ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦੇ_ਪ੍ਰਸਿੱਧ_ਥਾਂ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦੇ_ਪ੍ਰਸਿੱਧ_ਥਾਂ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਥਾਂ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦੇ_ਪ੍ਰਸਿੱਧ_ਥਾਂ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਵਿਦਿਅਕ_ਸੰਸਥਾਵਾਂ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਵਿਦਿਅਕ_ਸੰਸਥਾਵਾਂ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਵਿਦਿਅਕ_ਸੰਸਥਾਵਾਂ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਫੋਟੋ_ਗੈਲਰੀ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਫੋਟੋ_ਗੈਲਰੀ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>ਫੋਟੋ ਗੈਲਰੀ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਫੋਟੋ_ਗੈਲਰੀ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-ਹਵਾਲੇ" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#ਹਵਾਲੇ"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>ਹਵਾਲੇ</span> </div> </a> <ul id="toc-ਹਵਾਲੇ-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="ਸਮੱਗਰੀ" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਟੌਗਲ ਕਰੋ" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਟੌਗਲ ਕਰੋ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">ਰਾਜਸਥਾਨ</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੇਖ 'ਤੇ ਜਾਓ। 121 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-121" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">121 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ace mw-list-item"><a href="https://ace.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਅਚੀਨੀ" lang="ace" hreflang="ace" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Acèh" data-language-local-name="ਅਚੀਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Acèh</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%AB%E1%8C%80%E1%88%B5%E1%8C%A3%E1%8A%95" title="ራጀስጣን – ਅਮਹਾਰਿਕ" lang="am" hreflang="am" data-title="ራጀስጣን" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="ਅਮਹਾਰਿਕ" class="interlanguage-link-target"><span>አማርኛ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਅੰਗਿਕਾ" lang="anp" hreflang="anp" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="ਅੰਗਿਕਾ" class="interlanguage-link-target"><span>अंगिका</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="راجستان – ਅਰਬੀ" lang="ar" hreflang="ar" data-title="راجستان" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="ਅਰਬੀ" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A7%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%A8" title="ৰাজস্থান – ਅਸਾਮੀ" lang="as" hreflang="as" data-title="ৰাজস্থান" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="ਅਸਾਮੀ" class="interlanguage-link-target"><span>অসমীয়া</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Rayast%C3%A1n" title="Rayastán – ਅਸਤੂਰੀ" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Rayastán" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="ਅਸਤੂਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Racastan" title="Racastan – ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨੀ" lang="az" hreflang="az" data-title="Racastan" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="راجستان – ਦੱਖਣੀ ਅਜ਼ੇਰੀ" lang="azb" hreflang="azb" data-title="راجستان" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="ਦੱਖਣੀ ਅਜ਼ੇਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਬਾਲੀਨੀਜ਼" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="ਬਾਲੀਨੀਜ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Basa Bali</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਬੇਲਾਰੂਸੀ" lang="be" hreflang="be" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="ਬੇਲਾਰੂਸੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B3%D0%B0%D0%BD" title="Раджастган – ਬੇਲਾਰੂਸੀ (ਰਵਾਇਤੀ)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Раджастган" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="ਬੇਲਾਰੂਸੀ (ਰਵਾਇਤੀ)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Раджастан – ਬੁਲਗਾਰੀਆਈ" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Раджастан" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="ਬੁਲਗਾਰੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%A8" title="রাজস্থান – ਬੰਗਾਲੀ" lang="bn" hreflang="bn" data-title="রাজস্থান" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="ਬੰਗਾਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bpy mw-list-item"><a href="https://bpy.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%A8" title="রাজস্থান – ਬਿਸ਼ਨੂਪਰੀਆ ਮਣੀਪੁਰੀ" lang="bpy" hreflang="bpy" data-title="রাজস্থান" data-language-autonym="বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী" data-language-local-name="ਬਿਸ਼ਨੂਪਰੀਆ ਮਣੀਪੁਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਬਰੇਟਨ" lang="br" hreflang="br" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="ਬਰੇਟਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਕੈਟਾਲਾਨ" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="ਕੈਟਾਲਾਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਚੀਨੀ (ਮਿਨ ਡੌਂਗ)" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="ਚੀਨੀ (ਮਿਨ ਡੌਂਗ)" class="interlanguage-link-target"><span>閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਚੇਚਨ" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="ਚੇਚਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Нохчийн</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/State_of_R%C4%81jasth%C4%81n" title="State of Rājasthān – ਸੀਬੂਆਨੋ" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="State of Rājasthān" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="ਸੀਬੂਆਨੋ" class="interlanguage-link-target"><span>Cebuano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%DA%95%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="ڕاجستان – ਕੇਂਦਰੀ ਕੁਰਦਿਸ਼" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ڕاجستان" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="ਕੇਂਦਰੀ ਕੁਰਦਿਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/R%C3%A1d%C5%BEasth%C3%A1n" title="Rádžasthán – ਚੈੱਕ" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Rádžasthán" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="ਚੈੱਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਵੈਲਸ਼" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="ਵੈਲਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਡੈਨਿਸ਼" lang="da" hreflang="da" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="ਡੈਨਿਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਜਰਮਨ" lang="de" hreflang="de" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="ਜਰਮਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਡੋਟੇਲੀ" lang="dty" hreflang="dty" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="ਡੋਟੇਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>डोटेली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%83%DE%A7%DE%96%DE%A6%DE%90%DE%B0%DE%8C%DE%A7%DE%82%DE%B0" title="ރާޖަސްތާން – ਦਿਵੇਹੀ" lang="dv" hreflang="dv" data-title="ރާޖަސްތާން" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="ਦਿਵੇਹੀ" class="interlanguage-link-target"><span>ދިވެހިބަސް</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CE%B1%CF%84%CE%B6%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BD" title="Ρατζαστάν – ਯੂਨਾਨੀ" lang="el" hreflang="el" data-title="Ρατζαστάν" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="ਯੂਨਾਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ" lang="en" hreflang="en" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Ra%C4%9Dastano" title="Raĝastano – ਇਸਪੇਰਾਂਟੋ" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Raĝastano" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="ਇਸਪੇਰਾਂਟੋ" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Rajast%C3%A1n" title="Rajastán – ਸਪੇਨੀ" lang="es" hreflang="es" data-title="Rajastán" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="ਸਪੇਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਇਸਟੋਨੀਆਈ" lang="et" hreflang="et" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="ਇਸਟੋਨੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Rajastan" title="Rajastan – ਬਾਸਕ" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Rajastan" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="ਬਾਸਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="راجستان – ਫ਼ਾਰਸੀ" lang="fa" hreflang="fa" data-title="راجستان" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="ਫ਼ਾਰਸੀ" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਫਿਨਿਸ਼" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="ਫਿਨਿਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਫਰਾਂਸੀਸੀ" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="ਫਰਾਂਸੀਸੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr mw-list-item"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਉੱਤਰੀ ਫਰਿਸੀਅਨ" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="ਉੱਤਰੀ ਫਰਿਸੀਅਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Nordfriisk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਆਇਰਸ਼" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="ਆਇਰਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਗੋਥਿਕ" lang="gom" hreflang="gom" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="ਗੋਥਿਕ" class="interlanguage-link-target"><span>गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%B0%E0%AA%BE%E0%AA%9C%E0%AA%B8%E0%AB%8D%E0%AA%A5%E0%AA%BE%E0%AA%A8" title="રાજસ્થાન – ਗੁਜਰਾਤੀ" lang="gu" hreflang="gu" data-title="રાજસ્થાન" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="ਗੁਜਰਾਤੀ" class="interlanguage-link-target"><span>ગુજરાતી</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਹੌਸਾ" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="ਹੌਸਾ" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A8%D7%90%D7%92%27%D7%A1%D7%98%D7%90%D7%9F" title="ראג'סטאן – ਹਿਬਰੂ" lang="he" hreflang="he" data-title="ראג'סטאן" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="ਹਿਬਰੂ" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਹਿੰਦੀ" lang="hi" hreflang="hi" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="ਹਿੰਦੀ" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਫਿਜੀ ਹਿੰਦੀ" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="ਫਿਜੀ ਹਿੰਦੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Fiji Hindi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BEastan" title="Radžastan – ਸਰਬੋ-ਕ੍ਰੋਏਸ਼ੀਅਨ" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Radžastan" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="ਸਰਬੋ-ਕ੍ਰੋਏਸ਼ੀਅਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BAastan" title="Radźastan – ਅੱਪਰ ਸੋਰਬੀਅਨ" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Radźastan" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="ਅੱਪਰ ਸੋਰਬੀਅਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Hornjoserbsce</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/R%C3%A1dzsaszt%C3%A1n" title="Rádzsasztán – ਹੰਗਰੀਆਈ" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Rádzsasztán" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="ਹੰਗਰੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8C%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6" title="Ռաջաստան – ਅਰਮੀਨੀਆਈ" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ռաջաստան" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="ਅਰਮੀਨੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ" lang="id" hreflang="id" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਇਡੂ" lang="io" hreflang="io" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ਇਡੂ" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਆਈਸਲੈਂਡਿਕ" lang="is" hreflang="is" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="ਆਈਸਲੈਂਡਿਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਇਤਾਲਵੀ" lang="it" hreflang="it" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="ਇਤਾਲਵੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%A9%E3%83%BC%E3%82%B8%E3%83%A3%E3%82%B9%E3%82%BF%E3%83%BC%E3%83%B3%E5%B7%9E" title="ラージャスターン州 – ਜਪਾਨੀ" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ラージャスターン州" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="ਜਪਾਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਜਾਵਾਨੀਜ਼" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="ਜਾਵਾਨੀਜ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%AF%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98" title="რაჯასტანი – ਜਾਰਜੀਆਈ" lang="ka" hreflang="ka" data-title="რაჯასტანი" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="ਜਾਰਜੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target"><span>Kumoring</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਕਜ਼ਾਖ਼" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="ਕਜ਼ਾਖ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B0%E0%B2%BE%E0%B2%9C%E0%B2%B8%E0%B3%8D%E0%B2%A5%E0%B2%BE%E0%B2%A8" title="ರಾಜಸ್ಥಾನ – ਕੰਨੜ" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ರಾಜಸ್ಥಾನ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="ਕੰਨੜ" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%9D%BC%EC%9E%90%EC%8A%A4%ED%83%84%EC%A3%BC" title="라자스탄주 – ਕੋਰੀਆਈ" lang="ko" hreflang="ko" data-title="라자스탄주" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="ਕੋਰੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D9%8E%D8%B3%D8%AA%DA%BE%D8%A7%D9%86" title="راجَستھان – ਕਸ਼ਮੀਰੀ" lang="ks" hreflang="ks" data-title="راجَستھان" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="ਕਸ਼ਮੀਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>कॉशुर / کٲشُر</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Rajasthana" title="Rajasthana – ਲਾਤੀਨੀ" lang="la" hreflang="la" data-title="Rajasthana" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="ਲਾਤੀਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BEastanas" title="Radžastanas – ਲਿਥੁਆਨੀਅਨ" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Radžastanas" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="ਲਿਥੁਆਨੀਅਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/R%C4%81d%C5%BEast%C4%81na" title="Rādžastāna – ਲਾਤੀਵੀ" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Rādžastāna" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="ਲਾਤੀਵੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਮੈਥਲੀ" lang="mai" hreflang="mai" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="ਮੈਥਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>मैथिली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਮਾਲਾਗੈਸੀ" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="ਮਾਲਾਗੈਸੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਪੂਰਬੀ ਮੈਰੀ" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="ਪੂਰਬੀ ਮੈਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Олык марий</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%9F%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Раџастан – ਮੈਕਡੋਨੀਆਈ" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Раџастан" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="ਮੈਕਡੋਨੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%B0%E0%B4%BE%E0%B4%9C%E0%B4%B8%E0%B5%8D%E0%B4%A5%E0%B4%BE%E0%B5%BB" title="രാജസ്ഥാൻ – ਮਲਿਆਲਮ" lang="ml" hreflang="ml" data-title="രാജസ്ഥാൻ" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="ਮਲਿਆਲਮ" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn mw-list-item"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Ражастхан – ਮੰਗੋਲੀ" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Ражастхан" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="ਮੰਗੋਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Монгол</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%94%EA%AF%A5%EA%AF%96%EA%AF%81%EA%AF%AD%EA%AF%8A%EA%AF%A5%EA%AF%9F" title="ꯔꯥꯖꯁ꯭ꯊꯥꯟ – ਮਨੀਪੁਰੀ" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯔꯥꯖꯁ꯭ꯊꯥꯟ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="ਮਨੀਪੁਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਮਰਾਠੀ" lang="mr" hreflang="mr" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="ਮਰਾਠੀ" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਮਲਯ" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="ਮਲਯ" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%9B%E1%80%AC%E1%80%87%E1%80%8C%E1%80%AC%E1%80%94%E1%80%95%E1%80%BC%E1%80%8A%E1%80%BA%E1%80%94%E1%80%9A%E1%80%BA" title="ရာဇဌာနပြည်နယ် – ਬਰਮੀ" lang="my" hreflang="my" data-title="ရာဇဌာနပြည်နယ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="ਬਰਮੀ" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%86" title="راجستون – ਮੇਜ਼ੈਂਡਰਾਨੀ" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="راجستون" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="ਮੇਜ਼ੈਂਡਰਾਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>مازِرونی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਨੇਪਾਲੀ" lang="ne" hreflang="ne" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="ਨੇਪਾਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8" title="राजस्थान – ਨੇਵਾਰੀ" lang="new" hreflang="new" data-title="राजस्थान" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="ਨੇਵਾਰੀ" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਡੱਚ" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="ਡੱਚ" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਨਾਰਵੇਜਿਆਈ ਨਿਓਨੌਰਸਕ" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="ਨਾਰਵੇਜਿਆਈ ਨਿਓਨੌਰਸਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਨਾਰਵੇਜਿਆਈ ਬੋਕਮਲ" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="ਨਾਰਵੇਜਿਆਈ ਬੋਕਮਲ" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਓਕਸੀਟਾਨ" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="ਓਕਸੀਟਾਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%B0%E0%AC%BE%E0%AC%9C%E0%AC%B8%E0%AD%8D%E0%AC%A5%E0%AC%BE%E0%AC%A8" title="ରାଜସ୍ଥାନ – ਉੜੀਆ" lang="or" hreflang="or" data-title="ରାଜସ୍ଥାନ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ਉੜੀਆ" class="interlanguage-link-target"><span>ଓଡ଼ିଆ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Раджастан – ਓਸੈਟਿਕ" lang="os" hreflang="os" data-title="Раджастан" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="ਓਸੈਟਿਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Ирон</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਪੈਂਪਾਂਗਾ" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="ਪੈਂਪਾਂਗਾ" class="interlanguage-link-target"><span>Kapampangan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BCastan" title="Radżastan – ਪੋਲੈਂਡੀ" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Radżastan" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="ਪੋਲੈਂਡੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%DA%BE%D8%A7%D9%86" title="راجستھان – ਪੰਜਾਬੀ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ)" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="راجستھان" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="ਪੰਜਾਬੀ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ)" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="راجستان – ਪਸ਼ਤੋ" lang="ps" hreflang="ps" data-title="راجستان" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="ਪਸ਼ਤੋ" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Rajast%C3%A3o" title="Rajastão – ਪੁਰਤਗਾਲੀ" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Rajastão" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="ਪੁਰਤਗਾਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਰੋਮਾਨੀਆਈ" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="ਰੋਮਾਨੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਰੂਸੀ" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="ਰੂਸੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa mw-list-item"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="राजस्थानराज्यम् – ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ" lang="sa" hreflang="sa" data-title="राजस्थानराज्यम्" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ" class="interlanguage-link-target"><span>संस्कृतम्</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%A8%E1%B1%9F%E1%B1%A1%E1%B1%9A%E1%B1%A5%E1%B1%9B%E1%B1%B7%E1%B1%9F%E1%B1%B1" title="ᱨᱟᱡᱚᱥᱛᱷᱟᱱ – ਸੰਥਾਲੀ" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱨᱟᱡᱚᱥᱛᱷᱟᱱ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="ਸੰਥਾਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਸਕਾਟਸ" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="ਸਕਾਟਸ" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86" title="راجستان – ਸਿੰਧੀ" lang="sd" hreflang="sd" data-title="راجستان" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="ਸਿੰਧੀ" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BEastan" title="Radžastan – Serbo-Croatian" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Radžastan" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="Serbo-Croatian" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BEastan" title="Radžastan – ਸਲੋਵਾਕ" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Radžastan" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="ਸਲੋਵਾਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Rad%C5%BEastan" title="Radžastan – ਸਲੋਵੇਨੀਆਈ" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Radžastan" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="ਸਲੋਵੇਨੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%9F%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Раџастан – ਸਰਬੀਆਈ" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Раџастан" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="ਸਰਬੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਸਵੀਡਿਸ਼" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="ਸਵੀਡਿਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਸਵਾਹਿਲੀ" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="ਸਵਾਹਿਲੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%87%E0%AE%B0%E0%AE%BE%E0%AE%9A%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BE%E0%AE%A9%E0%AF%8D" title="இராசத்தான் – ਤਮਿਲ" lang="ta" hreflang="ta" data-title="இராசத்தான்" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="ਤਮਿਲ" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%B0%E0%B2%BE%E0%B2%9C%E0%B2%B8%E0%B3%8D%E0%B2%A5%E0%B2%BE%E0%B2%A8" title="ರಾಜಸ್ಥಾನ – ਤੁਲੁ" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ರಾಜಸ್ಥಾನ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="ਤੁਲੁ" class="interlanguage-link-target"><span>ತುಳು</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%B0%E0%B0%BE%E0%B0%9C%E0%B0%B8%E0%B1%8D%E0%B0%A5%E0%B0%BE%E0%B0%A8%E0%B1%8D" title="రాజస్థాన్ – ਤੇਲਗੂ" lang="te" hreflang="te" data-title="రాజస్థాన్" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="ਤੇਲਗੂ" class="interlanguage-link-target"><span>తెలుగు</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%BE%D2%B7%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD" title="Роҷистон – ਤਾਜਿਕ" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Роҷистон" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="ਤਾਜਿਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%90%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%AA%E0%B8%96%E0%B8%B2%E0%B8%99" title="รัฐราชสถาน – ਥਾਈ" lang="th" hreflang="th" data-title="รัฐราชสถาน" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="ਥਾਈ" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਤਗਾਲੋਗ" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="ਤਗਾਲੋਗ" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Racastan" title="Racastan – ਤੁਰਕੀ" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Racastan" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="ਤੁਰਕੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਟਾਟਾਰ (ਸਿਰਿਲਿਕ ਲਿਪੀ)" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="ਟਾਟਾਰ (ਸਿਰਿਲਿਕ ਲਿਪੀ)" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD" title="Раджастхан – ਯੂਕਰੇਨੀਆਈ" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Раджастхан" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ਯੂਕਰੇਨੀਆਈ" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B3%D8%AA%DA%BE%D8%A7%D9%86" title="راجستھان – ਉਰਦੂ" lang="ur" hreflang="ur" data-title="راجستھان" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="ਉਰਦੂ" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Rojasthon" title="Rojasthon – ਉਜ਼ਬੇਕ" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Rojasthon" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ਉਜ਼ਬੇਕ" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਵੇਨੇਸ਼ੀਅਨ" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="ਵੇਨੇਸ਼ੀਅਨ" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਵੀਅਤਨਾਮੀ" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="ਵੀਅਤਨਾਮੀ" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਵੈਰੇ" lang="war" hreflang="war" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="ਵੈਰੇ" class="interlanguage-link-target"><span>Winaray</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%8B%89%E8%B4%BE%E6%96%AF%E5%9D%A6%E9%82%A6" title="拉贾斯坦邦 – ਚੀਨੀ ਵੂ" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="拉贾斯坦邦" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="ਚੀਨੀ ਵੂ" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%AF%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98" title="რაჯასტანი – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="რაჯასტანი" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A8%D7%90%D7%93%D7%96%D7%A9%D7%90%D7%A1%D7%98%D7%94%D7%90%D7%9F" title="ראדזשאסטהאן – ਯਿਦਿਸ਼" lang="yi" hreflang="yi" data-title="ראדזשאסטהאן" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="ਯਿਦਿਸ਼" class="interlanguage-link-target"><span>ייִדיש</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਯੋਰੂਬਾ" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="ਯੋਰੂਬਾ" class="interlanguage-link-target"><span>Yorùbá</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%8B%89%E8%B4%BE%E6%96%AF%E5%9D%A6%E9%82%A6" title="拉贾斯坦邦 – ਚੀਨੀ" lang="zh" hreflang="zh" data-title="拉贾斯坦邦" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="ਚੀਨੀ" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/Rajasthan" title="Rajasthan – ਚੀਨੀ ਮਿਨ ਨਾਨ" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Rajasthan" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="ਚੀਨੀ ਮਿਨ ਨਾਨ" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%8B%89%E8%B3%88%E6%96%AF%E5%9D%A6%E9%82%A6" title="拉賈斯坦邦 – ਕੈਂਟੋਨੀਜ਼" lang="yue" hreflang="yue" data-title="拉賈斯坦邦" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="ਕੈਂਟੋਨੀਜ਼" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1437#sitelinks-wikipedia" title="ਅੰਤਰਭਾਸ਼ਾਈ ਕੜੀਆਂ ਸੋਧੋ" class="wbc-editpage">ਜੋੜ ਸੋਧੋ</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="ਨਾਂ-ਥਾਂ"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਸਮੱਗਰੀ ਸਫ਼ਾ ਵੇਖੋ [c]" accesskey="c"><span>ਸਫ਼ਾ</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%B1%E0%A8%B2-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%A4:%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" rel="discussion" title="ਸਮੱਗਰੀ ਸਫ਼ੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ [t]" accesskey="t"><span>ਗੱਲਬਾਤ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ਭਾਸ਼ਾ ਰੂਪ ਬਦਲੋ" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">ਪੰਜਾਬੀ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="ਵੇਖੋ"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8"><span>ਪੜ੍ਹੋ</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦਾ ਕੋਡ ਸੋਧੋ [e]" accesskey="e"><span>ਸੋਧੋ</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=history" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਦੁਹਰਾਅ [h]" accesskey="h"><span>ਇਤਿਹਾਸ ਵੇਖੋ</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਸੰਦ"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="ਸੰਦ" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">ਸੰਦ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ਸੰਦ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">ਸਾਈਡਬਾਰ 'ਤੇ ਜਾਓ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ਲੁਕਾਓ</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="ਹੋਰ ਚੋਣਾਂ" > <div class="vector-menu-heading"> ਕਾਰਵਾਈਆਂ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8"><span>ਪੜ੍ਹੋ</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦਾ ਕੋਡ ਸੋਧੋ [e]" accesskey="e"><span>ਸੋਧੋ</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=history"><span>ਇਤਿਹਾਸ ਵੇਖੋ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> ਆਮ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B9%E0%A9%9C%E0%A9%87_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A9%87_%E0%A8%87%E0%A9%B1%E0%A8%A5%E0%A9%87_%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A9%9C%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%A8/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ, ਜੋ ਇੱਥੇ ਜੋੜਦੇ ਹਨ [j]" accesskey="j"><span>ਇੱਥੇ ਕੀ ਆ ਕੇ ਜੁੜਦਾ ਹੈ</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%9C%E0%A9%81%E0%A9%9C%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A9%80%E0%A8%86_%E0%A8%A4%E0%A8%AC%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%B2%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" rel="nofollow" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਜੋੜੇ ਗਏ ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਹਾਲੀਆ ਤਬਦੀਲੀਆਂ [k]" accesskey="k"><span>ਸਬੰਧਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A9%87" title="ਸਾਰੇ ਖ਼ਾਸ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ [q]" accesskey="q"><span>ਖ਼ਾਸ ਸਫ਼ੇ</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&oldid=754542" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਇਸ ਸੋਧ ਲਈ ਸਥਾਈ ਕੜੀ"><span>ਪੱਕੀ ਕੜੀਆਂ</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=info" title="More information about this page"><span>ਸਫ਼ਾ ਜਾਣਕਾਰੀ</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:CiteThisPage&page=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&id=754542&wpFormIdentifier=titleform" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਹਵਾਲੇ ਦੇਣ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ"><span>ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿਉ</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fpa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A8%25B0%25E0%25A8%25BE%25E0%25A8%259C%25E0%25A8%25B8%25E0%25A8%25A5%25E0%25A8%25BE%25E0%25A8%25A8"><span>ਛੋਟਾ ਯੂਆਰਐੱਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:QrCode&url=https%3A%2F%2Fpa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A8%25B0%25E0%25A8%25BE%25E0%25A8%259C%25E0%25A8%25B8%25E0%25A8%25A5%25E0%25A8%25BE%25E0%25A8%25A8"><span>QR ਕੋਡ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕਰੋ</span></a></li><li id="t-shorturl" class="mw-list-item"><a href="//pa.wikipedia.org/s/87l" title="ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਛੋਟੀ ਕੜੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰੋ"><span>ਛੋਟਾ ਯੂਆਰਐੱਲ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> ਛਾਪੋ / ਬਰਾਮਦ ਕਰੋ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%AC&bookcmd=book_creator&referer=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8"><span>ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਬਣਾਓ</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:DownloadAsPdf&page=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=show-download-screen"><span>PDF ਵਜੋਂ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕਰੋ</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&printable=yes" title="ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਛਪਣਯੋਗ ਰੂਪ [p]" accesskey="p"><span>ਛਪਣਯੋਗ ਸੰਸਕਰਣ</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rajasthan" hreflang="en"><span>ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q1437" title="ਡਾਟਾ ਭੰਡਾਰ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਕੜੀ ਜੋੜੋ [g]" accesskey="g"><span>ਵਿਕੀਡਾਟਾ ਆਈਟਮ</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਸੰਦ"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="ਦਿੱਖ"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">ਦਿੱਖ</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">ਸਾਈਡਬਾਰ 'ਤੇ ਜਾਓ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ਲੁਕਾਓ</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pa" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r765565">.mw-parser-output .infobox-subbox{padding:0;border:none;margin:-3px;width:auto;min-width:100%;font-size:100%;clear:none;float:none;background-color:transparent}.mw-parser-output .infobox-3cols-child{margin:auto}.mw-parser-output .infobox .navbar{font-size:100%}body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-header,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-subheader,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-above,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-title,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-image,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-full-data,body.skin-minerva .mw-parser-output .infobox-below{text-align:center}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .infobox-full-data:not(.notheme)>div:not(.notheme)[style]{background:#1f1f23!important;color:#f8f9fa}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .infobox-full-data:not(.notheme) div:not(.notheme){background:#1f1f23!important;color:#f8f9fa}}@media(min-width:640px){body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table{display:table!important}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table>caption{display:table-caption!important}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table>tbody{display:table-row-group}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table tr{display:table-row!important}body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table th,body.skin--responsive .mw-parser-output .infobox-table td{padding-left:inherit;padding-right:inherit}}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r627579">.mw-parser-output .ib-settlement{width:23em;border-collapse:collapse;line-height:1.2em}.mw-parser-output .ib-settlement td,.mw-parser-output .ib-settlement th{border-top:1px solid #a2a9b1;padding:0.4em 0.6em 0.4em 0.6em}.mw-parser-output .ib-settlement .mergedtoprow .infobox-full-data,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedtoprow .infobox-header,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedtoprow .infobox-data,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedtoprow .infobox-label,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedtoprow .infobox-below{border-top:1px solid #a2a9b1;padding:0.4em 0.6em 0.2em 0.6em}.mw-parser-output .ib-settlement .mergedrow .infobox-full-data,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedrow .infobox-data,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedrow .infobox-label{border:0;padding:0 0.6em 0.2em 0.6em}.mw-parser-output .ib-settlement .mergedbottomrow .infobox-full-data,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedbottomrow .infobox-data,.mw-parser-output .ib-settlement .mergedbottomrow .infobox-label{border-top:0;border-bottom:1px solid #a2a9b1;padding:0 0.6em 0.4em 0.6em}.mw-parser-output .ib-settlement .maptable{border:0;padding:0}.mw-parser-output .ib-settlement .infobox-header,.mw-parser-output .ib-settlement .infobox-below{text-align:left}.mw-parser-output .ib-settlement .infobox-above{font-size:125%;line-height:1.3em}.mw-parser-output .ib-settlement .infobox-subheader{background-color:#cddeff;font-weight:bold}.mw-parser-output .ib-settlement-native{font-weight:normal;padding-top:0.2em}.mw-parser-output .ib-settlement-other-name{font-size:78%}.mw-parser-output .ib-settlement-official{font-weight:bold}.mw-parser-output .ib-settlement-caption{padding:0.3em 0 0 0}.mw-parser-output .ib-settlement-caption-link{padding:0.2em 0}.mw-parser-output .ib-settlement-nickname{display:inline}.mw-parser-output .ib-settlement-fn{font-weight:normal;display:inline}</style><table class="infobox ib-settlement vcard"><tbody><tr><th colspan="2" class="infobox-above"><div class="fn org">ਰਾਜਸਥਾਨ</div></th></tr><tr><td colspan="2" class="infobox-subheader"><div class="category"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A9%82%E0%A8%AC%E0%A9%87_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%A4_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੂਬਾ</a></div></td></tr><tr class="mergedtoprow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_(July_2022)_-_img_04.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਹਵਾਮਹਿਲ ਦਾ ਇੱਕ ਨਜ਼ਾਰਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਹਵਾਮਹਿਲ ਦਾ ਇੱਕ ਨਜ਼ਾਰਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg/250px-East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg" decoding="async" width="250" height="188" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg/375px-East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg/500px-East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg 2x" data-file-width="4032" data-file-height="3024" /></a></span><div class="ib-settlement-caption">ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a> ਦੇ ਹਵਾਮਹਿਲ ਦਾ ਇੱਕ ਨਜ਼ਾਰਾ</div></td></tr><tr class="mergedtoprow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthan_in_India.svg" class="mw-file-description" title="ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ"><img alt="ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Rajasthan_in_India.svg/250px-Rajasthan_in_India.svg.png" decoding="async" width="250" height="269" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Rajasthan_in_India.svg/375px-Rajasthan_in_India.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Rajasthan_in_India.svg/500px-Rajasthan_in_India.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1615" /></a></span><div class="ib-settlement-caption"><a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4" title="ਭਾਰਤ">ਭਾਰਤ</a> ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ</div></td></tr><tr class="mergedrow"><td colspan="2" class="infobox-full-data"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthan_locator_map.svg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Rajasthan_locator_map.svg/250px-Rajasthan_locator_map.svg.png" decoding="async" width="250" height="219" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Rajasthan_locator_map.svg/375px-Rajasthan_locator_map.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Rajasthan_locator_map.svg/500px-Rajasthan_locator_map.svg.png 2x" data-file-width="605" data-file-height="530" /></a></span><div class="ib-settlement-caption">ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ</div></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">ਦੇਸ਼</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4" title="ਭਾਰਤ">ਭਾਰਤ</a></td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">ਸਥਾਪਿਤ</th><td class="infobox-data">੩੦ ਮਾਰਚ ੧੯੪੯</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label">ਰਾਜਧਾਨੀ</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ</th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label">ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ</th><td class="infobox-data"><b></b>੩੫</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header">ਸਰਕਾਰ<div class="ib-settlement-fn"></div></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"> • ਰਾਜਪਾਲ</th><td class="infobox-data">ਕਲਰਾਜ ਮਿਸ਼ਰ</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"> • <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80" title="ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ">ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ</a></th><td class="infobox-data"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AD%E0%A8%9C%E0%A8%A8_%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B2_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਭਜਨ ਲਾਲ ਸ਼ਰਮਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਭਜਨ ਲਾਲ ਸ਼ਰਮਾ</a> (<a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80_%E0%A8%9C%E0%A8%A8%E0%A8%A4%E0%A8%BE_%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80" title="ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ">ਭਾਜਪਾ</a>)</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A7%E0%A8%BE%E0%A8%A8_%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%A6%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A9%82%E0%A8%9A%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸੂਚੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ</a></th><td class="infobox-data"><a href="/wiki/%E0%A8%A8%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A8%B0_%E0%A8%AE%E0%A9%8B%E0%A8%A6%E0%A9%80" title="ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ">ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ</a></td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8_%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%A7%E0%A8%BE%E0%A8%A8_%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ</a></th><td class="infobox-data">੨੦੦ ਸੰਸਦੀ</td></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A9%A8%E0%A9%AB_%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A8%95_%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="੨੫ ਲੋਕ ਸਭਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਸੰਸਦੀ ਹਲਕੇ</a></th><td class="infobox-data">੨੫</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th colspan="2" class="infobox-header">ਆਬਾਦੀ<div class="ib-settlement-fn"><span class="nowrap"> </span>(੨੦੨੩)</div></th></tr><tr class="mergedrow"><th scope="row" class="infobox-label"> • ਕੁੱਲ</th><td class="infobox-data">੯ ਕਰੋੜ</td></tr><tr class="mergedtoprow"><th scope="row" class="infobox-label"><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A8%B0" title="ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ">ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ</a></th><td class="infobox-data"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AF%E0%A9%82%E0%A8%9F%E0%A9%80%E0%A8%B8%E0%A9%80%2B%E0%A9%AB:%E0%A9%A9%E0%A9%A6&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਯੂਟੀਸੀ+੫:੩੦ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਯੂਟੀਸੀ+੫:੩੦</a> (<a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80_%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%82" title="ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ">ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ</a>)</td></tr></tbody></table> <p><b>ਰਾਜਸਥਾਨ</b> (<a href="/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A9%80_%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE" title="ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ">ਹਿੰਦੀ</a>: राजस्थान ) <a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4" title="ਭਾਰਤ">ਭਾਰਤ</a> ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ <a href="/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C" class="mw-redirect" title="ਰਾਜ">ਰਾਜ</a> ਹੈ। ਇਹ ੩੪੨,੨੩੯ ਵਰਗ ਕਿ: ਮੀ: ਹੈ।<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>1<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> ਇਸਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ <a href="/wiki/%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਪਾਕਿਸਤਾਨ">ਪਾਕਿਸਤਾਨ</a>, ਦੱਖਣ ਵੱਲ <a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%9C%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%A4" title="ਗੁਜਰਾਤ">ਗੁਜਰਾਤ</a>, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%B1%E0%A8%A7_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a>, ਉੱਤਰ ਵੱਲ <a href="/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC" title="ਪੰਜਾਬ">ਪੰਜਾਬ</a>, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ <a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A8%B0_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a> ਅਤੇ <a href="/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%A3%E0%A8%BE" title="ਹਰਿਆਣਾ">ਹਰਿਆਣਾ</a> ਹੈ। ਰਾਜ ਦਾ <a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%AB%E0%A8%B2" title="ਖੇਤਰਫਲ">ਖੇਤਰਫਲ</a> ੩,੪੨,੨੩੯ ਵਰਗ ਕਿ.ਮੀ. (੧,੩੨,੧੩੯ ਵਰਗ ਮੀਲ) ਹੈ। <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a> ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। <a href="/wiki/%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%B0" class="mw-redirect" title="ਥਾਰ">ਥਾਰ</a> ਮਾਰੂਥਲ ਅਤੇ <a href="/wiki/%E0%A8%98%E0%A9%B1%E0%A8%97%E0%A8%B0_%E0%A8%A8%E0%A8%A6%E0%A9%80" class="mw-redirect" title="ਘੱਗਰ ਨਦੀ">ਘੱਗਰ ਨਦੀ</a> ਇਸ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ <a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B5%E0%A8%B2%E0%A9%80" title="ਅਰਾਵਲੀ">ਅਰਾਵਲੀ</a> ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦਾ ਮਰਕਜ਼ ਹੈ, <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%8A%E0%A8%82%E0%A8%9F_%E0%A8%86%E0%A8%AC%E0%A9%82" title="ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ">ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ</a> ਅਤੇ ਜੱਗ ਮਸ਼ਹੂਰ <a href="/wiki/%E0%A8%A6%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A8%BE_%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A8%B0" title="ਦਿਲਵਾੜਾ ਮੰਦਰ">ਦਿਲਵਾੜਾ ਮੰਦਰ</a> ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਘ ਰੱਖਾਂ, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%A3%E0%A8%A5%E0%A9%B0%E0%A8%AD%E0%A9%8B%E0%A8%B0_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%9F%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%98_%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਣਥੰਭੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਘ ਰੱਖ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਣਥੰਭੋਰ</a> ਅਤੇ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%B8%E0%A8%95%E0%A8%BE_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%9F%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸਰੀਸਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਸਰੀਸਕਾ</a> ਨੇ ਅਤੇ <a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0,_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਭਰਤਪੁਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ">ਭਰਤਪੁਰ</a> ਦੇ ਨੇੜੇ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%B5%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B5_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%9F%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ</a> ਹੈ, ਜੋ ਦੂਰ <a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%87%E0%A8%AC%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%86" class="mw-redirect" title="ਸਾਇਬੇਰੀਆ">ਸਾਇਬੇਰੀਆ</a> ਤੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰਸ(ਕ੍ਰੇਨ) ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਰੱਖਿਅਤ ਘਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>2<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਇਤਿਹਾਸ"><span id=".E0.A8.87.E0.A8.A4.E0.A8.BF.E0.A8.B9.E0.A8.BE.E0.A8.B8"></span>ਇਤਿਹਾਸ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=1" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਇਤਿਹਾਸ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ਪ੍ਰਾਚੀਨ_ਕਾਲ_ਵਿੱਚ_ਰਾਜਸਥਾਨ"><span id=".E0.A8.AA.E0.A9.8D.E0.A8.B0.E0.A8.BE.E0.A8.9A.E0.A9.80.E0.A8.A8_.E0.A8.95.E0.A8.BE.E0.A8.B2_.E0.A8.B5.E0.A8.BF.E0.A9.B1.E0.A8.9A_.E0.A8.B0.E0.A8.BE.E0.A8.9C.E0.A8.B8.E0.A8.A5.E0.A8.BE.E0.A8.A8"></span>ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=2" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%9C%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%A4" title="ਗੁਜਰਾਤ">ਗੁਜਰਾਤ</a> ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਗੁਰਜਰਤਰਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਗੁਰਜਰਤਰਾ</a> (ਗੁਰਜਰਾਂ ਵਲੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਦੇਸ਼) ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗੁੱਜਰ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਨੇ ੩੦੦ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ-ਭਾਰਤ ਨੂੰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%85%E0%A8%B0%E0%A8%AC%E0%A5%A4_%E0%A8%85%E0%A8%B0%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%82&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਅਰਬ। ਅਰਬਾਂ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਅਰਬ। ਅਰਬਾਂ</a> ਵੱਲੋਂ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%AA%E0%A9%82%E0%A8%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਾਜਪੂਤ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਾਜਪੂਤ</a> <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਜਾਤੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਜਾਤੀ</a> ਦੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਖੇਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ <a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%8B%E0%A8%B2%E0%A9%80" class="mw-redirect" title="ਬੋਲੀ">ਬੋਲੀ</a> ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਰਾਜ ਸਨ- <a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A8%A6%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਉਦੈਪੁਰ">ਉਦੈਪੁਰ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%A1%E0%A9%82%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਡੂੰਗਰਪੁਰ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਡੂੰਗਰਪੁਰ</a>,<a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A8%BE" title="ਬਾਂਸਵਾੜਾ">ਬਾਂਸਵਾੜਾ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%97%E0%A9%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A8%A7%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੋਧਪੁਰ">ਜੋਧਪੁਰ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%80%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0" title="ਬੀਕਾਨੇਰ">ਬੀਕਾਨੇਰ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%A8%E0%A8%97%E0%A9%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਕਿਸ਼ਨਗੜ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਕਿਸ਼ਨਗੜ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A8%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਜਾਲੋਰ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਜਾਲੋਰ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A9%8B%E0%A8%B9%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸਿਰੋਹੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਸਿਰੋਹੀ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%8B%E0%A8%9F%E0%A8%BE" title="ਕੋਟਾ">ਕੋਟਾ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%82%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A9%80" title="ਬੂੰਦੀ">ਬੂੰਦੀ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%B2%E0%A8%B5%E0%A8%B0" title="ਅਲਵਰ">ਅਲਵਰ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0,_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਭਰਤਪੁਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ">ਭਰਤਪੁਰ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A9%8C%E0%A8%B2%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਕਰੌਲੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਕਰੌਲੀ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%9D%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਝਾਲਾਵਾੜ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਝਾਲਾਵਾੜ</a>, ਅਤੇ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%9F%E0%A9%8B%E0%A8%82%E0%A8%95&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਟੋਂਕ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਟੋਂਕ</a>. ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ</a> ਨਾਮ ਵਜੋ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾ <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%A3%E0%A8%BE_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%AA" title="ਮਹਾਂਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ">ਮਹਾਂਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ</a> ਆਪਣੀ ਅਸਧਾਰਣ ਰਾਜਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਗਤੀ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਧਰਤੀ-ਭੱਜਿਆ ਨੂੰ ਮਕਾਮੀ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਚਾਯਕ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਤੋਂ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਥੇ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਮ ਬੋਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ੜੂੰੜਾਡੀ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਲਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ੜੂੰੜਾੜ (ਜੈਪੁਰ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਵਾਤੀ ਬੋਲੀ ਵਾਲੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਧਰਤੀ-ਭਾਗ ਅਲਵਰ ਨੂੰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਮੇਵਾਤ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਮੇਵਾਤ</a>, ਉਦੈਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਮੇਵਾੜੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਮੇਵਾੜੀ</a> ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਦੈਪੁਰ ਨੂੰ <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C" title="ਮੇਵਾੜ">ਮੇਵਾੜ</a>, ਬਰਜ ਭਾਸ਼ਾ-ਬਹੁਲਤਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ <a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%9C" title="ਬ੍ਰਜ">ਬ੍ਰਜ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਮਾਰਵਾੜੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਮਾਰਵਾੜੀ</a> ਬੋਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੀਕਾਨੇਰ-ਜੋਧਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C" title="ਮਾਰਵਾੜ">ਮਾਰਵਾੜ</a> ਅਤੇ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%97%E0%A9%9C%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਵਾਗੜੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਵਾਗੜੀ</a> ਬੋਲੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਡੂੰਗਰਪੁਰ-ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਅਦਿ ਨੂੰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%97%E0%A9%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਵਾਗੜ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਵਾਗੜ</a> ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡੂੰਗਰਪੁਰ ਅਤੇ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ੫੬ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%9B%E0%A8%AA%E0%A8%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਛਪਨ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਛਪਨ</a> ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B9%E0%A9%80_%E0%A8%A8%E0%A8%A6%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਮਾਹੀ ਨਦੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਮਾਹੀ ਨਦੀ</a> ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਧਰਤੀ-ਭਾਗ ਨੂੰ ਕੋਇਲ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਪਠਾਰੀ ਭਾਗ ਨੂੰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%89%E0%A8%AA%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B2&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਉਪਰਮਾਲ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਉਪਰਮਾਲ</a> ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦਾ_ਏਕੀਕਰਣ"><span id=".E0.A8.B0.E0.A8.BE.E0.A8.9C.E0.A8.B8.E0.A8.A5.E0.A8.BE.E0.A8.A8_.E0.A8.A6.E0.A8.BE_.E0.A8.8F.E0.A8.95.E0.A9.80.E0.A8.95.E0.A8.B0.E0.A8.A3"></span>ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=3" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Alwar.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Alwar.JPG/220px-Alwar.JPG" decoding="async" width="220" height="292" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Alwar.JPG/330px-Alwar.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7f/Alwar.JPG 2x" data-file-width="377" data-file-height="501" /></a><figcaption></figcaption></figure> <p>ਰਾਜਸਥਾਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਂਤ ਹੈ। ਇਹ 30 ਮਾਰਚ 1949 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀਨ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%AA%E0%A9%82%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ</a> ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਵਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਲੀਨ ਹੋਈਆਂ। <a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0,_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਭਰਤਪੁਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ">ਭਰਤਪੁਰ</a> ਦੇ <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%9F" class="mw-redirect" title="ਜਾਟ">ਜਾਟ</a> ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ: ਰਾਜਾਵਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ <a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%9C%E0%A8%B0" title="ਗੁੱਜਰ">ਗੁੱਜਰ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%AA%E0%A9%82%E0%A8%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਾਜਪੂਤ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਾਜਪੂਤ</a>, <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AE%E0%A9%8C%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਮੌਰਿਆ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਮੌਰਿਆ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%9F" class="mw-redirect" title="ਜਾਟ">ਜਾਟ</a> ਆਦਿ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਪਲੱਬਧੀ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਣ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸੱਤਾ-ਹਤਾਰੇਖਾ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਨਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਲਾ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਾਰਜ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜਾਦ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹੋੜ ਮੱਚ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੇ ਇਸ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਬਾਈ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਆਸਤ ਅਜਮੇਰ-ਮੇਰਵਾਡਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਸੀ ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਰਾਜ ਸੀ। <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%85%E0%A8%9C%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0-%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A8%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਅਜਮੇਰ-ਮੇਰਵਾੜਾ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਅਜਮੇਰ-ਮੇਰਵਾੜਾ</a> ਪ੍ਰਾਂਤ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ; ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਮਗਰ ਬਾਕੀ ਇੱਕੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਵਿਲਾ ਹੋਣਾ ਯਾਨੀ ਏਕੀਕਰਣ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਸੱਤਾ ਦੀ ਹੋੜ ਦੇ ਚਲਦੇ ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਆਜਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਲਾ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਅਗੇਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਆਪਣੇ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਅਨੁਭਵ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਉਹਾਪੋਹ ਦੇ ਵਿੱਚ 18 ਮਾਰਚ 1948 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੁੱਲ ਸੱਤ ਚਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ <a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A8%BE%E0%A8%B0_%E0%A8%B5%E0%A9%B1%E0%A8%B2%E0%A8%AD_%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%88_%E0%A8%AA%E0%A8%9F%E0%A9%87%E0%A8%B2" class="mw-redirect" title="ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ">ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ</a> ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕੱਤਰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B5%E0%A9%80._%E0%A8%AA%E0%A9%80._%E0%A8%AE%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A8%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਵੀ. ਪੀ. ਮੈਨਨ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਵੀ. ਪੀ. ਮੈਨਨ</a> ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਕਰਕੇ ਹੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਵਰੂਪ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋ ਸਕੀ। ੩੦ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉੰਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ੧੯੪੯ ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ ਹੋਇਆ ਸੀ। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਭੂਗੋਲ"><span id=".E0.A8.AD.E0.A9.82.E0.A8.97.E0.A9.8B.E0.A8.B2"></span>ਭੂਗੋਲ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=4" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਭੂਗੋਲ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg/220px-Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg/330px-Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg/440px-Ganganagar_Gharsana_tehsil_desert.jpg 2x" data-file-width="2048" data-file-height="1536" /></a><figcaption>ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Pushkar_Lake.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Pushkar_Lake.jpg/220px-Pushkar_Lake.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Pushkar_Lake.jpg/330px-Pushkar_Lake.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Pushkar_Lake.jpg/440px-Pushkar_Lake.jpg 2x" data-file-width="1152" data-file-height="864" /></a><figcaption></figcaption></figure> <p>ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਲਗਭਗ ਪਤਙਗਾਕਾਰ ਹੈ। ਰਾਜ ੨੩ ੩ ਵਲੋਂ ੩੦ ੧੨ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ੬੯ ੩੦ ਵਲੋਂ ੭੮ ੧੭ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਧਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ, ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮੱਧਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਨ। ਸਿਰੋਹੀ ਵਲੋਂ ਅਲਵਰ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ੪੮੦ ਕਿ. ਮੀ. ਲੰਬੀ ਅਰਾਵਲੀ ਪਹਾੜ-ਲੜੀ ਕੁਦਰਤੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੋ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਪੂਰਵੀ ਸੰਭਾਗ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦਾ ਔਸਤ ੫੦ ਮੀ. ਤੋਂ ੯੦ ਮੀ. ਤੱਕ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੰਬਲ ਅਤੇ ਮਾਹੀ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਘਰ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੈਕਟੇਅਰ ਸਿੰਚਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਤਾਂਬਾ, ਜਿਸਤ[, ਅਬਰਕ, ਪੰਨਾ, ਘੀਆ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੰਡਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਦਾ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਥਾਰ ਜਾਂ ਥਾਰਪਾਕਰ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦਾ ਔਸਤ ੧੨ ਮੀ. ਤੋਂ ੩੦ ਮੀ. ਤੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲੂਨੀ, ਬਾਂੜੀ ਆਦਿ ਨਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਵਰਖਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਆਮਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਕਾਨੇਰ ਰਾਜ ਗੰਗਾਨਗਰ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਸਥਾਨ ਇੰਡਸ ਬੇਸਿਨ ਵੱਲੋਂ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ੫੨.੬ ਫ਼ੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਕਤ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸੰਨ ੧੯੫੮ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਹਿਰ (ਹੁਣ <a href="/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A8%BE_%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%A7%E0%A9%80_%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0" title="ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਹਿਰ">ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਹਿਰ</a>) ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜੋਧਪੁਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ, ਚੁਰੁ ਅਤੇ ਬਾਡ਼ਮੇਰ ਜਿਲੀਆਂ ਦੇ ਨਗਰ ਅਤੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਨਹਿਰ ਵਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਲਿਫਟਪਰਯੋਜਨਾਵਾਂਵਲੋਂ ਪਹੁੰਚਾਏ ਗਏ ਪੀਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਭਾਗ ਅੰਤਤ: ਸ਼ਸਿਅ ਸ਼ਿਆਮਲਾ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੂਰਤਗੜ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਇਲਾਕੋ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਜਾਰਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਬੇਸਿਨ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਣਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਾਣੀ-ਬਿਜਲਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵੀ ਭਾਗੀਦਾਰ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਖਰਾ-ਨਾਂਗਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਹਿਰ ਪਰਯੋਜਨਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਜਵਾਈ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਇੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਫੈਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਜੋਧਪੁਰ ਨਗਰ ਨੂੰ ਪੇਇਜਲ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਾਗ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਉਦਯੋਗਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਪਛੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਤੇ ਉਂਮੀਦ ਹੈ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ- ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵੱਧਦੀ ਜਾਓਗੇ ਉਦਯੋਗਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਫੜ ਲਵੇਗਾ। ਇਸ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਲਿਗਨਾਇਟ, ਫੁਲਰਸਅਰਥ, ਟੰਗਸਟਨ, ਬੈਂਟੋਨਾਇਟ, ਜਿਪਸਮ, ਸੰਗਮਰਮਰ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਪ੍ਰਚੁਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੱਚਾ ਤੇਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਹਾਲ ਹੀ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚਲਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਕਿੱਸਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵੀ ਪ੍ਰਚੁਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ ਵੀ ਸਮ੍ਰੱਧਿਸ਼ਾਲੀ ਬੰਨ ਜਾਵੇਗਾ। ਰਾਜ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ੩ . ੪੨ ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ੧੦.੪੦ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਬਹੁਤ ਰਾਜ ਹੈ। ਸਾਲ ੧੯੯੬- ੯੭ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੩੭੮੮੯ ਅਤੇ ਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨੨੨ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ੩੩ ਜਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦੇਂ, ੨੩੫ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਯਾਂ ਅਤੇ ੯੧੨੫ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹਨ। ਨਗਰ ਨਿਗਮ ੪ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ੧੮੦ ਹਨ। ਸੰਨ ੧੯੯੧ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ੪ . ੩੯ ਕਰੋਡ਼ ਸੀ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਨਤਵ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਗ ਕਿ . ਮੀ . ੧੨੬ ਹੈ। ਇਸਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨ . ੩੦ ਕਰੋਡ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨ . ੦੯ ਕਰੋਡ਼ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਦਸ਼ਕ ਵਾਧਾ ਦਰ ੨੮ . ੪੪ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਔਸਤ ਦਰ ੨੩ . ੫੬ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾ ੩੮ . ੮੧ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ . ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ੨੦ . ੮ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭਤੋਂ ਘੱਟ ==ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਔਰਤਾਂ== ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਕਾਲਬੇਲੀਆ ਡਾਂਸਰ <a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%8B_%E0%A8%B8%E0%A8%AA%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A8%BE" title="ਗੁਲਾਬੋ ਸਪੇਰਾ">ਗੁਲਾਬੋ ਸਪੇਰਾ</a> ਕੋਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਕੋਲ ਕਾਲਬੇਲੀਆ ਸਿੱਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%85%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A9%81%E0%A8%A8_%E0%A8%90%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਅਰਜੁਨ ਐਵਾਰਡ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਅਰਜੁਨ ਐਵਾਰਡ</a> ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ <a href="/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%A8%E0%A8%BE_%E0%A8%AA%E0%A9%82%E0%A8%A8%E0%A9%80%E0%A8%86" title="ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪੂਨੀਆ">ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪੂਨੀਆ</a>, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਸਪੀਕਰ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%BE_%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸੁਮਿਤਰਾ ਸਿੰਘ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਸੁਮਿਤਰਾ ਸਿੰਘ</a>, ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ‘ਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਣੀ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AE%E0%A9%80%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%95%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%80_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%87%E0%A8%96%E0%A8%BE%E0%A8%B5%E0%A8%A4&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਸ਼ੇਖਾਵਤ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਸ਼ੇਖਾਵਤ</a>, ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B5%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A9%B0%E0%A8%A7%E0%A8%B0%E0%A8%BE_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A9%87_%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A7%E0%A9%80%E0%A8%86&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਵਸੁੰਧਰਾ ਰਾਜੇ ਸਿੰਧੀਆ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਵਸੁੰਧਰਾ ਰਾਜੇ ਸਿੰਧੀਆ</a>, <a href="/wiki/%E0%A8%AA%E0%A8%A6%E0%A8%AE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80" class="mw-redirect" title="ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ">ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ</a> ਅਤੇ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%85%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A9%81%E0%A8%A8_%E0%A8%90%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A1&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਅਰਜੁਨ ਐਵਾਰਡ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਅਰਜੁਨ ਐਵਾਰਡ</a> ਵਿਜੇਤਾ <a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A9%81%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%B5%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%95%E0%A9%81%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%80" title="ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰੀ ਕੁਮਾਰੀ">ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰੀ ਕੁਮਾਰੀ</a> ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਖੂਬ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ। <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%9A%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A9%8C%E0%A9%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਚਿਤੌੜ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਚਿਤੌੜ</a> ਦੀ <a href="/wiki/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%A3%E0%A9%80_%E0%A8%AA%E0%A8%A6%E0%A8%AE%E0%A8%A8%E0%A9%80" title="ਰਾਣੀ ਪਦਮਨੀ">ਰਾਣੀ ਪਦਮਨੀ</a> ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%85%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%8A%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%A8_%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A8%9C%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਅਲਾਊਦੀਨ ਖਿਲਜੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਅਲਾਊਦੀਨ ਖਿਲਜੀ</a> ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। <a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A8%A6%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਉਦੈਪੁਰ">ਉਦੈਪੁਰ</a> ਦੀ ਨਵ-ਵਿਆਹੀ <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%A3%E0%A9%80_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਰਾਣੀ ਹਾੜੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਾਣੀ ਹਾੜੀ</a> ਨੇ <a href="/wiki/%E0%A8%94%E0%A8%B0%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A9%87%E0%A8%AC" title="ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ">ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ</a> ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਧਰੇ ਪਤਨੀ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਕਰਤਵ ਨੂੰ ਨਾ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ। ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚੀਤ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚੀਤ ਜਨਜਾਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਕਰਮਸ਼ : ੧੭ . ੨੯ ਫ਼ੀਸਦੀ ਅਤੇ ੧੨ . ੪੪ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੈ। </p> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg/220px-A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg/330px-A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg/440px-A_mother_and_child_in_a_typical_household_in_the_Cholistan_Desert.jpg 2x" data-file-width="5339" data-file-height="3559" /></a><figcaption>ਇੱਕ ਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬੱਚਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ।</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ"><span id=".E0.A8.B0.E0.A9.80.E0.A8.A4.E0.A9.80-.E0.A8.B0.E0.A8.BF.E0.A8.B5.E0.A8.BE.E0.A8.9C"></span>ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=5" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>ਘੁੰਢ ਕੱਢਣ ਅਤੇ ਪਰਾਏ ਮਰਦ ਨਾਲ ਨਾ ਬੋਲਣਾ। ਸੂਬੇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਘੁੰਢ ਕੱਢਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੂੰਹ ਢਕੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਪੰਚ ਅਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਔਰਤਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ‘ਚ ਘੁੰਢ ਕੱਢ ਕੇ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਵਰਗੇ ਜਵਾਈ ਤੋਂ ਵੀ ਘੁੰਢ ਕੱਢਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਨਾਲ ਬੋਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ।</li> <li>ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮਾਂ ‘ਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 12 ਦਿਨ ਤਕ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਦੀ ਮਠਿਆਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਤੇਲਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਬਾਰ੍ਹਵੇਂ ਦਿਨ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਮੀਟ ਵੀ ਪਰੋਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਾਤ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਰਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤਕ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤਾਂ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਬਾਰ੍ਹੇ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। <a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%A8%E0%A9%8B%E0%A8%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਬਿਸ਼ਨੋਈ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਬਿਸ਼ਨੋਈ</a> ਅਤੇ <a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%98%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B2" title="ਮੇਘਵਾਲ">ਮੇਘਵਾਲ</a> ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ‘ਚ ਹੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠ ਦਫ਼ਨਾ (ਨੱਪ) ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੋਸਾਈਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ‘ਚ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਰ੍ਹਵੇਂ ਦਿਨ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਰ੍ਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਰ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।</li> <li>ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਰਾਤ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾੜਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ਚੋਂ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘ ਕੇ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਰਿਵਾਜ਼ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਚਲਦਾ ਹੈ।</li> <li>ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਨਰਕ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।</li> <li>ਨੂੰਹ ਆਪਣੀ ਸੱਸ, ਜੇਠ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਔਰਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਪਰਾਏ ਮਰਦ ਨਾਲ ਬੋਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ। <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A8%A7%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੋਧਪੁਰ">ਜੋਧਪੁਰ</a> ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਰਦ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚ ਪੈਂਟ ਕਮੀਜ਼ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।</li> <li>ਦੁੱਧ ਪੀਂਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ‘ਚ ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਪੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ‘ਚ ਤਲਵਾਰ ਜਾਂ ਕਟਾਰ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ‘ਚ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲੇ ਕੁੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕ ਲੈਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਉੱਚੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ‘ਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘਟ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਲੱਭਣ ‘ਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਾਤ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੂਬੇ ‘ਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ‘ਚ ਇੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਹੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਪੂਤ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਟੀਕਾ (ਮੰਗਣੀ) ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਮੌਕੇ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਦਾ ਦਾਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਵਰਗੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ‘ਚ ਸ਼ਰ੍ਹੇਆਮ ਅਫ਼ੀਮ ਅਤੇ ਡੋਡੇ ਘੋਲ ਕੇ ਪਿਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਸ਼ੋਸ਼ਣ"><span id=".E0.A8.B8.E0.A8.BC.E0.A9.8B.E0.A8.B8.E0.A8.BC.E0.A8.A3"></span>ਸ਼ੋਸ਼ਣ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=6" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਸ਼ੋਸ਼ਣ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।</li> <li>ਸੂਬੇ ‘ਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮਰਦ ਵਿਆਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਵਟਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸੰਤਾਪ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੀ ਉਹ ਨਾ ਹੱਸ ਸਕਦੀ ਹੈ ਨਾ ਨੱਚ ਸਕਦੀ ਹੈ।</li> <li>ਸੂਬੇ ‘ਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਦਲਿਤ ਲਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਵਿਆਹ ਮੌਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਵਜਾਉਣ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਲਿਤ ਲੋਕ ਸਵਰਨ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੰਜੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ। ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨ ਹੀ ਹਨ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਰਾਜਸਥਾਨ_ਦੇ_ਪ੍ਰਸਿੱਧ_ਥਾਂ"><span id=".E0.A8.B0.E0.A8.BE.E0.A8.9C.E0.A8.B8.E0.A8.A5.E0.A8.BE.E0.A8.A8_.E0.A8.A6.E0.A9.87_.E0.A8.AA.E0.A9.8D.E0.A8.B0.E0.A8.B8.E0.A8.BF.E0.A9.B1.E0.A8.A7_.E0.A8.A5.E0.A8.BE.E0.A8.82"></span>ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਥਾਂ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=7" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਥਾਂ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a></li></ul> <p><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80_%E0%A8%A8%E0%A8%97%E0%A8%B0%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਗੁਲਾਬੀ ਨਗਰੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਗੁਲਾਬੀ ਨਗਰੀ</a> ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੈਪੁਰ">ਜੈਪੁਰ</a> ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਲੋਂ, ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਝੀਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਭਰ ਵਲੋਂ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੈਸਿੰਹ ( ਦੂਸਰਾ ) ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਰਾਜਗੀਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਯੋਜਨ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜ ਸਵਾਈ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ <a href="/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B2" class="mw-redirect" title="ਹਵਾਮਹਿਲ">ਹਵਾਮਹਿਲ</a> 1799 ਈਸਾ ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਅਤੇ ਵਾਸਤੁਕਾਰ ਲਾਲ ਕੁਝ ਉਸਦਾ ਸਨ। ਆਮੇਰ ਦੁਰਗ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਂ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਕਸ਼ੋਂ, ਸਤੰਭਦਾਰ ਦਰਸ਼ਕ-ਦੀਰਘਾਵਾਂ, ਬਗੀਚੋਂ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਸਹਿਤ ਕਈ ਭਵਨ- ਸਮੂਹ ਹਨ। ਆਮੇਰ ਮਹਲ ਮੁਗਲ ਔऱ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਗੀਰੀ ਦਾ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਗਵਰਨਮੇਂਟ ਸੇਂਟਰਲ ਮਿਊਜਿਅਮ 1876 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਭ੍ਰਮਣੋ ਕੀਤਾ, ਸਵਾਈ ਰਾਮਸਿੰਹ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1886 ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਲਈ ਖੋਲਿਆ ਗਿਆ। ਗਵਰਨਮੇਂਟ ਸੇਂਟਰਲ ਮਿਊਜਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ-ਦੰਦ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਵਸਤਰਾਂ, ਗਹਿਣੇ, ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ ਲੱਕੜ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਸੂਖਮ ਚਿਤਰਾਂ ਸੰਗਮਰਮਰਪ੍ਰਤੀਮਾਵਾਂ, ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਔऱ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਸਵਾਈ ਜੈਸਿੰਹ ( ਦੂਸਰਾ ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਸੋਦਿਆ ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਸਿਸੋਦਿਆ ਰਾਣੀ ਦਾ ਬਾਗ ਬਣਵਾਇਆ। ਜਲਮਹਲ, ਸ਼ਾਹੀ ਬੱਤਖ ਸ਼ਿਕਾਰ- ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਝੀਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਮਹਲ ਹੈ। ਕਣਕ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਣ ਜੈਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਵਿਹਾਰ ਥਾਂ ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਜੀਵੰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨੇ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ ਸਾਮਾਨੋਂ ਵਲੋਂ ਭਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੱਡੀ ਉਤਪਾਦ, ਵਡਮੁੱਲਾ ਪੱਥਰ, ਬਸਤਰ, ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਸਾਮਾਨ, ਗਹਿਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਚਿੱਤਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਜੈਪੁਰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂਪ੍ਰਤੀਮਾਵਾਂ, ਬਲੂ ਪਾਟਰੀ ਔऱ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਜੂਤੀਯੋਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੁਸੀ ਕੁੱਝ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਸੱਕਦੇ ਹਨ, ਜੌਹਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਨੇਹਰੂ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਚੌਡ਼ਾ ਰਸਤਾ, ਤਰਿਪੋਲਿਆ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਏਮ . ਆਈ . ਰੋੜ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋ। ਜੈਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਮਾਂ ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਨਿਗਮ ( RSTC ) ਦੀ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸੁਖ ਗੰਤਵਯੋਂ ਲਈ ਬਸ ਸੇਵਾਵਾਂ ਹਨ। ਸੱਪ ਮੰਦਿਰ  : ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਵਿਰਾਟ ਨਗਰ ( ਪੁਰਾਨਾ ਨਾਮ ਬੈਰਾਠ ) ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਹੈ . ਇਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਗੁਪਤਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ . ਇੱਥੇ ਪਞਚਖੰਡ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਅਨੋਖਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕਮਾਤਰ ਹਨੁਮਾਨ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੈੁਮਾਨ ਜੀ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਬੰਦਰ ਦੀ ਮੁਖਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪੂੰਛ ਵਾਲੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਤ ਹੈ . ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸੱਪ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਮਰ ਅਜਾਦੀ ਸੈਨਾਪਤੀ, ਯਸ਼ਸ਼ਵੀ ਲੇਖਕ ਮਹਾਤਮਾ ਰਾਮਚੰਦਰ ਵੀਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ . </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0,_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਭਰਤਪੁਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ">ਭਰਤਪੁਰ</a> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg/220px-Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg" decoding="async" width="220" height="330" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg/330px-Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg/440px-Jaipur_03-2016_09_Amber_Fort.jpg 2x" data-file-width="3648" data-file-height="5472" /></a><figcaption></figcaption></figure></li></ul> <p>ਪੂਰਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਦਵਾਰ’ ਭਰਤਪੁਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਰ ਨਕਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨਕਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਯਟਨ ਗੰਤਵਿਅ, ਭਰਤਪੁਰ ਪੰਜਵੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਲੋਂ ਕਈ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਗੁਜਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। 18 ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਦਾ ਭਰਤਪੁਰ ਪੰਛੀ ਅਭਿਆਰੰਣਿਏ, ਜੋ ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਸੰਘਣਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 18 ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਦਾ ਭਰਤਪੁਰ ਪੰਛੀ ਅਭਯਾਰੰਣਿਏ, ਜੋ ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਸੰਘਣਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭਤੋਂ ਮਹਤਪੂਰਣ ਪੰਛੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਲੋਹਾਗੜ ਆਇਰਨ ਫੋਰਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਹਾਗੜ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਆਕਰਸ਼ਣੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਭਰਤਪੁਰ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਬੀਤਿਆ ਹੋਇਆ ਸ਼ਾਹੀ ਦੌਲਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੌਰਿਆਪੂਰਣ ਅਤੀਤ ਦੇ ਸਾਕਸ਼ਾਤਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਬਾਗ਼, ਨੇਹਰੂ ਪਾਰਕ, ਜੋ ਭਰਤਪੁਰ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਨੇਹਰੂ ਪਾਰਕ- ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਹਰੀ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਲੋਂ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਉੱਤਮ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਡੀਗ ਪੈਲੇਸ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਔऱ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਹੈ, ਜੋ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਗਰੀਸ਼ਮਕਾਲੀਨ ਘਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਸੀ । </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A8%A7%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੋਧਪੁਰ">ਜੋਧਪੁਰ</a><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Jodhpur,_India,_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Jodhpur%2C_India%2C_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg/220px-Jodhpur%2C_India%2C_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Jodhpur%2C_India%2C_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg/330px-Jodhpur%2C_India%2C_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Jodhpur%2C_India%2C_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg/440px-Jodhpur%2C_India%2C_Panorama_of_Jodhpur_3.jpg 2x" data-file-width="3072" data-file-height="2048" /></a><figcaption><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A8%A7%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੋਧਪੁਰ">ਜੋਧਪੁਰ</a></figcaption></figure></li></ul> <p>ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਮਹਿਲਾਂ, ਦੁਰਗੋਂ ਔऱ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਪਰਯਟਨ ਗੰਤਵਿਅ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਮਹਿਲਾਂ, ਦੁਰਗੋਂ ਔऱ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਪਰਯਟਨ ਗੰਤਵਿਅ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਅਰਥਵਿਅਸਥਾ ਖੱਡੀ, ਵਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਧਾਤੁ ਆਧਾਰਿਤ ਉਦਯੋਗੋਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਉਦਯੋਗੋਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੰਤ ਤਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਤਨ ਹੈ। ਰਾਠੌਂੜੋਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇੱਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ, ਰਾਵ ਜੋਧਾ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਕਹਲਾਏ ਗਏ, ਜੋਧਪੁਰ ਦੀ 1459 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ, 125 ਮੀਟਰ ਦੀ ਪਹਾੜ ਸਿੱਖਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਔऱ 5 ਕਿਮੀ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੁਰਗੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਈ ਸੁਸੱਜਿਤ ਮਹਲ ਜਿਵੇਂ ਮੋਤੀ ਮਹਲ, ਫੁਲ ਮਹਲ, ਸਿਰ ਮਹਲ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੂਖਮ ਚਿਤਰਾਂ, ਸੰਗੀਤ ਵਾਜਾ ਯੰਤਰਾਂ, ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ, ਸ਼ਸਤਰਾਗਾਰ ਆਦਿ ਦਾ ਇੱਕ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਸੱਤ ਦਰਵਾਜੇ ਹਨ ਔऱ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਨੌਖਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਂਮੇਦ ਭਵਨ ਪੈਲੇਸ ਲਾਲ ਰੇਤਲਾ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਵਲੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਉਂਮੇਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਵਿੱਚ 1929 ਵਲੋਂ 1943 ਤੱਕ ਲੱਗਭੱਗ 16ਸਾਲ ਲਈ। ਜਸਵੰਤ ਠਾੜਾ ਇੱਕ ਸਫੇਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਹੈ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ II ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ 1899 ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਜਸਵੰਤ ਠਾੜਾ ਉੱਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਗਵਰਨਮੇਂਟ ਮਿਊਜਿਅਮ ਉਂਮੇਦ ਬਾਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ, ਵਸਤਰਾਂ, ਚਿਤਰਾਂ, ਪਾਂਡੁਲਿਪੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ, ਮਕਾਮੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਬਾਲਸਮੰਦ ਝੀਲ ਅਤੇ ਮਹਲ ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਝੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਹਾਰ ਥਾਂ ਹੈ ਅਤੇ 1159 ਈਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਵਾੜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਤਸਵ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਇਸਦੇ ਕਾਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅਲੌਹ ਫਰਨੀਚਰ, ਪਾਰੰਪਰਕ ਜੋਧਪੁਰੀ ਹਸਤਕਲਾ, ਰੰਗਾਈ ਵਸਤਰਾਂ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਜੁੱਤੀਆਂ, ਪੁਰਾਤਨਵਸਤੁਵਾਂ, ਕਸੀਦਾ ਕੀਤੇ ਪਾਏਦਾਨਾਂ, ਬੰਧਾਈ ਅਤੇ ਰੰਗਾਈ ਦੀਆਂ ਸਾਡ਼ੀਆਂ, ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ, ਮਕਾਮੀਹਸਤਕਲਾਵਾਂਅਤੇ ਵਸਤਰਾਂ, ਲੱਖ ਕਾਰਜ ਔऱ ਚੂੜੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੁੱਝ ਸਾਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀ ਜੋਧਪੁਰ ਵਲੋਂ ਖਰੀਦ ਸੱਕਦੇ ਹੋ। ਸੇਂਟਰਲ ਮਾਰਕੇਟ, ਸੋਜਤੀ ਗੇਟ, ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੋੜ, ਸਰਦਾਰ ਮਾਰਕੇਟ, ਤਰਿਪੋਲਿਆ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਮੋਚੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਲਖੇਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਜੋਧਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਭਤੋਂ ਚੰਗੇ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਮੀਟਰ ਦੀ ਟੈਕਸੀ, ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ, ਟੇੰਪੋ ਅਤੇ ਸਾਈਕਿਲ ਰਿਕਸ਼ਾ ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਦਾ ਇਸਦਾ ਆਪਣਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆ ਹੈ ਜੋ ਜੈਪੁਰ, ਦਿੱਲੀ, ਉਦਇਪੁਰ, ਮੁੰਬਈ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰੋਡ ਗੇਜ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸਿੱਧੇ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋੜਤਾ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਵਲੋਂ ਰਜਸਥਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖੇਮੰਤਰੀ ਹੈ </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%B8%E0%A8%B2%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0" title="ਜੈਸਲਮੇਰ">ਜੈਸਲਮੇਰ</a><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG/220px-Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG/330px-Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG/440px-Overlooking_Jaisalmer_city_2512.JPG 2x" data-file-width="1024" data-file-height="768" /></a><figcaption><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%88%E0%A8%B8%E0%A8%B2%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0" title="ਜੈਸਲਮੇਰ">ਜੈਸਲਮੇਰ</a></figcaption></figure></li></ul> <p>ਜੈਸਲਮੇਰ ਗਰਮ ਅਤੇ ਝੁਲਸਾਨੇ ਵਾਲੀ ਗਰੀਸ਼ਮ ਵੱਲ ਠੰੜੀ ਅਤੇ ਜਮਾਣ ਵਾਲੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਵਰਗ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਫਰਵਰੀ ਜੈਸਲਮੇਰ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਲੋਂ 16 ਕਿਮੀ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ, ਲੋਦੁਰਵਾ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਸੈਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਲੋਦੁਰਵਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਲ ਭਰਤੀਰਥਯਾਤਰਾਵਾਂਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਰਸ਼ਸ਼ਣ ‘ਕਲਪ ਰੁੱਖ’ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਦੈਵੀਏ ਰੁੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਨੱਕਾਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁੰਬਦ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਇਲਾਵਾ ਖਿੱਚ ਨੂੰ ਜੋਡ਼ਦੇ ਹੈ। ਵੁੜ ਫਾਸਿਲ ਪਾਰਕ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਉੱਤਮ ਸੈਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਾਸ਼ਮੋਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ, ਵੁੜ ਫਾਸਿਲ ਪਾਰਕ ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਿੱਚ ਥਾਰ ਡੇਜਰਟ ਦਾ ਇੱਕ ਭੂਵੈਗਿਆਨਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਥਾਰ ਡੇਜਰਟ ਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਲੋਂ 42 ਕਿਮੀ ਦੂਰ ਸਥਿਤ, ਬਰਾਬਰ ਰੇਤੀਲੇ ਟੀਲੋਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਰਾਬਰ ਰੇਤ ਦੇ ਟੀਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਉਪਹਾਰ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੀਆਂ ਅਤੇ ਹਜਾਰਾਂ ਪਰਯਟਨ ਸਾਮ ਰੇਤੀਲੇ ਟੀਲੋਂ ਵਲੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਨੌਖਾ ਕਲਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਰਾਜਸਥਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਨ ਊਠ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਰੇਤੀਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ 45 ਕਿਮੀ ਦੂਰ, ਡੇਜਰਟ ਨੇਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਰੇਤੀਲੇ ਟੀਲੋਂ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਵਲੋਂ ਢਕੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੈਰ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਜਗ੍ਹਾ, ਡੇਜਰਟ ਨੇਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਕਾਲੇ ਹਿਰਣ, ਚਿੰਕਾਰਾ, ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਲੇਮੜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਭਾਰਤੀ ਬਸਟਰਡ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਸੱਬਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਅਮਰ ਸਾਗਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ ਸਤੰਭਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਗਲਿਆਰੋਂ ਅਤੇ ਕਮਰਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੰੜੋਂ ਦੇ ਨਮੂਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ, ਅਮਰ ਸਾਗਰ ਹਵੇਲੀ ਇੱਕ ਪੰਜ ਮੰਜਿਲ ਉੱਚੀ, ਸੁੰਦਰ ਭਿੱਤੀ ਚਿਤਰੋਂਸੇ ਸੁਸੱਜਿਤ ਹਵੇਲੀ ਹੈ। </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A8%A6%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਉਦੈਪੁਰ">ਉਦੈਪੁਰ</a><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Udaipur-citypalace.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Udaipur-citypalace.jpg/220px-Udaipur-citypalace.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Udaipur-citypalace.jpg/330px-Udaipur-citypalace.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Udaipur-citypalace.jpg/440px-Udaipur-citypalace.jpg 2x" data-file-width="750" data-file-height="500" /></a><figcaption><a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A8%A6%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਉਦੈਪੁਰ">ਉਦੈਪੁਰ</a></figcaption></figure></li></ul> <p>ਉਦੈਪੁਰ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਔऱ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਦੈਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਮੁੱਖਆਲਾ ਹੈ। ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਲੋਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ, ਉਦੈਪੁਰ ਹਰੀ ਭਰੀ ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਬਲੌਰ ਸਵੱਛ ਪਾਣੀ ਦੀ ਝੀਲ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰੁਮਾਂਚ ਔऱ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸੰਯੋਜਨ, ਉਦਇਪੁਰ, ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਕਵੀਆਂ, ਔऱ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਵਲੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਇਸਦੀ ਸੁੰਦਰ ਝੀਲਾਂ, ਸੁਨਿਰਮਿਤ ਮਹਿਲਾਂ, ਹਰੇ ਭਰੇ ਬਗੀਚੋਂ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਲੇਕ ਪੈਲੇਸ ਅਤੇ ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਹਨ। ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਪਿਛੋਲਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕੰਡੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅਤੇ ਕੱਚ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਲੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਗੜ ਹੈ। ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਸੰਯੋਜਨ, ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਰਾਜਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੁਣ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਲਾ ਔऱ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉੱਤਮ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਕਈ ਸੰਯੁਕਤ ਆਰਕਸ਼ਣੋਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੌਂਦਰਿਆ ਵਲੋਂ ਧੰਨ ਹੈ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸਦੇ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਿਅ ਰਾਜਗੀਰੀ ਅਤੇ ਹਸਤਸ਼ਿਲਪ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਗ ਮੰਦਿਰ , ਫਤੇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਲੇਸ, ਕਰੀਸਟਲ ਗੈਲਰੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਗਰਾਮ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕੁੱਝ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਜਗ ਮੰਦਿਰ ਪਿਛੋਲਾ ਲੇਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਟਾਪੂ ਮਹਲ ਹੈ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਖੁੱਰਮ ਦੇ ਸ਼ਰਨ ਥਾਂ ਲਈ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਜਗ ਮੰਦਿਰ ਇਸਦੇ ਸੁੰਦਰ ਬਗੀਚੋਂ, ਪ੍ਰਾਂਗਣ ਅਤੇ ਸਲੇਟੀ ਅਤੇ ਨੀਲੇ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਰਤ ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ “ਛਤਰੀ” ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਤੇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਲੇਸ ਵਿਲਾਸਿਤਾ ਅਤੇ ਸੌਰਦਰਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜੋ ਉਦੈਪੁਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਅਤੇsundar hai ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਲਪਗਰਾਮ ਆਧੁਨਿਕ ਅਵਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸ਼ਿਲਪਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੁੱਖਤ: ਡੂੰਘਾ ਭੂਰੀ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਵਾੜ ਉਤਸਵ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਵਰਸ਼ ਅਪ੍ਰੈਲ ਮਹੀਨਾ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਸੁਖਦਾਇਕ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਕਾਮੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਉੱਤਮ ਹਸਤਸ਼ਿਲਪ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪੈਲੇਸ ਰੋੜ, ਹਾਥੀ ਪੋਲ, ਬਹੁਤ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਚੇਤਕ ਸਰਕਿਲ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਲੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਜੂਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਕਰੀ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਸਿਤੰਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਉਦੈਪੁਰ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੌਸਮ ਹੈ। </p> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%80%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0" title="ਬੀਕਾਨੇਰ">ਬੀਕਾਨੇਰ</a><figure class="mw-default-size" typeof="mw:Error mw:File/Thumb"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%85%E0%A9%B1%E0%A8%AA%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A8%A1_%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A9%8B&wpDestFile=Bikaner.gif" class="new" title="ਤਸਵੀਰ:Bikaner.gif"><span class="mw-file-element mw-broken-media" data-width="180">ਤਸਵੀਰ:Bikaner.gif</span></a><figcaption> <a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A9%80%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0" title="ਬੀਕਾਨੇਰ">ਬੀਕਾਨੇਰ</a></figcaption></figure></li></ul> <p>ਰਾਜਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਖਿੱਚ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਹ ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸਦੇ ਆਕਰਸ਼ਣੋਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗ, ਮੰਦਿਰ , ਅਤੇ ਕੈਮਲ ਫੇਸਟਿਵਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਊਂਟੋਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਬੀਕਾਨੇਰ ਨਾਂ ਉਦਯੋਗਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਛਾਪ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਬੀਕਾਨੇਰੀ ਮਠਿਆਈਆਂ ਔऱ ਨਾਸ਼ਤੇ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਦਾ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੈਰ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰੋਮਾਂਚਕ ਊਠ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਦੀ ਆਸ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਲਈ ਬੀਕਾਨੇਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਉੱਤਮ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਦ੍ਰਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੂਨਾਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਡਮੁੱਲਾ ਪੁਰਾਤਨ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਲਾਲਗੜ ਪੈਲੇਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬੀਕਾਨੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ 3 ਕਿਮੀ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਟੂਰਿਜਮ ਡਵਲਪਮੇਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ( ਆਰ . ਟੀ . ਡੀ . ਸੀ . ) ਨੇ ਲਾਲਗੜ ਪੈਲੇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਾਲਗੜ ਪੈਲੇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਂਡੁਲਿਪੀਆਂ ਹਨ। ਗਜਨੇਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਅਭਯਾਰੰਣਿਏ ਬੀਕਾਨੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ 32 ਕਿਮੀ ਦੂਰ ਹੈ ਔऱ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਕਈ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਭਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਸਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ, ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹਨ। ਕੱਚ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੋਣ ਦੇ ਵਰਕ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਭਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਸਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਹਨ। ਦਿ ਗੰਗਾ ਗੋਲਡਨ ਜੁਬਲੀ ਮਿਊਜਿਅਮ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਡੀਆਂ, ਚਿਤਰਾਂ, ਕਾਲੀਨਾਂ, ਸਿੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਗਾਰੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਕੇਮਲ ਫੇਸਟੀਵਲ ਪ੍ਰਤੀਵਰਸ਼ ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਡਿਪਾਰਟਮੇਂਟ ਆਫ ਟੂਰਿਜਮ, ਆਰਟ ਏੰਡ ਕਲਚਰ ਦੁਆਰਾ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੀਕਾਨੇਰੀ ਭੁਜਿਆ ਅਤੇ ਮਿਠਾਈਆਂ ਬੀਕਾਨੇਰ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਭਤੋਂ ਚੰਗੇ ਸਾਮਾਨ ਹਨ। ਭ੍ਰਮਣੋ ਕਰਣ ਦੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮਹੀਨੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ, ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਪਹਾੜ ਸਬੰਧੀ ਥਾਂ ਹੈ। ਬਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਗਰੀਸ਼ਮਕਾਲੀਨ ਗੰਤਵਿਅ ਬੰਨ ਗਿਆ । ਗੌਮੁਖ ਮੰਦਿਰ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ, ਇਹ ਛੋਟਾ ਮੰਦਿਰ ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ ਦੇ 4 ਕਿਮੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਾਂ ਦੇ ਮੁੰਹ ਵਲੋਂ ਵਗਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਝਰਨੇ ਵਲੋਂ ਲਿਆ ਹੈ। </p> <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A9%8B%E0%A8%B9%E0%A9%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸਿਰੋਹੀ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਸਿਰੋਹੀ</a> ਨੱਕੀ ਝੀਲ, ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਝੀਲ ਕਸਬੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਦ੍ਰਸ਼ਿਅ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਸੁੰਦਰ ਬਗੀਚੋਂ ਵਲੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਸਥਾਨ ਹੈ।</li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A9%80%E0%A8%95%E0%A8%B0" title="ਸੀਕਰ">ਸੀਕਰ</a> ਵਿਖੇ ਹਰਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਿਰ, ਜੀਣ ਮਾਤਾ ਮੰਦਿਰ, ਲੋਹਾਰਗਲ, ਸਾਂਈ ਮੰਦਿਰ, ਖਾਟੂਸ਼ਿਆਮਜੀ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਵਿਦਿਅਕ_ਸੰਸਥਾਵਾਂ"><span id=".E0.A8.B5.E0.A8.BF.E0.A8.A6.E0.A8.BF.E0.A8.85.E0.A8.95_.E0.A8.B8.E0.A9.B0.E0.A8.B8.E0.A8.A5.E0.A8.BE.E0.A8.B5.E0.A8.BE.E0.A8.82"></span>ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=8" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>ਮੋਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ, ਲਕਸ਼ਮਣਗੜ, ਸੀਕਰ ਜਿਲਾ (ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ)</li> <li>ਵਨਸ‍ਥਲੀ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,</li> <li>ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ ਪਿਲਾਨੀ (ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ) ,</li> <li>ਆਈ . ਆਈ . ਏਸ . ਵਿਸ਼‍ਵਵਿਦਿਆਲਏ ਜੈਨ ਵਿਸ਼‍ਵ ਭਾਰਤੀ ਵਿਸ਼‍ਵਵਿਦਿਆਲਏ (ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,</li> <li>ਏਲਏਨਏਮ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨੀਕੀ ਸੰਸ‍ਥਾਨ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,</li> <li>ਮਾਲਵੀਅ ਰਾਸ਼‍ਟਰੀਏ ਤਕਨੀਕੀ ਸੰਸ‍ਥਾਨ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,</li> <li>ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਸੁਖਾੜੀਆ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ,</li> <li>ਰਾਸ਼‍ਟਰੀਏ ਢੰਗ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,</li> <li>ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,</li> <li>ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਆਯੁਰਵੇਦ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,</li> <li>ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਸੰਸ‍ਕ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼‍ਵਵਿਦਿਆਲਏਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,</li> <li>ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਬੀਕਾਨੇਰ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,</li> <li>ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਕੋਟਾ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,</li> <li>ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਫੋਟੋ_ਗੈਲਰੀ"><span id=".E0.A8.AB.E0.A9.8B.E0.A8.9F.E0.A9.8B_.E0.A8.97.E0.A9.88.E0.A8.B2.E0.A8.B0.E0.A9.80"></span>ਫੋਟੋ ਗੈਲਰੀ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=9" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਫੋਟੋ ਗੈਲਰੀ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthan_Folk_Music.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੈਸਲਮੇਰ, ਸੰਧਾਨੀ ਦੇ ਟਿਲਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਫਲੁਟਿਸਟ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ। ਆਦਮੀ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। (ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।)"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੈਸਲਮੇਰ, ਸੰਧਾਨੀ ਦੇ ਟਿਲਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਫਲੁਟਿਸਟ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ। ਆਦਮੀ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। (ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।)" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Rajasthan_Folk_Music.jpg/120px-Rajasthan_Folk_Music.jpg" decoding="async" width="120" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Rajasthan_Folk_Music.jpg/180px-Rajasthan_Folk_Music.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Rajasthan_Folk_Music.jpg/240px-Rajasthan_Folk_Music.jpg 2x" data-file-width="4272" data-file-height="2848" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੈਸਲਮੇਰ, ਸੰਧਾਨੀ ਦੇ ਟਿਲਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਫਲੁਟਿਸਟ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ। ਆਦਮੀ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। (ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।)</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthan_folklore.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨ ਲੋਕਗੀਤ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨ ਲੋਕਗੀਤ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Rajasthan_folklore.jpg/67px-Rajasthan_folklore.jpg" decoding="async" width="67" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Rajasthan_folklore.jpg/101px-Rajasthan_folklore.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Rajasthan_folklore.jpg/135px-Rajasthan_folklore.jpg 2x" data-file-width="2340" data-file-height="4160" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨ ਲੋਕਗੀਤ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Beauty.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Rajasthani_Beauty.jpg/80px-Rajasthani_Beauty.jpg" decoding="async" width="80" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Rajasthani_Beauty.jpg/120px-Rajasthani_Beauty.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Rajasthani_Beauty.jpg/160px-Rajasthani_Beauty.jpg 2x" data-file-width="2400" data-file-height="3600" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_danc.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Rajasthani_danc.jpg/120px-Rajasthani_danc.jpg" decoding="async" width="120" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Rajasthani_danc.jpg/180px-Rajasthani_danc.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Rajasthani_danc.jpg/240px-Rajasthani_danc.jpg 2x" data-file-width="1080" data-file-height="1077" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Dress.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Rajasthani_Dress.jpg/92px-Rajasthani_Dress.jpg" decoding="async" width="92" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Rajasthani_Dress.jpg/138px-Rajasthani_Dress.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Rajasthani_Dress.jpg/184px-Rajasthani_Dress.jpg 2x" data-file-width="404" data-file-height="527" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵਾ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg/80px-Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg" decoding="async" width="80" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg/120px-Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg/160px-Rajasthani_Folk_Dance_-_India.jpg 2x" data-file-width="4000" data-file-height="5995" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Folk_Dance.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Rajasthani_Folk_Dance.jpg/120px-Rajasthani_Folk_Dance.jpg" decoding="async" width="120" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Rajasthani_Folk_Dance.jpg/180px-Rajasthani_Folk_Dance.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Rajasthani_Folk_Dance.jpg/240px-Rajasthani_Folk_Dance.jpg 2x" data-file-width="4663" data-file-height="3110" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Folk_Music.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ਫੋਰਟ ਜੈਪੁਰ ਵਿਖੇ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਇਕਤਾਰਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ਫੋਰਟ ਜੈਪੁਰ ਵਿਖੇ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਇਕਤਾਰਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Rajasthani_Folk_Music.jpg/90px-Rajasthani_Folk_Music.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Rajasthani_Folk_Music.jpg/135px-Rajasthani_Folk_Music.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Rajasthani_Folk_Music.jpg/180px-Rajasthani_Folk_Music.jpg 2x" data-file-width="1107" data-file-height="1475" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ਫੋਰਟ ਜੈਪੁਰ ਵਿਖੇ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਇਕਤਾਰਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_folk_music.jpg" class="mw-file-description" title="ਜੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੰਗੌਰ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕ ਨਾਚਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਵੋਕਲ ਇੰਸਟ੍ਰੂਮੈਂਟ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋ ਨਾਟਕ ਮਨਜ਼ੀਰਾ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹਨ।"><img alt="ਜੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੰਗੌਰ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕ ਨਾਚਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਵੋਕਲ ਇੰਸਟ੍ਰੂਮੈਂਟ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋ ਨਾਟਕ ਮਨਜ਼ੀਰਾ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹਨ।" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Rajasthani_folk_music.jpg/120px-Rajasthani_folk_music.jpg" decoding="async" width="120" height="79" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Rajasthani_folk_music.jpg/180px-Rajasthani_folk_music.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Rajasthani_folk_music.jpg/240px-Rajasthani_folk_music.jpg 2x" data-file-width="4928" data-file-height="3264" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਜੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੰਗੌਰ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕ ਨਾਚਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਵੋਕਲ ਇੰਸਟ੍ਰੂਮੈਂਟ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋ ਨਾਟਕ ਮਨਜ਼ੀਰਾ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹਨ।</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg" class="mw-file-description" title="ਇਹ ਮਹਿਰਾਜਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਖੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਇਕ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਕਲਾਕਾਰ/ਗਾਇਕ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੈ।"><img alt="ਇਹ ਮਹਿਰਾਜਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਖੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਇਕ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਕਲਾਕਾਰ/ਗਾਇਕ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੈ।" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg/67px-Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg" decoding="async" width="67" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg/101px-Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg/135px-Rajasthani_folk_singer_at_Mehrangarh_fort.jpg 2x" data-file-width="1080" data-file-height="1920" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਇਹ ਮਹਿਰਾਜਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਖੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਇਕ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਕਲਾਕਾਰ/ਗਾਇਕ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੈ।</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_folk.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Rajasthani_folk.jpg/120px-Rajasthani_folk.jpg" decoding="async" width="120" height="65" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Rajasthani_folk.jpg/180px-Rajasthani_folk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Rajasthani_folk.jpg/240px-Rajasthani_folk.jpg 2x" data-file-width="1077" data-file-height="582" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_kid.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਵਿਚ ਬੱਚਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਵਿਚ ਬੱਚਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Rajasthani_kid.jpg/66px-Rajasthani_kid.jpg" decoding="async" width="66" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Rajasthani_kid.jpg/100px-Rajasthani_kid.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Rajasthani_kid.jpg/133px-Rajasthani_kid.jpg 2x" data-file-width="350" data-file-height="630" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਵਿਚ ਬੱਚਾ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_lady.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Rajasthani_lady.jpg/90px-Rajasthani_lady.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Rajasthani_lady.jpg/135px-Rajasthani_lady.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Rajasthani_lady.jpg/180px-Rajasthani_lady.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="4000" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸ਼ੋਅ - ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾ ਰੂਪ - ਭਾਰਤ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸ਼ੋਅ - ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾ ਰੂਪ - ਭਾਰਤ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg/120px-Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg" decoding="async" width="120" height="80" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg/180px-Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg/240px-Rajasthani_Puppet_show_-_Traditional_Art_form_-_India.jpg 2x" data-file-width="5744" data-file-height="3825" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸ਼ੋਅ - ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾ ਰੂਪ - ਭਾਰਤ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_Puppetry_art.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Rajasthani_Puppetry_art.jpg/90px-Rajasthani_Puppetry_art.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Rajasthani_Puppetry_art.jpg/135px-Rajasthani_Puppetry_art.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Rajasthani_Puppetry_art.jpg/180px-Rajasthani_Puppetry_art.jpg 2x" data-file-width="3120" data-file-height="4160" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg" class="mw-file-description" title="ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਜੀਉਂਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"><img alt="ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਜੀਉਂਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg/120px-Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg" decoding="async" width="120" height="68" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg/180px-Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg/240px-Rajasthani_talent_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B6%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B5_%E0%A4%B9%E0%A4%B0_%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%B9_%E0%A5%A4%E0%A5%A4.jpg 2x" data-file-width="1920" data-file-height="1080" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਜੀਉਂਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg" class="mw-file-description" title="ਦਾਲ ਬਤੀ ਚੁਰਮਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪਸੰਦੀਦਾ ਭੋਜਨ"><img alt="ਦਾਲ ਬਤੀ ਚੁਰਮਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪਸੰਦੀਦਾ ਭੋਜਨ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg/120px-Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg" decoding="async" width="120" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg/180px-Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg/240px-Dal_Bati_Churma_Rajasthan_favourite_food.jpg 2x" data-file-width="554" data-file-height="554" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਦਾਲ ਬਤੀ ਚੁਰਮਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪਸੰਦੀਦਾ ਭੋਜਨ</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg" class="mw-file-description" title="ਰਾਜਸਥਾਨ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਰੁੱਖ"><img alt="ਰਾਜਸਥਾਨ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਰੁੱਖ" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg/120px-Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg" decoding="async" width="120" height="55" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg/180px-Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg/240px-Save_tree_in_Desert_of_rajsthan_india.jpg 2x" data-file-width="3264" data-file-height="1504" /></a></span></div> <div class="gallerytext">ਰਾਜਸਥਾਨ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਰੁੱਖ</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ਹਵਾਲੇ"><span id=".E0.A8.B9.E0.A8.B5.E0.A8.BE.E0.A8.B2.E0.A9.87"></span>ਹਵਾਲੇ</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&section=10" title="ਭਾਗ ਸੋਧ: ਹਵਾਲੇ"><span>ਸੋਧੋ</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r636460">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"> <div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">Tara Boland-Crewe, David Lea, <i>The Territories and States of India</i>, p. 208.</span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.rajasthan.gov.in/Pages/Rajasthan-StatePortal.aspx">http://www.rajasthan.gov.in/Pages/Rajasthan-StatePortal.aspx</a></span> </li> </ol></div></div> <div class="navbox-styles"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r627784">.mw-parser-output .hlist dl,.mw-parser-output .hlist ol,.mw-parser-output .hlist ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .hlist dd,.mw-parser-output .hlist dt,.mw-parser-output .hlist li{margin:0;display:inline}.mw-parser-output .hlist.inline,.mw-parser-output .hlist.inline dl,.mw-parser-output .hlist.inline ol,.mw-parser-output .hlist.inline ul,.mw-parser-output .hlist dl dl,.mw-parser-output .hlist dl ol,.mw-parser-output .hlist dl ul,.mw-parser-output .hlist ol dl,.mw-parser-output .hlist ol ol,.mw-parser-output .hlist ol ul,.mw-parser-output .hlist ul dl,.mw-parser-output .hlist ul ol,.mw-parser-output .hlist ul ul{display:inline}.mw-parser-output .hlist .mw-empty-li{display:none}.mw-parser-output .hlist dt::after{content:": "}.mw-parser-output .hlist dd::after,.mw-parser-output .hlist li::after{content:" · ";font-weight:bold}.mw-parser-output .hlist dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li:last-child::after{content:none}.mw-parser-output .hlist dd dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dd li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dd:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li dt:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li li:first-child::before{content:" (";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist dd dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dd li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist dt li:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dd:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li dt:last-child::after,.mw-parser-output .hlist li li:last-child::after{content:")";font-weight:normal}.mw-parser-output .hlist ol{counter-reset:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li{counter-increment:listitem}.mw-parser-output .hlist ol>li::before{content:" "counter(listitem)"\a0 "}.mw-parser-output .hlist dd ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist dt ol>li:first-child::before,.mw-parser-output .hlist li ol>li:first-child::before{content:" ("counter(listitem)"\a0 "}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r769441">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}body.skin--responsive .mw-parser-output .navbox-image img{max-width:none!important}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .navbox{display:none!important}}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="ਰਾਜਸਥਾਨ" style="padding:3px"><table class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r627784"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r769404">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}@media(prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbar li a abbr{color:var(--color-base)!important}}@media print{.mw-parser-output .navbar{display:none!important}}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE:%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਫਰਮਾ:ਰਾਜਸਥਾਨ"><abbr title="View this template">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE_%E0%A8%97%E0%A9%B1%E0%A8%B2-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%A4:%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਰਾਜਸਥਾਨ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)"><abbr title="Discuss this template">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:EditPage/%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE:%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਖ਼ਾਸ:EditPage/ਫਰਮਾ:ਰਾਜਸਥਾਨ"><abbr title="Edit this template">e</abbr></a></li></ul></div><div id="ਰਾਜਸਥਾਨ" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a class="mw-selflink selflink">ਰਾਜਸਥਾਨ</a></div></th></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="3"><div><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8B%E0%A8%A6%E0%A8%BF%E0%A8%86_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B5%E0%A9%B0%E0%A8%B8%E0%A8%BC" class="mw-redirect" title="ਸ਼ਿਸ਼ੋਦਿਆ ਰਾਜਵੰਸ਼">ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">ਰਾਜਧਾਨੀ</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em">ਜੈਪੁਰ</div></td><td class="noviewer navbox-image" rowspan="3" style="width:1px;padding:0 0 0 2px"><div><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%B0:Rajasthan_in_India_(disputed_hatched).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Rajasthan_in_India_%28disputed_hatched%29.svg/50px-Rajasthan_in_India_%28disputed_hatched%29.svg.png" decoding="async" width="50" height="54" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Rajasthan_in_India_%28disputed_hatched%29.svg/75px-Rajasthan_in_India_%28disputed_hatched%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Rajasthan_in_India_%28disputed_hatched%29.svg/100px-Rajasthan_in_India_%28disputed_hatched%29.svg.png 2x" data-file-width="1500" data-file-height="1615" /></a></span></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">ਜ਼ਿਲੇ</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em">• <a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%9C%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0_%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%BE" title="ਅਜਮੇਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ">ਅਜਮੇਰ</a> • <a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%B2%E0%A8%B5%E0%A8%B0_%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%BE" title="ਅਲਵਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ">ਅਲਵਰ</a> • ਉਦੈਪੁਰ • ਕਰੌਲੀ • ਕੋਟਾ • <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A8%BF%E0%A8%BC%E0%A8%B2%E0%A8%BE_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80_%E0%A8%97%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%97%E0%A8%B0" class="mw-redirect" title="ਜਿ਼ਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੰਗਾਨਗਰ">ਗੰਗਾਨਗਰ</a> • ਚਿੱਤੌੜਗੜ • ਚੁਰੂ • ਜੈਪੁਰ • ਜਾਲੌਰ • ਜੈਸਲਮੇਰ • ਜੋਧਪੁਰ • ਝਾਲਾਵਾਡ਼ • ਝੁੰਝੁਨੂ • ਟੋਂਕ • ਦੌਸਾ • ਧੌਲਪੁਰ • ਡੂੰਗਰਪੁਰ • ਨਾਗੌਰ • ਪਾਲੀ • ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ • ਬਾਰਾਂ • <a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%B8%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A8%BE_%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%BE" title="ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ">ਬਾਂਸਵਾੜਾ</a> • ਬਾਡ਼ਮੇਰ • ਬੂੰਦੀ • ਭੀਲਵਾੜਾ • <a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0_%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%BE" title="ਭਰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ">ਭਰਤਪੁਰ</a> • ਬੀਕਾਨੇਰ • ਰਾਜਸਮੰਦ • ਸਵਾਈਮਾਧੋਪੁਰ • ਸੀਕਰ • ਸਿਰੋਹੀ • <a href="/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%81%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%97%E0%A9%9C%E0%A9%8D%E0%A8%B9_%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%BE" class="mw-redirect" title="ਹਨੁਮਾਨਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ">ਹਨੁਮਾਨਗੜ੍ਹ</a></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%">ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ</th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em">• <a href="/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%8B%E0%A8%9F%E0%A8%BE" title="ਕੋਟਾ">ਕੋਟਾ</a> • <a href="/wiki/%E0%A8%9A%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A9%8C%E0%A9%9C" class="mw-redirect" title="ਚਿੱਤੌੜ">ਚਿੱਤੌੜ</a> • ਜੈਪੁਰ • ਜੈਸਲਮੇਰ • <a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A8%A6%E0%A9%88%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਉਦੈਪੁਰ">ਉਦੈਪੁਰ</a> • <a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A8%A7%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਜੋਧਪੁਰ">ਜੋਧਪੁਰ</a> • <a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%B2%E0%A8%B5%E0%A8%B0" title="ਅਲਵਰ">ਅਲਵਰ</a> • <a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%9C%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B0" title="ਅਜਮੇਰ">ਅਜਮੇਰ</a> • ਬੀਕਾਨੇਰ</div></td></tr></tbody></table></div> <div class="navbox-styles"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r627784"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r769441"></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="ਭਾਰਤ_ਦੇ_ਰਾਜ_ਅਤੇ_ਕੇਂਦਰ_ਸ਼ਾਸਿਤ_ਪ੍ਰਦੇਸ਼" style="padding:3px"><table class="nowraplinks hlist mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r627784"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r769404"><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE:States_and_Union_Territories_of_India" title="ਫਰਮਾ:States and Union Territories of India"><abbr title="View this template">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE_%E0%A8%97%E0%A9%B1%E0%A8%B2-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%A4:States_and_Union_Territories_of_India&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ:States and Union Territories of India (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)"><abbr title="Discuss this template">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:EditPage/%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%AE%E0%A8%BE:States_and_Union_Territories_of_India" title="ਖ਼ਾਸ:EditPage/ਫਰਮਾ:States and Union Territories of India"><abbr title="Edit this template">e</abbr></a></li></ul></div><div id="ਭਾਰਤ_ਦੇ_ਰਾਜ_ਅਤੇ_ਕੇਂਦਰ_ਸ਼ਾਸਿਤ_ਪ੍ਰਦੇਸ਼" style="font-size:114%;margin:0 4em"><a href="/wiki/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A4_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%98%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A6_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸੰਘਵਾਦ ਰਾਜ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਰਾਜ</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%86%E0%A8%82%E0%A8%A7%E0%A8%B0%E0%A8%BE_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%B0%E0%A9%81%E0%A8%A3%E0%A8%BE%E0%A8%9A%E0%A8%B2_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%AE" title="ਅਸਾਮ">ਅਸਾਮ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0" title="ਬਿਹਾਰ">ਬਿਹਾਰ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%9B%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A9%80%E0%A8%B8%E0%A8%97%E0%A9%9C%E0%A9%8D%E0%A8%B9" title="ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ">ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%8B%E0%A8%86" title="ਗੋਆ">ਗੋਆ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%9C%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%A4" title="ਗੁਜਰਾਤ">ਗੁਜਰਾਤ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%A3%E0%A8%BE" title="ਹਰਿਆਣਾ">ਹਰਿਆਣਾ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%9A%E0%A8%B2_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%9D%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%96%E0%A9%B0%E0%A8%A1" title="ਝਾਰਖੰਡ">ਝਾਰਖੰਡ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%9F%E0%A8%95" title="ਕਰਨਾਟਕ">ਕਰਨਾਟਕ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A8%B2" title="ਕੇਰਲ">ਕੇਰਲ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%B1%E0%A8%A7_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%9F%E0%A8%B0" title="ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ">ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%A3%E0%A9%80%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0" title="ਮਣੀਪੁਰ">ਮਣੀਪੁਰ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%98%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A8%BF%E0%A8%86" title="ਮੇਘਾਲਿਆ">ਮੇਘਾਲਿਆ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A9%8B%E0%A8%B0%E0%A8%AE" title="ਮਿਜ਼ੋਰਮ">ਮਿਜ਼ੋਰਮ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A9%88%E0%A8%82%E0%A8%A1" title="ਨਾਗਾਲੈਂਡ">ਨਾਗਾਲੈਂਡ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%93%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE" title="ਓਡੀਸ਼ਾ">ਓਡੀਸ਼ਾ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC,_%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4" title="ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ">ਪੰਜਾਬ</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">ਰਾਜਸਥਾਨ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%95%E0%A8%AE" title="ਸਿੱਕਮ">ਸਿੱਕਮ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A8%BC_%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A9%82" title="ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ">ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A9%87%E0%A8%B2%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE" title="ਤੇਲੰਗਾਨਾ">ਤੇਲੰਗਾਨਾ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%A4%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A8%BE" title="ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ">ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A8%B0_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%89%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%96%E0%A9%B0%E0%A8%A1" title="ਉੱਤਰਾਖੰਡ">ਉੱਤਰਾਖੰਡ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%B1%E0%A8%9B%E0%A8%AE%E0%A9%80_%E0%A8%AC%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%B2" title="ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ">ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ</a></li></ul> </div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1%"><a href="/wiki/%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A4_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></th><td class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0"><div style="padding:0 0.25em"> <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%87%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%A8_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%8B%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%B0_%E0%A8%9F%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A9%82" title="ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ">ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%9A%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%97%E0%A9%9C%E0%A9%8D%E0%A8%B9" title="ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ">ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%A6%E0%A8%BE%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A8%BE_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%A8%E0%A8%97%E0%A8%B0_%E0%A8%B9%E0%A8%B5%E0%A9%87%E0%A8%B2%E0%A9%80_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%A6%E0%A8%AE%E0%A8%A8_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%89" title="ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨ ਅਤੇ ਦੀਉ">ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨ ਅਤੇ ਦੀਉ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%A6%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%B2%E0%A9%80" title="ਦਿੱਲੀ">ਦਿੱਲੀ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%9C%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%82_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%95%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%AE%E0%A9%80%E0%A8%B0_(%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A4_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC)" title="ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)">ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%B2%E0%A8%A6%E0%A8%BE%E0%A8%96%E0%A8%BC" class="mw-redirect" title="ਲਦਾਖ਼">ਲਦਾਖ਼</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%B2%E0%A8%95%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A9%80%E0%A8%AA" title="ਲਕਸ਼ਦੀਪ">ਲਕਸ਼ਦੀਪ</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%A1%E0%A9%82%E0%A8%9A%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80_(%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A4_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC)" title="ਪੁਡੂਚੇਰੀ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)">ਪੁਡੂਚੇਰੀ</a></li></ul> </div></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div> <ul><li><a href="/w/index.php?title=List_of_state_and_union_territory_capitals_in_India&action=edit&redlink=1" class="new" title="List of state and union territory capitals in India (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">Capitals in India</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Autonomous_administrative_divisions_of_India&action=edit&redlink=1" class="new" title="Autonomous administrative divisions of India (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">Autonomous administrative divisions of India</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Proposed_states_and_union_territories_of_India&action=edit&redlink=1" class="new" title="Proposed states and union territories of India (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">Proposed states and union territories</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:Historical_Indian_regions&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Historical Indian regions (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">Historical Regions</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:Presidencies_of_British_India&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Presidencies of British India (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">British Provinces</a></li></ul> </div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਰਾਜਸਥਾਨ&oldid=754542">https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਰਾਜਸਥਾਨ&oldid=754542</a>" ਤੋਂ ਲਿਆ</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8:%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82" title="ਖ਼ਾਸ:ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ">ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ</a>: <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:%E0%A8%A8%E0%A9%B0%E0%A8%AC%E0%A8%B0_%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%A6_%E0%A8%9B%E0%A9%87%E0%A8%A6_%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A8%A8_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%AB%E0%A8%B2%E0%A8%A8_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%B2_%E0%A8%A8%E0%A9%B0%E0%A8%AC%E0%A8%B0_%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A9%80%E0%A8%82_%E0%A8%B9%E0%A9%88&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੰਬਰ ਰੱਦ ਛੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਨ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੰਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">ਨੰਬਰ ਰੱਦ ਛੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਨ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੰਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:Pages_using_infobox_settlement_with_bad_settlement_type&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Pages using infobox settlement with bad settlement type (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">Pages using infobox settlement with bad settlement type</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:Pages_using_infobox_settlement_with_unknown_parameters&action=edit&redlink=1" class="new" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Pages using infobox settlement with unknown parameters (ਸਫ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ)">Pages using infobox settlement with unknown parameters</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਜਸਥਾਨ">ਰਾਜਸਥਾਨ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C_%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87_%E0%A8%95%E0%A9%87%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A4_%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B8%E0%A8%BC" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼">ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">ਲੁਕਵੀਂਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%97%E0%A9%81%E0%A8%A3%E0%A8%95_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%A3%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A1%E0%A9%B1%E0%A8%AC%E0%A8%BE_%E0%A8%B5%E0%A8%B8%E0%A9%8B%E0%A8%82_%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0_%E0%A8%B5%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A8%A3_%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A9%87_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A9%87" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਿਨਾਂ ਗੁਣਕ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ">ਬਿਨਾਂ ਗੁਣਕ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%87%E0%A8%A3%E0%A9%80:%E0%A8%9F%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%9F%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A9%8B%E0%A8%8F_%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%88%E0%A8%B2_%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A9%9C%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A8%BC%E0%A9%87_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A9%87" title="ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਫ਼ਾਈਲ ਜੋੜਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸਫ਼ੇ">ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਫ਼ਾਈਲ ਜੋੜਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸਫ਼ੇ</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> ਇਸ ਸਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰੀ ਸੋਧ 10 ਮਈ 2024 ਨੂੰ 16:43 ਵਜੇ ਹੋਈ।</li> <li id="footer-info-copyright">ਇਹ ਲਿਖਤ <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike License 4.0</a> ਦੇ ਤਹਿਤ ਉਪਲਬਧ ਹੈ; ਵਾਧੂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਈਟ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ਇਸਦੀਆਂ <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">ਵਰਤਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ</a> ਅਤੇ <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacy Policy</a> ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋ। Wikipedia® ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਾ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲ਼ੀ <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਸੰਸਥਾ, ਇੰਕ.</a> ਦਾ ਰਜਿਸਟ੍ਰਡ ਟ੍ਰੇਡਮਾਰਕ ਹੈ।</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">ਪਰਦਾ ਨੀਤੀ</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%80%E0%A8%AA%E0%A9%80%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%86:%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਬਾਰੇ</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%80%E0%A8%AA%E0%A9%80%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%86:%E0%A8%86%E0%A8%AE_%E0%A8%A6%E0%A8%BE%E0%A8%85%E0%A8%B5%E0%A9%87">ਦਾਅਵੇ</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">ਆਚਾਰ ਜ਼ਾਬਤਾ</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">ਵਿਕਾਸਕਾਰ</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pa.wikipedia.org">ਅੰਕੜੇ</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">ਕੂਕੀ ਤਫਸੀਲਾਂ</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">ਮੋਬਾਈਲੀ ਦਿੱਖ</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-zdfpm","wgBackendResponseTime":128,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.363","walltime":"0.875","ppvisitednodes":{"value":3092,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":39731,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":3835,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":15,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":47913,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 460.878 1 -total"," 43.73% 201.561 1 ਫਰਮਾ:Infobox_settlement"," 30.40% 140.100 1 ਫਰਮਾ:Infobox"," 24.39% 112.417 1 ਫਰਮਾ:ਰਾਜਸਥਾਨ"," 22.69% 104.586 2 ਫਰਮਾ:Navbox"," 11.45% 52.765 1 ਫਰਮਾ:ਭਾਰਤ_ਦੇ_ਰਾਜ"," 9.94% 45.791 7 ਫਰਮਾ:Main_other"," 3.46% 15.945 1 ਫਰਮਾ:Comma_separated_entries"," 3.31% 15.253 1 ਫਰਮਾ:ਹਵਾਲੇ"," 2.49% 11.454 2 ਫਰਮਾ:Pluralize_from_text"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.146","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1874713,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-5cxzh","timestamp":"20241123125719","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0a30\u0a3e\u0a1c\u0a38\u0a25\u0a3e\u0a28","url":"https:\/\/pa.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%A8","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1437","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q1437","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2008-08-12T23:18:31Z","dateModified":"2024-05-10T16:43:30Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/6\/6c\/East_facade_Hawa_Mahal_Jaipur_from_ground_level_%28July_2022%29_-_img_04.jpg"}</script> </body> </html>