CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="kk" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Жер — Уикипедия</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )kkwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"ymd","wgMonthNames":["","қаңтар","ақпан","наурыз","сәуір","мамыр","маусым","шілде","тамыз","қыркүйек","қазан","қараша","желтоқсан"],"wgRequestId":"b819c7d1-c364-4563-b628-534fac5c660b","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Жер","wgTitle":"Жер","wgCurRevisionId":3372916,"wgRevisionId":3372916,"wgArticleId":6836,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["ISBN сиқырлы сілтемелері қолданылған беттер","Уикипедия:Алфавит бойынша таңдаулы мақалалар","Үлгі шақыруында көшірме аргумент қолданатын беттер","Жер","Күн жүйесі","Жер тәрізді ғаламшарлар","Күн жүйесі ғаламшарлары","Космология", "Табиғат","Астрономия"],"wgPageViewLanguage":"kk","wgPageContentLanguage":"kk","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Жер","wgRelevantArticleId":6836,"wgIsProbablyEditable":false,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":false,"wgRestrictionEdit":["autoconfirmed"],"wgRestrictionMove":["autoconfirmed"],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"kk","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"kk"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":100000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q2", "wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.gadget.FreezeTopRow":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.3d.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.tablesorter.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements", "mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.tablesorter","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.featured-articles-links","ext.gadget.edittop","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.QuestionForm","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=kk&modules=ext.3d.styles%7Cext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.tablesorter.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=kk&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=kk&modules=ext.gadget.FreezeTopRow&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=kk&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/1200px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/800px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/640px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Жер — Уикипедия"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//kk.m.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Уикипедия (kk)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//kk.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.kk"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Уикипедия Atom желісі" href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D1%83%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D3%A9%D0%B7%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject page-Жер rootpage-Жер skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Мазмұнға өту</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Басты мәзір" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Басты мәзір </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Басты мәзір</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">жасыру</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Шарлау </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82" title="Басты бетті көру [z]" accesskey="z">Басты бет</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D2%9A%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BC_%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8B" title="Жоба туралы, мұнда немен айналысуға болатыны туралы, қай жерде не бары туралы">Қауымдастық порталы</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D1%83%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D3%A9%D0%B7%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Осы уикидегі жуықтағы өзгерістер тізімі. [r]" accesskey="r">Жуықтағы өзгерістер</a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Соңғы бір айдағы басталған беттер тізімі, есім кеңістігі бойынша сүзгілеп көре аласыз.">Жаңа беттер</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BE%D2%9B" title="Кездейсоқ бет жүктеу [x]" accesskey="x">Кездейсоқ бет</a></li><li id="n-videolesson" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%92%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BE_%D1%81%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Уикипедияны үйренуге қатысты YouTube-тағы видео сабақтар">Видео сабақтар</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D0%BD%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0" title="Анықтама табу орны.">Анықтама</a></li><li id="n-forum" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A4%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC" title="Уикипедия қатысушыларының форумы.">Форум</a></li><li id="n-general-discussion" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83_%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Flow жұмыс легінде жұмыс істейтін Уикипедияның негізгі талқылау беті [4]" accesskey="4">Талқылау легі</a></li><li id="n-telegram" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Telegram" title="Қазақша Уикипедияға қатысты ең маңызды жаңалықтар мен мақалалар">Телеграм арна</a></li><li id="n-bug_in_article" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A4%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC/%D2%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D1%85%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%83" title="Бұл беттегі қатені хабарлау">Қателер туралы хабарлау</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Уикипедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-kk.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.1875em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="Қазақша ашық энциклопедия" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-kk.svg" width="117" height="11" style="width: 7.3125em; height: 0.6875em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%86%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D1%83" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Уикипедия жобасында іздеу [f]" accesskey="f"> Іздеу </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Уикипедия жобасынан іздеу" aria-label="Уикипедия жобасынан іздеу" autocapitalize="sentences" title="Уикипедия жобасында іздеу [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Арнайы:Іздеу"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Іздеу</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Жеке құралдар"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Көрініс"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Change the appearance of the page's font size, width, and color" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Көрініс" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Көрініс </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_kk.wikipedia.org&uselang=kk" class="">Демеу беру</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D1%82%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D1%96&returnto=%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Біз сізге есептік жазба бастауды және кіруді ұсынамыз,ол міндетті емес." class="">Тіркелу</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%83%D1%96&returnto=%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Кіруіңізді ұсынамыз, ол міндетті емес. [o]" accesskey="o" class="">Кіру</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Басқа баптаулар" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Жеке құралдар" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Жеке құралдар </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Қатысушы мәзірі" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_kk.wikipedia.org&uselang=kk">Демеу беру</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%96%D0%B0%D2%A3%D0%B0_%D1%82%D1%96%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D1%96&returnto=%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Біз сізге есептік жазба бастауды және кіруді ұсынамыз,ол міндетті емес."> Тіркелу</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%83%D1%96&returnto=%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Кіруіңізді ұсынамыз, ол міндетті емес. [o]" accesskey="o"> Кіру</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Шыққан өңдеушілерге арналған беттер <a href="/wiki/%D0%96%D3%99%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BC:%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%83" aria-label="Өңдеу туралы көбірек білу">көбірек білу</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D2%AE%D0%BB%D0%B5%D1%81%D1%96%D0%BC" title="Бұл IP мекенжаймен жасаған өңдемелер тізімі [y]" accesskey="y">Үлесім</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BC" title="Бұл IP мекенжай өңдемелерін талқылау [n]" accesskey="n">Талқылау</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eжабу\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"kk\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Cdiv style=\"width: 100% ! important; border: solid 1px lightblue; border-radius: 10px; font-size: 120%; text-align: center;\"\u003E\n\u003Cp\u003EҚұрметті оқырман, қазақша Уикипедияның \u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Telegram\" title=\"Уикипедия:Telegram\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Telegram_logo.svg/25px-Telegram_logo.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"25\" height=\"25\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Telegram_logo.svg/38px-Telegram_logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Telegram_logo.svg/50px-Telegram_logo.svg.png 2x\" data-file-width=\"512\" data-file-height=\"512\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E \u003Ca href=\"/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:Telegram\" title=\"Уикипедия:Telegram\"\u003ETelegram арнасына\u003C/a\u003E жазыла аласыз\n\u003C/p\u003E\n\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Сайт"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Мазмұны" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Мазмұны</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">жасыру</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Кіріспе</div> </a> </li> <li id="toc-Этимологиясы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Этимологиясы"> <div class="vector-toc-text"> 1 Этимологиясы </div> </a> <ul id="toc-Этимологиясы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Хронологиясы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Хронологиясы"> <div class="vector-toc-text"> 2 Хронологиясы </div> </a> <button aria-controls="toc-Хронологиясы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Хронологиясы суббөлімін көрсету/жасыру </button> <ul id="toc-Хронологиясы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Қалыптасуы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Қалыптасуы"> <div class="vector-toc-text"> 2.1 Қалыптасуы </div> </a> <ul id="toc-Қалыптасуы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Геологиялық_тарихы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Геологиялық_тарихы"> <div class="vector-toc-text"> 2.2 Геологиялық тарихы </div> </a> <ul id="toc-Геологиялық_тарихы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Тіршіліктің_пайда_болуы_мен_эволюциясы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Тіршіліктің_пайда_болуы_мен_эволюциясы"> <div class="vector-toc-text"> 2.3 Тіршіліктің пайда болуы мен эволюциясы </div> </a> <ul id="toc-Тіршіліктің_пайда_болуы_мен_эволюциясы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Болашағы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Болашағы"> <div class="vector-toc-text"> 2.4 Болашағы </div> </a> <ul id="toc-Болашағы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Қасиеттері" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Қасиеттері"> <div class="vector-toc-text"> 3 Қасиеттері </div> </a> <button aria-controls="toc-Қасиеттері-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Қасиеттері суббөлімін көрсету/жасыру </button> <ul id="toc-Қасиеттері-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Пішіні" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Пішіні"> <div class="vector-toc-text"> 3.1 Пішіні </div> </a> <ul id="toc-Пішіні-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Химиялық_құрамы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Химиялық_құрамы"> <div class="vector-toc-text"> 3.2 Химиялық құрамы </div> </a> <ul id="toc-Химиялық_құрамы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ішкі_құрылымы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ішкі_құрылымы"> <div class="vector-toc-text"> 3.3 Ішкі құрылымы </div> </a> <ul id="toc-Ішкі_құрылымы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Жылуы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Жылуы"> <div class="vector-toc-text"> 3.4 Жылуы </div> </a> <ul id="toc-Жылуы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Тектоникалық_тақталары" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Тектоникалық_тақталары"> <div class="vector-toc-text"> 3.5 Тектоникалық тақталары </div> </a> <ul id="toc-Тектоникалық_тақталары-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Беті" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Беті"> <div class="vector-toc-text"> 3.6 Беті </div> </a> <ul id="toc-Беті-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Гравитациялық_өрісі" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Гравитациялық_өрісі"> <div class="vector-toc-text"> 3.7 Гравитациялық өрісі </div> </a> <ul id="toc-Гравитациялық_өрісі-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Магниттік_өрісі" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Магниттік_өрісі"> <div class="vector-toc-text"> 3.8 Магниттік өрісі </div> </a> <ul id="toc-Магниттік_өрісі-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Магнитосфера" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Магнитосфера"> <div class="vector-toc-text"> 3.8.1 Магнитосфера </div> </a> <ul id="toc-Магнитосфера-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Гидросферасы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Гидросферасы"> <div class="vector-toc-text"> 4 Гидросферасы </div> </a> <ul id="toc-Гидросферасы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Атмосферасы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Атмосферасы"> <div class="vector-toc-text"> 5 Атмосферасы </div> </a> <button aria-controls="toc-Атмосферасы-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Атмосферасы суббөлімін көрсету/жасыру </button> <ul id="toc-Атмосферасы-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Ауа_райы_мен_климат" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Ауа_райы_мен_климат"> <div class="vector-toc-text"> 5.1 Ауа райы мен климат </div> </a> <ul id="toc-Ауа_райы_мен_климат-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Жоғарғы_атмосфера" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Жоғарғы_атмосфера"> <div class="vector-toc-text"> 5.2 Жоғарғы атмосфера </div> </a> <ul id="toc-Жоғарғы_атмосфера-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Жердегі_тіршілік" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Жердегі_тіршілік"> <div class="vector-toc-text"> 6 Жердегі тіршілік </div> </a> <ul id="toc-Жердегі_тіршілік-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Антропогеография" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Антропогеография"> <div class="vector-toc-text"> 7 Антропогеография </div> </a> <button aria-controls="toc-Антропогеография-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Антропогеография суббөлімін көрсету/жасыру </button> <ul id="toc-Антропогеография-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Табиғи_қорлар_мен_жердің_пайдаланылуы" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Табиғи_қорлар_мен_жердің_пайдаланылуы"> <div class="vector-toc-text"> 7.1 Табиғи қорлар мен жердің пайдаланылуы </div> </a> <ul id="toc-Табиғи_қорлар_мен_жердің_пайдаланылуы-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Мәдениет_пен_тарихта" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Мәдениет_пен_тарихта"> <div class="vector-toc-text"> 8 Мәдениет пен тарихта </div> </a> <ul id="toc-Мәдениет_пен_тарихта-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Тағы_көріңіз" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Тағы_көріңіз"> <div class="vector-toc-text"> 9 Тағы көріңіз </div> </a> <ul id="toc-Тағы_көріңіз-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Дереккөздер" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Дереккөздер"> <div class="vector-toc-text"> 10 Дереккөздер </div> </a> <ul id="toc-Дереккөздер-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Сыртқы_сілтемелер" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Сыртқы_сілтемелер"> <div class="vector-toc-text"> 11 Сыртқы сілтемелер </div> </a> <ul id="toc-Сыртқы_сілтемелер-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Мазмұны" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Мазмұнды көрсету/жасыру" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Мазмұнды көрсету/жасыру </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Жер</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Басқа тілдегі мақалаға өту. 308 тілде қолжетімді" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-308" aria-hidden="true" > 308 тіл </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-ab mw-list-item"><a href="https://ab.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B3%D1%8C%D1%8B%D0%BB" title="Адгьыл – абхаз тілі" lang="ab" hreflang="ab" data-title="Адгьыл" data-language-autonym="Аԥсшәа" data-language-local-name="абхаз тілі" class="interlanguage-link-target">Аԥсшәа</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ace mw-list-item"><a href="https://ace.wikipedia.org/wiki/Bumoe" title="Bumoe – ачех тілі" lang="ace" hreflang="ace" data-title="Bumoe" data-language-autonym="Acèh" data-language-local-name="ачех тілі" class="interlanguage-link-target">Acèh</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ady mw-list-item"><a href="https://ady.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D3%80%D1%8B%D0%B3%D1%83" title="ЧӀыгу – адыгей тілі" lang="ady" hreflang="ady" data-title="ЧӀыгу" data-language-autonym="Адыгабзэ" data-language-local-name="адыгей тілі" class="interlanguage-link-target">Адыгабзэ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-af badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Aarde" title="Aarde – африкаанс тілі" lang="af" hreflang="af" data-title="Aarde" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="африкаанс тілі" class="interlanguage-link-target">Afrikaans</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-als mw-list-item"><a href="https://als.wikipedia.org/wiki/Erde" title="Erde – неміс тілі (Швейцария)" lang="gsw" hreflang="gsw" data-title="Erde" data-language-autonym="Alemannisch" data-language-local-name="неміс тілі (Швейцария)" class="interlanguage-link-target">Alemannisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-am mw-list-item"><a href="https://am.wikipedia.org/wiki/%E1%88%98%E1%88%AC%E1%89%B5" title="መሬት – амхар тілі" lang="am" hreflang="am" data-title="መሬት" data-language-autonym="አማርኛ" data-language-local-name="амхар тілі" class="interlanguage-link-target">አማርኛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – арагон тілі" lang="an" hreflang="an" data-title="Tierra" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="арагон тілі" class="interlanguage-link-target">Aragonés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ang mw-list-item"><a href="https://ang.wikipedia.org/wiki/Eor%C3%B0e" title="Eorðe – Old English" lang="ang" hreflang="ang" data-title="Eorðe" data-language-autonym="Ænglisc" data-language-local-name="Old English" class="interlanguage-link-target">Ænglisc</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ann mw-list-item"><a href="https://ann.wikipedia.org/wiki/Liny%E1%BB%8Dn%CC%84" title="Linyọn̄ – оболо тілі" lang="ann" hreflang="ann" data-title="Linyọn̄" data-language-autonym="Obolo" data-language-local-name="оболо тілі" class="interlanguage-link-target">Obolo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-anp mw-list-item"><a href="https://anp.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="धरती – ангика тілі" lang="anp" hreflang="anp" data-title="धरती" data-language-autonym="अंगिका" data-language-local-name="ангика тілі" class="interlanguage-link-target">अंगिका</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="الأرض – араб тілі" lang="ar" hreflang="ar" data-title="الأرض" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="араб тілі" class="interlanguage-link-target">العربية</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arc mw-list-item"><a href="https://arc.wikipedia.org/wiki/%DC%90%DC%AA%DC%A5%DC%90" title="ܐܪܥܐ – Aramaic" lang="arc" hreflang="arc" data-title="ܐܪܥܐ" data-language-autonym="ܐܪܡܝܐ" data-language-local-name="Aramaic" class="interlanguage-link-target">ܐܪܡܝܐ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ary mw-list-item"><a href="https://ary.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6" title="لأرض – Moroccan Arabic" lang="ary" hreflang="ary" data-title="لأرض" data-language-autonym="الدارجة" data-language-local-name="Moroccan Arabic" class="interlanguage-link-target">الدارجة</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1%D8%B6" title="الارض – Egyptian Arabic" lang="arz" hreflang="arz" data-title="الارض" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="Egyptian Arabic" class="interlanguage-link-target">مصرى</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-as mw-list-item"><a href="https://as.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%83%E0%A6%A5%E0%A6%BF%E0%A7%B1%E0%A7%80" title="পৃথিৱী – ассам тілі" lang="as" hreflang="as" data-title="পৃথিৱী" data-language-autonym="অসমীয়া" data-language-local-name="ассам тілі" class="interlanguage-link-target">অসমীয়া</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – астурия тілі" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Tierra" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="астурия тілі" class="interlanguage-link-target">Asturianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-atj mw-list-item"><a href="https://atj.wikipedia.org/wiki/Aski" title="Aski – атикамек тілі" lang="atj" hreflang="atj" data-title="Aski" data-language-autonym="Atikamekw" data-language-local-name="атикамек тілі" class="interlanguage-link-target">Atikamekw</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-av mw-list-item"><a href="https://av.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%BA%D1%8C_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Ракь (планета) – авар тілі" lang="av" hreflang="av" data-title="Ракь (планета)" data-language-autonym="Авар" data-language-local-name="авар тілі" class="interlanguage-link-target">Авар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"><a href="https://avk.wikipedia.org/wiki/Tawava" title="Tawava – Kotava" lang="avk" hreflang="avk" data-title="Tawava" data-language-autonym="Kotava" data-language-local-name="Kotava" class="interlanguage-link-target">Kotava</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-awa mw-list-item"><a href="https://awa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – авадхи тілі" lang="awa" hreflang="awa" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="अवधी" data-language-local-name="авадхи тілі" class="interlanguage-link-target">अवधी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ay mw-list-item"><a href="https://ay.wikipedia.org/wiki/Aka_pacha" title="Aka pacha – аймара тілі" lang="ay" hreflang="ay" data-title="Aka pacha" data-language-autonym="Aymar aru" data-language-local-name="аймара тілі" class="interlanguage-link-target">Aymar aru</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Yer" title="Yer – әзірбайжан тілі" lang="az" hreflang="az" data-title="Yer" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="әзірбайжан тілі" class="interlanguage-link-target">Azərbaycanca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D8%A6%D8%B1" title="یئر – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="یئر" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80" title="Ер – башқұрт тілі" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Ер" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="башқұрт тілі" class="interlanguage-link-target">Башҡортса</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ban mw-list-item"><a href="https://ban.wikipedia.org/wiki/Gumi" title="Gumi – бали тілі" lang="ban" hreflang="ban" data-title="Gumi" data-language-autonym="Basa Bali" data-language-local-name="бали тілі" class="interlanguage-link-target">Basa Bali</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bar mw-list-item"><a href="https://bar.wikipedia.org/wiki/Eadn" title="Eadn – Bavarian" lang="bar" hreflang="bar" data-title="Eadn" data-language-autonym="Boarisch" data-language-local-name="Bavarian" class="interlanguage-link-target">Boarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bat-smg mw-list-item"><a href="https://bat-smg.wikipedia.org/wiki/%C5%BDem%C4%97" title="Žemė – Samogitian" lang="sgs" hreflang="sgs" data-title="Žemė" data-language-autonym="Žemaitėška" data-language-local-name="Samogitian" class="interlanguage-link-target">Žemaitėška</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bcl mw-list-item"><a href="https://bcl.wikipedia.org/wiki/Kinaban" title="Kinaban – Central Bikol" lang="bcl" hreflang="bcl" data-title="Kinaban" data-language-autonym="Bikol Central" data-language-local-name="Central Bikol" class="interlanguage-link-target">Bikol Central</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D1%8F%D0%BC%D0%BB%D1%8F" title="Зямля – беларусь тілі" lang="be" hreflang="be" data-title="Зямля" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="беларусь тілі" class="interlanguage-link-target">Беларуская</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D1%8F%D0%BC%D0%BB%D1%8F" title="Зямля – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Зямля" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target">Беларуская (тарашкевіца)</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bew mw-list-item"><a href="https://bew.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – Betawi" lang="bew" hreflang="bew" data-title="Bumi" data-language-autonym="Betawi" data-language-local-name="Betawi" class="interlanguage-link-target">Betawi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BC%D1%8F" title="Земя – болгар тілі" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Земя" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="болгар тілі" class="interlanguage-link-target">Български</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target">भोजपुरी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bjn mw-list-item"><a href="https://bjn.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – Banjar" lang="bjn" hreflang="bjn" data-title="Bumi" data-language-autonym="Banjar" data-language-local-name="Banjar" class="interlanguage-link-target">Banjar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-blk mw-list-item"><a href="https://blk.wikipedia.org/wiki/%E1%80%80%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%98%E1%80%AC%E1%82%8F%E1%80%9F%E1%80%B6%E1%82%8F" title="ကမ္ဘာႏဟံႏ – Pa'O" lang="blk" hreflang="blk" data-title="ကမ္ဘာႏဟံႏ" data-language-autonym="ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ" data-language-local-name="Pa'O" class="interlanguage-link-target">ပအိုဝ်ႏဘာႏသာႏ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bm mw-list-item"><a href="https://bm.wikipedia.org/wiki/Dugukolo" title="Dugukolo – бамбара тілі" lang="bm" hreflang="bm" data-title="Dugukolo" data-language-autonym="Bamanankan" data-language-local-name="бамбара тілі" class="interlanguage-link-target">Bamanankan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AA%E0%A7%83%E0%A6%A5%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A7%80" title="পৃথিবী – бенгал тілі" lang="bn" hreflang="bn" data-title="পৃথিবী" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="бенгал тілі" class="interlanguage-link-target">বাংলা</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bo mw-list-item"><a href="https://bo.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A6%E0%BD%A0%E0%BD%B2%E0%BC%8B%E0%BD%82%E0%BD%BC%E0%BC%8B%E0%BD%A3%E0%BC%8D" title="སའི་གོ་ལ། – тибет тілі" lang="bo" hreflang="bo" data-title="སའི་གོ་ལ།" data-language-autonym="བོད་ཡིག" data-language-local-name="тибет тілі" class="interlanguage-link-target">བོད་ཡིག</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Douar_(planedenn)" title="Douar (planedenn) – бретон тілі" lang="br" hreflang="br" data-title="Douar (planedenn)" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="бретон тілі" class="interlanguage-link-target">Brezhoneg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Zemlja_(planeta)" title="Zemlja (planeta) – босния тілі" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Zemlja (planeta)" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="босния тілі" class="interlanguage-link-target">Bosanski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-btm mw-list-item"><a href="https://btm.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – Batak Mandailing" lang="btm" hreflang="btm" data-title="Bumi" data-language-autonym="Batak Mandailing" data-language-local-name="Batak Mandailing" class="interlanguage-link-target">Batak Mandailing</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bug mw-list-item"><a href="https://bug.wikipedia.org/wiki/%E1%A8%92%E1%A8%97%E1%A8%8A%E1%A8%9A" title="ᨒᨗᨊᨚ – бугис тілі" lang="bug" hreflang="bug" data-title="ᨒᨗᨊᨚ" data-language-autonym="Basa Ugi" data-language-local-name="бугис тілі" class="interlanguage-link-target">Basa Ugi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bxr mw-list-item"><a href="https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8D%D0%BB%D1%85%D1%8D%D0%B9" title="Дэлхэй – Russia Buriat" lang="bxr" hreflang="bxr" data-title="Дэлхэй" data-language-autonym="Буряад" data-language-local-name="Russia Buriat" class="interlanguage-link-target">Буряад</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – каталан тілі" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Terra" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="каталан тілі" class="interlanguage-link-target">Català</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cbk-zam mw-list-item"><a href="https://cbk-zam.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – Chavacano" lang="cbk" hreflang="cbk" data-title="Tierra" data-language-autonym="Chavacano de Zamboanga" data-language-local-name="Chavacano" class="interlanguage-link-target">Chavacano de Zamboanga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cdo mw-list-item"><a href="https://cdo.wikipedia.org/wiki/D%C3%AA-gi%C3%B9" title="Dê-giù – Mindong" lang="cdo" hreflang="cdo" data-title="Dê-giù" data-language-autonym="閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄" data-language-local-name="Mindong" class="interlanguage-link-target">閩東語 / Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ce mw-list-item"><a href="https://ce.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D1%8C%D0%BD%D0%B5" title="Дуьне – шешен тілі" lang="ce" hreflang="ce" data-title="Дуьне" data-language-autonym="Нохчийн" data-language-local-name="шешен тілі" class="interlanguage-link-target">Нохчийн</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ceb mw-list-item"><a href="https://ceb.wikipedia.org/wiki/Kalibotan_(planeta)" title="Kalibotan (planeta) – себуано тілі" lang="ceb" hreflang="ceb" data-title="Kalibotan (planeta)" data-language-autonym="Cebuano" data-language-local-name="себуано тілі" class="interlanguage-link-target">Cebuano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-chr mw-list-item"><a href="https://chr.wikipedia.org/wiki/%E1%8E%A1%E1%8E%B6%E1%8E%AF" title="ᎡᎶᎯ – чероки тілі" lang="chr" hreflang="chr" data-title="ᎡᎶᎯ" data-language-autonym="ᏣᎳᎩ" data-language-local-name="чероки тілі" class="interlanguage-link-target">ᏣᎳᎩ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%DB%95%D9%88%DB%8C" title="زەوی – сорани тілі" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="زەوی" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="сорани тілі" class="interlanguage-link-target">کوردی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-co badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://co.wikipedia.org/wiki/Terra_(pianeta)" title="Terra (pianeta) – корсика тілі" lang="co" hreflang="co" data-title="Terra (pianeta)" data-language-autonym="Corsu" data-language-local-name="корсика тілі" class="interlanguage-link-target">Corsu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-crh mw-list-item"><a href="https://crh.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya" title="Dünya – Crimean Tatar" lang="crh" hreflang="crh" data-title="Dünya" data-language-autonym="Qırımtatarca" data-language-local-name="Crimean Tatar" class="interlanguage-link-target">Qırımtatarca</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Zem%C4%9B" title="Země – чех тілі" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Země" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="чех тілі" class="interlanguage-link-target">Čeština</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-csb mw-list-item"><a href="https://csb.wikipedia.org/wiki/Zemia" title="Zemia – Kashubian" lang="csb" hreflang="csb" data-title="Zemia" data-language-autonym="Kaszëbsczi" data-language-local-name="Kashubian" class="interlanguage-link-target">Kaszëbsczi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cu mw-list-item"><a href="https://cu.wikipedia.org/wiki/%EA%99%80%D1%94%D0%BC%D0%BB%D2%84%D1%A3" title="Ꙁємл҄ѣ – шіркеулік славян тілі" lang="cu" hreflang="cu" data-title="Ꙁємл҄ѣ" data-language-autonym="Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ" data-language-local-name="шіркеулік славян тілі" class="interlanguage-link-target">Словѣньскъ / ⰔⰎⰑⰂⰡⰐⰠⰔⰍⰟ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C4%95%D1%80" title="Çĕр – чуваш тілі" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Çĕр" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="чуваш тілі" class="interlanguage-link-target">Чӑвашла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Y_Ddaear" title="Y Ddaear – валлий тілі" lang="cy" hreflang="cy" data-title="Y Ddaear" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="валлий тілі" class="interlanguage-link-target">Cymraeg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Jorden" title="Jorden – дат тілі" lang="da" hreflang="da" data-title="Jorden" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="дат тілі" class="interlanguage-link-target">Dansk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dag mw-list-item"><a href="https://dag.wikipedia.org/wiki/Ti%C5%8Bgbani" title="Tiŋgbani – Dagbani" lang="dag" hreflang="dag" data-title="Tiŋgbani" data-language-autonym="Dagbanli" data-language-local-name="Dagbani" class="interlanguage-link-target">Dagbanli</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Erde" title="Erde – неміс тілі" lang="de" hreflang="de" data-title="Erde" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="неміс тілі" class="interlanguage-link-target">Deutsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dga mw-list-item"><a href="https://dga.wikipedia.org/wiki/Andon%C9%9B%C9%9B" title="Andonɛɛ – Dagaare" lang="dga" hreflang="dga" data-title="Andonɛɛ" data-language-autonym="Dagaare" data-language-local-name="Dagaare" class="interlanguage-link-target">Dagaare</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-din mw-list-item"><a href="https://din.wikipedia.org/wiki/Piny_nhom" title="Piny nhom – Dinka" lang="din" hreflang="din" data-title="Piny nhom" data-language-autonym="Thuɔŋjäŋ" data-language-local-name="Dinka" class="interlanguage-link-target">Thuɔŋjäŋ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/D%C4%B1nya" title="Dınya – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Dınya" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target">Zazaki</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dsb mw-list-item"><a href="https://dsb.wikipedia.org/wiki/Zemja" title="Zemja – төменгі лужица тілі" lang="dsb" hreflang="dsb" data-title="Zemja" data-language-autonym="Dolnoserbski" data-language-local-name="төменгі лужица тілі" class="interlanguage-link-target">Dolnoserbski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dtp mw-list-item"><a href="https://dtp.wikipedia.org/wiki/Pomogunan" title="Pomogunan – Central Dusun" lang="dtp" hreflang="dtp" data-title="Pomogunan" data-language-autonym="Kadazandusun" data-language-local-name="Central Dusun" class="interlanguage-link-target">Kadazandusun</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dty mw-list-item"><a href="https://dty.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – Doteli" lang="dty" hreflang="dty" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="डोटेली" data-language-local-name="Doteli" class="interlanguage-link-target">डोटेली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dv mw-list-item"><a href="https://dv.wikipedia.org/wiki/%DE%84%DE%A8%DE%82%DE%B0" title="ބިން – дивехи тілі" lang="dv" hreflang="dv" data-title="ބިން" data-language-autonym="ދިވެހިބަސް" data-language-local-name="дивехи тілі" class="interlanguage-link-target">ދިވެހިބަސް</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-dz mw-list-item"><a href="https://dz.wikipedia.org/wiki/%E0%BD%A0%E0%BD%9B%E0%BD%98%E0%BC%8B%E0%BD%82%E0%BE%B3%E0%BD%B2%E0%BD%84" title="འཛམ་གླིང – дзонг-кэ тілі" lang="dz" hreflang="dz" data-title="འཛམ་གླིང" data-language-autonym="ཇོང་ཁ" data-language-local-name="дзонг-кэ тілі" class="interlanguage-link-target">ཇོང་ཁ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B7" title="Γη – грек тілі" lang="el" hreflang="el" data-title="Γη" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="грек тілі" class="interlanguage-link-target">Ελληνικά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eml mw-list-item"><a href="https://eml.wikipedia.org/wiki/T%C3%A8ra" title="Tèra – Emiliano-Romagnolo" lang="egl" hreflang="egl" data-title="Tèra" data-language-autonym="Emiliàn e rumagnòl" data-language-local-name="Emiliano-Romagnolo" class="interlanguage-link-target">Emiliàn e rumagnòl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Earth" title="Earth – ағылшын тілі" lang="en" hreflang="en" data-title="Earth" data-language-autonym="English" data-language-local-name="ағылшын тілі" class="interlanguage-link-target">English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Tero" title="Tero – эсперанто тілі" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Tero" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="эсперанто тілі" class="interlanguage-link-target">Esperanto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – испан тілі" lang="es" hreflang="es" data-title="Tierra" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="испан тілі" class="interlanguage-link-target">Español</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Maa" title="Maa – эстон тілі" lang="et" hreflang="et" data-title="Maa" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="эстон тілі" class="interlanguage-link-target">Eesti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Lurra" title="Lurra – баск тілі" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Lurra" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="баск тілі" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ext mw-list-item"><a href="https://ext.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – Extremaduran" lang="ext" hreflang="ext" data-title="Tierra" data-language-autonym="Estremeñu" data-language-local-name="Extremaduran" class="interlanguage-link-target">Estremeñu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین – парсы тілі" lang="fa" hreflang="fa" data-title="زمین" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="парсы тілі" class="interlanguage-link-target">فارسی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Maa" title="Maa – фин тілі" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Maa" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="фин тілі" class="interlanguage-link-target">Suomi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fiu-vro mw-list-item"><a href="https://fiu-vro.wikipedia.org/wiki/Maa_(hod%27ot%C3%A4ht)" title="Maa (hod'otäht) – Võro" lang="vro" hreflang="vro" data-title="Maa (hod'otäht)" data-language-autonym="Võro" data-language-local-name="Võro" class="interlanguage-link-target">Võro</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fj mw-list-item"><a href="https://fj.wikipedia.org/wiki/Vuravura_(veivuravura)" title="Vuravura (veivuravura) – фиджи тілі" lang="fj" hreflang="fj" data-title="Vuravura (veivuravura)" data-language-autonym="Na Vosa Vakaviti" data-language-local-name="фиджи тілі" class="interlanguage-link-target">Na Vosa Vakaviti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fo mw-list-item"><a href="https://fo.wikipedia.org/wiki/J%C3%B8r%C3%B0in" title="Jørðin – фарер тілі" lang="fo" hreflang="fo" data-title="Jørðin" data-language-autonym="Føroyskt" data-language-local-name="фарер тілі" class="interlanguage-link-target">Føroyskt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fon mw-list-item"><a href="https://fon.wikipedia.org/wiki/W%C9%9Bk%C9%9B%CC%81" title="Wɛkɛ́ – фон тілі" lang="fon" hreflang="fon" data-title="Wɛkɛ́" data-language-autonym="Fɔ̀ngbè" data-language-local-name="фон тілі" class="interlanguage-link-target">Fɔ̀ngbè</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Terre" title="Terre – француз тілі" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Terre" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="француз тілі" class="interlanguage-link-target">Français</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frp mw-list-item"><a href="https://frp.wikipedia.org/wiki/T%C3%A8rra" title="Tèrra – Arpitan" lang="frp" hreflang="frp" data-title="Tèrra" data-language-autonym="Arpetan" data-language-local-name="Arpitan" class="interlanguage-link-target">Arpetan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-frr badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://frr.wikipedia.org/wiki/Jard" title="Jard – солтүстік фриз тілі" lang="frr" hreflang="frr" data-title="Jard" data-language-autonym="Nordfriisk" data-language-local-name="солтүстік фриз тілі" class="interlanguage-link-target">Nordfriisk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fur mw-list-item"><a href="https://fur.wikipedia.org/wiki/Tiere" title="Tiere – фриуль тілі" lang="fur" hreflang="fur" data-title="Tiere" data-language-autonym="Furlan" data-language-local-name="фриуль тілі" class="interlanguage-link-target">Furlan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Ierde" title="Ierde – батыс фриз тілі" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Ierde" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="батыс фриз тілі" class="interlanguage-link-target">Frysk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Domhan" title="Domhan – ирланд тілі" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Domhan" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="ирланд тілі" class="interlanguage-link-target">Gaeilge</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gan mw-list-item"><a href="https://gan.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83" title="地球 – Gan" lang="gan" hreflang="gan" data-title="地球" data-language-autonym="贛語" data-language-local-name="Gan" class="interlanguage-link-target">贛語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gcr mw-list-item"><a href="https://gcr.wikipedia.org/wiki/Lat%C3%A8" title="Latè – Guianan Creole" lang="gcr" hreflang="gcr" data-title="Latè" data-language-autonym="Kriyòl gwiyannen" data-language-local-name="Guianan Creole" class="interlanguage-link-target">Kriyòl gwiyannen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gd mw-list-item"><a href="https://gd.wikipedia.org/wiki/An_Talamh_(planaid)" title="An Talamh (planaid) – шотландиялық гэль тілі" lang="gd" hreflang="gd" data-title="An Talamh (planaid)" data-language-autonym="Gàidhlig" data-language-local-name="шотландиялық гэль тілі" class="interlanguage-link-target">Gàidhlig</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – галисия тілі" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Terra" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="галисия тілі" class="interlanguage-link-target">Galego</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-glk mw-list-item"><a href="https://glk.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%8A%D9%85%D9%8A" title="زيمي – Gilaki" lang="glk" hreflang="glk" data-title="زيمي" data-language-autonym="گیلکی" data-language-local-name="Gilaki" class="interlanguage-link-target">گیلکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gn mw-list-item"><a href="https://gn.wikipedia.org/wiki/Yvy_(yv%C3%B3ra)" title="Yvy (yvóra) – гуарани тілі" lang="gn" hreflang="gn" data-title="Yvy (yvóra)" data-language-autonym="Avañe'ẽ" data-language-local-name="гуарани тілі" class="interlanguage-link-target">Avañe'ẽ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gom mw-list-item"><a href="https://gom.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80" title="धर्तरी – Goan Konkani" lang="gom" hreflang="gom" data-title="धर्तरी" data-language-autonym="गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni" data-language-local-name="Goan Konkani" class="interlanguage-link-target">गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-got mw-list-item"><a href="https://got.wikipedia.org/wiki/%F0%90%8C%B0%F0%90%8C%B9%F0%90%8D%82%F0%90%8C%B8%F0%90%8C%B0" title="𐌰𐌹𐍂𐌸𐌰 – Gothic" lang="got" hreflang="got" data-title="𐌰𐌹𐍂𐌸𐌰" data-language-autonym="𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺" data-language-local-name="Gothic" class="interlanguage-link-target">𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gpe mw-list-item"><a href="https://gpe.wikipedia.org/wiki/Earth" title="Earth – Ghanaian Pidgin" lang="gpe" hreflang="gpe" data-title="Earth" data-language-autonym="Ghanaian Pidgin" data-language-local-name="Ghanaian Pidgin" class="interlanguage-link-target">Ghanaian Pidgin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gu mw-list-item"><a href="https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%A5%E0%AB%8D%E0%AA%B5%E0%AB%80" title="પૃથ્વી – гуджарати тілі" lang="gu" hreflang="gu" data-title="પૃથ્વી" data-language-autonym="ગુજરાતી" data-language-local-name="гуджарати тілі" class="interlanguage-link-target">ગુજરાતી</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-guc mw-list-item"><a href="https://guc.wikipedia.org/wiki/Mma" title="Mma – Wayuu" lang="guc" hreflang="guc" data-title="Mma" data-language-autonym="Wayuunaiki" data-language-local-name="Wayuu" class="interlanguage-link-target">Wayuunaiki</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-guw mw-list-item"><a href="https://guw.wikipedia.org/wiki/Aigba" title="Aigba – Gun" lang="guw" hreflang="guw" data-title="Aigba" data-language-autonym="Gungbe" data-language-local-name="Gun" class="interlanguage-link-target">Gungbe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gv mw-list-item"><a href="https://gv.wikipedia.org/wiki/Yn_Dowan" title="Yn Dowan – мэн тілі" lang="gv" hreflang="gv" data-title="Yn Dowan" data-language-autonym="Gaelg" data-language-local-name="мэн тілі" class="interlanguage-link-target">Gaelg</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Duniya" title="Duniya – хауса тілі" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Duniya" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="хауса тілі" class="interlanguage-link-target">Hausa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hak mw-list-item"><a href="https://hak.wikipedia.org/wiki/Thi-khi%C3%B9" title="Thi-khiù – Hakka Chinese" lang="hak" hreflang="hak" data-title="Thi-khiù" data-language-autonym="客家語 / Hak-kâ-ngî" data-language-local-name="Hakka Chinese" class="interlanguage-link-target">客家語 / Hak-kâ-ngî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-haw mw-list-item"><a href="https://haw.wikipedia.org/wiki/Honua" title="Honua – гавайи тілі" lang="haw" hreflang="haw" data-title="Honua" data-language-autonym="Hawaiʻi" data-language-local-name="гавайи тілі" class="interlanguage-link-target">Hawaiʻi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%9B%D7%93%D7%95%D7%A8_%D7%94%D7%90%D7%A8%D7%A5" title="כדור הארץ – иврит тілі" lang="he" hreflang="he" data-title="כדור הארץ" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="иврит тілі" class="interlanguage-link-target">עברית</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – хинди тілі" lang="hi" hreflang="hi" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="хинди тілі" class="interlanguage-link-target">हिन्दी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hif mw-list-item"><a href="https://hif.wikipedia.org/wiki/Dunia" title="Dunia – Fiji Hindi" lang="hif" hreflang="hif" data-title="Dunia" data-language-autonym="Fiji Hindi" data-language-local-name="Fiji Hindi" class="interlanguage-link-target">Fiji Hindi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Zemlja" title="Zemlja – хорват тілі" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Zemlja" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="хорват тілі" class="interlanguage-link-target">Hrvatski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hsb mw-list-item"><a href="https://hsb.wikipedia.org/wiki/Zemja" title="Zemja – жоғарғы лужица тілі" lang="hsb" hreflang="hsb" data-title="Zemja" data-language-autonym="Hornjoserbsce" data-language-local-name="жоғарғы лужица тілі" class="interlanguage-link-target">Hornjoserbsce</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ht mw-list-item"><a href="https://ht.wikipedia.org/wiki/Lat%C3%A8" title="Latè – гаити тілі" lang="ht" hreflang="ht" data-title="Latè" data-language-autonym="Kreyòl ayisyen" data-language-local-name="гаити тілі" class="interlanguage-link-target">Kreyòl ayisyen</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/F%C3%B6ld" title="Föld – венгр тілі" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Föld" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="венгр тілі" class="interlanguage-link-target">Magyar</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%AB%D6%80" title="Երկիր – армян тілі" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Երկիր" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="армян тілі" class="interlanguage-link-target">Հայերեն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hyw mw-list-item"><a href="https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%AB%D6%80" title="Երկիր – Western Armenian" lang="hyw" hreflang="hyw" data-title="Երկիր" data-language-autonym="Արեւմտահայերէն" data-language-local-name="Western Armenian" class="interlanguage-link-target">Արեւմտահայերէն</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – интерлингва тілі" lang="ia" hreflang="ia" data-title="Terra" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="интерлингва тілі" class="interlanguage-link-target">Interlingua</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iba mw-list-item"><a href="https://iba.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – ибан тілі" lang="iba" hreflang="iba" data-title="Bumi" data-language-autonym="Jaku Iban" data-language-local-name="ибан тілі" class="interlanguage-link-target">Jaku Iban</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – индонезия тілі" lang="id" hreflang="id" data-title="Bumi" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="индонезия тілі" class="interlanguage-link-target">Bahasa Indonesia</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ie mw-list-item"><a href="https://ie.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – интерлингве тілі" lang="ie" hreflang="ie" data-title="Terra" data-language-autonym="Interlingue" data-language-local-name="интерлингве тілі" class="interlanguage-link-target">Interlingue</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/%C3%80l%C3%A0" title="Àlà – игбо тілі" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Àlà" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="игбо тілі" class="interlanguage-link-target">Igbo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ik mw-list-item"><a href="https://ik.wikipedia.org/wiki/Nunaqpak" title="Nunaqpak – Inupiaq" lang="ik" hreflang="ik" data-title="Nunaqpak" data-language-autonym="Iñupiatun" data-language-local-name="Inupiaq" class="interlanguage-link-target">Iñupiatun</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ilo mw-list-item"><a href="https://ilo.wikipedia.org/wiki/Daga_(planeta)" title="Daga (planeta) – илоко тілі" lang="ilo" hreflang="ilo" data-title="Daga (planeta)" data-language-autonym="Ilokano" data-language-local-name="илоко тілі" class="interlanguage-link-target">Ilokano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-inh mw-list-item"><a href="https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B0%D1%8C%D1%82%D1%82%D0%B0_(%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B5)" title="Лаьтта (дуне) – ингуш тілі" lang="inh" hreflang="inh" data-title="Лаьтта (дуне)" data-language-autonym="ГӀалгӀай" data-language-local-name="ингуш тілі" class="interlanguage-link-target">ГӀалгӀай</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Tero" title="Tero – идо тілі" lang="io" hreflang="io" data-title="Tero" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="идо тілі" class="interlanguage-link-target">Ido</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/J%C3%B6r%C3%B0in" title="Jörðin – исланд тілі" lang="is" hreflang="is" data-title="Jörðin" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="исланд тілі" class="interlanguage-link-target">Íslenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – итальян тілі" lang="it" hreflang="it" data-title="Terra" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="итальян тілі" class="interlanguage-link-target">Italiano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-iu mw-list-item"><a href="https://iu.wikipedia.org/wiki/%E1%93%84%E1%93%87" title="ᓄᓇ – инуктитут тілі" lang="iu" hreflang="iu" data-title="ᓄᓇ" data-language-autonym="ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut" data-language-local-name="инуктитут тілі" class="interlanguage-link-target">ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ / inuktitut</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83" title="地球 – жапон тілі" lang="ja" hreflang="ja" data-title="地球" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="жапон тілі" class="interlanguage-link-target">日本語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jam mw-list-item"><a href="https://jam.wikipedia.org/wiki/Oert" title="Oert – Jamaican Creole English" lang="jam" hreflang="jam" data-title="Oert" data-language-autonym="Patois" data-language-local-name="Jamaican Creole English" class="interlanguage-link-target">Patois</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jbo mw-list-item"><a href="https://jbo.wikipedia.org/wiki/terdi" title="terdi – ложбан тілі" lang="jbo" hreflang="jbo" data-title="terdi" data-language-autonym="La .lojban." data-language-local-name="ложбан тілі" class="interlanguage-link-target">La .lojban.</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – ява тілі" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Bumi" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="ява тілі" class="interlanguage-link-target">Jawa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%AC%E1%83%90" title="დედამიწა – грузин тілі" lang="ka" hreflang="ka" data-title="დედამიწა" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="грузин тілі" class="interlanguage-link-target">ქართული</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kaa mw-list-item"><a href="https://kaa.wikipedia.org/wiki/Jer" title="Jer – Kara-Kalpak" lang="kaa" hreflang="kaa" data-title="Jer" data-language-autonym="Qaraqalpaqsha" data-language-local-name="Kara-Kalpak" class="interlanguage-link-target">Qaraqalpaqsha</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Tagnit_(Amtiweg)" title="Tagnit (Amtiweg) – кабил тілі" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Tagnit (Amtiweg)" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="кабил тілі" class="interlanguage-link-target">Taqbaylit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbd mw-list-item"><a href="https://kbd.wikipedia.org/wiki/%D0%A9%D3%80%D1%8B" title="ЩӀы – кабардин тілі" lang="kbd" hreflang="kbd" data-title="ЩӀы" data-language-autonym="Адыгэбзэ" data-language-local-name="кабардин тілі" class="interlanguage-link-target">Адыгэбзэ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kbp mw-list-item"><a href="https://kbp.wikipedia.org/wiki/T%C9%9Bt%CA%8B" title="Tɛtʋ – Kabiye" lang="kbp" hreflang="kbp" data-title="Tɛtʋ" data-language-autonym="Kabɩyɛ" data-language-local-name="Kabiye" class="interlanguage-link-target">Kabɩyɛ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kcg mw-list-item"><a href="https://kcg.wikipedia.org/wiki/Swanta" title="Swanta – тьяп тілі" lang="kcg" hreflang="kcg" data-title="Swanta" data-language-autonym="Tyap" data-language-local-name="тьяп тілі" class="interlanguage-link-target">Tyap</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kg mw-list-item"><a href="https://kg.wikipedia.org/wiki/Ntoto" title="Ntoto – Kongo" lang="kg" hreflang="kg" data-title="Ntoto" data-language-autonym="Kongo" data-language-local-name="Kongo" class="interlanguage-link-target">Kongo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kge mw-list-item"><a href="https://kge.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – Komering" lang="kge" hreflang="kge" data-title="Bumi" data-language-autonym="Kumoring" data-language-local-name="Komering" class="interlanguage-link-target">Kumoring</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ki mw-list-item"><a href="https://ki.wikipedia.org/wiki/Th%C4%A9" title="Thĩ – кикуйю тілі" lang="ki" hreflang="ki" data-title="Thĩ" data-language-autonym="Gĩkũyũ" data-language-local-name="кикуйю тілі" class="interlanguage-link-target">Gĩkũyũ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kl mw-list-item"><a href="https://kl.wikipedia.org/wiki/Nunarsuaq" title="Nunarsuaq – калаалисут тілі" lang="kl" hreflang="kl" data-title="Nunarsuaq" data-language-autonym="Kalaallisut" data-language-local-name="калаалисут тілі" class="interlanguage-link-target">Kalaallisut</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-km mw-list-item"><a href="https://km.wikipedia.org/wiki/%E1%9E%95%E1%9F%82%E1%9E%93%E1%9E%8A%E1%9E%B8" title="ផែនដី – кхмер тілі" lang="km" hreflang="km" data-title="ផែនដី" data-language-autonym="ភាសាខ្មែរ" data-language-local-name="кхмер тілі" class="interlanguage-link-target">ភាសាខ្មែរ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AD%E0%B3%82%E0%B2%AE%E0%B2%BF" title="ಭೂಮಿ – каннада тілі" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಭೂಮಿ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="каннада тілі" class="interlanguage-link-target">ಕನ್ನಡ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%A7%80%EA%B5%AC" title="지구 – корей тілі" lang="ko" hreflang="ko" data-title="지구" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="корей тілі" class="interlanguage-link-target">한국어</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-koi mw-list-item"><a href="https://koi.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D1%88%D0%B0%D1%80" title="Мушар – коми-пермяк тілі" lang="koi" hreflang="koi" data-title="Мушар" data-language-autonym="Перем коми" data-language-local-name="коми-пермяк тілі" class="interlanguage-link-target">Перем коми</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B6%D0%B5%D1%80" title="Джер – қарашай-балқар тілі" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Джер" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="қарашай-балқар тілі" class="interlanguage-link-target">Къарачай-малкъар</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ks mw-list-item"><a href="https://ks.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%8F%D8%AA%DB%81%D9%95_%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DA%BE" title="بُتہٕ راتھ – кашмир тілі" lang="ks" hreflang="ks" data-title="بُتہٕ راتھ" data-language-autonym="कॉशुर / کٲشُر" data-language-local-name="кашмир тілі" class="interlanguage-link-target">कॉशुर / کٲشُر</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ksh mw-list-item"><a href="https://ksh.wikipedia.org/wiki/%C3%84%C3%A4d_(Planeet)" title="Ääd (Planeet) – кёльн тілі" lang="ksh" hreflang="ksh" data-title="Ääd (Planeet)" data-language-autonym="Ripoarisch" data-language-local-name="кёльн тілі" class="interlanguage-link-target">Ripoarisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ku mw-list-item"><a href="https://ku.wikipedia.org/wiki/Dinya_(gerst%C3%AArk)" title="Dinya (gerstêrk) – күрд тілі" lang="ku" hreflang="ku" data-title="Dinya (gerstêrk)" data-language-autonym="Kurdî" data-language-local-name="күрд тілі" class="interlanguage-link-target">Kurdî</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kv mw-list-item"><a href="https://kv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83" title="Му – коми тілі" lang="kv" hreflang="kv" data-title="Му" data-language-autonym="Коми" data-language-local-name="коми тілі" class="interlanguage-link-target">Коми</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kw mw-list-item"><a href="https://kw.wikipedia.org/wiki/Dor" title="Dor – корн тілі" lang="kw" hreflang="kw" data-title="Dor" data-language-autonym="Kernowek" data-language-local-name="корн тілі" class="interlanguage-link-target">Kernowek</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Жер – қырғыз тілі" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Жер" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="қырғыз тілі" class="interlanguage-link-target">Кыргызча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Tellus_(planeta)" title="Tellus (planeta) – латын тілі" lang="la" hreflang="la" data-title="Tellus (planeta)" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="латын тілі" class="interlanguage-link-target">Latina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lad mw-list-item"><a href="https://lad.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – ладино тілі" lang="lad" hreflang="lad" data-title="Tierra" data-language-autonym="Ladino" data-language-local-name="ладино тілі" class="interlanguage-link-target">Ladino</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/%C3%84erd" title="Äerd – люксембург тілі" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Äerd" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="люксембург тілі" class="interlanguage-link-target">Lëtzebuergesch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lbe mw-list-item"><a href="https://lbe.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BB" title="Дуниял – Lak" lang="lbe" hreflang="lbe" data-title="Дуниял" data-language-autonym="Лакку" data-language-local-name="Lak" class="interlanguage-link-target">Лакку</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lez mw-list-item"><a href="https://lez.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D0%BB_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Чил (планета) – лезгин тілі" lang="lez" hreflang="lez" data-title="Чил (планета)" data-language-autonym="Лезги" data-language-local-name="лезгин тілі" class="interlanguage-link-target">Лезги</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Tera" title="Tera – Lingua Franca Nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="Tera" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="Lingua Franca Nova" class="interlanguage-link-target">Lingua Franca Nova</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lg mw-list-item"><a href="https://lg.wikipedia.org/wiki/Ensi" title="Ensi – ганда тілі" lang="lg" hreflang="lg" data-title="Ensi" data-language-autonym="Luganda" data-language-local-name="ганда тілі" class="interlanguage-link-target">Luganda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-li mw-list-item"><a href="https://li.wikipedia.org/wiki/Eerd" title="Eerd – лимбург тілі" lang="li" hreflang="li" data-title="Eerd" data-language-autonym="Limburgs" data-language-local-name="лимбург тілі" class="interlanguage-link-target">Limburgs</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/T%C3%A6ra" title="Tæra – лигур тілі" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Tæra" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="лигур тілі" class="interlanguage-link-target">Ligure</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lld mw-list-item"><a href="https://lld.wikipedia.org/wiki/Tera" title="Tera – Ladin" lang="lld" hreflang="lld" data-title="Tera" data-language-autonym="Ladin" data-language-local-name="Ladin" class="interlanguage-link-target">Ladin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lmo mw-list-item"><a href="https://lmo.wikipedia.org/wiki/Tera" title="Tera – Ломбард" lang="lmo" hreflang="lmo" data-title="Tera" data-language-autonym="Lombard" data-language-local-name="Ломбард" class="interlanguage-link-target">Lombard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ln mw-list-item"><a href="https://ln.wikipedia.org/wiki/Mabel%C3%A9" title="Mabelé – лингала тілі" lang="ln" hreflang="ln" data-title="Mabelé" data-language-autonym="Lingála" data-language-local-name="лингала тілі" class="interlanguage-link-target">Lingála</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lo mw-list-item"><a href="https://lo.wikipedia.org/wiki/%E0%BB%82%E0%BA%A5%E0%BA%81" title="ໂລກ – лаос тілі" lang="lo" hreflang="lo" data-title="ໂລກ" data-language-autonym="ລາວ" data-language-local-name="лаос тілі" class="interlanguage-link-target">ລາວ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/%C5%BDem%C4%97" title="Žemė – литва тілі" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Žemė" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="литва тілі" class="interlanguage-link-target">Lietuvių</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ltg mw-list-item"><a href="https://ltg.wikipedia.org/wiki/Zeme" title="Zeme – Latgalian" lang="ltg" hreflang="ltg" data-title="Zeme" data-language-autonym="Latgaļu" data-language-local-name="Latgalian" class="interlanguage-link-target">Latgaļu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Zeme" title="Zeme – латыш тілі" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Zeme" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="латыш тілі" class="interlanguage-link-target">Latviešu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mad mw-list-item"><a href="https://mad.wikipedia.org/wiki/Bhum%C3%A8" title="Bhumè – мадур тілі" lang="mad" hreflang="mad" data-title="Bhumè" data-language-autonym="Madhurâ" data-language-local-name="мадур тілі" class="interlanguage-link-target">Madhurâ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mai mw-list-item"><a href="https://mai.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – майтхили тілі" lang="mai" hreflang="mai" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="मैथिली" data-language-local-name="майтхили тілі" class="interlanguage-link-target">मैथिली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-map-bms mw-list-item"><a href="https://map-bms.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – Banyumasan" lang="jv-x-bms" hreflang="jv-x-bms" data-title="Bumi" data-language-autonym="Basa Banyumasan" data-language-local-name="Banyumasan" class="interlanguage-link-target">Basa Banyumasan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mdf mw-list-item"><a href="https://mdf.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%B0_(%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D1%82%D1%8F%D1%88%D1%82%D0%B5)" title="Мода (шары тяште) – мокша тілі" lang="mdf" hreflang="mdf" data-title="Мода (шары тяште)" data-language-autonym="Мокшень" data-language-local-name="мокша тілі" class="interlanguage-link-target">Мокшень</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Tany" title="Tany – малагаси тілі" lang="mg" hreflang="mg" data-title="Tany" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="малагаси тілі" class="interlanguage-link-target">Malagasy</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mhr mw-list-item"><a href="https://mhr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B5_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82)" title="Мланде (планет) – Eastern Mari" lang="mhr" hreflang="mhr" data-title="Мланде (планет)" data-language-autonym="Олык марий" data-language-local-name="Eastern Mari" class="interlanguage-link-target">Олык марий</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mi mw-list-item"><a href="https://mi.wikipedia.org/wiki/Papat%C5%AB%C4%81nuku" title="Papatūānuku – маори тілі" lang="mi" hreflang="mi" data-title="Papatūānuku" data-language-autonym="Māori" data-language-local-name="маори тілі" class="interlanguage-link-target">Māori</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – минангкабау тілі" lang="min" hreflang="min" data-title="Bumi" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="минангкабау тілі" class="interlanguage-link-target">Minangkabau</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BC%D1%98%D0%B0_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Земја (планета) – македон тілі" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Земја (планета)" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="македон тілі" class="interlanguage-link-target">Македонски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%AD%E0%B5%82%E0%B4%AE%E0%B4%BF" title="ഭൂമി – малаялам тілі" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ഭൂമി" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="малаялам тілі" class="interlanguage-link-target">മലയാളം</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mn badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%8D%D0%BB%D1%85%D0%B8%D0%B9" title="Дэлхий – моңғол тілі" lang="mn" hreflang="mn" data-title="Дэлхий" data-language-autonym="Монгол" data-language-local-name="моңғол тілі" class="interlanguage-link-target">Монгол</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mni mw-list-item"><a href="https://mni.wikipedia.org/wiki/%EA%AF%83%EA%AF%A5%EA%AF%82%EA%AF%A6%EA%AF%9D" title="ꯃꯥꯂꯦꯝ – манипури тілі" lang="mni" hreflang="mni" data-title="ꯃꯥꯂꯦꯝ" data-language-autonym="ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ" data-language-local-name="манипури тілі" class="interlanguage-link-target">ꯃꯤꯇꯩ ꯂꯣꯟ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mnw mw-list-item"><a href="https://mnw.wikipedia.org/wiki/%E1%80%82%E1%81%A0%E1%80%B8%E1%80%90%E1%80%AD" title="ဂၠးတိ – Mon" lang="mnw" hreflang="mnw" data-title="ဂၠးတိ" data-language-autonym="ဘာသာမန်" data-language-local-name="Mon" class="interlanguage-link-target">ဘာသာမန်</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – маратхи тілі" lang="mr" hreflang="mr" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="маратхи тілі" class="interlanguage-link-target">मराठी</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mrj mw-list-item"><a href="https://mrj.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%B1%D0%BB%D3%93%D0%BD%D0%B4%D3%B9_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Мӱлӓндӹ (планета) – Western Mari" lang="mrj" hreflang="mrj" data-title="Мӱлӓндӹ (планета)" data-language-autonym="Кырык мары" data-language-local-name="Western Mari" class="interlanguage-link-target">Кырык мары</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Bumi" title="Bumi – малай тілі" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Bumi" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="малай тілі" class="interlanguage-link-target">Bahasa Melayu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Id-Dinja" title="Id-Dinja – мальта тілі" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Id-Dinja" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="мальта тілі" class="interlanguage-link-target">Malti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mwl mw-list-item"><a href="https://mwl.wikipedia.org/wiki/Tierra" title="Tierra – миранд тілі" lang="mwl" hreflang="mwl" data-title="Tierra" data-language-autonym="Mirandés" data-language-local-name="миранд тілі" class="interlanguage-link-target">Mirandés</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%80%E1%80%99%E1%80%B9%E1%80%98%E1%80%AC%E1%80%82%E1%80%BC%E1%80%AD%E1%80%AF%E1%80%9F%E1%80%BA" title="ကမ္ဘာဂြိုဟ် – бирма тілі" lang="my" hreflang="my" data-title="ကမ္ဘာဂြိုဟ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="бирма тілі" class="interlanguage-link-target">မြန်မာဘာသာ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-myv mw-list-item"><a href="https://myv.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%B0_(%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%81%D1%8D%D0%BD%D1%8C_%D0%B2%D0%B0%D0%BB)" title="Мода (пертпельксэнь вал) – эрзя тілі" lang="myv" hreflang="myv" data-title="Мода (пертпельксэнь вал)" data-language-autonym="Эрзянь" data-language-local-name="эрзя тілі" class="interlanguage-link-target">Эрзянь</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mzn mw-list-item"><a href="https://mzn.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%86%D9%87" title="بنه – мазандеран тілі" lang="mzn" hreflang="mzn" data-title="بنه" data-language-autonym="مازِرونی" data-language-local-name="мазандеран тілі" class="interlanguage-link-target">مازِرونی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nah mw-list-item"><a href="https://nah.wikipedia.org/wiki/Tlalticpactli" title="Tlalticpactli – Nahuatl" lang="nah" hreflang="nah" data-title="Tlalticpactli" data-language-autonym="Nāhuatl" data-language-local-name="Nahuatl" class="interlanguage-link-target">Nāhuatl</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nap mw-list-item"><a href="https://nap.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – неаполитан тілі" lang="nap" hreflang="nap" data-title="Terra" data-language-autonym="Napulitano" data-language-local-name="неаполитан тілі" class="interlanguage-link-target">Napulitano</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds mw-list-item"><a href="https://nds.wikipedia.org/wiki/Eer" title="Eer – төменгі неміс тілі" lang="nds" hreflang="nds" data-title="Eer" data-language-autonym="Plattdüütsch" data-language-local-name="төменгі неміс тілі" class="interlanguage-link-target">Plattdüütsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nds-nl mw-list-item"><a href="https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Eerde" title="Eerde – төменгі саксон тілі" lang="nds-NL" hreflang="nds-NL" data-title="Eerde" data-language-autonym="Nedersaksies" data-language-local-name="төменгі саксон тілі" class="interlanguage-link-target">Nedersaksies</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – непал тілі" lang="ne" hreflang="ne" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="непал тілі" class="interlanguage-link-target">नेपाली</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%AC%E0%A5%80" title="प्रिथिबी – невар тілі" lang="new" hreflang="new" data-title="प्रिथिबी" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="невар тілі" class="interlanguage-link-target">नेपाल भाषा</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Aarde_(planeet)" title="Aarde (planeet) – нидерланд тілі" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Aarde (planeet)" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="нидерланд тілі" class="interlanguage-link-target">Nederlands</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Jorda" title="Jorda – норвегиялық нюнорск тілі" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Jorda" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="норвегиялық нюнорск тілі" class="interlanguage-link-target">Norsk nynorsk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Jorden" title="Jorden – норвегиялық букмол тілі" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Jorden" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="норвегиялық букмол тілі" class="interlanguage-link-target">Norsk bokmål</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nov mw-list-item"><a href="https://nov.wikipedia.org/wiki/Tere" title="Tere – Novial" lang="nov" hreflang="nov" data-title="Tere" data-language-autonym="Novial" data-language-local-name="Novial" class="interlanguage-link-target">Novial</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nqo mw-list-item"><a href="https://nqo.wikipedia.org/wiki/%DF%98%DF%8E%DF%B1" title="ߘߎ߱ – нко тілі" lang="nqo" hreflang="nqo" data-title="ߘߎ߱" data-language-autonym="ߒߞߏ" data-language-local-name="нко тілі" class="interlanguage-link-target">ߒߞߏ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/T%C3%A8rre" title="Tèrre – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="Tèrre" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target">Nouormand</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nso mw-list-item"><a href="https://nso.wikipedia.org/wiki/Lefase" title="Lefase – солтүстік сото тілі" lang="nso" hreflang="nso" data-title="Lefase" data-language-autonym="Sesotho sa Leboa" data-language-local-name="солтүстік сото тілі" class="interlanguage-link-target">Sesotho sa Leboa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nv mw-list-item"><a href="https://nv.wikipedia.org/wiki/Nahasdz%C3%A1%C3%A1n" title="Nahasdzáán – навахо тілі" lang="nv" hreflang="nv" data-title="Nahasdzáán" data-language-autonym="Diné bizaad" data-language-local-name="навахо тілі" class="interlanguage-link-target">Diné bizaad</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ny mw-list-item"><a href="https://ny.wikipedia.org/wiki/Dziko_Lapansi" title="Dziko Lapansi – ньянджа тілі" lang="ny" hreflang="ny" data-title="Dziko Lapansi" data-language-autonym="Chi-Chewa" data-language-local-name="ньянджа тілі" class="interlanguage-link-target">Chi-Chewa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/T%C3%A8rra" title="Tèrra – окситан тілі" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Tèrra" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="окситан тілі" class="interlanguage-link-target">Occitan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-olo mw-list-item"><a href="https://olo.wikipedia.org/wiki/Mua" title="Mua – Livvi-Karelian" lang="olo" hreflang="olo" data-title="Mua" data-language-autonym="Livvinkarjala" data-language-local-name="Livvi-Karelian" class="interlanguage-link-target">Livvinkarjala</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Lafa" title="Lafa – оромо тілі" lang="om" hreflang="om" data-title="Lafa" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="оромо тілі" class="interlanguage-link-target">Oromoo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-or mw-list-item"><a href="https://or.wikipedia.org/wiki/%E0%AC%AA%E0%AD%83%E0%AC%A5%E0%AC%BF%E0%AC%AC%E0%AD%80" title="ପୃଥିବୀ – ория тілі" lang="or" hreflang="or" data-title="ପୃଥିବୀ" data-language-autonym="ଓଡ଼ିଆ" data-language-local-name="ория тілі" class="interlanguage-link-target">ଓଡ଼ିଆ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-os mw-list-item"><a href="https://os.wikipedia.org/wiki/%D0%97%C3%A6%D1%85%D1%85" title="Зæхх – осетин тілі" lang="os" hreflang="os" data-title="Зæхх" data-language-autonym="Ирон" data-language-local-name="осетин тілі" class="interlanguage-link-target">Ирон</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%A7%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80" title="ਧਰਤੀ – пенджаб тілі" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਧਰਤੀ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="пенджаб тілі" class="interlanguage-link-target">ਪੰਜਾਬੀ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pam mw-list-item"><a href="https://pam.wikipedia.org/wiki/Yatu" title="Yatu – пампанга тілі" lang="pam" hreflang="pam" data-title="Yatu" data-language-autonym="Kapampangan" data-language-local-name="пампанга тілі" class="interlanguage-link-target">Kapampangan</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pap mw-list-item"><a href="https://pap.wikipedia.org/wiki/Tera_(planeta)" title="Tera (planeta) – папьяменто тілі" lang="pap" hreflang="pap" data-title="Tera (planeta)" data-language-autonym="Papiamentu" data-language-local-name="папьяменто тілі" class="interlanguage-link-target">Papiamentu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%A8re" title="Tière – Picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="Tière" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="Picard" class="interlanguage-link-target">Picard</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcm mw-list-item"><a href="https://pcm.wikipedia.org/wiki/Earth" title="Earth – нигериялық пиджин тілі" lang="pcm" hreflang="pcm" data-title="Earth" data-language-autonym="Naijá" data-language-local-name="нигериялық пиджин тілі" class="interlanguage-link-target">Naijá</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pdc mw-list-item"><a href="https://pdc.wikipedia.org/wiki/Erd" title="Erd – Pennsylvania German" lang="pdc" hreflang="pdc" data-title="Erd" data-language-autonym="Deitsch" data-language-local-name="Pennsylvania German" class="interlanguage-link-target">Deitsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pfl mw-list-item"><a href="https://pfl.wikipedia.org/wiki/Erde" title="Erde – Palatine German" lang="pfl" hreflang="pfl" data-title="Erde" data-language-autonym="Pälzisch" data-language-local-name="Palatine German" class="interlanguage-link-target">Pälzisch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pih mw-list-item"><a href="https://pih.wikipedia.org/wiki/Erth" title="Erth – Norfuk / Pitkern" lang="pih" hreflang="pih" data-title="Erth" data-language-autonym="Norfuk / Pitkern" data-language-local-name="Norfuk / Pitkern" class="interlanguage-link-target">Norfuk / Pitkern</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia" title="Ziemia – поляк тілі" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Ziemia" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="поляк тілі" class="interlanguage-link-target">Polski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pms mw-list-item"><a href="https://pms.wikipedia.org/wiki/T%C3%A8ra_(pianeta)" title="Tèra (pianeta) – Piedmontese" lang="pms" hreflang="pms" data-title="Tèra (pianeta)" data-language-autonym="Piemontèis" data-language-local-name="Piedmontese" class="interlanguage-link-target">Piemontèis</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="زمین" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target">پنجابی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnt mw-list-item"><a href="https://pnt.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B7" title="Γη – Pontic" lang="pnt" hreflang="pnt" data-title="Γη" data-language-autonym="Ποντιακά" data-language-local-name="Pontic" class="interlanguage-link-target">Ποντιακά</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%DA%81%D9%85%DA%A9%D9%87" title="ځمکه – пушту тілі" lang="ps" hreflang="ps" data-title="ځمکه" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="пушту тілі" class="interlanguage-link-target">پښتو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – португал тілі" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Terra" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="португал тілі" class="interlanguage-link-target">Português</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Tiqsimuyu" title="Tiqsimuyu – кечуа тілі" lang="qu" hreflang="qu" data-title="Tiqsimuyu" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="кечуа тілі" class="interlanguage-link-target">Runa Simi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rm mw-list-item"><a href="https://rm.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – романш тілі" lang="rm" hreflang="rm" data-title="Terra" data-language-autonym="Rumantsch" data-language-local-name="романш тілі" class="interlanguage-link-target">Rumantsch</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rmy mw-list-item"><a href="https://rmy.wikipedia.org/wiki/Phuv" title="Phuv – Vlax Romani" lang="rmy" hreflang="rmy" data-title="Phuv" data-language-autonym="Romani čhib" data-language-local-name="Vlax Romani" class="interlanguage-link-target">Romani čhib</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rn mw-list-item"><a href="https://rn.wikipedia.org/wiki/Isi" title="Isi – рунди тілі" lang="rn" hreflang="rn" data-title="Isi" data-language-autonym="Ikirundi" data-language-local-name="рунди тілі" class="interlanguage-link-target">Ikirundi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/P%C4%83m%C3%A2nt" title="Pământ – румын тілі" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Pământ" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="румын тілі" class="interlanguage-link-target">Română</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-rup mw-list-item"><a href="https://roa-rup.wikipedia.org/wiki/Locu" title="Locu – арумын тілі" lang="rup" hreflang="rup" data-title="Locu" data-language-autonym="Armãneashti" data-language-local-name="арумын тілі" class="interlanguage-link-target">Armãneashti</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-roa-tara mw-list-item"><a href="https://roa-tara.wikipedia.org/wiki/Terre" title="Terre – Tarantino" lang="nap-x-tara" hreflang="nap-x-tara" data-title="Terre" data-language-autonym="Tarandíne" data-language-local-name="Tarantino" class="interlanguage-link-target">Tarandíne</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F" title="Земля – орыс тілі" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Земля" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="орыс тілі" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rue mw-list-item"><a href="https://rue.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F_(%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0)" title="Земля (планета) – Rusyn" lang="rue" hreflang="rue" data-title="Земля (планета)" data-language-autonym="Русиньскый" data-language-local-name="Rusyn" class="interlanguage-link-target">Русиньскый</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-rw mw-list-item"><a href="https://rw.wikipedia.org/wiki/Isi" title="Isi – киньяруанда тілі" lang="rw" hreflang="rw" data-title="Isi" data-language-autonym="Ikinyarwanda" data-language-local-name="киньяруанда тілі" class="interlanguage-link-target">Ikinyarwanda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sa badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80" title="पृथ्वी – санскрит тілі" lang="sa" hreflang="sa" data-title="पृथ्वी" data-language-autonym="संस्कृतम्" data-language-local-name="санскрит тілі" class="interlanguage-link-target">संस्कृतम्</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sah mw-list-item"><a href="https://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B8%D1%80" title="Сир – саха тілі" lang="sah" hreflang="sah" data-title="Сир" data-language-autonym="Саха тыла" data-language-local-name="саха тілі" class="interlanguage-link-target">Саха тыла</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sat mw-list-item"><a href="https://sat.wikipedia.org/wiki/%E1%B1%AB%E1%B1%B7%E1%B1%9F%E1%B1%B9%E1%B1%A8%E1%B1%9B%E1%B1%A4" title="ᱫᱷᱟᱹᱨᱛᱤ – сантали тілі" lang="sat" hreflang="sat" data-title="ᱫᱷᱟᱹᱨᱛᱤ" data-language-autonym="ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ" data-language-local-name="сантали тілі" class="interlanguage-link-target">ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Terra" title="Terra – сардин тілі" lang="sc" hreflang="sc" data-title="Terra" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="сардин тілі" class="interlanguage-link-target">Sardu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Terra_(pianeta)" title="Terra (pianeta) – сицилия тілі" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Terra (pianeta)" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="сицилия тілі" class="interlanguage-link-target">Sicilianu</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Yird" title="Yird – шотланд тілі" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Yird" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="шотланд тілі" class="interlanguage-link-target">Scots</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%DA%8C%D8%B1%D8%AA%D9%8A" title="ڌرتي – синдхи тілі" lang="sd" hreflang="sd" data-title="ڌرتي" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="синдхи тілі" class="interlanguage-link-target">سنڌي</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-se mw-list-item"><a href="https://se.wikipedia.org/wiki/Eana" title="Eana – солтүстік саам тілі" lang="se" hreflang="se" data-title="Eana" data-language-autonym="Davvisámegiella" data-language-local-name="солтүстік саам тілі" class="interlanguage-link-target">Davvisámegiella</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sg mw-list-item"><a href="https://sg.wikipedia.org/wiki/S%C3%AAse_(p%C3%A4l%C3%A4n%C3%AAte)" title="Sêse (pälänête) – санго тілі" lang="sg" hreflang="sg" data-title="Sêse (pälänête)" data-language-autonym="Sängö" data-language-local-name="санго тілі" class="interlanguage-link-target">Sängö</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Zemlja" title="Zemlja – серб-хорват тілі" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Zemlja" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="серб-хорват тілі" class="interlanguage-link-target">Srpskohrvatski / српскохрватски</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shi mw-list-item"><a href="https://shi.wikipedia.org/wiki/Akal_(Amtiwg)" title="Akal (Amtiwg) – ташелхит тілі" lang="shi" hreflang="shi" data-title="Akal (Amtiwg)" data-language-autonym="Taclḥit" data-language-local-name="ташелхит тілі" class="interlanguage-link-target">Taclḥit</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-shn mw-list-item"><a href="https://shn.wikipedia.org/wiki/%E1%81%B5%E1%80%99%E1%80%BA%E1%82%87%E1%81%BD%E1%82%83%E1%82%87" title="ၵမ်ႇၽႃႇ – шан тілі" lang="shn" hreflang="shn" data-title="ၵမ်ႇၽႃႇ" data-language-autonym="ၽႃႇသႃႇတႆး " data-language-local-name="шан тілі" class="interlanguage-link-target">ၽႃႇသႃႇတႆး </a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%B8%E0%B7%84_%E0%B6%B4%E0%B7%9C%E0%B7%85%E0%B7%9C%E0%B7%80" title="මහ පොළොව – сингал тілі" lang="si" hreflang="si" data-title="මහ පොළොව" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="сингал тілі" class="interlanguage-link-target">සිංහල</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Earth" title="Earth – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Earth" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target">Simple English</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Zem" title="Zem – словак тілі" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Zem" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="словак тілі" class="interlanguage-link-target">Slovenčina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-skr mw-list-item"><a href="https://skr.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین – Saraiki" lang="skr" hreflang="skr" data-title="زمین" data-language-autonym="سرائیکی" data-language-local-name="Saraiki" class="interlanguage-link-target">سرائیکی</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Zemlja" title="Zemlja – словен тілі" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Zemlja" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="словен тілі" class="interlanguage-link-target">Slovenščina</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sm mw-list-item"><a href="https://sm.wikipedia.org/wiki/Lalolagi" title="Lalolagi – самоа тілі" lang="sm" hreflang="sm" data-title="Lalolagi" data-language-autonym="Gagana Samoa" data-language-local-name="самоа тілі" class="interlanguage-link-target">Gagana Samoa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-smn mw-list-item"><a href="https://smn.wikipedia.org/wiki/Eenn%C3%A2mp%C3%A1llu" title="Eennâmpállu – инари саам тілі" lang="smn" hreflang="smn" data-title="Eennâmpállu" data-language-autonym="Anarâškielâ" data-language-local-name="инари саам тілі" class="interlanguage-link-target">Anarâškielâ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sn mw-list-item"><a href="https://sn.wikipedia.org/wiki/Rinopasi" title="Rinopasi – шона тілі" lang="sn" hreflang="sn" data-title="Rinopasi" data-language-autonym="ChiShona" data-language-local-name="шона тілі" class="interlanguage-link-target">ChiShona</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-so mw-list-item"><a href="https://so.wikipedia.org/wiki/Dhul" title="Dhul – сомали тілі" lang="so" hreflang="so" data-title="Dhul" data-language-autonym="Soomaaliga" data-language-local-name="сомали тілі" class="interlanguage-link-target">Soomaaliga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Toka" title="Toka – албан тілі" lang="sq" hreflang="sq" data-title="Toka" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="албан тілі" class="interlanguage-link-target">Shqip</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BC%D1%99%D0%B0" title="Земља – серб тілі" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Земља" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="серб тілі" class="interlanguage-link-target">Српски / srpski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-srn mw-list-item"><a href="https://srn.wikipedia.org/wiki/Grontapu" title="Grontapu – сранан тонго тілі" lang="srn" hreflang="srn" data-title="Grontapu" data-language-autonym="Sranantongo" data-language-local-name="сранан тонго тілі" class="interlanguage-link-target">Sranantongo</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ss mw-list-item"><a href="https://ss.wikipedia.org/wiki/%C3%9Amhl%C3%A2ba_(i-astronomy)" title="Úmhlâba (i-astronomy) – свати тілі" lang="ss" hreflang="ss" data-title="Úmhlâba (i-astronomy)" data-language-autonym="SiSwati" data-language-local-name="свати тілі" class="interlanguage-link-target">SiSwati</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-st mw-list-item"><a href="https://st.wikipedia.org/wiki/Lefatshe" title="Lefatshe – оңтүстік сото тілі" lang="st" hreflang="st" data-title="Lefatshe" data-language-autonym="Sesotho" data-language-local-name="оңтүстік сото тілі" class="interlanguage-link-target">Sesotho</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-stq mw-list-item"><a href="https://stq.wikipedia.org/wiki/%C3%84ide" title="Äide – Saterland Frisian" lang="stq" hreflang="stq" data-title="Äide" data-language-autonym="Seeltersk" data-language-local-name="Saterland Frisian" class="interlanguage-link-target">Seeltersk</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-su mw-list-item"><a href="https://su.wikipedia.org/wiki/Marcapada" title="Marcapada – сундан тілі" lang="su" hreflang="su" data-title="Marcapada" data-language-autonym="Sunda" data-language-local-name="сундан тілі" class="interlanguage-link-target">Sunda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv badge-Q17559452 badge-recommendedarticle mw-list-item" title="recommended article"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Jorden" title="Jorden – швед тілі" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Jorden" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="швед тілі" class="interlanguage-link-target">Svenska</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Dunia" title="Dunia – суахили тілі" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Dunia" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="суахили тілі" class="interlanguage-link-target">Kiswahili</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szl mw-list-item"><a href="https://szl.wikipedia.org/wiki/%C5%B9ymja" title="Źymja – Silesian" lang="szl" hreflang="szl" data-title="Źymja" data-language-autonym="Ślůnski" data-language-local-name="Silesian" class="interlanguage-link-target">Ślůnski</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AF%81%E0%AE%B5%E0%AE%BF" title="புவி – тамил тілі" lang="ta" hreflang="ta" data-title="புவி" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="тамил тілі" class="interlanguage-link-target">தமிழ்</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tay mw-list-item"><a href="https://tay.wikipedia.org/wiki/hiyal" title="hiyal – Tayal" lang="tay" hreflang="tay" data-title="hiyal" data-language-autonym="Tayal" data-language-local-name="Tayal" class="interlanguage-link-target">Tayal</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tcy mw-list-item"><a href="https://tcy.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%AD%E0%B3%82%E0%B2%AE%E0%B2%BF" title="ಭೂಮಿ – Tulu" lang="tcy" hreflang="tcy" data-title="ಭೂಮಿ" data-language-autonym="ತುಳು" data-language-local-name="Tulu" class="interlanguage-link-target">ತುಳು</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tdd mw-list-item"><a href="https://tdd.wikipedia.org/wiki/%E1%A5%90%E1%A5%9B%E1%A5%B1_%E1%A5%9A%E1%A5%A3%E1%A5%B1" title="ᥐᥛᥱ ᥚᥣᥱ – Tai Nuea" lang="tdd" hreflang="tdd" data-title="ᥐᥛᥱ ᥚᥣᥱ" data-language-autonym="ᥖᥭᥰ ᥖᥬᥲ ᥑᥨᥒᥰ" data-language-local-name="Tai Nuea" class="interlanguage-link-target">ᥖᥭᥰ ᥖᥬᥲ ᥑᥨᥒᥰ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-te mw-list-item"><a href="https://te.wikipedia.org/wiki/%E0%B0%AD%E0%B1%82%E0%B0%AE%E0%B0%BF" title="భూమి – телугу тілі" lang="te" hreflang="te" data-title="భూమి" data-language-autonym="తెలుగు" data-language-local-name="телугу тілі" class="interlanguage-link-target">తెలుగు</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tet mw-list-item"><a href="https://tet.wikipedia.org/wiki/Rai" title="Rai – тетум тілі" lang="tet" hreflang="tet" data-title="Rai" data-language-autonym="Tetun" data-language-local-name="тетум тілі" class="interlanguage-link-target">Tetun</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BD" title="Замин – тәжік тілі" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Замин" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="тәжік тілі" class="interlanguage-link-target">Тоҷикӣ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%82%E0%B8%A5%E0%B8%81_(%E0%B8%94%E0%B8%B2%E0%B8%A7%E0%B9%80%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%B0%E0%B8%AB%E0%B9%8C)" title="โลก (ดาวเคราะห์) – тай тілі" lang="th" hreflang="th" data-title="โลก (ดาวเคราะห์)" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="тай тілі" class="interlanguage-link-target">ไทย</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tk mw-list-item"><a href="https://tk.wikipedia.org/wiki/%C3%9Der" title="Ýer – түрікмен тілі" lang="tk" hreflang="tk" data-title="Ýer" data-language-autonym="Türkmençe" data-language-local-name="түрікмен тілі" class="interlanguage-link-target">Türkmençe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Daigdig" title="Daigdig – Tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Daigdig" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="Tagalog" class="interlanguage-link-target">Tagalog</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tly mw-list-item"><a href="https://tly.wikipedia.org/wiki/Z%C9%99min" title="Zəmin – Talysh" lang="tly" hreflang="tly" data-title="Zəmin" data-language-autonym="Tolışi" data-language-local-name="Talysh" class="interlanguage-link-target">Tolışi</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-to mw-list-item"><a href="https://to.wikipedia.org/wiki/M%C4%81mani_(palanite)" title="Māmani (palanite) – тонган тілі" lang="to" hreflang="to" data-title="Māmani (palanite)" data-language-autonym="Lea faka-Tonga" data-language-local-name="тонган тілі" class="interlanguage-link-target">Lea faka-Tonga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tpi mw-list-item"><a href="https://tpi.wikipedia.org/wiki/Giraun" title="Giraun – ток-писин тілі" lang="tpi" hreflang="tpi" data-title="Giraun" data-language-autonym="Tok Pisin" data-language-local-name="ток-писин тілі" class="interlanguage-link-target">Tok Pisin</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya" title="Dünya – түрік тілі" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Dünya" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="түрік тілі" class="interlanguage-link-target">Türkçe</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ts mw-list-item"><a href="https://ts.wikipedia.org/wiki/Misava" title="Misava – тсонга тілі" lang="ts" hreflang="ts" data-title="Misava" data-language-autonym="Xitsonga" data-language-local-name="тсонга тілі" class="interlanguage-link-target">Xitsonga</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D2%96%D0%B8%D1%80" title="Җир – татар тілі" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Җир" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="татар тілі" class="interlanguage-link-target">Татарча / tatarça</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tum mw-list-item"><a href="https://tum.wikipedia.org/wiki/Charu_cha_pasi" title="Charu cha pasi – тумбука тілі" lang="tum" hreflang="tum" data-title="Charu cha pasi" data-language-autonym="ChiTumbuka" data-language-local-name="тумбука тілі" class="interlanguage-link-target">ChiTumbuka</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tyv mw-list-item"><a href="https://tyv.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D1%80" title="Чер – тувин тілі" lang="tyv" hreflang="tyv" data-title="Чер" data-language-autonym="Тыва дыл" data-language-local-name="тувин тілі" class="interlanguage-link-target">Тыва дыл</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-udm mw-list-item"><a href="https://udm.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D0%B7%D1%8A%D0%B5%D0%BC" title="Музъем – удмурт тілі" lang="udm" hreflang="udm" data-title="Музъем" data-language-autonym="Удмурт" data-language-local-name="удмурт тілі" class="interlanguage-link-target">Удмурт</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ug mw-list-item"><a href="https://ug.wikipedia.org/wiki/%D9%8A%DB%95%D8%B1_%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%89" title="يەر شارى – ұйғыр тілі" lang="ug" hreflang="ug" data-title="يەر شارى" data-language-autonym="ئۇيغۇرچە / Uyghurche" data-language-local-name="ұйғыр тілі" class="interlanguage-link-target">ئۇيغۇرچە / Uyghurche</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F" title="Земля – украин тілі" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Земля" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="украин тілі" class="interlanguage-link-target">Українська</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86" title="زمین – урду тілі" lang="ur" hreflang="ur" data-title="زمین" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="урду тілі" class="interlanguage-link-target">اردو</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Yer" title="Yer – өзбек тілі" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Yer" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="өзбек тілі" class="interlanguage-link-target">Oʻzbekcha / ўзбекча</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ve mw-list-item"><a href="https://ve.wikipedia.org/wiki/%E1%B8%BCifhasi" title="Ḽifhasi – венда тілі" lang="ve" hreflang="ve" data-title="Ḽifhasi" data-language-autonym="Tshivenda" data-language-local-name="венда тілі" class="interlanguage-link-target">Tshivenda</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Tera" title="Tera – венеция тілі" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Tera" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="венеция тілі" class="interlanguage-link-target">Vèneto</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vep mw-list-item"><a href="https://vep.wikipedia.org/wiki/Ma" title="Ma – Veps" lang="vep" hreflang="vep" data-title="Ma" data-language-autonym="Vepsän kel’" data-language-local-name="Veps" class="interlanguage-link-target">Vepsän kel’</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi badge-Q17437796 badge-featuredarticle mw-list-item" title="таңдаулы мақалалар"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Trái Đất – вьетнам тілі" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Trái Đất" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="вьетнам тілі" class="interlanguage-link-target">Tiếng Việt</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vls mw-list-item"><a href="https://vls.wikipedia.org/wiki/Eirde_(planete)" title="Eirde (planete) – West Flemish" lang="vls" hreflang="vls" data-title="Eirde (planete)" data-language-autonym="West-Vlams" data-language-local-name="West Flemish" class="interlanguage-link-target">West-Vlams</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vo mw-list-item"><a href="https://vo.wikipedia.org/wiki/Tal" title="Tal – волапюк тілі" lang="vo" hreflang="vo" data-title="Tal" data-language-autonym="Volapük" data-language-local-name="волапюк тілі" class="interlanguage-link-target">Volapük</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Daegne" title="Daegne – валлон тілі" lang="wa" hreflang="wa" data-title="Daegne" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="валлон тілі" class="interlanguage-link-target">Walon</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-war mw-list-item"><a href="https://war.wikipedia.org/wiki/Kalibotan" title="Kalibotan – варай тілі" lang="war" hreflang="war" data-title="Kalibotan" data-language-autonym="Winaray" data-language-local-name="варай тілі" class="interlanguage-link-target">Winaray</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wo mw-list-item"><a href="https://wo.wikipedia.org/wiki/Suuf" title="Suuf – волоф тілі" lang="wo" hreflang="wo" data-title="Suuf" data-language-autonym="Wolof" data-language-local-name="волоф тілі" class="interlanguage-link-target">Wolof</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83" title="地球 – қытай тілі (У)" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="地球" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="қытай тілі (У)" class="interlanguage-link-target">吴语</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xal mw-list-item"><a href="https://xal.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%BB%D0%BA%D3%99_%D2%BB%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B3" title="Делкә һариг – қалмақ тілі" lang="xal" hreflang="xal" data-title="Делкә һариг" data-language-autonym="Хальмг" data-language-local-name="қалмақ тілі" class="interlanguage-link-target">Хальмг</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xh mw-list-item"><a href="https://xh.wikipedia.org/wiki/Umhlaba_(i-astronomy)" title="Umhlaba (i-astronomy) – кхоса тілі" lang="xh" hreflang="xh" data-title="Umhlaba (i-astronomy)" data-language-autonym="IsiXhosa" data-language-local-name="кхоса тілі" class="interlanguage-link-target">IsiXhosa</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%AE%E1%83%90%E1%83%A3%E1%83%A9%E1%83%90" title="დიხაუჩა – Mingrelian" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="დიხაუჩა" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="Mingrelian" class="interlanguage-link-target">მარგალური</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yi mw-list-item"><a href="https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%A2%D7%A8%D7%93-%D7%A4%D7%9C%D7%90%D7%A0%D7%A2%D7%98" title="ערד-פלאנעט – идиш тілі" lang="yi" hreflang="yi" data-title="ערד-פלאנעט" data-language-autonym="ייִדיש" data-language-local-name="идиш тілі" class="interlanguage-link-target">ייִדיש</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-yo mw-list-item"><a href="https://yo.wikipedia.org/wiki/Ay%C3%A9" title="Ayé – йоруба тілі" lang="yo" hreflang="yo" data-title="Ayé" data-language-autonym="Yorùbá" data-language-local-name="йоруба тілі" class="interlanguage-link-target">Yorùbá</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-za mw-list-item"><a href="https://za.wikipedia.org/wiki/Giuznamh" title="Giuznamh – Zhuang" lang="za" hreflang="za" data-title="Giuznamh" data-language-autonym="Vahcuengh" data-language-local-name="Zhuang" class="interlanguage-link-target">Vahcuengh</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zea mw-list-item"><a href="https://zea.wikipedia.org/wiki/Aerde" title="Aerde – Zeelandic" lang="zea" hreflang="zea" data-title="Aerde" data-language-autonym="Zeêuws" data-language-local-name="Zeelandic" class="interlanguage-link-target">Zeêuws</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zgh mw-list-item"><a href="https://zgh.wikipedia.org/wiki/%E2%B4%B0%E2%B4%BD%E2%B4%B0%E2%B5%8D_(%E2%B4%B0%E2%B5%8E%E2%B5%9C%E2%B5%89%E2%B5%A1%E2%B4%B3)" title="ⴰⴽⴰⵍ (ⴰⵎⵜⵉⵡⴳ) – марокколық стандартты тамазигхт тілі" lang="zgh" hreflang="zgh" data-title="ⴰⴽⴰⵍ (ⴰⵎⵜⵉⵡⴳ)" data-language-autonym="ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ" data-language-local-name="марокколық стандартты тамазигхт тілі" class="interlanguage-link-target">ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ ⵜⴰⵏⴰⵡⴰⵢⵜ</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh badge-Q17437798 badge-goodarticle mw-list-item" title="жақсы мақалалар"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83" title="地球 – қытай тілі" lang="zh" hreflang="zh" data-title="地球" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="қытай тілі" class="interlanguage-link-target">中文</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-classical mw-list-item"><a href="https://zh-classical.wikipedia.org/wiki/%E5%9D%A4%E8%BC%BF" title="坤輿 – Literary Chinese" lang="lzh" hreflang="lzh" data-title="坤輿" data-language-autonym="文言" data-language-local-name="Literary Chinese" class="interlanguage-link-target">文言</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/T%C4%93-ki%C3%BB" title="Tē-kiû – Minnan" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Tē-kiû" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="Minnan" class="interlanguage-link-target">閩南語 / Bân-lâm-gú</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E5%9C%B0%E7%90%83" title="地球 – кантон тілі" lang="yue" hreflang="yue" data-title="地球" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="кантон тілі" class="interlanguage-link-target">粵語</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zu mw-list-item"><a href="https://zu.wikipedia.org/wiki/UMhlaba" title="UMhlaba – зулу тілі" lang="zu" hreflang="zu" data-title="UMhlaba" data-language-autonym="IsiZulu" data-language-local-name="зулу тілі" class="interlanguage-link-target">IsiZulu</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q2#sitelinks-wikipedia" title="Тіларалық сілтемелерді өңдеу" class="wbc-editpage">Сілтемелерді өңдеу</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Ат кеңістіктері"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Мазмұн бетін көру [c]" accesskey="c">Бет</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83:%D0%96%D0%B5%D1%80" rel="discussion" title="Мағлұмат бетті талқылау [t]" accesskey="t">Талқылау</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Тіл нұсқасын ауыстыру" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >kk </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Көріністер"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80">Оқу</a></li><li id="ca-viewsource" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&action=edit" title="Бұл бет қорғалған.
Оның кодын көре аласыз. [e]" accesskey="e">Кодын көру</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&action=history" title="Бұл беттін соңғы нұсқалары. [h]" accesskey="h">Өңделу тарихы</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Құралдар" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Құралдар </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Құралдар</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">жасыру</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> Әрекеттер </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80">Оқу</a></li><li id="ca-more-viewsource" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&action=edit">Кодын көру</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&action=history">Өңделу тарихы</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Жалпы </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9C%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D1%81%D1%96%D0%BB%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80/%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Мұнда сілтейтін барлық бет тізімі [j]" accesskey="j">Мұнда сілтейтін беттер</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%A1%D1%96%D0%BB%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D3%A9%D0%B7%D0%B3%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96/%D0%96%D0%B5%D1%80" rel="nofollow" title="Осы жерден сілтенген беттердің жуықтағы өзгерістері [k]" accesskey="k">Қатысты өзгерістер</a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Барлық арнайы беттер тізімі [q]" accesskey="q">Арнайы беттер</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&oldid=3372916" title="Мына беттің осы нұсқасының тұрақты сілтемесі">Тұрақты сілтеме</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&action=info" title="Бұл бет туралы көбірек мәлімет">Бет ақпараты</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:CiteThisPage&page=%D0%96%D0%B5%D1%80&id=3372916&wpFormIdentifier=titleform" title="Бұл беттен қалай дәйексөз алуға болатыны туралы мәлімет">Беттен дәйексөз алу</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fkk.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%2596%25D0%25B5%25D1%2580">URL мекенжайын қысқарту</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:QrCode&url=https%3A%2F%2Fkk.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25D0%2596%25D0%25B5%25D1%2580">QR код жүктеу</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-electronpdfservice-sidebar-portlet-heading" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-electronpdfservice-sidebar-portlet-heading" > <div class="vector-menu-heading"> Баспа/экспорт </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="electron-print_pdf" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:DownloadAsPdf&page=%D0%96%D0%B5%D1%80&action=show-download-screen">PDF ретінде жүктеп алу</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="javascript:print();" rel="alternate" title="Бұл беттің басып шығаруға арналған нұсқасы [p]" accesskey="p">Басып шығару нұсқасы</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Басқа жобаларда </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Earth" hreflang="en">Ортаққор</a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q2" title="Сілтеме дерек қойма данасымен байланысқан [g]" accesskey="g">Уикидерек элементі</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Page tools"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Көрініс"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Көрініс</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">бүйірлік тақтаға жылжыту</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">жасыру</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="kk" dir="ltr"><div style="font-size:90%"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Disambig_gray.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Disambig_gray.svg/22px-Disambig_gray.svg.png" decoding="async" width="22" height="17" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Disambig_gray.svg/33px-Disambig_gray.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Disambig_gray.svg/44px-Disambig_gray.svg.png 2x" data-file-width="220" data-file-height="168" /></a> Басқа мағыналар үшін <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_(%D0%B0%D0%B9%D1%80%D1%8B%D2%9B)" class="mw-disambig" title="Жер (айрық)">Жер (айрық)</a> деген бетті қараңыз.</div> <table class="infobox" cellspacing="2" style="width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em; border:#aaa solid 1px collapse; padding:5px; width:22em;"><tbody><tr><td colspan="2" class="" style="text-align:center; font-size: 125%; font-weight: bold; padding:3px; font-size:120%; background-color: #c0daff;">Жер <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Earth_symbol_(black).svg" class="mw-file-description" title="🜨"><img alt="🜨" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Earth_symbol_%28black%29.svg/20px-Earth_symbol_%28black%29.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Earth_symbol_%28black%29.svg/30px-Earth_symbol_%28black%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Earth_symbol_%28black%29.svg/40px-Earth_symbol_%28black%29.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a></td></tr><tr><td colspan="2" class="" style="text-align:center; font-style: oblique; padding:3px;"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:The_Blue_Marble_(remastered).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/250px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg" decoding="async" width="250" height="250" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/375px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/500px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="3000" /></a> </td></tr><tr><th style="">Басқа атаулары</th><td class="" style=""> жаһан, жиһан, дүние, дүниежүзі, әлем, жер-көк </td></tr><tr><th colspan="2" style="text-align:center; padding:3px; background-color: #c0daff;"><a href="/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0" title="Орбита">Орбиталық</a> сипаттамасы</th></tr><tr><th style="">Перигелий</th><td class="" style=""> 147 098 290 км 0,98329134 <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA" title="Астрономиялық бірлік">а.б.</a> </td></tr><tr><th style="">Афелий</th><td class="" style=""> 152 098 232 км 1,01671388 <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA" title="Астрономиялық бірлік">а.б.</a> </td></tr><tr><th style="">Үлкен жарты ось  (a)</th><td class="" style=""> 149 598 261 км 1.00000261 а.б.<a href="#cite_note-standish_williams_iau-1">[1]</a> </td></tr><tr><th style="">Айналудың сидерикалық кезеңі</th><td class="" style=""> 365,256366004 күн 365 күн 6 сағ 9 мин 10 сек </td></tr><tr><th style="">Орташа аномалиясы (Mo)</th><td class="" style=""> 357,51716° </td></tr><tr><th style="">Иілуі (i)</th><td class="" style=""> 7,155° (күн экваторына қатысты) </td></tr><tr><th style="">Жоғарғы көтерілуші түйіннің бойлығы (Ω)</th><td class="" style=""> 348,73936° </td></tr><tr><th style="">Перицентрдің аргументі (ω)</th><td class="" style=""> 114,20783° </td></tr><tr><th style="">Серіктері</th><td class="" style=""> 1 (<a href="/wiki/%D0%90%D0%B9_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" title="Ай (серік)">Ай</a>), 8300+ (<a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA" class="mw-redirect" title="Жасандысерік">жасандысерік</a>)<a href="#cite_note-серіктер-2">[2]</a> </td></tr><tr><th colspan="2" style="text-align:center; padding:3px; background-color: #c0daff;"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Физика">Физикалық</a> сипаттамасы</th></tr><tr><th style="">Полюстік сығылысуы</th><td class="" style=""> 0,0033528 </td></tr><tr><th style=""><a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Экватор">Экваторлық</a> <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81" title="Радиус">радиусы</a></th><td class="" style=""> 6378,1 км </td></tr><tr><th style=""><a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%81" title="Географиялық полюс">Полюстік</a> <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81" title="Радиус">радиус</a></th><td class="" style=""> 6356,8 км </td></tr><tr><th style="">Орташа <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81" title="Радиус">радиус</a></th><td class="" style=""> 6371,0 км </td></tr><tr><th style="">Үлкен <a href="/wiki/%D0%94%D3%A9%D2%A3%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BA" title="Дөңгелек">дөңгелектің</a> <a href="/wiki/%D0%A8%D0%B5%D2%A3%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Шеңбер">шеңбері</a></th><td class="" style=""> 40 075,017 км (<a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Экватор">экваторда</a>) </td></tr><tr><th style="">Жазықтық <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD" title="Аудан">ауданы</a> (S)</th><td class="" style=""> 510 072 000 км2 </td></tr><tr><th style=""><a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Көлем">Көлем</a> (V)</th><td class="" style=""> 10,8321×1011 км3 </td></tr><tr><th style=""><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0" title="Масса">Массасы</a> (m)</th><td class="" style=""> 10,8321×1011 км3 </td></tr><tr><th style="">Орташа <a href="/wiki/%D0%A2%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B" title="Тығыздық">тығыздығы</a> (ρ)</th><td class="" style=""> 5,5153 г/см3 </td></tr><tr><th style="">Экватордағы <a href="/wiki/%D0%95%D1%80%D0%BA%D1%96%D0%BD_%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%83_%D2%AF%D0%B4%D0%B5%D1%83%D1%96" title="Еркін түсу үдеуі">еркін түсу үдеуі</a>  (g)</th><td class="" style=""> 9,780327 м/с2 (0,99732 g) </td></tr><tr><th style=""><a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B4%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Ғарыштық жылдамдықтар">Бірінші ғарыштық жылдамдық</a>  (v1)</th><td class="" style=""> 7,91 км/с </td></tr><tr><th style=""><a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B4%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Ғарыштық жылдамдықтар">Екінші ғарыштық жылдамдық</a> (v2)</th><td class="" style=""> 11,186 км/с </td></tr><tr><th style="">Айналудың экваторлық жылдамдығы</th><td class="" style=""> 1674,4 км/сағ (465,1 м/с) </td></tr><tr><th style="">Айналу периоды (T)</th><td class="" style=""> 0,99726968 күн (23 сағ 56 мин 4,1 сек) </td></tr><tr><th style="padding:3px; font-size:110%;"><a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5%D0%B4%D0%BE" title="Альбедо">Альбедо</a></th><td class="" style="padding:3px; font-size:110%;"> 0,306 </td></tr><tr><th colspan="2" style="text-align:center; padding:3px; background-color: #c0daff;">Температура</th></tr><tr><th style="padding:3px; font-size:110%;"> </th><td class="" style="padding:3px; font-size:110%;"> <table><tbody><tr style="font-weight:bold"> <td>мин.</td> <td>орт.</td> <td>макс.</td> </tr></tbody></table> </td></tr><tr><th style="padding:3px; font-size:110%;">Цельсий</th><td class="" style="padding:3px; font-size:110%;"> <table><tbody><tr> <td>−89,2°C</td> <td>14°C</td> <td>56,7°C</td> </tr></tbody></table> </td></tr><tr><th style="padding:3px; font-size:110%;"><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD" title="Кельвин">Кельвин</a></th><td class="" style="padding:3px; font-size:110%;"> <table><tbody><tr> <td>184K</td> <td>287,2K</td> <td>329,9K</td> </tr></tbody></table> </td></tr><tr><th colspan="2" style="text-align:center; padding:3px; background-color: #c0daff;"><a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Атмосфера">Атмосфера</a></th></tr><tr><th style="padding:3px; font-size:110%;"><a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D1%8B%D1%81%D1%8B%D0%BC" title="Атмосфералық қысым">Атмосфералық қысым</a></th><td class="" style="padding:3px; font-size:110%;"> 101,325 к<a href="/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C_(%D3%A9%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BC_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA)" title="Паскаль (өлшем бірлік)">Па</a> (теңіз деңгейінде) </td></tr><tr><td colspan="2" class="" style="text-align:center; padding:3px; font-size:110%;"> <center>Құрамы:</center> 78,08% <a href="/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%BE%D1%82" title="Азот">азот</a> (N2) 20,95% <a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Оттегі">оттек</a> (O2) ~1% су буы (<a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Климат">климатқа</a> қарай) 0,9340% <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B3%D0%BE%D0%BD" title="Аргон">аргон</a> (Ar) 0,0413% <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D2%9B%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB_%D0%B3%D0%B0%D0%B7" title="Көмірқышқыл газ">көмірқышқыл газ</a> (СO2) 0,00182% <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BE%D0%BD" title="Неон">неон</a> (Ne) 0,00052% <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B9" title="Гелий">гелий</a> (He) 0,00019% <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Метан">метан</a> (CH4) 0,00011% <a href="/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B8%D0%BF%D1%82%D0%BE%D0%BD" title="Криптон">криптон</a> (Kr) 0,00006% <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Сутегі">сутек</a> (H) </td></tr><tr><td colspan="2" class="" style="text-align:center; padding:3px; font-size:120%; background-color: #c0daff;">Тағы көріңіз: <a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Портал:Астрономия">Портал:Астрономия</a> </td></tr> </tbody></table> <table class="infobox sisterproject" style="width: 240px; float: right; border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9;"> <tbody><tr> <td class="mbox-image"><div style="margin-left: 5px;"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Old_Turkic_letter_G1.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Old_Turkic_letter_G1.svg/40px-Old_Turkic_letter_G1.svg.png" decoding="async" width="40" height="53" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Old_Turkic_letter_G1.svg/60px-Old_Turkic_letter_G1.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Old_Turkic_letter_G1.svg/80px-Old_Turkic_letter_G1.svg.png 2x" data-file-width="151" data-file-height="201" /></a></div></td> <td class="mbox-text" style="font-size: 95%;"> <div style="margin-left: 5px;">Бұл мақалада <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BD%D0%B5_%D1%82%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96_%D0%B6%D0%B0%D0%B7%D1%83%D1%8B" class="mw-redirect" title="Көне түркі жазуы">орхон жазуы</a> таңбалары бар. Құрылғыңыз оларды көрсетпеуі мүмкін.</div> </td> </tr> </tbody></table> Жер — <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_(%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7)" title="Күн (жұлдыз)">Күннен</a> әрі қарай санағанда үшінші <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80" title="Ғаламшар">ғаламшар</a> және тіршілігі табылған жалғыз астрономиялық нысан. <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F" title="Радиометрия">Радиометриялық</a> талдау мен басқа айғақтар бойынша, Жер 4,5 миллиардтан астам жыл бұрын қалыптасты. Оның <a href="/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D3%A9%D1%80%D1%96%D1%81" title="Гравитациялық өріс">гравитациялық өрісі</a> <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" title="Ғарыш">ғарыштағы</a> басқа нысандармен, әсіресе Күн мен табиғи серігі <a href="/wiki/%D0%90%D0%B9_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" title="Ай (серік)">Аймен</a> әрекеттеседі. <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%BE%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жер орбитасы">Орбита</a> бойымен <a href="/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BB" title="Жыл">365,25 шақты күн</a> ішінде Күнді бір рет айналып шығады. Жердің айналу осі өз орбиталық жазықтығына қатысты алғанда көлбегендігі <a href="/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BB_%D0%BC%D0%B5%D0%B7%D0%B3%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96" title="Жыл мезгілдері">жыл мезгілдерін</a> тудырады. Гравитациялық өрісінің Аймен әрекеттесуі судың толысуы мен қайтуына себеп болып табылады. Және де ол әрекеттесу Жерді өз <a href="/wiki/%D0%9E%D1%81%D1%8C" title="Ось">осіне</a> тұрақтандырып, <a href="/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%83" title="Айналу">айналуын</a> бірте-бірте баяулатады. Жер <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Күн жүйесі">Күн жүйесіндегі</a> ғаламшарлардың ең тығызы және 4 Жер тәрізді ғаламшардың бірі болып саналады. Сыртқы қабаты (<a href="/wiki/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Литосфера">литосферасы</a>) <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%96_(%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F)" title="Жер беті (геология)">Жер бетімен</a> жылжып жүретін бірнеше қатты <a href="/wiki/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Литосфералық тақталар">тектоникалық (литосфералық) тақтаға</a> бөлінеді. Бетінің 29 шақты <a href="/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%B7" title="Пайыз">пайызы</a> <a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B" title="Құрлық">құрлықтар</a> мен <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BB" title="Арал">аралдардан</a> тұрады, қалған ~71%-ын <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83" title="Су">су</a> (көбінесе <a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82" title="Мұхит">мұхиттар</a>, бірақ олармен бірге <a href="/wiki/%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD" title="Өзен">өзендер</a>, <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB" title="Көл">көлдер</a> және басқа <a href="/wiki/%D0%A2%D2%B1%D1%89%D1%8B_%D1%81%D1%83" title="Тұщы су">тұщы</a> су да) алады. Жердегі судың барлығы <a href="/wiki/%D0%93%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Гидросфера">гидросфераны</a> құрайды. Полюстік аймақтарының көбін <a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D0%B7" title="Мұз">мұз</a>, соның ішінде <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Антарктика">Антарктикалық</a> мұз қалқан мен <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Арктика">Арктикадағы</a> теңіз мұзы, қаптаған. Белсенді ішкі бөлігі қатты темір субъядро, Жердің магниттік өрісін тудыратын сұйық сыртқы ядро және тақта жылжытатын <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Конвекция">конвекциялы</a> мантиядан тұрады. Жер тарихының бірінші <a href="/wiki/1000000000_(%D1%81%D0%B0%D0%BD)" title="1000000000 (сан)">миллиард</a> жылында, мұхитта қалыптасқан тіршілік Жер <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Атмосфера">атмосферасы</a> мен бетіне әсер еткендігінің нәтижесінде <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B0%D1%8D%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Анаэробтар">анаэробтық</a> және соңыра <a href="/wiki/%D0%90%D1%8D%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B0%D2%93%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Аэробтық ағзалар">аэробтық</a> <a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D0%B7%D0%B0" title="Ағза">организмдер</a> әр жаққа таралды. Кейбір геологиялық айғақтар бойынша, тіршілік 4,1 млрд жыл бұрын пайда болғаны ықтимал. Сол кезден бері Жер мен Күн арасындағы <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D1%88%D1%8B%D2%9B%D1%82%D1%8B%D2%9B" title="Арақашықтық">қашықтық</a>, олардың физикалық қасиеттері, <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Геология">геологиялық</a> тарихы және тағы неше түрлі фактор тіршілікке <a href="/wiki/%D0%AD%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Эволюция">эволюциялау</a> мен өркендеуге мүмкіндік берді. Жердегі тіршіліктің тарихында <a href="/w/index.php?title=%D0%91%D0%B8%D0%BE%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%B0%D0%BD%D1%82%D2%AF%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA&action=edit&redlink=1" class="new" title="Биоалуантүрлілік (мұндай бет жоқ)">биоалуантүрлілік</a> көптеген рет кеңею кезеңдері арқылы өтіп, кейде ағзалардың жаппай қырылғанынан төмендеген еді. Жерде әлдеқашан өмір сүрген <a href="/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80" class="mw-redirect" title="Түр">түрлердің</a> бәрі 99%-ынан астам бөлігі қазіргі кезде қырылған. Бүгінгі түрлер санын есептеулері әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ. Жерде өмір сүретін 8 миллиард шақты <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D0%BC" title="Саналы адам">адам</a> оның <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Биосфера">биосферасы</a> мен <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B8_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Табиғи қорлар">табиғи қорларына</a> тәуелді болып, <a class="mw-selflink-fragment" href="#Антропогеография">ол арқасында өмір сүреді</a>. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Этимологиясы">Этимологиясы</h2></div> Қазақ тілінде жер сөзі <a href="/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Қыпшақ тілі">қыпшақ тіліндегі</a> yer сөзінен шыққан,<a href="#cite_note-бірінші_этимологиясы-3">[3]</a> оның өзі прото-түркіше *yẹr сөзінен келген.<a href="#cite_note-екінші_этимологиясы-4">[4]</a> <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Татар тілі">Татарша</a> җир, <a href="/wiki/%D0%A8%D1%83%D0%B0%D1%88_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" class="mw-redirect" title="Шуаш тілі">шуашша</a> ҫӗр, ескі түркіше <big>𐰘𐰼</big> (йер) мен <big>𐰘𐰃𐰼</big> (йир) және т.б. <a href="/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96_%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96" title="Түркі тілдері">түркі тілдеріндегі</a> сөздердің когнаты. Алтай тілдерінің гипотезасы бойынша, түркі, манчжур, моңғол және т.б. азиялық тілдер туыстас. Старостиннің этимологиялық базасында жер сөзі жалпы прото-алтайша *ńĕra түбірінен шыққан делінеді. Ол реконструкция рас болса, <a href="/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%A3%D2%93%D0%BE%D0%BB_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Моңғол тілі">моңғолша</a> ǯirig және <a href="/wiki/%D0%AD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D1%96_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Эвенкі тілі">эвенкіше</a> yerke сөздерінің когнаты болуы мүмкін.<a href="#cite_note-үшінші_этимологиясы-5">[5]</a> Басқа атаулары <a href="/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%8B_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Парсы тілі">парсы</a> не <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B1_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Араб тілі">араб</a> тілдерінен енген. Жаһан мен жиһан екі сөзі парсыша جهان дегеннен, дүние мен дүниежүзі араб тіліндегі دنيا сөзінен, ал әлем сөзі арабша عالم дегеннен шықты. Сомен қатар <a href="/wiki/%D0%9B%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Латын тілі">латынша</a> terra (tellus) мен <a href="/wiki/%D0%95%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D0%B3%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Ежелгі грек тілі">ежелгі грекше</a> γαῖᾰ (γῆ) деген атаулары бар. Қазақ тілінде олар жеке қолданылмайды, алайда террариум, теллурий, география сияқты сөздер ішінде кездеседі. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Хронологиясы">Хронологиясы</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Қалыптасуы">Қалыптасуы</h3></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Protoplanetary-disk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Protoplanetary-disk.jpg/220px-Protoplanetary-disk.jpg" decoding="async" width="220" height="119" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Protoplanetary-disk.jpg/330px-Protoplanetary-disk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Protoplanetary-disk.jpg/440px-Protoplanetary-disk.jpg 2x" data-file-width="576" data-file-height="312" /></a><figcaption>Көркемдеуші елесіндегі протоғаламшарлық диск</figcaption></figure> Кей есептеуше, Күн жүйесінде табылған ең ескі материалға 4,5672±0,0006 миллиард жыл,<a href="#cite_note-bouvier_wadhwa2010-6">[6]</a> ал Жерге болса, шамамен 4,54±0,04 миллиард.<a href="#cite_note-age_earth1-7">[7]</a> Теория бойынша, Күн тұмандығы гравитациялық коллапс арқылы молекулалық бұлттың бір көлемін өзіне бөліп алған, ал бұлт болса, айнала бастап, протоғаламшарлық дискіге жалпайып айналды, сосын ғаламшарлар сол дискінен қалыптасқан. Сондықтан Күн жүйесінің денелері Күнмен бірге қалыптасып дамыған. Жоғарыда ескертілген тұмандықты газ, түйір мұз және ғарыштық тозаң, соның ішінде примордиалды нуклидтер құраған. Небулалық теория бойынша, планетезимальдер <a href="/wiki/%D0%90%D0%BA%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Аккреция">аккреция</a> арқылы қалыптасты, атап айтқанда Жеріміз 70-100 млн жыл ішінде пайда болды.<a href="#cite_note-8">[8]</a> Айдың шамамен 4,5 млрд жыл бұрын қалыптасқандығы қазіргі кезде зерттеу тақырыбы болып жүр.<a href="#cite_note-9">[9]</a> Басым <a href="/wiki/%D0%93%D0%B8%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%B7%D0%B0" title="Гипотеза">гипотеза</a> бойынша, <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB%D0%B5%D0%BC" title="Көлем">көлемі</a> <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс">Марстікіндей</a> Тейя деген нысан Жерді соққанынан кейін Ай аккреция арқылы қалыптасып алған.<a href="#cite_note-reilly20091022-10">[10]</a> Тейяның <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0" title="Масса">массасы</a>, Жердікімен салыстырғанда, оның 10 пайызындай болған; біраз бөлігі Жермен бірігіп қалған.<a href="#cite_note-canup_asphaug2001b-11">[11]</a><a href="#cite_note-12">[12]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Геологиялық_тарихы">Геологиялық тарихы</h3></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png/220px-Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png/330px-Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png/440px-Angular_Unconformity_at_Praia_do_Telheiro_in_Algarve_in_Portugal.png 2x" data-file-width="4000" data-file-height="3000" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%BE%D0%BD_%D0%BA%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D2%A3%D1%96" title="Карбон кезеңі">Карбон</a> кезеңінің тасы</figcaption></figure> Жер атмосферасы мен мұхиттары жанартау белсенділігі мен газсыздану (<a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%88%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Ағылшын тілі">ағылшынша</a> outgassing) арқылы қалыптасты.<a href="#cite_note-13">[13]</a> Сол көздерден шыққан су буы <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Конденсация">конденсацияланып</a>, мұхиттарды құрады. Содан бөлек, судың кей бөлігі <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B4" title="Астероид">астероидтер</a>, протоғаламшарлар, <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B0" title="Комета">кометалардан</a>, жалпы айтқанда <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" title="Ғарыш">ғарыштан</a> келді.<a href="#cite_note-watersource-14">[14]</a> Жаңа қалыптасқан Күннің жарқырауы қазіргінің 70%-ындай болғанда көшетхана газдары әуелгі мұхиттарды қатып қалудан сақтап жүрген.<a href="#cite_note-asp2002-15">[15]</a> Атмосфераны талқандағыш <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D1%96" title="Күн желі">күн желінен</a> қорғайтын магниттік өріс 3,5 млрд жылға таман бұрын қалыптасты.<a href="#cite_note-physorg20100304-16">[16]</a> Жердің балқыған сыртқы қабатының қатқанынан кейін тұңғыш қатты, тектоникалық тақталардан тұратын қыртысы пайда болды. Миллиондаған жыл бойы олар тектоника күші арқылы бірігіп, суперконтиненттерді құрып, қайта ыдырап жүрген еді. 750 миллионға жуық жыл бұрын алғашқы суперконтиненттердің бірі — Родиния деген суперконтинент ыдырай бастады. Сосын ыдыраған континенттер қайта бірігіп Паннотияны құрды (600–540 млн жыл бұрын), соңыра <a href="/wiki/%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%8F" title="Пангея">Пангея</a> пайда болып, 180 млн жыл бұрын ыдырап қалды.<a href="#cite_note-bradley_2011-17">[17]</a> Мұз дәуірлері шамамен 40 млн жыл бұрын орын ала бастады<a href="#cite_note-18">[18]</a> және плейстоценде (~3 млн жыл бұрын) күшейді.<a href="#cite_note-19">[19]</a> Сол кезден бері 21000–100000 жыл сайын биік ендіктерде орналасқан аймақтар әрдайым мұзданып еру циклдері арқылы өтіп жүр.<a href="#cite_note-psc-20">[20]</a> Соңғы мұздану 11700 жыл бұрын бітті.<a href="#cite_note-21">[21]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Тіршіліктің_пайда_болуы_мен_эволюциясы"><span id=".D0.A2.D1.96.D1.80.D1.88.D1.96.D0.BB.D1.96.D0.BA.D1.82.D1.96.D2.A3_.D0.BF.D0.B0.D0.B9.D0.B4.D0.B0_.D0.B1.D0.BE.D0.BB.D1.83.D1.8B_.D0.BC.D0.B5.D0.BD_.D1.8D.D0.B2.D0.BE.D0.BB.D1.8E.D1.86.D0.B8.D1.8F.D1.81.D1.8B">Тіршіліктің пайда болуы мен эволюциясы</h3></div> <div id="Container" class="toccolours searchaux" style="text-align: left; padding:0.5em 0 0 0; border-style:solid; float:right;clear:right; padding:0 0.5em; margin:0.3em 0 0.8em 1.4em; overflow: hidden;"><div id="Title" style="background-color:#77bb77; font-weight:bold; padding:0.2em; text-align:center; margin:0.6em 0 1.2em 0">Тіршілік тарихы</div><div id="Contains-Timeline-Scale-Notes"><div id="Scale" style="width:3.1em; position:relative; top:-0.82em; float:left; height:36em; padding:0px"><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:35.68281938326em;">-4500 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:33.700440528634em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:31.718061674009em;">-4000 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:29.735682819383em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:27.753303964758em;">-3500 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:25.770925110132em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:23.788546255507em;">-3000 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:21.806167400881em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:19.823788546256em;">-2500 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:17.84140969163em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:15.859030837004em;">-2000 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:13.876651982379em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:11.894273127753em;">-1500 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:9.9118942731278em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:7.9295154185022em;">-1000 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:5.9471365638767em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:3.9647577092511em;">-500 —</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:1.9823788546256em;">–</div><div style="float:right; position:absolute; right:-1px; top:0em;">0 —</div></div><div id="ScaleBar" style="width:1px; float:left; height:36em; padding:0; background-color:#242020"></div><div id="Timeline" class="toccolours" style="font-size:100%; width:100%; height:36em; padding:0px; float:left; width:10em; border:none; background-color:#e5cc7f;"><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#7aa3cc; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:34.985022026432em; margin-left:0.8em; width:9.2em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:14.89em; left:0.5em;"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83" title="Су">Су</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#b3d9ff; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:31.718061674009em; margin-left:0.9em; width:9.1em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:12.14em; left:0.4em;"><a href="/wiki/%D0%91%D1%96%D1%80_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Бір жасушалылар">Бір жасушалы тіршілік</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#99ffff; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:27.753303964758em; margin-left:1.2em; width:8.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:6.94em; left:0.2em;"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B7" title="Фотосинтез">Фотосинтез</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#b3ffea; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:16.651982378855em; margin-left:1.6em; width:8.4em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:5.14em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D0%AD%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BE%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Эукариоттар">Эукариоттар</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#ccffe7; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:12.687224669604em; margin-left:1.6em; width:8.4em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:0.39em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BF_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B0%D2%93%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Көп жасушалы ағзалар">Көп жасушалы тіршілік</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#cc9900; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:4.2898678414097em; margin-left:2em; width:8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:0.84em; left:-0.1em;"><a href="/wiki/%D0%91%D1%83%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D1%8F%D2%9B%D1%82%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Буынаяқтылар">Буынаяқты</a> <a href="/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BC%D1%81%D0%B0%D2%9B%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BB%D0%B5%D1%80" title="Жұмсақденелілер">Моллюск</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#dddd00; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:2.8546255506608em; margin-left:2em; width:2.5em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.26em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D3%A8%D1%81%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Өсімдіктер">Өсімдік</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#e6b800; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0.51938325991189em; height:1.8594713656388em; margin-left:5em; width:5em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.14em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Динозаврлар">Динозавр    </a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#ffcc00; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:1.3480176211454em; margin-left:5.8em; width:4.2em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.56em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%82%D2%9B%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B5%D1%80" title="Сүтқоректілер">Сүтқоректі</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#ffff00; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:1.4273127753304em; margin-left:2em; width:2.2em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-1.11em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D0%93%D2%AF%D0%BB%D0%B4%D1%96_%D3%A9%D1%81%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Гүлді өсімдіктер">Гүл</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#e6b844; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:0.95947136563877em; margin-left:4.5em; width:2em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.76em; left:-0em;"><a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Құстар">Құс</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#ff8800; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:0.43612334801762em; margin-left:7.5em; width:2.5em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0.5em;"><a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Приматтар">Примат</a></div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#664c00; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:31.718061674009em; height:4.2819383259912em; margin-left:0em; width:0.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#a37a00; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:19.823788546256em; height:11.894273127753em; margin-left:0em; width:0.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#d1a319; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:4.2898678414097em; height:15.533920704846em; margin-left:0em; width:0.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#d1a319; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:4.2898678414097em; height:3.6396475770925em; margin-left:0em; width:0.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:#e0c166; border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:4.2898678414097em; margin-left:0em; width:0.8em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:rgba(255,165,0,0.5); border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:22.044052863436em; height:0.95154185022026em; margin-left:-3.6em; width:3.52em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:rgba(255,165,0,0.5); border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:16.651982378855em; height:2.3788546255507em; margin-left:-3.6em; width:3.52em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:rgba(255,165,0,0.5); border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:5.0352422907489em; height:0.67400881057269em; margin-left:-3.6em; width:3.52em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:rgba(255,165,0,0.5); border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:3.4096916299559em; height:0.23788546255507em; margin-left:-3.6em; width:3.52em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:rgba(255,165,0,0.5); border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:2.0616740088106em; height:0.79295154185022em; margin-left:-3.6em; width:3.52em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div><div class="bar" style="font-size:100%; background-color:rgba(255,165,0,0.5); border-style: none; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em; height:0.31718061674009em; margin-left:-3.6em; width:3.52em;"><div class="nudge" style="font-size:100%; position:relative; top:-0.86em; left:-0em;"> </div></div></div><div id="Annotations" style="float:left; position:relative; width:8.25em"><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:36em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a class="mw-selflink selflink">Жер</a> (<a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жердің жасы">−4540</a>)</div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:34.985022026432em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83" title="Су">Тұңғыш су</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:31.718061674009em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B8%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B7" title="Абиогенез">Тұңғыш тіршілік</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:27.753303964758em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Оттегі">Тұңғыш оттек</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:19.42731277533em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%BA" class="mw-redirect" title="Оттек">Атмосфералық оттек</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18.237885462555em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;">Оттек апаты</div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:9.5154185022026em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;">Жыныстық көбею</div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:6.7400881057269em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D3%A8%D1%81%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Өсімдіктер">Тұңғыш өсімдік</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:5.9471365638767em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Жануарлар">Тұңғыш жануар</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:4.2898678414097em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%BA%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D2%A3%D1%96" title="Кембрий кезеңі">Кембрий жарылысы</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:2.9339207048458em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%8F%D2%9B%D1%82%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Төртаяқтылар">Төртаяқтылар</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:0.079295154185022em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D1%8B%D0%BB" title="Маймыл">Тұңғыш маймыл</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:0.87224669603524em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.5em; left:-13.05em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D0%B9" title="Фанерозой">Ф а н е р о з о й</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:5.0114537444934em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:0.5em; left:-13.05em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D0%B9" title="Протерозой"> П р о т е р о з о й</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:20.537444933921em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:0.75em; left:-13.05em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%B9" title="Архей"> А р х е й</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:30.370044052863em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.15em; left:-13.05em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%B9" title="Хадей"> Г а д е й</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:22.519823788546em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.55em; left:-13.6em; width:7em;"><a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B0_%D0%BC%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Понгола мұздануы (мұндай бет жоқ)">Понгола</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:17.84140969163em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.55em; left:-13.6em; width:7em;"><a href="/w/index.php?title=%D0%93%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%BC%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Гурон мұздануы (мұндай бет жоқ)">Гурон</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:5.3722466960352em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.55em; left:-13.6em; width:7em;"><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9&action=edit&redlink=1" class="new" title="Криогений (мұндай бет жоқ)">Криогений</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:3.488986784141em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.74em; left:-13.6em; width:7em;"><a href="/w/index.php?title=%D0%90%D0%BD%D0%B4-%D0%A1%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D0%BC%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Анд-Сахара мұздануы (мұндай бет жоқ)">Анд</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:2.4581497797357em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.71em; left:-13.6em; width:7em;"><a href="/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%83_%D0%BC%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Кару мұздануы (мұндай бет жоқ)">Кару</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:0.010308370044053em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.35em; left:-13.6em; width:7em;"><a href="/w/index.php?title=%D0%A2%D3%A9%D1%80%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%BC%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="Төрттік мұздану (мұндай бет жоқ)">Төрттік</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:0em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-1.5em; left:-13.5em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D0%B7_%D0%B4%D3%99%D1%83%D1%96%D1%80%D1%96" title="Мұз дәуірі">Мұз дәуірлері</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:11.894273127753em;"><div id="arrow" style="position:relative; text-size:100%; top:-0.86em; left:-0em; float:left;">←</div><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D2%A3%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%83%D2%9B%D2%B1%D0%BB%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Саңырауқұлақтар">Тұңғыш саңырауқұлақ</a></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div><div id="bar" style="width:auto; font-size:100%; position:absolute; text-align:center; margin-top:18em;"><div id="nudge" style="text-size:100%; float:left; position:relative; text-align:left; top:-0.75em; left:-0em; width:7em;"></div></div></div></div><div id="Legend" class="toccolours" style="margin-left:3.1em; border-style:none; float:left; clear:both;"></div><div id="Caption" class="toccolours" style="margin:0 0.5em; float:left; padding:0 auto; border-style:none; clear:both; text-align:center; width:20.5em">(миллион жыл бұрын)</div></div> 4 млрд жыл бұрын мұхиттағы <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Химиялық реакциялар">химиялық реакциялар</a> арқасында алғашқы өзін көбейтетін <a href="/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%83%D0%BB%D0%B0" title="Молекула">молекулалар</a> қалыптасты. Жарты миллиард жылдан соң соңғы әмбебап жалпы баба (<a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%88%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Ағылшын тілі">ағылшынша</a> Last Universal Common Ancestor, LUCA) пайда болыпты.<a href="#cite_note-sa282_6_90-22">[22]</a> (LUCA деген жердегі бүкіл тіршілікке баба болып табылатын биологиялық түр.) Сосын эволюция үдерісінде пайда болған <a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B7" title="Фотосинтез">фотосинтез</a> тірі ағзаларға <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D1%8D%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Күн энергетикасы">Күн энергиясын</a> пайдалануға мұрша берді. Фотосинтез нәтижесінде шығатын <a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Оттегі">оттек</a> (O2) атмосферада жиналып, ультракүлгін сәулемен әрекеттесіп, қорғаныс <a href="/wiki/%D0%9E%D0%B7%D0%BE%D0%BD_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%8B" title="Озон қабаты">озон</a> (O3) <a href="/wiki/%D0%9E%D0%B7%D0%BE%D0%BD_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%8B" title="Озон қабаты">қабатын</a> құрады.<a href="#cite_note-NYT-20131003-23">[23]</a> Шағын <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0" title="Жасуша">жасушалардың</a> үлкенірек жасушаларға сіңіп кеткендігінен <a href="/wiki/%D0%AD%D1%83%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BE%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Эукариоттар">эукариоттар</a> деген күрделі жасушалы ағзалар қалыптасты.<a href="#cite_note-jas22_3_225-24">[24]</a> Солай-ақ, <a href="/wiki/%D0%A3%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BA%D2%AF%D0%BB%D0%B3%D1%96%D0%BD_%D1%81%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%83" title="Ультракүлгін сәулелену">ультракүлгін радиациясынан</a> қорғайтын озон қабатының көмегімен тірі ағзалар Жер жүзін қаптады.<a href="#cite_note-burton20021129-25">[25]</a> Тұңғыш тіршіліктің қазба айғақтарының кейбіреулері: <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F" title="Аустралия">Аустралиядағы</a> 3,48 миллиард жылдық құмтас үстіндегі микробты мат қазындысы,<a href="#cite_note-AST-20131108-26">[26]</a> батыс <a href="/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F" title="Гренландия">Гренландиядағы</a> 3,7 миллиард жылдық меташөгінді жыныстар ішіндегі биогендік <a href="/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%82" title="Графит">графит</a><a href="#cite_note-NG-20131208-27">[27]</a> және батыс Аустралияда табылған 4,1 млрд жылдық тастардағы биотикалық материал қалдықтары.<a href="#cite_note-AP-20151019-28">[28]</a><a href="#cite_note-PNAS-20151014-pdf-29">[29]</a> <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D0%B9" title="Неопротерозой">Неопротерозойда</a> (1000–541 млн жыл бұрын) Жердің көп бөлігін мұз басқаны мүмкін. Бұл гипотеза «Snowball Earth» (<a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%88%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Ағылшын тілі">ағылшынша</a> Кесек қар (тәрізді) Жер) атанып, <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BC" title="Ғалым">ғалымдар</a> арасында қызық туғызды, себебі ол заманнан кейін бірден кембрий жарылысы деген <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BF_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B0%D2%93%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Көп жасушалы ағзалар">көпжасушалы ағзалардың</a> күрделілену кезеңі келді.<a href="#cite_note-30">[30]</a><a href="#cite_note-31">[31]</a> Кембрий жарылысынан (535 млн ж. б.) кейін кем дегенде бес ірі және біршама шағын қырылыс болған.<a href="#cite_note-sci215_4539_1501-32">[32]</a><a href="#cite_note-Stanley_2016-33">[33]</a> Қазір болып жатқан <a href="/wiki/%D0%93%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%86%D0%B5%D0%BD" title="Голоцен">голоцен</a> қырылысын санамағанда соңғысы — 66 млн жыл бұрын астероид құлауы салдарынан болған қырылу ұшпайтын <a href="/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Динозаврлар">динозаврларлар</a> мен басқа үлкен <a href="/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%83%D1%8B%D1%80%D1%8B%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D0%B6%D0%BE%D1%80%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%88%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Бауырымен жорғалаушылар">рептилияларды</a> жойып, <a href="/wiki/%D0%96%D3%99%D0%BD%D0%B4%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Жәндіктер">жәндіктерді</a>, <a href="/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%82%D2%9B%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BB%D0%B5%D1%80" title="Сүтқоректілер">сүтқоректілерді</a>, <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%81%D1%96%D1%80%D1%82%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80" title="Кесірткелер">кесірткелерді</a> және <a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Құстар">құстарды</a> өркендетті. Бірнеше млн жыл бұрын бір <a href="/wiki/%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Африка">африкалық</a> <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D1%8B%D0%BB" title="Маймыл">маймыл</a> түзу тұруды үйреніп алды.<a href="#cite_note-gould1994-34">[34]</a> Бұл қозғалу өзгерісі сол маймылды <a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BB" title="Құрал">құралдарды</a> қолдануға және туыстастарымен барынша байланысуға мәжбүрледі. Сол себептен оған дамыған <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B8" title="Ми">ми</a> қажет болған. Миы дамығанымен ол бірте-бірте адамға айналды. <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D1%8B%D0%BB_%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B" title="Ауыл шаруашылығы">Ауыл шаруашылығы</a> мен <a href="/wiki/%D3%A8%D1%80%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82" title="Өркениет">өркениеттің</a> дамуы адамзатқа Жер мен <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82" title="Табиғат">табиғатқа</a> ықпал етуге мүмкіндік берді,<a href="#cite_note-bgsa119_1_140-35">[35]</a> алайда біз ол мүмкіндікті немқұрайлы пайдаланамыз. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Болашағы">Болашағы</h3></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Red_Giant_Earth_warm.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Red_Giant_Earth_warm.jpg/220px-Red_Giant_Earth_warm.jpg" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Red_Giant_Earth_warm.jpg/330px-Red_Giant_Earth_warm.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Red_Giant_Earth_warm.jpg/440px-Red_Giant_Earth_warm.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="541" /></a><figcaption>Күн қызыл алыпқа айналғанда</figcaption></figure> Келесі 1,1 млрд жылда Күннің <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%80%D2%9B%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%83" title="Жарқырау">жарқырауы</a> 10%-ға және кейінгі 3,5 млрд жылда 40%-ға өседі.<a href="#cite_note-sun_future-36">[36]</a> Сондықтан Жер бетінің өсіп келе жатқан температурасы 100–900 млн жыл ішінде <a href="/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B9%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B7%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Бейорганикалық заттар">бейорганикалық</a> <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Көміртегі">көміртек</a> циклін үдетіп, атмосферадағы <a href="/wiki/%D3%A8%D1%81%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Өсімдіктер">өсімдіктерге</a> қажет <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D2%9B%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB_%D0%B3%D0%B0%D0%B7" title="Көмірқышқыл газ">CO2</a> <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Концентрация">концентрациясын</a> (C4 фотосинтезі үшін 10 ppm) леталды дәрежеге төмендетеді.<a href="#cite_note-britt2000-37">[37]</a><a href="#cite_note-pnas1_24_9576-38">[38]</a> Вегетацияның жоқ болуы нәтижесінде атмосферадағы оттек таусылады да, барлық <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Жануарлар">жануар</a> қырылып қалады.<a href="#cite_note-ward_brownlee2002-39">[39]</a> Көтерілген жарқырау салдарынан орташа температура 100°C-қа жетеді және 1,6−3 млрд жыл ішінде барлық мұхит 1,5 жыл ішінде суалып, ғарышқа ұшып кетеді.<a href="#cite_note-:2-40">[40]</a> 5 миллиард жылдан кейін Күн эволюциялап, <a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8B%D0%BF_%D2%9B%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB_%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7" title="Алып қызыл жұлдыз">қызыл алыпқа</a> айналып кетеді. Кейбір модель бойынша, ол 1 <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA" title="Астрономиялық бірлік">AU</a>-ға дерлік, яғни 250 есе үлкейеді.<a href="#cite_note-sun_future-36">[36]</a><a href="#cite_note-sun_future_schroder-41">[41]</a> Тіршіліктің көбін Күннің 5000 есе күшейген жарқырауы жояды. 2008 жылы өткізілген симуляцияға сай, ақыр аяғында Жер орбитасы су толысу эффектілерінің салдарынан Күн атмосферасына кіріп газға айналып қалады.<a href="#cite_note-sun_future-36">[36]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Қасиеттері">Қасиеттері</h2></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Пішіні">Пішіні</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D0%BF%D1%96%D1%88%D1%96%D0%BD%D1%96_%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D0%BA%D3%A9%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%96" title="Жердің пішіні мен көлемі">Жердің пішіні мен көлемі</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Volc%C3%A1n_Chimborazo,_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Volc%C3%A1n_Chimborazo%2C_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg/220px-Volc%C3%A1n_Chimborazo%2C_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Volc%C3%A1n_Chimborazo%2C_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg/330px-Volc%C3%A1n_Chimborazo%2C_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Volc%C3%A1n_Chimborazo%2C_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg/440px-Volc%C3%A1n_Chimborazo%2C_%22El_Taita_Chimborazo%22.jpg 2x" data-file-width="3872" data-file-height="2592" /></a><figcaption>Чимборасо шыңы</figcaption></figure> Жер пішіні сфераға ұқсас. Айналуы нәтижесінде <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%81" title="Географиялық полюс">полюстері</a> кішкене жалпиған, ал <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Экватор">экваторы</a> кеңейген.<a href="#cite_note-milbert_smith96-42">[42]</a> Экваторлық <a href="/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80" title="Диаметр">диаметрі</a> полюстік диаметрінен 43 км кеңірек, әйткенмен бұл ауытқу орташа <a href="/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81" title="Радиус">радиустың</a> 1%-ын да құрамайды.<a href="#cite_note-ngdc2006-43">[43]</a> Жер массасының центрінен ең қашық нүкте <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D1%80" title="Эквадор">Эквадордағы</a> Чимборасо <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%83" title="Жанартау">жанартауында</a> (6384,4 км) орналасқан.<a href="#cite_note-ps20_5_16-44">[44]</a><a href="#cite_note-lancet365_9462_831-45">[45]</a><a href="#cite_note-The_'Highest'_Spot_on_Earth-46">[46]</a> Орташа диаметрі 12742 км, бірақ жергілікті <a href="/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F" title="Топография">топографиясы</a> кішкене ауытқиды (демек, әр жері сәл басқаша). Дегенмен, жаһандық масштабта бұл ауытқу елеусіз: ең үлкені <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D1%88%D2%B1%D2%A3%D2%93%D1%8B%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Мариана шұңғымасы">Мариана шұңғымасындағы</a> 0,17% (теңіз деңгейінен 10925 <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D1%80" title="Метр">м</a> төмен),<a href="#cite_note-47">[47]</a> ал <a href="/wiki/%D0%94%D0%B6%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%BD%D0%B3%D0%BC%D0%B0" title="Джомолунгма">Эверест</a> тауындағы болса, 0,14% (теңіз деңгейінен 8848 м жоғары).<a href="#cite_note-48">[48]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Химиялық_құрамы">Химиялық құрамы</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жер химиясы">Жер химиясы</a></div> <table class="wikitable" style="float: right; clear: right; margin-left: 2em;"> <caption>Қыртыстың химиялық құрамы<a href="#cite_note-Rudnick2003-49">[49]</a><a href="#cite_note-White2014-50">[50]</a> </caption> <tbody><tr> <th rowspan="2"><a href="/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D0%BE%D1%81%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Химиялық қосылыстар">Қосылыс</a> </th> <th rowspan="2"><a href="/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D1%83%D0%BB%D0%B0" title="Химиялық формула">Формула</a> </th> <th colspan="2">Құрам </th></tr> <tr> <th style="font-size: smaller;">Континенттік </th> <th style="font-size: smaller;">Мұхиттық </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%96_(IV)" title="Кремний оксиді (IV)">кремний диоксиді</a> </td> <td style="text-align: center;">SiO2 </td> <td style="text-align: right;">60,6% </td> <td style="text-align: right;">48,6% </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8E%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%96" title="Алюминий оксиді">алюминий оксиді</a> </td> <td style="text-align: center;">Al2O3 </td> <td style="text-align: right;">15,9% </td> <td style="text-align: right;">16,5% </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%96" title="Кальций оксиді">кальций оксиді</a> </td> <td style="text-align: center;">CaO </td> <td style="text-align: right;">6,41% </td> <td style="text-align: right;">12,3% </td></tr> <tr> <td>магний оксиді </td> <td style="text-align: center;">MgO </td> <td style="text-align: right;">4,66% </td> <td style="text-align: right;">6,8% </td></tr> <tr> <td>темір оксидтері </td> <td style="text-align: center;">FeOT </td> <td style="text-align: right;">6,71% </td> <td style="text-align: right;">6,2% </td></tr> <tr> <td>натрий оксиді </td> <td style="text-align: center;">Na2O </td> <td style="text-align: right;">3,07% </td> <td style="text-align: right;">2,6% </td></tr> <tr> <td>калий оксиді </td> <td style="text-align: center;">K2O </td> <td style="text-align: right;">1,81% </td> <td style="text-align: right;">0,4% </td></tr> <tr> <td>титан диоксиді </td> <td style="text-align: center;">TiO2 </td> <td style="text-align: right;">0,72% </td> <td style="text-align: right;">1,4% </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%BE%D1%80_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96(V)" title="Фосфор оксидтері(V)">фосфор пентоксиді</a> </td> <td style="text-align: center;">P2O5 </td> <td style="text-align: right;">0,13% </td> <td style="text-align: right;">0,3% </td></tr> <tr> <td>марганец оксиді </td> <td style="text-align: center;">MnO </td> <td style="text-align: right;">0,10% </td> <td style="text-align: right;">1,4% </td></tr> <tr> <th colspan="2">Жалпы </th> <th style="text-align: right;">100,1% </th> <th style="text-align: right;">99,9% </th></tr></tbody></table> Жердің массасы 5,97×1024 шақты кг. Құрамының үлкен бөлігі <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80" title="Темір">темірден</a> (32,1%), <a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Оттегі">оттектен</a> (30,1%), <a href="/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%B8%D0%B9" title="Кремний">кремнийден</a> (15,1%), <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D0%B9" title="Магний">магнийден</a> (13,9%), <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%82" title="Күкірт">күкірттен</a> (2,9%), <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8C" title="Никель">никельден</a> (1,8%), <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D0%B8%D0%B9" title="Кальций">кальцийден</a> (1,5%) және <a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8E%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B9" title="Алюминий">алюминийден</a> (1,4%) тұрады, қалғанын 1,2%-ын іздік элементтер құрайды. Масса сегрегациясынан ядроның басым бөлігі темірден (88,8%), кішкене бөлігі никельден (5,8%), күкірттен (4,5%) және 1-ден кем пайызы іздік элементтерден тұрады.<a href="#cite_note-pnas71_12_6973-51">[51]</a> Сыртқы қабатын құраушы <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%83_%D0%B6%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D1%81%D1%8B" title="Тау жынысы">жыныстардың</a> бәрі дерлік <a href="/wiki/%D0%9E%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Оксидтер">оксид</a>. Қыртыстың 99%-ынан астам бөлігін 11 басым оксид құрайды: <a href="/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%96_(IV)" title="Кремний оксиді (IV)">кремний диоксиді</a>, <a href="/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8E%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%96" title="Алюминий оксиді">алюминий оксиді</a>, темір оксидтері, <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%86%D0%B8%D0%B9_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%96" title="Кальций оксиді">кальций оксиді</a>, магний оксиді, калий оксиді және натрий оксиді.<a href="#cite_note-pnas71_12_6973-51">[51]</a><a href="#cite_note-brown_mussett1981-52">[52]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ішкі_құрылымы">Ішкі құрылымы</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D1%8B" title="Жер құрылымы">Жер құрылымы</a></div> <table class="wikitable sortable" style="float: right; clear: right; margin-left: 2em; text-align:center;"> <caption>Жердің геологиялық қабаттары<a href="#cite_note-pnas76_9_4192-53">[53]</a> </caption> <tbody><tr> <th colspan="3" style="font-size:smaller; text-align:center;"><figure class="mw-default-size mw-halign-center" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png/220px-%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png" decoding="async" width="220" height="173" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png/330px-%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png/440px-%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B.png 2x" data-file-width="765" data-file-height="600" /></a><figcaption></figcaption></figure> Жердің қабаттары (масштабы жалған) </th></tr> <tr> <th>Тереңдік<a href="#cite_note-robertson2001-54">[54]</a> км </th> <th style="vertical-align: top;">Қабат </th> <th>Тығыздық г/см3 </th></tr> <tr> <td>0–60 </td> <td style="text-align:left;">Литосфера </td> <td>— </td></tr> <tr style="background:#FEFEFE;"> <td>0–35 </td> <td style="text-align:left;">Қыртыс </td> <td>2,2–2,9 </td></tr> <tr style="background:#FEFEFE;"> <td>35–660 </td> <td style="text-align:left;">Жоғарғы мантия </td> <td>3,4–4,4 </td></tr> <tr> <td>  660-2890 </td> <td style="text-align:left;">Төменгі мантия </td> <td>3,4–5,6 </td></tr> <tr style="background:#FEFEFE;"> <td>100–700 </td> <td style="text-align:left;">Астеносфера </td> <td>— </td></tr> <tr> <td>2890–5100 </td> <td style="text-align:left;">Сыртқы ядро </td> <td>9,9–12,2 </td></tr> <tr> <td>5100–6378 </td> <td style="text-align:left;">Ішкі ядро </td> <td>12,8–13,1 </td></tr></tbody></table> Жер тобының кез келген ғаламшары (Жер тәрізді ғаламшар) химиялық немесе физикалық (реологиялық) қасиеттері бойынша бірнеше қабатқа бөлінеді. Сыртқы қабаты <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Силикаттар">силикатты</a> және химиялық жағынан оқшау, оның астында аса <a href="/wiki/%D0%A2%D2%B1%D1%82%D2%9B%D1%8B%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B" title="Тұтқырлық">тұтқыр</a>, қатты мантия орналасқан. Қыртыс пен мантияны бір-бірінен <a href="/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%D0%B8%D1%87_%D1%88%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Мохоровичич шекарасы">Мохоровичич шекарасы</a> айырады. Қалыңдығы мұхит астындағы 6 км-ден құрлықтағы 30–50 км-ге дейін вариацияланады. Қыртыс пен жоғарғы мантияның суық, қатты үстіңгі бөлігі литосфераны құрайды.<a href="#cite_note-55">[55]</a> Литосфераның астында аса тұтқыр емес, үстімен тектоникалық тақта жылжитын <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Астеносфера">астеносфера</a> қабаты орналасқан. Астындағы 410 мен 660 км арасында қос мантияның өтпелі аймағы тұр. Бұл аймақ <a href="/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Кристалдық тор">кристалдық құрылымдары</a> әртүрлі жоғарғы мен төменгі мантиялардың шекарасы болып табылады. Мантиядан кейін тұтқырлығы орасан төмен сыртқы ядро мен дәл центрінде ішкі ядро жатыр.<a href="#cite_note-tanimoto_ahrens1995-56">[56]</a> Жер ішкі ядросының бұрыштық жылдамдығы қалған бөлігінен гөрі сәл жоғары болғандығынан ол жыл сайын 0,1–0,5°-қа жылжып кетеді.<a href="#cite_note-Deuss_2014-57">[57]</a> Ішкі ядро радиусы Жердің жалпы радиусының 1/5 шақты бөлігін құрайды. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Жылуы">Жылуы</h3></div> Жердің ішкі <a href="/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BB%D1%83" title="Жылу">жылуы</a> ғаламшарлық <a href="/wiki/%D0%90%D0%BA%D0%BA%D1%80%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Аккреция">аккрециядан</a> қалған жылу (20%) мен радиобелсенді ыдыраудан шыққан жылудан (80%) пайда болады. Ішіндегі жылу шығарушы басым <a href="/wiki/%D0%98%D0%B7%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BF" title="Изотоп">изотоптар</a>: <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B9" title="Калий">калий</a>-40, <a href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BD_(%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%8D%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82)" title="Уран (химиялық элемент)">уран</a>-238 және <a href="/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B9" title="Торий">торий</a>-232.<a href="#cite_note-sanders20031210-58">[58]</a> Центрінде температурасы 6000°-қа<a href="#cite_note-59">[59]</a> және қысымы 360 Г<a href="/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C_(%D3%A9%D0%BB%D1%88%D0%B5%D0%BC_%D0%B1%D1%96%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA)" title="Паскаль (өлшем бірлік)">Па</a>-ге<a href="#cite_note-ptrsl360_1795_1227-60">[60]</a> жетеді. Жылудың басым бөлігін радиобелсенді ыдырау қамтамасыз еткендігінен ежелде, <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D1%8B%D0%B4%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%83_%D0%BA%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D2%A3%D1%96" title="Жартылай ыдырау кезеңі">жартылай ыдырау периоды</a> қысқа изотоптар әлі бітпеген кезде, Жердің жылу деңгейі әлдеқайда жоғары болған. Жоғары жылу деңгейі <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Конвекция">конвекция</a> мен тақталар <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Тектоника">тектоникасы</a> деңгейін көтерген және коматиит сияқты қазіргі кезде сирек кездесетін <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D1%83_%D0%B6%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Магмалық тау жыныстары">магмалық жыныстарға</a> қалыптасуға мұрша берген.<a href="#cite_note-T&S_137-61">[61]</a><a href="#cite_note-epsl121_1-62">[62]</a> <table class="wikitable" style="text-align:center;"> <caption>Жылу шығаратын изотоптар<a href="#cite_note-T&S_137-61">[61]</a> </caption> <tbody><tr> <th><a href="/wiki/%D0%98%D0%B7%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BF" title="Изотоп">Изотоп</a> </th> <th>Жылу шығару <a href="/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%82%D1%82" title="Ватт">W</a>/кг изотоп </th> <th>Жартылай ыдырау периоды жыл </th> <th>Мантиядағы концентрациясы кг изотоп/кг мантия </th> <th>Жылу шығару <a href="/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%82%D1%82" title="Ватт">W</a>/кг мантия </th></tr> <tr> <td>238U </td> <td>94,6×10−6 </td> <td>4,47×109 </td> <td>30,8×10−9 </td> <td>2,91×10−12 </td></tr> <tr> <td>235U </td> <td>569×10−6 </td> <td>0,704×109 </td> <td>0,22×10−9 </td> <td>0.125×10−12 </td></tr> <tr> <td>232Th </td> <td>26,4×10−6 </td> <td>14,0×109 </td> <td>124×10−9 </td> <td>3,27×10−12 </td></tr> <tr> <td>40K </td> <td>29,2×10−6 </td> <td>1,25×109 </td> <td>36,9×10−9 </td> <td>1,08×10−12 </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Тектоникалық_тақталары">Тектоникалық тақталары</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Литосфералық тақталар">Литосфералық тақталар</a></div> <table class="wikitable" style="float:right; margin-left:1em;"> <caption>Жердің ірі тақталары<a href="#cite_note-brown_wohletz2005-63">[63]</a> </caption> <tbody><tr> <td colspan="2" style="font-size: smaller; text-align: center;"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Tectonic_plates_(empty).svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Tectonic_plates_%28empty%29.svg/220px-Tectonic_plates_%28empty%29.svg.png" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Tectonic_plates_%28empty%29.svg/330px-Tectonic_plates_%28empty%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Tectonic_plates_%28empty%29.svg/440px-Tectonic_plates_%28empty%29.svg.png 2x" data-file-width="681" data-file-height="461" /></a> </td></tr> <tr> <th>Тақта атауы </th> <th>Аймақ 106 км2 </th></tr> <tr> <td>     Тынық мұхит тақтасы</td> <td style="text-align: center;">103,3 </td></tr> <tr> <td>     Африка тақтасы</td> <td style="text-align: center;">78,0 </td></tr> <tr> <td>     Солтүстік Америка тақтасы</td> <td style="text-align: center;">75,9 </td></tr> <tr> <td>     Еуразия тақтасы</td> <td style="text-align: center;">67,8 </td></tr> <tr> <td>     Антарктика тақтасы</td> <td style="text-align: center;">60,9 </td></tr> <tr> <td>     Үнді-Аустралия тақтасы</td> <td style="text-align: center;">47,2 </td></tr> <tr> <td>     Оңтүстік тақта</td> <td style="text-align: center;">43,6 </td></tr></tbody></table> Жердің литосфера деген қатты сыртқы қабаты бірнеше тектоникалық тақтаға бөлінеді. Ол тақталар өзара үш жолмен жылжығандығынан үш шекара түрі бар: конвергенттік шекарада екі тақта жақындаса жылжиды; дивергенттік шекарада екі тақта алшақтанады және трансформдық шекарада тақталар параллельді жылжиды. Сол шекараларда жанартау белсенділігі, зілзалалар, тау құрылуы, шұңғыма қалыптасуы орын алады.<a href="#cite_note-kious_tilling1999-64">[64]</a> Тақталар астеносфера деген жоғарғы мантияның қатты, бірақ сонша тұтқыр емес бөлігінің үстімен қозғалады.<a href="#cite_note-seligman2008-65">[65]</a> Конвергенттік шекарада мұхиттық тақта субдукция нәтижесінде континенттік тақтаның астына кіргенде кей бөлігі мантияға оралады, ал дивергенттік шекарада екі тақта арасына мантия заты жоғары көтеріліп, шұңғыма құрайды. Осы екі процестің алмасуы нәтижесінде мұхиттық қыртыс әрдайым жаңарады. Мұхит түбінің үлкен бөлігінің жасы 100 млн жылдан аспайды. Ең ескі жері Тынық мұхиттың батысында орналасқан, жасы шамамен 200 млн жыл.<a href="#cite_note-duennebier1999-66">[66]</a><a href="#cite_note-noaa20070307-67">[67]</a> Континенттік қыртыс болса, мұхиттағыдан едәуір ескі. Ең ескі бөлігіне 4030 млн жыл,<a href="#cite_note-cmp134_3-68">[68]</a> әйткенмен эоархей кезеңінің шөгінді тастарында табылған цирконныңға 4400 млн жыл, демек Жер қыртысы ол кезде де қалыптасып біткені мүмкін.<a href="#cite_note-science310_5756_1947-69">[69]</a> Ең дәу жеті тақта қатарына Тынық мұхит, Солтүстік Америка, Еуразия, Африка, Антарктика, Үнді-Аустралия және Оңтүстік Америка тақталары кіреді. Кішірек тақталарға Аравия, Кариб, Оңтүстік Америка батысында орналасқан Наска, Атлант мұхитының оңтүстігіндегі Скотия тақталары жатады. Кейбір тақталар бір-бірімен бірлеседі, мысалы Аустралия тақтасы Үнді тақтасымен шамамен 50–55 млн жыл бұрын бірлесіп қалған. Ең тез жылжитын тақталар - мұхиттық тақталар, мәселен Кокос тақтасы 75 мм/жыл жылдамдығымен үдейе жүреді,<a href="#cite_note-podp2000-70">[70]</a> ал Тынық мұхит тақтасы 52–69 мм/жыл жылдамдығымен қозғалады. Ең баяу жылжитын Оңтүстік Америка тақтасы жыл сайын тек 10,6 мм ғана жүреді.<a href="#cite_note-Argus_etal_2011-71">[71]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Беті">Беті</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D1%8B%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%8B" title="Жер қыртысы">Жер қыртысы</a></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Earth_dry_elevation.stl" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Earth_dry_elevation.stl/220px-Earth_dry_elevation.stl.png" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Earth_dry_elevation.stl/330px-Earth_dry_elevation.stl.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Earth_dry_elevation.stl/440px-Earth_dry_elevation.stl.png 2x" data-file-width="5120" data-file-height="2880" /></a><figcaption>Сусыз Жердің 3D моделі (масштабы жалған)</figcaption></figure> Жер бетінің толық ауданы шамасында 510 млн км2.<a href="#cite_note-Pidwirny_2006_8-72">[72]</a> Оның 70,8%-ы<a href="#cite_note-Pidwirny_2006_8-72">[72]</a> (361,13 млн км2) теңіз деңгейінің астында жатыр, демек оны мұхит суы қаптаған.<a href="#cite_note-73">[73]</a> Судың астында континенттік қайраңдар, таулар, жанартаулар,<a href="#cite_note-ngdc2006-43">[43]</a> мұхиттық шұңғымалар, суасты шатқалдары, мұхиттық үстірттердің көбі орналасқан. Қалған, су баспаған 29,2% (148,94 млн км2) жер әртүрлі бедерлерден тұрады: тау, шөл, жазық, үстірт және т.б. Тектоника мен эрозия, жанартау атқылауы, су басуы, үгілу, мұздану, маржан рифтері мен метеорит құлауы Жер бетінің пішініне әрдайым әсер етеді. Континенттік қыртыс гранит пен андезит сияқты тығыздығы төменірек магмалық тау жыныстарынан тұрады. Базальт деген тығыз жанартаулық жыныс пен мұхит түбін негізгі құраушы сирегірек кездеседі.<a href="#cite_note-layers_earth-74">[74]</a> Шөгінді тау жыныстары деген бір жерге жиналған шөгіндінің нығызданғандығынан қалыптасатын жыныстар. Континенттер бетінің шамамен 75%-ын шөгінді тау жыныстары қаптаған, әйткенмен олар бүкіл қыртыстың тек 5%-ын құрайды.<a href="#cite_note-jessey-75">[75]</a> Үшінші түрі — әуелгі жыныстардың жоғары қысым немесе/және жоғары температура арқылы трансформациялау нәтижесінде шығатын метаморфтық тау жыныстары. Силикатты минералдардан ең кең таралғандары: кварц, дала шпаты, амфибол, слюда, пироксен мен оливин.<a href="#cite_note-de_pater_lissauer2010-76">[76]</a> Карбонатты минералдардың кейбіреулері: кальцит (әктастың құрамында бар) пен доломит.<a href="#cite_note-wekn_bulakh2004-77">[77]</a> Құрлықтық жердің ең төменгі нүктесі Өлі теңіз түбінде (−418 м), ал ең жоғарғы болса, Эверест шыңында (8848 м) орналасқан. Теңіз деңгейінен жоғары тұрған жердің орташа биіктігі 797 м.<a href="#cite_note-78">[78]</a> <a href="/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B" title="Топырақ">Топырақтан</a> тұратын және оны қалыптастыратын континент бетінің сыртқы қабаты <a href="/wiki/%D0%9F%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Педосфера">педосфера</a> аталады. Егістік жердің барлығы Жер бетінің 10,9%-ын құрайды, оның ішінде тек 1,3%-ы әрдайым қолданылатын егістік жер болып табылады.<a href="#cite_note-79">[79]</a><a href="#cite_note-80">[80]</a> Жердің 40%-ына жуық территориясы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланады: 16,7 млн км2-і егінжай ретінде және 33,5 млн км2-і мал жаю үшін.<a href="#cite_note-Hooke2012-81">[81]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Гравитациялық_өрісі">Гравитациялық өрісі</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Gravity_anomalies_on_Earth-kk.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Gravity_anomalies_on_Earth-kk.jpg/220px-Gravity_anomalies_on_Earth-kk.jpg" decoding="async" width="220" height="136" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Gravity_anomalies_on_Earth-kk.jpg/330px-Gravity_anomalies_on_Earth-kk.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Gravity_anomalies_on_Earth-kk.jpg 2x" data-file-width="350" data-file-height="216" /></a><figcaption>Жердің гравитациялық аномалиялары</figcaption></figure> Жер гравитациясы - оның ішіндегі массаның үлестірімінен пайда болатын және нысандарға әсер ететін үдеу. Жер бетінің қасындағы гравитациялық үдеу шамамен 9,8 м/сек2. Жергілікті топография, геология және тектоникалық құрылымға қарай кей аймақтың гравитациялық өрісі басқа түрлі болады, бұл нәрсе гравитациялық аномалия деп аталады.<a href="#cite_note-82">[82]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Магниттік_өрісі">Магниттік өрісі</h3></div> Жердің магниттік өрісінің негізгі бөлігі ядро ішінде пайда болады. Ол жақта конвекцияның кинетикалық энергиясын электрлік пен магниттік өріс энергияларына айналдыру үдерістері өтеді. Өріс Жер ішінен сыртқа шығып, дипольді құрайды. Дипольдің полюстері Жер географиялық полюстерінің қасында орналасқан. Магниттік өріс экваторында кернеулігі 3,05×10−5 T, магниттік моменті 7,79×1022 <a href="/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80" title="Ампер">А</a>⋅м2 (<a href="/wiki/J2000.0" title="J2000.0">J2000.0</a>, ғасыр сайын 6%-ға төмендейді<a href="#cite_note-dipole-83">[83]</a>) құрайды. Ядродағы конвекциялық қозғалыстардың бәрі кездейсоқ, сондықтан магниттік полюстер ығысып, кейде орындарын ауыстырады. Бұл негізгі өрістің секулярлық вариациясын және тұрақсыз интервалды бұрылуын тудырады (орташа есеппен әр миллион жыл сайын бірнеше рет болады). Соңғысы 700 мың жыл бұрын болған.<a href="#cite_note-fitzpatrick2006-84">[84]</a><a href="#cite_note-campbelwh-85">[85]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Магнитосфера">Магнитосфера</h4></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Магнитосфера">Магнитосфера</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png/220px-%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png" decoding="async" width="220" height="169" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png/330px-%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png/440px-%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="461" /></a><figcaption>Магнитосфера нобайы</figcaption></figure> Жердің магниттік өрісінің ғарышқы бөлігін <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Магнитосфера">магнитосфера</a> деп атайды. Ол <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D1%96" title="Күн желі">Күн желінің</a> <a href="/wiki/%D0%98%D0%BE%D0%BD" title="Ион">иондары</a> мен <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD" title="Электрон">электрондарын</a> тойтарады; Күн желінің қысымы магнитосфераның күндізгі жағын Жердің 10 радиусындай ұзындыққа нығыздайды, ал түнгі жағын созып, ұзын құйрық қылады.<a href="#cite_note-86">[86]</a> Ван Аллен радиациялық белдеулерін кездейсоқ қозғалатын жоғары энергиялы бөлшектер құрайды.<a href="#cite_note-Britannica-87">[87]</a><a href="#cite_note-Van_Allen-88">[88]</a> Магниттік дауыл мен субдауыл кезінде магнитосфера, әсіресе магнитоқұйрық, зарядталған бөлшектерді тойтарғанда олар өріс сызықтарымен қозғалып, <a href="/wiki/%D0%98%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Ионосфера">ионосфераға</a> түсуі мүмкін. Түскенде олар қоздырылып, ионданып, полюстік шұғыланы тудырады.<a href="#cite_note-stern2005-89">[89]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Гидросферасы">Гидросферасы</h2></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%93%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Гидросфера">Гидросфера</a></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Water_Cycle-en.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Water_Cycle-en.png/220px-Water_Cycle-en.png" decoding="async" width="220" height="104" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Water_Cycle-en.png/330px-Water_Cycle-en.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Water_Cycle-en.png/440px-Water_Cycle-en.png 2x" data-file-width="800" data-file-height="379" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D1%81%D1%83_%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D1%8B" title="Табиғаттағы су айналымы">Су айналымы</a> (ағылшынша)</figcaption></figure> Жердегі <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83" title="Су">судың</a> барлығы гидросфераны құрайды. Оның ішіне <a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82" title="Мұхит">мұхиттар</a>, <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D2%A3%D1%96%D0%B7" title="Теңіз">теңіздер</a>, <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB" title="Көл">көлдер</a>, <a href="/wiki/%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD" title="Өзен">өзендер</a>, <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D1%81%D1%83%D1%8B" title="Жерасты суы">жерасты суы</a> және т.б. кіреді. Барлық мұхиттың шамаланған массасы 1.35×1018 тонна, демек олар Жердің жалпы массасынын 1/4400 бөлігін құрайды. Мұхиттардың жалпы <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD_(%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%8F)" title="Аудан (геометрия)">ауданы</a> 361 млн км2, ал орташа <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D2%A3%D0%B4%D1%96%D0%BA" title="Тереңдік">тереңдігі</a> 3682 м, яғни шамалап есептелген көлемі 1332 млрд км3.<a href="#cite_note-ocean23_2_112-90">[90]</a> Жер қыртысы толығымен тегіс (ешбір бұдыры не шұңқыры жоқ; барлық жері бір деңгейде) болса, дүниежүзі мұхитының тереңдігі 2,7-2,8 км болар еді.<a href="#cite_note-91">[91]</a> Судың барлығының 97,5-ке жуық пайызы ащы (тұзды), қалған 2,5%-ы <a href="/wiki/%D0%A2%D2%B1%D1%89%D1%8B_%D1%81%D1%83" title="Тұщы су">тұщы</a> болып табылады. Тұщы судың дәу бөлігі (~68,7%) мұз қалпақтары мен <a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B" title="Мұздық">мұздықтардан</a> тұрады.<a href="#cite_note-92">[92]</a> Мұхиттағы әр 1 килограмм судың ішінде 35 гр <a href="/wiki/%D0%A2%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%80_(%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F)" title="Тұздар (химия)">тұз</a> табылады, яғни теңіз суының орташа ащылығы 3,5%.<a href="#cite_note-kennish2001-93">[93]</a> Ол тұздың көбі жанартау белсенділігінен не суыған <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D1%83_%D0%B6%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Магмалық тау жыныстары">магмалық жыныстардан</a> шыққан.<a href="#cite_note-mullen2002-94">[94]</a> Тұздан бөлек, мұхитта көптеген <a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D0%B7%D0%B0" title="Ағза">тірі ағзаға</a> қажет атмосфералық <a href="/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B7" title="Газ">газ</a> бар.<a href="#cite_note-natsci_oxy4-95">[95]</a> Судың <a href="/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BB%D1%83_%D1%81%D1%8B%D0%B9%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B" title="Жылу сыйымдылығы">жылу сыйымдылығы</a> жоғары болғандығынан ол Күннен келген жылу энергиясын жинап, дүниежүзі <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Климат">климатын</a> теңгереді.<a href="#cite_note-michon2006-96">[96]</a><a href="#cite_note-sample2005-97">[97]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Атмосферасы">Атмосферасы</h2></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақалалары: <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Атмосфера">Атмосфера</a> және <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жер атмосферасы">Жер атмосферасы</a></div> <div class="thumb tright" style="max-width: 100%; width: 232px;"> <div class="thumbinner"> <div style="margin: 1px; width: 222px"> <div class="thumbimage"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:MODIS_Map.jpg" class="mw-file-description" title="NASA серігінен түсірілген Жер мен оның бұлттарының суреті"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/MODIS_Map.jpg/220px-MODIS_Map.jpg" decoding="async" width="220" height="110" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/MODIS_Map.jpg/330px-MODIS_Map.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/MODIS_Map.jpg/440px-MODIS_Map.jpg 2x" data-file-width="5400" data-file-height="2700" /></a> </div> <div class="thumbcaption" style="clear:left"><a href="/w/index.php?title=NASA&action=edit&redlink=1" class="new" title="NASA (мұндай бет жоқ)">NASA</a> серігінен түсірілген Жер мен оның бұлттарының суреті </div> </div> </div> </div> <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жер атмосферасы">Жер атмосферасының</a> теңіз деңгейіндегі <a href="/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%81%D1%8B%D0%BC" title="Қысым">қысымы</a> шамамен 101325 кПа,<a href="#cite_note-Exline2006-98">[98]</a> ал биіктігі 8,5 шақты км.<a href="#cite_note-earth_fact_sheet-99">[99]</a> Құрғақ (су буы есепке алынбаған) атмосфераны 78,084% <a href="/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%BE%D1%82" title="Азот">азот</a>, 20,946% <a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Оттегі">оттек</a>, 0,934% <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B3%D0%BE%D0%BD" title="Аргон">аргон</a> және <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D2%9B%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB_%D0%B3%D0%B0%D0%B7" title="Көмірқышқыл газ">көміртек диоксиді</a> мен басқа газ молекулаларының іздік мөлшерлері құрайды.<a href="#cite_note-Exline2006-98">[98]</a> Су буының мөлшері <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Климат">климатқа</a> қарай 0,01% мен 4% арасында болуы мүмкін, бірақ шамаланған мөлшері 1%. <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Тропосфера">Тропосфера</a> биіктігі географиялық <a href="/wiki/%D0%95%D0%BD%D0%B4%D1%96%D0%BA" title="Ендік">ендік</a> және <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D1%8B" title="Ауа райы">ауа райы</a> мен <a href="/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BB_%D0%BC%D0%B5%D0%B7%D0%B3%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%96" title="Жыл мезгілдері">жыл мезгіліне</a> қарай өзгереді; қос полюстегі биіктігі 8 км, ал экватордағы 17 км.<a href="#cite_note-geerts_linacre97-100">[100]</a> <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Биосфера">Биосфера</a> қалыптасқанынан бері Жер беті қатты өзгерді. <a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B7" title="Фотосинтез">Фотосинтездің</a> 2,7 млрд жыл бұрын пайда болғанынан кейін атмосферада оттек жинала бастады.<a href="#cite_note-NYT-20131003-23">[23]</a> Бұл <a href="/wiki/%D0%90%D1%8D%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B0%D2%93%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Аэробтық ағзалар">аэробтық ағзалар</a> таралуына және O2-нің <a href="/wiki/%D0%9E%D0%B7%D0%BE%D0%BD_%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%8B" title="Озон қабаты">озоносфераны</a> құрушы O3-ке айналуына мүмкіндік туғызды. (Озоносфера, яки озон қабаты, дегеніміз Күннің <a href="/wiki/%D0%A3%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BA%D2%AF%D0%BB%D0%B3%D1%96%D0%BD_%D1%81%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%83" title="Ультракүлгін сәулелену">ультракүлгін сәулесінен</a> қалқан болып, тіршіліктің бәрін қорғайтын қабат.<a href="#cite_note-Harrison_2002-101">[101]</a>) Сомен қатар, атмосфераның тірі организмдер үшін басқа маңызды функцияларының ішіне су буын тасымалдау, пайдалы газдармен қамтамасыз ету, шағын <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80" class="mw-redirect" title="Метеор">метеорларды</a> өртеп жіберу және <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0" title="Температура">температураны</a> теңгеру кіреді.<a href="#cite_note-atmosphere-102">[102]</a> Сонғысы <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D1%88%D0%B5%D1%82%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D1%8D%D1%84%D1%84%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%96" class="mw-redirect" title="Көшетхана эффекті">көшетхана эффектісі</a> деп аталады, оның нәтижесінде атмосферадағы іздік молекулалар жерден шыққан жылу энергиясын ұстап, орташа температураны көтереді. Су буы, <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D2%9B%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB_%D0%B3%D0%B0%D0%B7" title="Көмірқышқыл газ">көмірқышқыл газ</a>, <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Метан">метан</a>, <a href="/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%BE%D1%82_%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" title="Азот оксидтері">азот оксиді</a> мен <a href="/wiki/%D0%9E%D0%B7%D0%BE%D0%BD" title="Озон">озон</a> негізгі көшетхана газдары болып табылады. Бұл құбылыссыз Жер бетінің орташа температурасы –18°C болатын еді (қазіргісі +15°C),<a href="#cite_note-Pidwirny2006_7-103">[103]</a> яғни тіршілік қазіргі түріне қарағанда мүлдем басқа болатын еді.<a href="#cite_note-Narottam2008-104">[104]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Ауа_райы_мен_климат">Ауа райы мен климат</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақалалары: <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D1%8B" title="Ауа райы">Ауа райы</a> және <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Климат">Климат</a></div> <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%B0%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жер атмосферасы">Жер атмосферасының</a> нақты бір шегі жоқ, себебі оның кейбір бөлігі әрқашан <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" title="Ғарыш">ғарышқа</a> ұшып кетеді. <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0" title="Масса">Массасының</a> 3/4 бөлігі бірінші 11 км-інде сақталады. Бұл 11 километрлік қабат <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Тропосфера">тропосфера</a> деп аталады. Күннен келген сәулелер Жердің <a class="mw-selflink-fragment" href="#Беті">сыртқы қабаты</a> мен тропосферасын жылытады, сол себептен ауа <a href="/wiki/%D0%A2%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B" title="Тығыздық">тығыздығы</a> төмендейді. Тығыздығы төменірек ауа ұшып кетеді, ал оның орнына тығыздығы жоғарырақ, салқын ауа түседі. Бұл <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D1%8B" title="Ауа райы">ауа райы</a> мен <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Климат">климатты</a> қалыптастыратын құбылыс <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BC" title="Атмосферадағы айналым">атмосфера циркуляциясы</a> (айналымы) деп аталады.<a href="#cite_note-moran2005-105">[105]</a> <div class="thumb tleft" style="max-width: 100%; width: 232px;"> <div class="thumbinner"> <div style="margin: 1px; width: 222px"> <div class="thumbimage"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Felix_2007-09-03_1138Z.jpg" class="mw-file-description" title="Феликс дауылы, 2007 қыркүйегі"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Felix_2007-09-03_1138Z.jpg/220px-Felix_2007-09-03_1138Z.jpg" decoding="async" width="220" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Felix_2007-09-03_1138Z.jpg/330px-Felix_2007-09-03_1138Z.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Felix_2007-09-03_1138Z.jpg/440px-Felix_2007-09-03_1138Z.jpg 2x" data-file-width="2772" data-file-height="1890" /></a> </div> <div class="thumbcaption" style="clear:left">Феликс дауылы, 2007 <a href="/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%80%D0%BA%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D0%BA" title="Қыркүйек">қыркүйегі</a> </div> </div><div style="margin: 1px; width: 222px"> <div class="thumbimage"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:3D-Clouds.jpg" class="mw-file-description" title="Мохаве шөліндегі ірі бұлт, 2016 ақпаны"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/3D-Clouds.jpg/220px-3D-Clouds.jpg" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/3D-Clouds.jpg/330px-3D-Clouds.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/3D-Clouds.jpg/440px-3D-Clouds.jpg 2x" data-file-width="4288" data-file-height="2848" /></a> </div><div class="thumbcaption" style="clear:left">Мохаве шөліндегі ірі бұлт, 2016 <a href="/wiki/%D0%90%D2%9B%D0%BF%D0%B0%D0%BD" title="Ақпан">ақпаны</a> </div> </div> </div> </div> <a class="mw-selflink-fragment" href="#Беті">Жер бетіне</a> жететін Күн энергиясының мөлшері <a href="/wiki/%D0%95%D0%BD%D0%B4%D1%96%D0%BA" title="Ендік">ендік</a> жоғарылауымен азаяды. Жоғарғы ендіктерде Күн сәулелері Жерге кішірек бұрыштар астында түседі және атмосфераның қалыңырақ қабаттары арқылы өтуге мәжбүр, сондықтан теңіз деңгейіндегі орташа жылдық <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Ауа температурасы">ауа температурасы</a> ендік градусы <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Экватор">экватордан</a> әрі көтерілген сайын 0,4°C-қа төмендейді.<a href="#cite_note-sadava_heller2006-106">[106]</a> Жер жүзін климатқа қарай бірнеше ендік <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%80" title="Климаттық белдеулер">белдеуге</a> бөлуге болады. Экватордан полюстерге қарай <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%83" title="Тропиктік белдеу">тропиктік</a> (я экваторлық), <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D0%B1%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Субтропиктер">субтропиктік</a>, қоңыржай және полюстік белдеулер орналасқан.<a href="#cite_note-climate_zones-107">[107]</a> Одан бөлек, жергілікті климатқа әсер ететін факторлар: мұхит қасында орналасу, мұхиттық пен атмосфералық циркуляция және <a href="/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Топология">топология</a>.<a href="#cite_note-rohli-108">[108]</a> Мұхит жанындағы жердегі <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%B7" title="Жаз">жаз</a> әдетте салқынырақ, ал <a href="/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%81" title="Қыс">қыс</a> жылырақ болады, себебі мұхит Күн жарығынан алынған жылудың үлкен мөлшерін сақтай алады. Жел мұхиттың суығын немесе жылуын жерге апарады.<a href="#cite_note-rohli-108">[108]</a> Атмосфералық циркуляция да маңызды рөл атқарады, мәселен <a href="/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD" title="Лондон">Лондон</a> мен <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0" title="Астана">Астана</a> жақын ендіктерде орналасқан, алайда Лондон <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%83" title="Жағалау">жағалау</a> қасында тұрғандығынан оның климаты Астанадан гөрі әлдеқайда біркелкі әрі жылы. Сондай-ақ, температура биіктік жоғарылаған сайын төмендейді, сол себептен таулы жерлер әдетте салқын.<a href="#cite_note-rohli-108">[108]</a> <a href="/wiki/%D0%91%D1%83" title="Бу">Буға</a> айналып, <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BD" title="Аспан">әуеге</a> көтерілген су атмосферадағы циркуляциялық жолдармен жүреді. Жылы, ылғалы ауа жоғары көтерілгенде, су <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Конденсация">конденсацияланып</a>, <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BD-%D1%88%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BD" title="Атмосфералық жауын-шашын">жауын-шашын</a> ретінде жерге түседі.<a href="#cite_note-moran2005-105">[105]</a> Түскеннен кейін судың көбі <a href="/wiki/%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD" title="Өзен">өзендер</a> арқылы мұхитқа оралады немесе жиналып, <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB" title="Көл">көл</a> құрайды. Осы су айналымы тіршілік сақталуының және жер бетінің <a href="/wiki/%D0%AD%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Эрозия">эрозиялануының</a> негізгі факторы болып табылады. Жауын-шашын мөлшерлері қатты вариацияланады. Мысалы, <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B0" title="Атакама">Атакама шөліндегі</a> орташа жыл сайынғы жауын-шашын тек 15 <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%80" title="Миллиметр">мм</a> құрайды, ал <a href="/wiki/%D2%AE%D0%BD%D0%B4%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" title="Үндістан">Үндістандағы</a> Черапунджи ауылында болса, жыл сайын 11777 мм су жауады. Жауын-шашынның мөлшеріне атмосфералық циркуляция, топография мен температура ерекшеліктері және т. б. факторлар әсер етеді.<a href="#cite_note-hydrologic_cycle-109">[109]</a> Жиі қолданылатын Көппен климат классификациясы (<a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%88%D1%8B%D0%BD_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96" title="Ағылшын тілі">ағылшынша</a> Köppen climate classification) бойынша, климат бес ірі топқа бөлінеді: ылғалы <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Тропиктік климат">тропиктік</a>, <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Аридтік климат">құрғақ</a>, ылғалы субтропиктік, <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Континенттік климат">континенттік</a> және суық полюстік.<a href="#cite_note-berger2002-110">[110]</a> Олар әрі қарай шағынырақ топтарға бөлінеді.<a href="#cite_note-berger2002-110">[110]</a> Көппен жүйесі аймақтарды температура мен жауын-шашынға қарай ажыратады.<a href="#cite_note-111">[111]</a> Жер жүзіндегі ауа температурасы <a href="/wiki/%D0%90%D0%B6%D0%B0%D0%BB_%D0%B0%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Ажал аңғары">Өлім аңғары</a> секілді ыстық шөлдерде 55°C-қа дейін көтерілуі және <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B4%D0%B0" title="Антарктида">Антарктика</a> сияқты суық жерлерде −89°C-қа түсуі мүмкін.<a href="#cite_note-112">[112]</a><a href="#cite_note-113">[113]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Жоғарғы_атмосфера">Жоғарғы атмосфера</h3></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg/220px-Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg/330px-Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg/440px-Full_moon_partially_obscured_by_atmosphere.jpg 2x" data-file-width="3064" data-file-height="2043" /></a><figcaption></figcaption></figure> <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Тропосфера">Тропосферадан</a> жоғары орналасқан атмосфера әдетте <a href="/wiki/%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Стратосфера">стратосфера</a>, <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Мезосфера">мезосфера</a> және <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Термосфера">термосфера</a> болып бөлінеді.<a href="#cite_note-atmosphere-102">[102]</a> Әр қабаттың температура градиенті әртүрлі, яғни әртүрлі қабаттарда биіктік жоғарылаған сайын температура да әртүрлі өзгереді. Ең жоғарыда, Күн желімен әрекеттесетін <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Магнитосфера">магнитосфераның</a> астында экзосфера орналасқан.<a href="#cite_note-sciweek2004-114">[114]</a> Стратосфераның ішінде ультракүлгін сәуледен қорғайтын озон қабаты орналасқан. Жер бетінен 100 км жоғары атмосфера мен ғарыш кеңістігі арасындағы шекара болып табылатын Карман сызығы тұр.<a href="#cite_note-cordoba2004-115">[115]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Жердегі_тіршілік">Жердегі тіршілік</h2></div> <div class="thumb tright" style="max-width: 100%; width: 232px;"> <div class="thumbinner"> <div style="margin: 1px; width: 222px"> <div class="thumbimage"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Mycena_interrupta.jpg" class="mw-file-description" title="Тіршілік патшалықтарының бірі — саңырауқұлақтар"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Mycena_interrupta.jpg/220px-Mycena_interrupta.jpg" decoding="async" width="220" height="149" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Mycena_interrupta.jpg/330px-Mycena_interrupta.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Mycena_interrupta.jpg/440px-Mycena_interrupta.jpg 2x" data-file-width="2090" data-file-height="1416" /></a> </div> <div class="thumbcaption" style="clear:left">Тіршілік патшалықтарының бірі — <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D2%A3%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%83%D2%9B%D2%B1%D0%BB%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Саңырауқұлақтар">саңырауқұлақтар</a> </div> </div><div style="margin: 1px; width: 222px"> <div class="thumbimage"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Diatoms_through_the_microscope.jpg" class="mw-file-description" title="Микроскоп астындағы протистілер"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Diatoms_through_the_microscope.jpg/220px-Diatoms_through_the_microscope.jpg" decoding="async" width="220" height="145" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Diatoms_through_the_microscope.jpg/330px-Diatoms_through_the_microscope.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Diatoms_through_the_microscope.jpg/440px-Diatoms_through_the_microscope.jpg 2x" data-file-width="1796" data-file-height="1180" /></a> </div><div class="thumbcaption" style="clear:left"><a href="/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BA%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BF" title="Микроскоп">Микроскоп</a> астындағы протистілер </div> </div> </div> </div> Жердегі тірі ағзалардың бәрі <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5" title="Экологиялық жүйе">экожүйелерді</a> құрайды, ал барлық экожүйе болса, <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Биосфера">биосфераны</a> құрайды.<a href="#cite_note-116">[116]</a> Биосфера көптеген <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D0%BC" title="Биом">биомға</a>, яғни белгілі бір <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%80%D1%88%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0" title="Қоршаған орта">қоршаған орта</a> мен оны мекендейтін <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Жануарлар">жануарлар</a> мен <a href="/wiki/%D3%A8%D1%81%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Өсімдіктер">өсімдіктер</a> жиынтықтарына бөлінеді.<a href="#cite_note-117">[117]</a> Жердегі биомдар негізінен <a href="/wiki/%D0%95%D0%BD%D0%B4%D1%96%D0%BA" title="Ендік">ендігі</a>, теңіз деңгейінен санағанда <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%96%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BA" title="Биіктік">биіктігі</a> не <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D2%A3%D0%B4%D1%96%D0%BA" title="Тереңдік">тереңдігі</a> және <a href="/wiki/%D0%AB%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B" title="Ылғалдылық">ылғалдығына</a> қарай бөлінеді. <a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D1%88%D0%B5%D2%A3%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80" title="Полюстік шеңберлер">Полюстік шеңберлер</a> ішінде және аса құрғақ аймақтарда аз жануар мен өсімдік тіршілік етеді, ал <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80" title="Экватор">экватордағы</a> ылғал <a href="/wiki/%D0%9E%D0%B9%D0%BF%D0%B0%D1%82" title="Ойпат">ойпаттарда</a> биоалуантүрлілік керісінше шыңына дейін жетеді.<a href="#cite_note-amnat163_2_192-118">[118]</a> Қазіргі түрлер санын есептеулер әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ.<a href="#cite_note-Sweetlove_2011-119">[119]</a> Тіршілік мекендей алатын ғаламшар, бір де бір тірі ағзасы жоқ болса да, тіршілікке жарамды (ағылшынша habitable) деп аталады. <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83" title="Су">Су</a> организмдерді қоршаған орта мен <a href="/wiki/%D0%97%D0%B0%D1%82_%D0%B0%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%83" title="Зат алмасу">метаболизм</a> атқаруға жеткілікті <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Энергия">энергиямен</a> қамтамасыз етеді.<a href="#cite_note-ab2003-120">[120]</a> Суда күрделі <a href="/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D0%BE%D1%81%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Органикалық қосылыстар">органикалық молекулалар</a> қалыптасып, өзара <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Химиялық реакциялар">әрекеттесе</a> алады. Өсімдіктер қоректік заттарды атмосфера, топырақ не судан алады. Ол қоректік заттар әрдайым <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BA_%D1%82%D1%96%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA" title="Қоректік тізбек">қоректік тізбектер</a> не желілер арқылы түрлер арасында тасымалданады.<a href="#cite_note-121">[121]</a> Жер мен Күн арасындағы <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D1%88%D1%8B%D2%9B%D1%82%D1%8B%D2%9B" title="Арақашықтық">қашықтық</a>, орбиталық эксцентриситет, айналу осінің <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BB%D0%B1%D0%B5%D1%83" title="Көлбеу">көлбеуі</a>, геологиялық тарих, атмосфера және магниттік өріс — бұның бәрі Жер бетіндегі климаттық жағдаятқа әсер ететін факторлар.<a href="#cite_note-dole1970-122">[122]</a> <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D0%BA%D1%82%D1%96%D0%BA_%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BD" title="Тропиктік циклон">Тропиктік циклон</a> сияқты экстремалды ауа райы Жер жүзінің үлкен бөлігінде кездеседі және ол аймақтардағы тіршілікке қатты ықпал етеді. <a href="/wiki/1980_%D0%B6%D1%8B%D0%BB" title="1980 жыл">1980</a>-нен <a href="/wiki/2000_%D0%B6%D1%8B%D0%BB" title="2000 жыл">2000</a>-ға дейін климаттық апаттардан <a href="/wiki/%D3%A8%D0%BB%D1%96%D0%BC" title="Өлім">қаза тапқан</a> жыл сайынғы адам саны 11800 шақты болып есептеледі.<a href="#cite_note-123">[123]</a> Көптеген жер <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%81%D1%96%D0%BB%D0%BA%D1%96%D0%BD%D1%83" title="Жер сілкіну">зілзалаға</a>, <a href="/wiki/%D0%96%D1%8B%D0%BB%D0%B6%D1%8B%D0%BC%D0%B0" title="Жылжыма">жылжымаға</a>, <a href="/wiki/%D0%A6%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8" title="Цунами">цунамиге</a>, <a href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%83_%D0%B0%D1%82%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B" title="Жанартау атқылауы">жанартау атқылауына</a>, <a href="/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D0%BE" title="Торнадо">торнадоға</a>, <a href="/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BD" title="Боран">боранға</a>, <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%81%D2%9B%D1%8B%D0%BD" title="Тасқын">су тасқынына</a>, <a href="/wiki/%D2%9A%D1%83%D0%B0%D2%A3%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B" title="Қуаңшылық">қуаңшылыққа</a>, <a href="/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D3%A9%D1%80%D1%82%D1%96" title="Орман өрті">орман өртіне</a> және басқа да <a href="/wiki/%D0%90%D0%BF%D0%B0%D1%82" title="Апат">апаттарға</a> ұшырайды.<a href="#cite_note-124">[124]</a> Адам әсері де болмашы емес: су мен <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0_%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%8B" title="Ауа ластануы">ауа ластануы</a>, <a href="/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D1%8B_%D0%B6%D0%B0%D2%A3%D0%B1%D1%8B%D1%80" title="Қышқылды жаңбыр">қышқылды жаңбыр</a>, вегетацияның жоғалуы (малды шектен тыс жаю, <a href="/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%8B%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%83" title="Ормансыздану">ормансыздану</a>, <a href="/wiki/%D0%A8%D3%A9%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%83" title="Шөлдену">шөлдену</a>), популяциялар азаюы, түрлердің қырылуы, топырақ деградациясы, құнарсыздануы және <a href="/wiki/%D0%AD%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Эрозия">эрозиясы</a> адам іс-әрекетінің салдарынан болады.<a href="#cite_note-125">[125]</a> Одан бөлек, адам атмосфераға көшетжай газдарын шығарып, <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BD%D1%83" class="mw-redirect" title="Ғаламдық жылыну">жаһандық жылынуды</a> жүргізуде.<a href="#cite_note-126">[126]</a> Бұл жылынудың салдарынан <a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D1%8B%D2%9B" title="Мұздық">мұздықтар</a> ериді, жаһандық масштабтағы орташа теңіз деңгейі көтеріледі және <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D0%B0_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D1%8B" title="Ауа райы">ауа райы</a> мен климат орасан жылдам әрі қатты өзгереді.<a href="#cite_note-127">[127]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Антропогеография">Антропогеография</h2></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақаласы: <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F" title="Антропогеография">Антропогеография</a></div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg/300px-Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg.png" decoding="async" width="300" height="152" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg/450px-Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg/600px-Continents_vide_couleurs-automatedvector.svg.png 2x" data-file-width="1860" data-file-height="944" /></a><figcaption> <a class="mw-selflink selflink">Жердің</a> жеті құрлығы: <table style="width: 100%;"> <tbody><tr style="vertical-align: top;"> <td><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r3139888">.mw-parser-output .plainlist ol,.mw-parser-output .plainlist ul{line-height:inherit;list-style:none;margin:0;padding:0}.mw-parser-output .plainlist ol li,.mw-parser-output .plainlist ul li{margin-bottom:0}</style><div class="plainlist"><ul><li>      <a href="/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Солтүстік Америка">Солтүстік Америка</a></li><li>      <a href="/wiki/%D0%9E%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Оңтүстік Америка">Оңтүстік Америка</a></li><li>      <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B4%D0%B0" title="Антарктида">Антарктида</a></li></ul></div> </td> <td><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r3139888"><div class="plainlist"><ul><li>      <a href="/wiki/%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0" title="Еуропа">Еуропа</a></li><li>      <a href="/wiki/%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Африка">Африка</a></li></ul></div> </td> <td><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r3139888"><div class="plainlist"><ul><li>      <a href="/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Азия">Азия</a></li><li>      <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F" title="Аустралия">Аустралия</a></li></ul></div> <a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Үлгі:Құрлықтар">к</a> · <a href="/w/index.php?title=%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="Үлгі талқылауы:Құрлықтар (мұндай бет жоқ)">т</a> · <a class="external text" href="https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit">ө</a> </td></tr></tbody></table> </figcaption></figure> Жердегі барлық адам <a href="/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D1%8F" title="Популяция">популяциясы</a> 2010-ыншы жылдардың басында жеті миллиардтан асқан.<a href="#cite_note-128">[128]</a> Болжам бойынша, ол <a href="/wiki/XXI_%D2%93%D0%B0%D1%81%D1%8B%D1%80" title="XXI ғасыр">XXI ғасырдың</a> ортасына тамам 10 миллиардқа дейін өседі.<a href="#cite_note-:1-129">[129]</a> Өсімнің басым бөлігі субсахаралық <a href="/wiki/%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Африка">Африкада</a> күтілуде.<a href="#cite_note-:1-129">[129]</a> Болжауша, 2050 жылға дейін дүниежүзі популяциясының 68%-ы <a href="/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B0" title="Қала">қалалық</a> өңірлерде, қалғаны <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D1%8B%D0%BB" title="Ауыл">ауылдарда</a> тұратын болады.<a href="#cite_note-OWID_urbanization_2019-130">[130]</a> Құрлықтардың 68%-ы <a href="/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%B6%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B_%D1%88%D0%B0%D1%80" title="Солтүстік жарты шар">солтүстік жарты шарда</a> орналасқан<a href="#cite_note-131">[131]</a> және адамдардың бәрінің 90%-ы да сол жарты шарда өмір сүреді.<a href="#cite_note-132">[132]</a> Есептеулерге сәйкес, Жер бетінің 1/8 бөлігі тұруға жарамды, 3/4 бөлігін мұхиттар құрайды, қалған ширегін жер алады. Сол жердің жартысы <a href="/wiki/%D0%A8%D3%A9%D0%BB" title="Шөл">шөлдерден</a> (14%),<a href="#cite_note-hessd4_439-133">[133]</a> биік <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%83" title="Тау">таулардан</a> (27%)<a href="#cite_note-biodiv-134">[134]</a> және басқа тұруға жарамсыз аймақтардан тұрады. <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Антарктика">Антарктиканың</a> кей бөлігі мен кейбір иесіз жерден басқа, Жердің барлық территориясында <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82" title="Мемлекет">мемлекеттер</a> орналасқан. Жерде ешқашан дүниежүзі үкіметі болған жоқ, алайда <a href="/wiki/%D0%91%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BA%D0%BA%D0%B5%D0%BD_%D2%B0%D0%BB%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80_%D2%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BC%D1%8B" title="Біріккен Ұлттар Ұйымы">Біріккен Ұлттар Ұйымы</a> озық <a href="/wiki/%D2%AE%D0%BA%D1%96%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%B1%D0%B9%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Үкіметаралық ұйымдар">үкіметаралық ұйым</a> болып саналады.<a href="#cite_note-135">[135]</a><a href="#cite_note-136">[136]</a> <a href="/wiki/1961_%D0%B6%D1%8B%D0%BB" title="1961 жыл">1961 жылы</a> <a href="/wiki/%D0%A1%D3%99%D1%83%D1%96%D1%80" title="Сәуір">сәуірдің</a> 12-сінде <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%BE%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жер орбитасы">Жер орбитасына</a> алғашқы рет шыққан адам <a href="/wiki/%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%93%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD" title="Юрий Алексеевич Гагарин">Юрий Гагарин</a> болған.<a href="#cite_note-kuhn2006-137">[137]</a> <a href="/wiki/2018_%D0%B6%D1%8B%D0%BB" title="2018 жыл">2018 жылдың</a> қарашасына дейін 550 адам <a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" title="Ғарыш">ғарыштық кеңістікке</a> шығып, орбитаға жеткен, 12-сі <a href="/wiki/%D0%90%D0%B9_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" title="Ай (серік)">Айда</a> болған.<a href="#cite_note-shayler_vis2005-138">[138]</a><a href="#cite_note-139">[139]</a> Қазіргі кезде ғарышта жүрген адамдардың бәрі әдетте <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Халықаралық ғарыш станциясы">Халықаралық ғарыш станциясында</a> жұмыс істейді. Станцияның алты адамнан тұратын <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B0%D0%B6" title="Экипаж">экипажы</a> әдетте 6 ай сайын ауысады.<a href="#cite_note-nasa_rg_iss2007-140">[140]</a> Жерден адам жеткен ең үлкен қашықтық 400171 км (1970 жылы Аполлон 13 миссиясында).<a href="#cite_note-Apollo13History-141">[141]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Табиғи_қорлар_мен_жердің_пайдаланылуы"><span id=".D0.A2.D0.B0.D0.B1.D0.B8.D2.93.D0.B8_.D2.9B.D0.BE.D1.80.D0.BB.D0.B0.D1.80_.D0.BC.D0.B5.D0.BD_.D0.B6.D0.B5.D1.80.D0.B4.D1.96.D2.A3_.D0.BF.D0.B0.D0.B9.D0.B4.D0.B0.D0.BB.D0.B0.D0.BD.D1.8B.D0.BB.D1.83.D1.8B">Табиғи қорлар мен жердің пайдаланылуы</h3></div> <div class="noprint relarticle mainarticle">Толық мақалалары: <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B8_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Табиғи қорлар">Табиғи қорлар</a> және <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96_%D0%BF%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%83" title="Жерді пайдалану">Жерді пайдалану</a></div> <table class="wikitable" style="float:left; margin-right:1.5em;"> <caption>2015 жылғы мұз баспаған жердің пайдаланылуы<a href="#cite_note-:3-142">[142]</a> </caption> <tbody><tr> <th>Жер пайдаланылуы </th> <th>Пайыз </th></tr> <tr> <td>Егістік жер </td> <td style="text-align:center">12 – 14% </td></tr> <tr> <td>Жайылым жер </td> <td style="text-align:center">30 – 47% </td></tr> <tr> <td>Адам пайдаланатын ормандар </td> <td style="text-align:center">16 – 27% </td></tr> <tr> <td>Инфрақұрылым </td> <td style="text-align:center">1% </td></tr> <tr> <td>Пайдаланылмаған жер </td> <td style="text-align:center">24 – 31% </td></tr></tbody></table> Жердің адам пайдаланатын көптеген <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B8_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Табиғи қорлар">табиғи қоры</a> бар.<a href="#cite_note-143">[143]</a> Қазба отын сияқты қалпына келмейтін қорлар тек геологиялық масштабта, яғни өте ұзақ уақыт өткеннен кейін ғана, жаңадан пайда болады.<a href="#cite_note-144">[144]</a> <a href="/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80" title="Көмір">Көмір</a>, <a href="/wiki/%D0%9C%D2%B1%D0%BD%D0%B0%D0%B9" title="Мұнай">мұнай</a> немесе <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B8_%D0%B3%D0%B0%D0%B7" title="Табиғи газ">табиғи газдан</a> тұратын қазба <a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%8B%D0%BD" title="Отын">отынның</a> ірі <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BD" title="Кенорын">кенорындары</a> Жер қыртысының астынан алынады.<a href="#cite_note-145">[145]</a> Ол қорларды адам <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80_%D1%8D%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Электр энергетикасы">энергия өндіру</a> не химиялық <a href="/wiki/%D3%A8%D0%BD%D0%B4%D1%96%D1%80%D1%96%D1%81" title="Өндіріс">өндірісте</a> пайдалану үшін қазады.<a href="#cite_note-146">[146]</a> Минералдық кенорындары да қыртыс ішінде <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B7%D0%BC" title="Магматизм">магматизм</a>, <a href="/wiki/%D0%AD%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Эрозия">эрозия</a> не <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Тектоника">тақта тектоникасы</a> нәтижесінде болатын кенжаралу үдерісі арқылы қалыптасқан.<a href="#cite_note-147">[147]</a> <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Металдар">Металдар</a> мен басқа <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%8D%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Химиялық элементтер">элементтер</a> <a href="/wiki/%D2%9A%D0%BE%D1%80%D1%88%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0" title="Қоршаған орта">қоршаған орта</a> мен <a href="/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B%D2%9B" title="Денсаулық">адам саулығына</a> зиян ететін кен өндіру (қазып шығару) процесі арқылы алынады.<a href="#cite_note-148">[148]</a> Жер биосферасы адамды <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D2%9B" title="Тамақ">тамақ</a>, <a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D0%B0%D1%88_(%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB)" title="Ағаш (материал)">ағаш</a>, <a href="/wiki/%D0%94%D3%99%D1%80%D1%96-%D0%B4%D3%99%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BA" title="Дәрі-дәрмек">дәрілік зат</a>, <a href="/wiki/%D0%9E%D1%82%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%96" title="Оттегі">оттек</a> секілді көптеген пайдалы затпен қамтамасыз етеді және де органикалық қалдықтарды қайта өңдейді. Жердегі экожүйелер <a href="/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B" title="Топырақ">топырақ</a> пен <a href="/wiki/%D0%A2%D2%B1%D1%89%D1%8B_%D1%81%D1%83" title="Тұщы су">тұщы суға</a> және мұхиттағы экожүйелер жерден келген қоректік заттарға тәуелді.<a href="#cite_note-science299_5607_673-149">[149]</a> 2019 жылы Жердің 39 млн км2 ауданын <a href="/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD" title="Орман">ормандар</a> мен <a href="/wiki/%D0%90%D2%93%D0%B0%D1%88" title="Ағаш">ағашты</a> жерлер алған, 12 км2-ін <a href="/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%BB%D2%93%D1%8B%D0%BD" title="Шалғын">шалғындар</a> мен бұталы жерлер алған, 40 млн км2-і <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D0%BC_(%D0%BC%D0%B0%D0%BB_%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D2%93%D1%8B)" title="Жем (мал азығы)">жем</a> өсіру мен <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BB_%D0%B6%D0%B0%D1%8E" title="Мал жаю">мал жаю</a> үшін қолданылған, 11 млн км2-і егістік жер ретінде пайдаланылған.<a href="#cite_note-OWID_2019-150">[150]</a> Мұз баспаған жердің 12–14%-ы егінжай ретінде қолданылады, 2015 жылы 2%-ы суарылған.<a href="#cite_note-:3-142">[142]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Мәдениет_пен_тарихта">Мәдениет пен тарихта</h2></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg/220px-Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg" decoding="async" width="220" height="177" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg/330px-Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg/440px-Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_13_detail.jpg 2x" data-file-width="943" data-file-height="760" /></a><figcaption><a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D1%8F_(%D0%BC%D0%B8%D1%84%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F)" title="Гея (мифология)">Гея</a> — ежелгі грек мифологиясындағы жер құдайы</figcaption></figure> Адам <a href="/wiki/%D0%9C%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82" title="Мәдениет">мәдениеттерінде</a> Жердің көптеген бейнесі бар.<a href="#cite_note-NYT-20181224b-151">[151]</a> Жер мен оның төрт жағын белгілейтін <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D2%A3%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Астрономиялық таңбалар">астрономиялық таңба</a> — <a href="/wiki/%D0%A8%D0%B5%D2%A3%D0%B1%D0%B5%D1%80" title="Шеңбер">шеңбер</a> ішіндегі кірес, <a href="/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:Earth_symbol_(fixed_width).svg" class="mw-file-description" title="🜨"><img alt="🜨" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Earth_symbol_%28fixed_width%29.svg/16px-Earth_symbol_%28fixed_width%29.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Earth_symbol_%28fixed_width%29.svg/24px-Earth_symbol_%28fixed_width%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Earth_symbol_%28fixed_width%29.svg/32px-Earth_symbol_%28fixed_width%29.svg.png 2x" data-file-width="16" data-file-height="16" /></a>.<a href="#cite_note-liungman2004-152">[152]</a> Жерді кейде <a href="/wiki/%D2%9A%D2%B1%D0%B4%D0%B0%D0%B9" title="Құдай">құдай</a> қылып кейіптейді. Көптеген мәдениетте ол <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B0" title="Ана">ана</a> құдай немесе құнарлылық құдайының рөлін атқарады.<a href="#cite_note-:0-153">[153]</a> Көп <a href="/wiki/%D0%94%D1%96%D0%BD" title="Дін">діннің</a> әлем жаралу <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B8%D1%84" title="Миф">мифтерінде</a> Жерді бір немесе бірнеше табиғаттан тыс құдай жаратқан делінеді.<a href="#cite_note-:0-153">[153]</a> Ғылыми зерттеулер нәтижесінде адамның Жер туралы мәдени түсінігі көптеген рет өзгерді. Әуелгі тегіс Жерге сенім сфералық Жер идеясымен ауысты. Сфералық Жер идеясы алғашқы рет <a href="/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%84%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80" title="Пифагор">Пифагор</a> немесе <a href="/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B4" title="Парменид">Парменид</a> грек философтарының еңбектерінде кездеседі.<a href="#cite_note-Kahn2001-154">[154]</a><a href="#cite_note-155">[155]</a> Жер XVI ғасырға дейін ғаламның ортасы болып есептелген, сосын ғана оның басқа ғаламшарларға қатысты алғанда қозғалғандығы анықталды.<a href="#cite_note-arnett20060716-156">[156]</a> <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%8B" title="Жердің жасы">Жер жасы</a> кем дегенде бірнеше миллиард жыл құрайтындығы тек XIX ғасырда айқындалды.<a href="#cite_note-157">[157]</a> 1864 жылы <a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC_%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BE%D0%BD" title="Уильям Томсон">Лорд Келвин</a> <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Термодинамика">термодинамикаға</a> сүйеніп, Жерге 20–400 млн жыл деп жасын есептеген.<a href="#cite_note-Henshaw_2014_117–18-158">[158]</a><a href="#cite_note-Burchfield_1990_13–18-159">[159]</a> Нақты жасы тек XX ғасырдың басында радиобелсенді даталау арқылы есептеліп анықталды.<a href="#cite_note-Henshaw_2014_117–18-158">[158]</a><a href="#cite_note-Burchfield_1990_13–18-159">[159]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Тағы_көріңіз">Тағы көріңіз</h2></div> <ul><li><a href="/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80" title="Ғаламшар">Ғаламшар</a></li> <li><a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Күн жүйесі">Күн жүйесі</a></li> <li><a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Геология">Геология</a></li> <li><a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D2%93%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Жер туралы ғылымдар">Жер туралы ғылымдар</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Дереккөздер">Дереккөздер</h2></div> <div class="reflist columns reflist-narrow" style="list-style-type: decimal;"> <div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-standish_williams_iau-1"><a href="#cite_ref-standish_williams_iau_1-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://iau-comm4.jpl.nasa.gov/XSChap8.pdf">Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets</a> (PDF). International Astronomical Union Commission 4: (Ephemerides). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6BOqmsTQG">мұрағатталған</a> 14 қазан 2012. Тексерілді, 3 сәуір 2010. See table 8.10.2. Calculation based upon 1 AU = 149,597,870,700(3) m. </li> <li id="cite_note-серіктер-2"><a href="#cite_ref-серіктер_2-0">↑</a> US Space Command <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=4008">Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet</a>. SpaceRef Interactive (наурыз 1, 2001). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.webcitation.org/6DnLR4JoD">мұрағатталған</a> 19 қаңтар 2013. Тексерілді, 7 мамыр 2011. </li> <li id="cite_note-бірінші_этимологиясы-3"><a href="#cite_ref-бірінші_этимологиясы_3-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.elbrusoid.org/articles/karachay-balkar-lang/460577/#4stihii">Codex Cumanicus</a>  (орыс.). </li> <li id="cite_note-екінші_этимологиясы-4"><a href="#cite_ref-екінші_этимологиясы_4-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2falt%2fturcet&text_number=23&root=config">Алтай тілдерінің этимологиялық сөздігі — түркі этимологиясы</a>. </li> <li id="cite_note-үшінші_этимологиясы-5"><a href="#cite_ref-үшінші_этимологиясы_5-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2falt%2faltet&text_number=1441&root=config#">Алтай тілдерінің этимологиялық сөздігі — алтай этимологиясы</a>. </li> <li id="cite_note-bouvier_wadhwa2010-6"><a href="#cite_ref-bouvier_wadhwa2010_6-0">↑</a> Bouvier, Audrey; Wadhwa, Meenakshi (September 2010). "The age of the Solar System redefined by the oldest Pb–Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience 3 (9): 637–641. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2010NatGe...3..637B">2010NatGe...3..637B</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/ngeo941" class="extiw" title="doi:10.1038/ngeo941">10.1038/ngeo941</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+age+of+the+Solar+System+redefined+by+the+oldest+Pb%E2%80%93Pb+age+of+a+meteoritic+inclusion&rft.jtitle=Nature+Geoscience&rft.aulast=Bouvier&rft.aufirst=Audrey&rft.au=Bouvier%2C%26%2332%3BAudrey&rft.au=Wadhwa%2C%26%2332%3BMeenakshi&rft.date=September+2010&rft.volume=3&rft.issue=9&rft.pages=637%E2%80%93641&rft_id=info:bibcode/2010NatGe...3..637B&rft_id=info:doi/10.1038%2Fngeo941&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-age_earth1-7"><a href="#cite_ref-age_earth1_7-0">↑</a> See: <ul><li><cite>The Age of the Earth — California: Stanford University Press. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780804715690" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-8047-1569-0</a>.</cite></li> <li>Newman, William L. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html">Age of the Earth</a>. Publications Services, USGS (9 July 2007). Тексерілді, 20 қыркүйек 2007.</li> <li>Dalrymple, G. Brent (2001). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/190/1/205">"The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved"</a>. Geological Society, London, Special Publications 190 (1): 205–21. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2001GSLSP.190..205D">2001GSLSP.190..205D</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14" class="extiw" title="doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14">10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/190/1/205">http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/190/1/205</a>. Retrieved 20 September 2007.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+age+of+the+Earth+in+the+twentieth+century%3A+a+problem+%28mostly%29+solved&rft.jtitle=Geological+Society%2C+London%2C+Special+Publications&rft.aulast=Dalrymple&rft.aufirst=G.+Brent&rft.au=Dalrymple%2C%26%2332%3BG.+Brent&rft.date=2001&rft.volume=190&rft.issue=1&rft.pages=205%E2%80%9321&rft_id=info:bibcode/2001GSLSP.190..205D&rft_id=info:doi/10.1144%2FGSL.SP.2001.190.01.14&rft_id=http%3A%2F%2Fsp.lyellcollection.org%2Fcgi%2Fcontent%2Fabstract%2F190%2F1%2F205&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80"> </li></ul> </li> <li id="cite_note-8"><a href="#cite_ref-8">↑</a> Righter, K.; Schonbachler, M. (May 7, 2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ntrs.nasa.gov/citations/20180002991">"Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning"</a>. Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets 2084: 4034. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2018LPICo2084.4034R">2018LPICo2084.4034R</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://ntrs.nasa.gov/citations/20180002991">https://ntrs.nasa.gov/citations/20180002991</a>. Retrieved October 25, 2020.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Ag+Isotopic+Evolution+of+the+Mantle+During+Accretion%3A+New+Constraints+from+Pd+and+Ag+Metal-Silicate+Partitioning&rft.jtitle=Differentiation%3A+Building+the+Internal+Architecture+of+Planets&rft.aulast=Righter&rft.aufirst=K.&rft.au=Righter%2C%26%2332%3BK.&rft.au=Schonbachler%2C%26%2332%3BM.&rft.date=May+7%2C+2018&rft.volume=2084&rft.pages=4034&rft_id=info:bibcode/2018LPICo2084.4034R&rft_id=https%3A%2F%2Fntrs.nasa.gov%2Fcitations%2F20180002991&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">↑</a> Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F. et al. (2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007/s11214-019-0622-x">"Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples"</a> (in en). Space Science Reviews 215 (8): 54. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2019SSRv..215...54T">2019SSRv..215...54T</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1007/s11214-019-0622-x" class="extiw" title="doi:10.1007/s11214-019-0622-x">10.1007/s11214-019-0622-x</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1572-9672">1572-9672</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://doi.org/10.1007/s11214-019-0622-x">https://doi.org/10.1007/s11214-019-0622-x</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Constraining+the+Evolutionary+History+of+the+Moon+and+the+Inner+Solar+System%3A+A+Case+for+New+Returned+Lunar+Samples&rft.jtitle=Space+Science+Reviews&rft.aulast=Tart%C3%A8se&rft.aufirst=Romain&rft.au=Tart%C3%A8se%2C%26%2332%3BRomain&rft.au=Anand%2C%26%2332%3BMahesh&rft.au=Gattacceca%2C%26%2332%3BJ%C3%A9r%C3%B4me&rft.au=Joy%2C%26%2332%3BKatherine+H.&rft.au=Mortimer%2C%26%2332%3BJames+I.&rft.au=Pernet-Fisher%2C%26%2332%3BJohn+F.&rft.au=Russell%2C%26%2332%3BSara&rft.au=Snape%2C%26%2332%3BJoshua+F.&rft.au=Weiss%2C%26%2332%3BBenjamin+P.&rft.date=2019&rft.volume=215&rft.issue=8&rft.pages=54&rft_id=info:bibcode/2019SSRv..215...54T&rft_id=info:doi/10.1007%2Fs11214-019-0622-x&rft.issn=1572-9672&rft_id=https%3A%2F%2Fdoi.org%2F10.1007%2Fs11214-019-0622-x&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-reilly20091022-10"><a href="#cite_ref-reilly20091022_10-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.discovery.com/space/moon-earth-formation.html">Controversial Moon Origin Theory Rewrites History</a> (22 October 2009). Тексерілді 30 қаңтардың 2010. </li> <li id="cite_note-canup_asphaug2001b-11"><a href="#cite_ref-canup_asphaug2001b_11-0">↑</a> Canup, R.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature 412 (6848): 708–12. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2001Natur.412..708C">2001Natur.412..708C</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/35089010" class="extiw" title="doi:10.1038/35089010">10.1038/35089010</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11507633">11507633</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Origin+of+the+Moon+in+a+giant+impact+near+the+end+of+the+Earth%27s+formation&rft.jtitle=Nature&rft.aulast=Canup&rft.aufirst=R.&rft.au=Canup%2C%26%2332%3BR.&rft.au=Asphaug%2C%26%2332%3BE.&rft.date=2001&rft.volume=412&rft.issue=6848&rft.pages=708%E2%80%9312&rft_id=info:bibcode/2001Natur.412..708C&rft_id=info:doi/10.1038%2F35089010&rft_id=info:pmid/11507633&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-12"><a href="#cite_ref-12">↑</a> Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (August 4, 2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf">"On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact"</a>. Icarus 242: 5. <a href="/w/index.php?title=ArXiv&action=edit&redlink=1" class="new" title="ArXiv (мұндай бет жоқ)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/1410.3819">1410.3819</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2014Icar..242..316M">2014Icar..242..316M</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.icarus.2014.08.003" class="extiw" title="doi:10.1016/j.icarus.2014.08.003">10.1016/j.icarus.2014.08.003</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf">https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf</a>. Retrieved October 25, 2020.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=On+the+origin+and+composition+of+Theia%3A+Constraints+from+new+models+of+the+Giant+Impact&rft.jtitle=Icarus&rft.aulast=Meier&rft.aufirst=M.+M.+M.&rft.au=Meier%2C%26%2332%3BM.+M.+M.&rft.au=Reufer%2C%26%2332%3BA.&rft.au=Wieler%2C%26%2332%3BR.&rft.date=August+4%2C+2014&rft.volume=242&rft.pages=5&rft_id=info:arxiv/1410.3819&rft_id=info:bibcode/2014Icar..242..316M&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.icarus.2014.08.003&rft_id=https%3A%2F%2Farxiv.org%2Fftp%2Farxiv%2Fpapers%2F1410%2F1410.3819.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-13"><a href="#cite_ref-13">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.lpi.usra.edu/education/timeline/gallery/slide_17.html">Earth's Early Atmosphere and Oceans</a>. <a href="/w/index.php?title=Lunar_and_Planetary_Institute&action=edit&redlink=1" class="new" title="Lunar and Planetary Institute (мұндай бет жоқ)">Lunar and Planetary Institute</a>. <a href="/w/index.php?title=Universities_Space_Research_Association&action=edit&redlink=1" class="new" title="Universities Space Research Association (мұндай бет жоқ)">Universities Space Research Association</a>. </li> <li id="cite_note-watersource-14"><a href="#cite_ref-watersource_14-0">↑</a> Morbidelli, A. et al. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science 35 (6): 1309–20. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2000M&PS...35.1309M">2000M&PS...35.1309M</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x" class="extiw" title="doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x">10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Source+regions+and+time+scales+for+the+delivery+of+water+to+Earth&rft.jtitle=Meteoritics+%26+Planetary+Science&rft.aulast=Morbidelli&rft.aufirst=A.&rft.au=Morbidelli%2C%26%2332%3BA.&rft.au=Chambers%2C%26%2332%3BJ.&rft.au=Lunine%2C%26%2332%3BJ.+I.&rft.au=Petit%2C%26%2332%3BJ.+M.&rft.au=Robert%2C%26%2332%3BF.&rft.au=Valsecchi%2C%26%2332%3BG.+B.&rft.au=Cyr%2C%26%2332%3BK.+E.&rft.date=2000&rft.volume=35&rft.issue=6&rft.pages=1309%E2%80%9320&rft_id=info:bibcode/2000M%26PS...35.1309M&rft_id=info:doi/10.1111%2Fj.1945-5100.2000.tb01518.x&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-asp2002-15"><a href="#cite_ref-asp2002_15-0">↑</a> <cite style="font-style:normal"> (2002) "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan, San Francisco: Astronomical Society of the Pacific.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=proceeding&rft.btitle=&rft.atitle=Our+Changing+Sun%3A+The+Role+of+Solar+Nuclear+Evolution+and+Magnetic+Activity+on+Earth%27s+Atmosphere+and+Climate&rft.date=2002&rft.pub=Astronomical+Society+of+the+Pacific&rft.place=San+Francisco">  </li> <li id="cite_note-physorg20100304-16"><a href="#cite_ref-physorg20100304_16-0">↑</a> Staff. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physorg.com/news186922627.html">Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere</a>, Physorg.news (4 March 2010). Тексерілді 27 наурыздың 2010. </li> <li id="cite_note-bradley_2011-17"><a href="#cite_ref-bradley_2011_17-0">↑</a> Bradley, D.C. (2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.715.6618&rep=rep1&type=pdf">"Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle"</a>. Earth-Science Reviews 108 (1–2): 16–33. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2011ESRv..108...16B">2011ESRv..108...16B</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.earscirev.2011.05.003" class="extiw" title="doi:10.1016/j.earscirev.2011.05.003">10.1016/j.earscirev.2011.05.003</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.715.6618&rep=rep1&type=pdf">http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.715.6618&rep=rep1&type=pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Secular+Trends+in+the+Geologic+Record+and+the+Supercontinent+Cycle&rft.jtitle=Earth-Science+Reviews&rft.aulast=Bradley&rft.aufirst=D.C.&rft.au=Bradley%2C%26%2332%3BD.C.&rft.date=2011&rft.volume=108&rft.issue=1%E2%80%932&rft.pages=16%E2%80%9333&rft_id=info:bibcode/2011ESRv..108...16B&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.earscirev.2011.05.003&rft_id=http%3A%2F%2Fciteseerx.ist.psu.edu%2Fviewdoc%2Fdownload%3Fdoi%3D10.1.1.715.6618%26rep%3Drep1%26type%3Dpdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-18"><a href="#cite_ref-18">↑</a> Kinzler, Ro. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.amnh.org/explore/ology/earth/ask-a-scientist-about-our-environment/how-did-the-ice-age-end">When and how did the ice age end? Could another one start?</a>, American Museum of Natural History. </li> <li id="cite_note-19"><a href="#cite_ref-19">↑</a> Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P. et al. (12 December 2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.pnas.org/content/pnas/114/50/13114.full.pdf">"Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition"</a>. Proc Natl Acad Sci U S A 114 (50): 13114–13119. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1073/pnas.1702143114" class="extiw" title="doi:10.1073/pnas.1702143114">10.1073/pnas.1702143114</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5740680">5740680</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29180424">29180424</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.pnas.org/content/pnas/114/50/13114.full.pdf">https://www.pnas.org/content/pnas/114/50/13114.full.pdf</a>. Retrieved 28 June 2019.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Causes+of+ice+age+intensification+across+the+Mid-Pleistocene+Transition&rft.jtitle=Proc+Natl+Acad+Sci+U+S+A&rft.aulast=Chalk&rft.aufirst=Thomas+B.&rft.au=Chalk%2C%26%2332%3BThomas+B.&rft.au=Hain%2C%26%2332%3BMathis+P.&rft.au=Foster%2C%26%2332%3BGavin+L.&rft.au=Rohling%2C%26%2332%3BEelco+J.&rft.au=Sexton%2C%26%2332%3BPhilip+F.&rft.au=Badger%2C%26%2332%3BMarcus+P.+S.&rft.au=Cherry%2C%26%2332%3BSoraya+G.&rft.au=Hasenfratz%2C%26%2332%3BAdam+P.&rft.au=Haug%2C%26%2332%3BGerald+H.&rft.date=12+December+2007&rft.volume=114&rft.issue=50&rft.pages=13114%E2%80%9313119&rft_id=info:doi/10.1073%2Fpnas.1702143114&rft_id=info:pmc/5740680&rft_id=info:pmid/29180424&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.pnas.org%2Fcontent%2Fpnas%2F114%2F50%2F13114.full.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-psc-20"><a href="#cite_ref-psc_20-0">↑</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm">Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates</a>. Page Paleontology Science Center. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070304002646/http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm">мұрағатталған</a> 4 наурыз 2007. Тексерілді, 2 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> Turner, Chris S.M. (2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379110003197">"The potential of New Zealand kauri (Agathis australis) for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval (60,000–11,700 years ago)"</a>. Quaternary Science Reviews (Elsevier) 29 (27–28): 3677-3682. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2010QSRv...29.3677T">2010QSRv...29.3677T</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.quascirev.2010.08.017" class="extiw" title="doi:10.1016/j.quascirev.2010.08.017">10.1016/j.quascirev.2010.08.017</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379110003197">https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379110003197</a>. Retrieved November 3, 2020.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+potential+of+New+Zealand+kauri+%28Agathis+australis%29+for+testing+the+synchronicity+of+abrupt+climate+change+during+the+Last+Glacial+Interval+%2860%2C000%E2%80%9311%2C700+years+ago%29&rft.jtitle=Quaternary+Science+Reviews&rft.aulast=Turner&rft.aufirst=Chris+S.M.&rft.au=Turner%2C%26%2332%3BChris+S.M.&rft.date=2010&rft.volume=29&rft.issue=27%E2%80%9328&rft.pages=3677-3682&rft.pub=Elsevier&rft_id=info:bibcode/2010QSRv...29.3677T&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.quascirev.2010.08.017&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedirect.com%2Fscience%2Farticle%2Fabs%2Fpii%2FS0277379110003197&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-sa282_6_90-22"><a href="#cite_ref-sa282_6_90_22-0">↑</a> Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (February 2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20110715111244/http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf">"Uprooting the tree of life"</a>. Scientific American 282 (6): 90–95. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2000SciAm.282b..90D">2000SciAm.282b..90D</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/scientificamerican0200-90" class="extiw" title="doi:10.1038/scientificamerican0200-90">10.1038/scientificamerican0200-90</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10710791">10710791</a>. Archived from <a rel="nofollow" class="external text" href="http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf">the original</a> on 15 July 2011. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://web.archive.org/web/20110715111244/http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf">https://web.archive.org/web/20110715111244/http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Uprooting+the+tree+of+life&rft.jtitle=Scientific+American&rft.aulast=Doolittle&rft.aufirst=W.+Ford&rft.au=Doolittle%2C%26%2332%3BW.+Ford&rft.au=Worm%2C%26%2332%3BBoris&rft.date=February+2000&rft.volume=282&rft.issue=6&rft.pages=90%E2%80%9395&rft_id=info:bibcode/2000SciAm.282b..90D&rft_id=info:doi/10.1038%2Fscientificamerican0200-90&rft_id=info:pmid/10710791&rft_id=https%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20110715111244%2Fhttp%3A%2F%2Fshiva.msu.montana.edu%2Fcourses%2Fmb437_537_2005_fall%2Fdocs%2Fuprooting.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-NYT-20131003-23">↑ <a href="#cite_ref-NYT-20131003_23-0">a</a> <a href="#cite_ref-NYT-20131003_23-1">b</a> <a href="/w/index.php?title=Carl_Zimmer&action=edit&redlink=1" class="new" title="Carl Zimmer (мұндай бет жоқ)">Zimmer, Carl</a>. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2013/10/03/science/earths-oxygen-a-mystery-easy-to-take-for-granted.html">Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted</a>, The New York Times (3 October 2013). Тексерілді 3 қазанның 2013. </li> <li id="cite_note-jas22_3_225-24"><a href="#cite_ref-jas22_3_225_24-0">↑</a> Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences 22 (3): 225–61. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1965JAtS...22..225B">1965JAtS...22..225B</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:[[doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2|10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2]].<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=On+the+Origin+and+Rise+of+Oxygen+Concentration+in+the+Earth%27s+Atmosphere&rft.jtitle=Journal+of+the+Atmospheric+Sciences&rft.aulast=Berkner&rft.aufirst=L.+V.&rft.au=Berkner%2C%26%2332%3BL.+V.&rft.au=Marshall%2C%26%2332%3BL.+C.&rft.date=1965&rft.volume=22&rft.issue=3&rft.pages=225%E2%80%9361&rft_id=info:bibcode/1965JAtS...22..225B&rft_id=info:doi/10.1175%2F1520-0469%281965%29022%3C0225%3AOTOARO%3E2.0.CO%3B2&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-burton20021129-25"><a href="#cite_ref-burton20021129_25-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html">Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land</a>. NASA (29 November 2002). Тексерілді, 5 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-AST-20131108-26"><a href="#cite_ref-AST-20131108_26-0">↑</a> Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology 13 (12): 1103–24. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2013AsBio..13.1103N">2013AsBio..13.1103N</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1089/ast.2013.1030" class="extiw" title="doi:10.1089/ast.2013.1030">10.1089/ast.2013.1030</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3870916">3870916</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24205812">24205812</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Microbially+Induced+Sedimentary+Structures+Recording+an+Ancient+Ecosystem+in+the+ca.+3.48+Billion-Year-Old+Dresser+Formation%2C+Pilbara%2C+Western+Australia&rft.jtitle=Astrobiology&rft.aulast=Noffke&rft.aufirst=Nora&rft.au=Noffke%2C%26%2332%3BNora&rft.au=Christian%2C%26%2332%3BDaniel&rft.au=Wacey%2C%26%2332%3BDavid&rft.au=Hazen%2C%26%2332%3BRobert+M.&rft.date=8+November+2013&rft.volume=13&rft.issue=12&rft.pages=1103%E2%80%9324&rft_id=info:bibcode/2013AsBio..13.1103N&rft_id=info:doi/10.1089%2Fast.2013.1030&rft_id=info:pmc/3870916&rft_id=info:pmid/24205812&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-NG-20131208-27"><a href="#cite_ref-NG-20131208_27-0">↑</a> Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi et al. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience 7 (1): 25–28. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2014NatGe...7...25O">2014NatGe...7...25O</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/ngeo2025" class="extiw" title="doi:10.1038/ngeo2025">10.1038/ngeo2025</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1752-0894">1752-0894</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Evidence+for+biogenic+graphite+in+early+Archaean+Isua+metasedimentary+rocks&rft.jtitle=Nature+Geoscience&rft.aulast=Ohtomo&rft.aufirst=Yoko&rft.au=Ohtomo%2C%26%2332%3BYoko&rft.au=Kakegawa%2C%26%2332%3BTakeshi&rft.au=Ishida%2C%26%2332%3BAkizumi&rft.au=Nagase%2C%26%2332%3BToshiro&rft.au=Rosing%2C%26%2332%3BMinik+T.&rft.date=January+2014&rft.volume=7&rft.issue=1&rft.pages=25%E2%80%9328&rft_id=info:bibcode/2014NatGe...7...25O&rft_id=info:doi/10.1038%2Fngeo2025&rft.issn=1752-0894&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-AP-20151019-28"><a href="#cite_ref-AP-20151019_28-0">↑</a> Borenstein, Seth. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://apnews.excite.com/article/20151019/us-sci--earliest_life-a400435d0d.html">Hints of life on what was thought to be desolate early Earth</a>, Excite, Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network (19 October 2015). Тексерілді 20 қазанның 2015. </li> <li id="cite_note-PNAS-20151014-pdf-29"><a href="#cite_ref-PNAS-20151014-pdf_29-0">↑</a> Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark et al. (19 October 2015). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf">"Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon"</a>. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–21. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2015PNAS..11214518B">2015PNAS..11214518B</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1073/pnas.1517557112" class="extiw" title="doi:10.1073/pnas.1517557112">10.1073/pnas.1517557112</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1091-6490">1091-6490</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4664351">4664351</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26483481">26483481</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf">http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf</a>. Retrieved 20 October 2015.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Potentially+biogenic+carbon+preserved+in+a+4.1%26nbsp%3Bbillion-year-old+zircon&rft.jtitle=Proc.+Natl.+Acad.+Sci.+U.S.A.&rft.aulast=Bell&rft.aufirst=Elizabeth+A.&rft.au=Bell%2C%26%2332%3BElizabeth+A.&rft.au=Boehnike%2C%26%2332%3BPatrick&rft.au=Harrison%2C%26%2332%3BT.+Mark&rft.au=Mao%2C%26%2332%3BWendy+L.&rft.date=19+October+2015&rft.volume=112&rft.issue=47&rft.pages=14518%E2%80%9321&rft_id=info:bibcode/2015PNAS..11214518B&rft_id=info:doi/10.1073%2Fpnas.1517557112&rft.issn=1091-6490&rft_id=info:pmc/4664351&rft_id=info:pmid/26483481&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pnas.org%2Fcontent%2Fearly%2F2015%2F10%2F14%2F1517557112.full.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  Early edition, published online before print. </li> <li id="cite_note-30"><a href="#cite_ref-30">↑</a> <cite>Climate Change and the Course of Global History — Cambridge University Press. — P. 42. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780521871648" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9780521871648</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-31"><a href="#cite_ref-31">↑</a> <cite>Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion — Elsevier Science. — P. 56. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780128143124" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9780128143124</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-sci215_4539_1501-32"><a href="#cite_ref-sci215_4539_1501_32-0">↑</a> Raup, D. M.; Sepkoski Jr, J. J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science 215 (4539): 1501–03. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1982Sci...215.1501R">1982Sci...215.1501R</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1126/science.215.4539.1501" class="extiw" title="doi:10.1126/science.215.4539.1501">10.1126/science.215.4539.1501</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17788674">17788674</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Mass+Extinctions+in+the+Marine+Fossil+Record&rft.jtitle=Science&rft.aulast=Raup&rft.aufirst=D.+M.&rft.au=Raup%2C%26%2332%3BD.+M.&rft.au=Sepkoski+Jr%2C%26%2332%3BJ.+J.&rft.date=1982&rft.volume=215&rft.issue=4539&rft.pages=1501%E2%80%9303&rft_id=info:bibcode/1982Sci...215.1501R&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.215.4539.1501&rft_id=info:pmid/17788674&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-Stanley_2016-33"><a href="#cite_ref-Stanley_2016_33-0">↑</a> Stanley, S. M. (2016). "Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 113 (42): E6325–E6334. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2016PNAS..113E6325S">2016PNAS..113E6325S</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1073/pnas.1613094113" class="extiw" title="doi:10.1073/pnas.1613094113">10.1073/pnas.1613094113</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5081622">5081622</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27698119">27698119</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Estimates+of+the+magnitudes+of+major+marine+mass+extinctions+in+earth+history&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.aulast=Stanley&rft.aufirst=S.+M.&rft.au=Stanley%2C%26%2332%3BS.+M.&rft.date=2016&rft.volume=113&rft.issue=42&rft.pages=E6325%E2%80%93E6334&rft_id=info:bibcode/2016PNAS..113E6325S&rft_id=info:doi/10.1073%2Fpnas.1613094113&rft_id=info:pmc/5081622&rft_id=info:pmid/27698119&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-gould1994-34"><a href="#cite_ref-gould1994_34-0">↑</a> Gould, Stephan J. (October 1994). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://brembs.net/gould.html">"The Evolution of Life on Earth"</a>. Scientific American 271 (4): 84–91. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1994SciAm.271d..84G">1994SciAm.271d..84G</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/scientificamerican1094-84" class="extiw" title="doi:10.1038/scientificamerican1094-84">10.1038/scientificamerican1094-84</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7939569">7939569</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://brembs.net/gould.html">http://brembs.net/gould.html</a>. Retrieved 5 March 2007.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Evolution+of+Life+on+Earth&rft.jtitle=Scientific+American&rft.aulast=Gould&rft.aufirst=Stephan+J.&rft.au=Gould%2C%26%2332%3BStephan+J.&rft.date=October+1994&rft.volume=271&rft.issue=4&rft.pages=84%E2%80%9391&rft_id=info:bibcode/1994SciAm.271d..84G&rft_id=info:doi/10.1038%2Fscientificamerican1094-84&rft_id=info:pmid/7939569&rft_id=http%3A%2F%2Fbrembs.net%2Fgould.html&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-bgsa119_1_140-35"><a href="#cite_ref-bgsa119_1_140_35-0">↑</a> Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America 119 (1–2): 140–56. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2007GSAB..119..140W">2007GSAB..119..140W</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1130/B25899.1" class="extiw" title="doi:10.1130/B25899.1">10.1130/B25899.1</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+impact+of+humans+on+continental+erosion+and+sedimentation&rft.jtitle=Bulletin+of+the+Geological+Society+of+America&rft.aulast=Wilkinson&rft.aufirst=B.+H.&rft.au=Wilkinson%2C%26%2332%3BB.+H.&rft.au=McElroy%2C%26%2332%3BB.+J.&rft.date=2007&rft.volume=119&rft.issue=1%E2%80%932&rft.pages=140%E2%80%9356&rft_id=info:bibcode/2007GSAB..119..140W&rft_id=info:doi/10.1130%2FB25899.1&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-sun_future-36">↑ <a href="#cite_ref-sun_future_36-0">a</a> <a href="#cite_ref-sun_future_36-1">b</a> <a href="#cite_ref-sun_future_36-2">c</a> Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal 418: 457–68. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1993ApJ...418..457S">1993ApJ...418..457S</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1086/173407" class="extiw" title="doi:10.1086/173407">10.1086/173407</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Our+Sun.+III.+Present+and+Future&rft.jtitle=Astrophysical+Journal&rft.aulast=Sackmann&rft.aufirst=I.-J.&rft.au=Sackmann%2C%26%2332%3BI.-J.&rft.au=Boothroyd%2C%26%2332%3BA.+I.&rft.au=Kraemer%2C%26%2332%3BK.+E.&rft.date=1993&rft.volume=418&rft.pages=457%E2%80%9368&rft_id=info:bibcode/1993ApJ...418..457S&rft_id=info:doi/10.1086%2F173407&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-britt2000-37"><a href="#cite_ref-britt2000_37-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html">Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?</a> (25 February 2000). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090605231345/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html">мұрағатталған</a> 5 маусым 2009. </li> <li id="cite_note-pnas1_24_9576-38"><a href="#cite_ref-pnas1_24_9576_38-0">↑</a> Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf">"Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere"</a>. Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (24): 9576–79. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2009PNAS..106.9576L">2009PNAS..106.9576L</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1073/pnas.0809436106" class="extiw" title="doi:10.1073/pnas.0809436106">10.1073/pnas.0809436106</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2701016">2701016</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19487662">19487662</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf">http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf</a>. Retrieved 19 July 2009.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Atmospheric+pressure+as+a+natural+climate+regulator+for+a+terrestrial+planet+with+a+biosphere&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences&rft.aulast=Li&rft.aufirst=King-Fai&rft.au=Li%2C%26%2332%3BKing-Fai&rft.au=Pahlevan%2C%26%2332%3BKaveh&rft.au=Kirschvink%2C%26%2332%3BJoseph+L.&rft.au=Yung%2C%26%2332%3BYuk+L.&rft.date=2009&rft.volume=106&rft.issue=24&rft.pages=9576%E2%80%9379&rft_id=info:bibcode/2009PNAS..106.9576L&rft_id=info:doi/10.1073%2Fpnas.0809436106&rft_id=info:pmc/2701016&rft_id=info:pmid/19487662&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gps.caltech.edu%2F%7Ekfl%2Fpaper%2FLi_PNAS2009.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-ward_brownlee2002-39"><a href="#cite_ref-ward_brownlee2002_39-0">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/isbn_9780805067811">The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World</a> — New York: Times Books, Henry Holt and Company. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780805067811" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-8050-6781-1</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-:2-40"><a href="#cite_ref-:2_40-0">↑</a> Mello, Fernando de Sousa; Friaça, Amâncio César Santos (2020). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-astrobiology/article/end-of-life-on-earth-is-not-the-end-of-the-world-converging-to-an-estimate-of-life-span-of-the-biosphere/AB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302">"The end of life on Earth is not the end of the world: converging to an estimate of life span of the biosphere?"</a> (in en). International Journal of Astrobiology 19 (1): 25–42. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2020IJAsB..19...25D">2020IJAsB..19...25D</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1017/S1473550419000120" class="extiw" title="doi:10.1017/S1473550419000120">10.1017/S1473550419000120</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1473-5504">1473-5504</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-astrobiology/article/end-of-life-on-earth-is-not-the-end-of-the-world-converging-to-an-estimate-of-life-span-of-the-biosphere/AB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302">https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-astrobiology/article/end-of-life-on-earth-is-not-the-end-of-the-world-converging-to-an-estimate-of-life-span-of-the-biosphere/AB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+end+of+life+on+Earth+is+not+the+end+of+the+world%3A+converging+to+an+estimate+of+life+span+of+the+biosphere%3F&rft.jtitle=International+Journal+of+Astrobiology&rft.aulast=Mello&rft.aufirst=Fernando+de+Sousa&rft.au=Mello%2C%26%2332%3BFernando+de+Sousa&rft.au=Fria%C3%A7a%2C%26%2332%3BAm%C3%A2ncio+C%C3%A9sar+Santos&rft.date=2020&rft.volume=19&rft.issue=1&rft.pages=25%E2%80%9342&rft_id=info:bibcode/2020IJAsB..19...25D&rft_id=info:doi/10.1017%2FS1473550419000120&rft.issn=1473-5504&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cambridge.org%2Fcore%2Fjournals%2Finternational-journal-of-astrobiology%2Farticle%2Fend-of-life-on-earth-is-not-the-end-of-the-world-converging-to-an-estimate-of-life-span-of-the-biosphere%2FAB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-sun_future_schroder-41"><a href="#cite_ref-sun_future_schroder_41-0">↑</a> Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". <a href="/w/index.php?title=Monthly_Notices_of_the_Royal_Astronomical_Society&action=edit&redlink=1" class="new" title="Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (мұндай бет жоқ)">Monthly Notices of the Royal Astronomical Society</a> 386 (1): 155–63. <a href="/w/index.php?title=ArXiv&action=edit&redlink=1" class="new" title="ArXiv (мұндай бет жоқ)">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="http://arxiv.org/abs/0801.4031">0801.4031</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2008MNRAS.386..155S">2008MNRAS.386..155S</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x" class="extiw" title="doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x">10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Distant+future+of+the+Sun+and+Earth+revisited&rft.jtitle=%5B%5BMonthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society%5D%5D&rft.aulast=Schr%C3%B6der&rft.aufirst=K.-P.&rft.au=Schr%C3%B6der%2C%26%2332%3BK.-P.&rft.au=Connon+Smith%2C%26%2332%3BRobert&rft.date=2008&rft.volume=386&rft.issue=1&rft.pages=155%E2%80%9363&rft_id=info:arxiv/0801.4031&rft_id=info:bibcode/2008MNRAS.386..155S&rft_id=info:doi/10.1111%2Fj.1365-2966.2008.13022.x&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  See also Palmer, Jason. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.newscientist.com/article/dn13369">Hope dims that Earth will survive Sun's death</a>, NewScientist.com news service (22 February 2008). Тексерілді 24 наурыздың 2008. </li> <li id="cite_note-milbert_smith96-42"><a href="#cite_ref-milbert_smith96_42-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html">Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model</a>. National Geodetic Survey, NOAA. Тексерілді, 7 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-ngdc2006-43">↑ <a href="#cite_ref-ngdc2006_43-0">a</a> <a href="#cite_ref-ngdc2006_43-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML">Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data</a>. NOAA/NGDC (7 July 2006). Тексерілді, 21 сәуір 2007. </li> <li id="cite_note-ps20_5_16-44"><a href="#cite_ref-ps20_5_16_44-0">↑</a> Senne, Joseph H. (2000). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://archives.profsurv.com/magazine/article.aspx?i=589">"Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain"</a>. Professional Surveyor 20 (5): 16–21. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://archives.profsurv.com/magazine/article.aspx?i=589">http://archives.profsurv.com/magazine/article.aspx?i=589</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Did+Edmund+Hillary+Climb+the+Wrong+Mountain&rft.jtitle=Professional+Surveyor&rft.aulast=Senne&rft.aufirst=Joseph+H.&rft.au=Senne%2C%26%2332%3BJoseph+H.&rft.date=2000&rft.volume=20&rft.issue=5&rft.pages=16%E2%80%9321&rft_id=http%3A%2F%2Farchives.profsurv.com%2Fmagazine%2Farticle.aspx%3Fi%3D589&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-lancet365_9462_831-45"><a href="#cite_ref-lancet365_9462_831_45-0">↑</a> Sharp, David (5 March 2005). "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet 365 (9462): 831–32. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/S0140-6736(05)71021-7" class="extiw" title="doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7">10.1016/S0140-6736(05)71021-7</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15752514">15752514</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Chimborazo+and+the+old+kilogram&rft.jtitle=The+Lancet&rft.aulast=Sharp&rft.aufirst=David&rft.au=Sharp%2C%26%2332%3BDavid&rft.date=5+March+2005&rft.volume=365&rft.issue=9462&rft.pages=831%E2%80%9332&rft_id=info:doi/10.1016%2FS0140-6736%2805%2971021-7&rft_id=info:pmid/15752514&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-The_'Highest'_Spot_on_Earth-46"><a href="#cite_ref-The_'Highest'_Spot_on_Earth_46-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163">The 'Highest' Spot on Earth</a>. NPR (7 April 2007). Тексерілді, 31 шілде 2012. </li> <li id="cite_note-47"><a href="#cite_ref-47">↑</a> Stewart, Heather A.; Jamieson, Alan J. (2019). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001282521830429X">"The five deeps: The location and depth of the deepest place in each of the world's oceans"</a> (in en). Earth-Science Reviews 197: 102896. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2019ESRv..19702896S">2019ESRv..19702896S</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/j.earscirev.2019.102896" class="extiw" title="doi:10.1016/j.earscirev.2019.102896">10.1016/j.earscirev.2019.102896</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/0012-8252">0012-8252</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001282521830429X">https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001282521830429X</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+five+deeps%3A+The+location+and+depth+of+the+deepest+place+in+each+of+the+world%27s+oceans&rft.jtitle=Earth-Science+Reviews&rft.aulast=Stewart&rft.aufirst=Heather+A.&rft.au=Stewart%2C%26%2332%3BHeather+A.&rft.au=Jamieson%2C%26%2332%3BAlan+J.&rft.date=2019&rft.volume=197&rft.pages=102896&rft_id=info:bibcode/2019ESRv..19702896S&rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.earscirev.2019.102896&rft.issn=0012-8252&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.sciencedirect.com%2Fscience%2Farticle%2Fpii%2FS001282521830429X&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-48"><a href="#cite_ref-48">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://serc.carleton.edu/quantskills/activities/botec_himalayas.html">Back-of-the-Envelope Calculations: Scale of the Himalayas</a>. <a href="/w/index.php?title=Carleton_University&action=edit&redlink=1" class="new" title="Carleton University (мұндай бет жоқ)">Carleton University</a>. Тексерілді, 19 қазан 2020. </li> <li id="cite_note-Rudnick2003-49"><a href="#cite_ref-Rudnick2003_49-0">↑</a> <cite>Composition of the Continental Crust // Treatise on Geochemistry — New York: Elsevier Science, 2003. — Vol. 3. — P. 1–64. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780080437514" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-08-043751-4</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-White2014-50"><a href="#cite_ref-White2014_50-0">↑</a> <cite>Composition of the Oceanic Crust // Treatise on Geochemistry — New York: Elsevier Science, 2014. — Vol. 4. — P. 457–496. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780080983004" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-08-098300-4</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-pnas71_12_6973-51">↑ <a href="#cite_ref-pnas71_12_6973_51-0">a</a> <a href="#cite_ref-pnas71_12_6973_51-1">b</a> Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Sciences 77 (12): 6973–77. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1980PNAS...77.6973M">1980PNAS...77.6973M</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1073/pnas.77.12.6973" class="extiw" title="doi:10.1073/pnas.77.12.6973">10.1073/pnas.77.12.6973</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=350422">350422</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16592930">16592930</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Chemical+composition+of+Earth%2C+Venus%2C+and+Mercury&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences&rft.aulast=Morgan&rft.aufirst=J.+W.&rft.au=Morgan%2C%26%2332%3BJ.+W.&rft.au=Anders%2C%26%2332%3BE.&rft.date=1980&rft.volume=77&rft.issue=12&rft.pages=6973%E2%80%9377&rft_id=info:bibcode/1980PNAS...77.6973M&rft_id=info:doi/10.1073%2Fpnas.77.12.6973&rft_id=info:pmc/350422&rft_id=info:pmid/16592930&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-brown_mussett1981-52"><a href="#cite_ref-brown_mussett1981_52-0">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/inaccessibleeart0000brow_r5i2/page/166">The Inaccessible Earth</a> — 2nd. — Taylor & Francis. — P. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/inaccessibleeart0000brow_r5i2/page/166">166</a>. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780045500284" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-04-550028-4</a>.</cite> Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969). </li> <li id="cite_note-pnas76_9_4192-53"><a href="#cite_ref-pnas76_9_4192_53-0">↑</a> Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 76 (9): 4192–4200. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1979PNAS...76.4192J">1979PNAS...76.4192J</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1073/pnas.76.9.4192" class="extiw" title="doi:10.1073/pnas.76.9.4192">10.1073/pnas.76.9.4192</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Central&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Central (мұндай бет жоқ)">PMC</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.pubmedcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=411539">411539</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16592703">16592703</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Structural+geology+of+the+Earth%27s+interior&rft.jtitle=Proceedings+of+the+National+Academy+of+Sciences+of+the+United+States+of+America&rft.aulast=Jordan&rft.aufirst=T.+H.&rft.au=Jordan%2C%26%2332%3BT.+H.&rft.date=1979&rft.volume=76&rft.issue=9&rft.pages=4192%E2%80%934200&rft_id=info:bibcode/1979PNAS...76.4192J&rft_id=info:doi/10.1073%2Fpnas.76.9.4192&rft_id=info:pmc/411539&rft_id=info:pmid/16592703&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-robertson2001-54"><a href="#cite_ref-robertson2001_54-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubs.usgs.gov/gip/interior/">The Interior of the Earth</a>. USGS (26 July 2001). Тексерілді, 24 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-55"><a href="#cite_ref-55">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/lithosphere/">Lithosphere</a>. National Geographic (May 20, 2015). Тексерілді, 13 қазан 2020. </li> <li id="cite_note-tanimoto_ahrens1995-56"><a href="#cite_ref-tanimoto_ahrens1995_56-0">↑</a> <cite id="CITEREFThomas_J._Ahrens">Crustal Structure of the Earth // Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants / Thomas J. Ahrens — Washington, DC: American Geophysical Union. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780875908519" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-87590-851-9</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-Deuss_2014-57"><a href="#cite_ref-Deuss_2014_57-0">↑</a> Deuss, A. (2014). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.geo.uu.nl/~seismain/pdf/Annu_Rev_Earth_Planet.Sci.2014Deuss.pdf">"Heterogeneity and Anisotropy of Earth's Inner Core"</a>. Annu. Rev. Earth Planet. Sci. 42 (1): 103–126. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2014AREPS..42..103D">2014AREPS..42..103D</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1146/annurev-earth-060313-054658" class="extiw" title="doi:10.1146/annurev-earth-060313-054658">10.1146/annurev-earth-060313-054658</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.geo.uu.nl/~seismain/pdf/Annu_Rev_Earth_Planet.Sci.2014Deuss.pdf">http://www.geo.uu.nl/~seismain/pdf/Annu_Rev_Earth_Planet.Sci.2014Deuss.pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Heterogeneity+and+Anisotropy+of+Earth%27s+Inner+Core&rft.jtitle=Annu.+Rev.+Earth+Planet.+Sci.&rft.aulast=Deuss&rft.aufirst=A.&rft.au=Deuss%2C%26%2332%3BA.&rft.date=2014&rft.volume=42&rft.issue=1&rft.pages=103%E2%80%93126&rft_id=info:bibcode/2014AREPS..42..103D&rft_id=info:doi/10.1146%2Fannurev-earth-060313-054658&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.geo.uu.nl%2F%7Eseismain%2Fpdf%2FAnnu_Rev_Earth_Planet.Sci.2014Deuss.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-sanders20031210-58"><a href="#cite_ref-sanders20031210_58-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/12/10_heat.shtml">Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core</a>, UC Berkeley News (10 December 2003). Тексерілді 28 ақпанның 2007. </li> <li id="cite_note-59"><a href="#cite_ref-59">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esrf.eu/news/general/Earth-Center-Hotter">The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought</a> (25 April 2013). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130628075455/http://www.esrf.eu/news/general/Earth-Center-Hotter/Earth-Centre-Hotter/">мұрағатталған</a> 28 маусым 2013. Тексерілді, 12 сәуір 2015. </li> <li id="cite_note-ptrsl360_1795_1227-60"><a href="#cite_ref-ptrsl360_1795_1227_60-0">↑</a> Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J.; Price, G. D. (2002). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf">"The ab initio simulation of the Earth's core"</a>. Philosophical Transactions of the Royal Society 360 (1795): 1227–44. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2002RSPTA.360.1227A">2002RSPTA.360.1227A</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1098/rsta.2002.0992" class="extiw" title="doi:10.1098/rsta.2002.0992">10.1098/rsta.2002.0992</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12804276">12804276</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf">http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf</a>. Retrieved 28 February 2007.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+%27%27ab+initio%27%27+simulation+of+the+Earth%27s+core&rft.jtitle=Philosophical+Transactions+of+the+Royal+Society&rft.aulast=Alf%C3%A8&rft.aufirst=D.&rft.au=Alf%C3%A8%2C%26%2332%3BD.&rft.au=Gillan%2C%26%2332%3BM.+J.&rft.au=Vocadlo%2C%26%2332%3BL.&rft.au=Brodholt%2C%26%2332%3BJ.&rft.au=Price%2C%26%2332%3BG.+D.&rft.date=2002&rft.volume=360&rft.issue=1795&rft.pages=1227%E2%80%9344&rft_id=info:bibcode/2002RSPTA.360.1227A&rft_id=info:doi/10.1098%2Frsta.2002.0992&rft_id=info:pmid/12804276&rft_id=http%3A%2F%2Fchianti.geol.ucl.ac.uk%2F%7Edario%2Fpubblicazioni%2FPTRSA2002.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-T&S_137-61">↑ <a href="#cite_ref-T&S_137_61-0">a</a> <a href="#cite_ref-T&S_137_61-1">b</a> <cite>4 // Geodynamics — 2. — Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. — P. 137. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780521666244" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-521-66624-4</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-epsl121_1-62"><a href="#cite_ref-epsl121_1_62-0">↑</a> Vlaar, N; Vankeken, P.; Vandenberg, A. (1994). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120319181621/http://www.geo.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf">"Cooling of the Earth in the Archaean: Consequences of pressure-release melting in a hotter mantle"</a>. Earth and Planetary Science Letters 121 (1–2): 1–18. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1994E&PSL.121....1V">1994E&PSL.121....1V</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1016/0012-821X(94)90028-0" class="extiw" title="doi:10.1016/0012-821X(94)90028-0">10.1016/0012-821X(94)90028-0</a>. Archived from <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.geo.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf">the original</a> on 19 March 2012. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://web.archive.org/web/20120319181621/http://www.geo.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf">https://web.archive.org/web/20120319181621/http://www.geo.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Cooling+of+the+Earth+in+the+Archaean%3A+Consequences+of+pressure-release+melting+in+a+hotter+mantle&rft.jtitle=Earth+and+Planetary+Science+Letters&rft.aulast=Vlaar&rft.aufirst=N&rft.au=Vlaar%2C%26%2332%3BN&rft.au=Vankeken%2C%26%2332%3BP.&rft.au=Vandenberg%2C%26%2332%3BA.&rft.date=1994&rft.volume=121&rft.issue=1%E2%80%932&rft.pages=1%E2%80%9318&rft_id=info:bibcode/1994E%26PSL.121....1V&rft_id=info:doi/10.1016%2F0012-821X%2894%2990028-0&rft_id=https%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20120319181621%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.geo.lsa.umich.edu%2F%7Ekeken%2Fpapers%2FVlaar_EPSL94.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-brown_wohletz2005-63"><a href="#cite_ref-brown_wohletz2005_63-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lanl.gov/orgs/ees/geodynamics/Wohletz/SFT-Tectonics.htm">SFT and the Earth's Tectonic Plates</a>. Los Alamos National Laboratory (2005). Тексерілді, 2 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-kious_tilling1999-64"><a href="#cite_ref-kious_tilling1999_64-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/understanding.html">Understanding plate motions</a>. USGS (5 May 1999). Тексерілді, 2 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-seligman2008-65"><a href="#cite_ref-seligman2008_65-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://cseligman.com/text/planets/innerstructure.htm">The Structure of the Terrestrial Planets</a>. Online Astronomy eText Table of Contents. cseligman.com (2008). Тексерілді, 28 ақпан 2008. </li> <li id="cite_note-duennebier1999-66"><a href="#cite_ref-duennebier1999_66-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.soest.hawaii.edu/GG/ASK/plate-tectonics2.html">Pacific Plate Motion</a>. University of Hawaii (12 August 1999). Тексерілді, 14 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-noaa20070307-67"><a href="#cite_ref-noaa20070307_67-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/fliers/96mgg04.html">Age of the Ocean Floor Poster</a>. NOAA (7 March 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-cmp134_3-68"><a href="#cite_ref-cmp134_3_68-0">↑</a> Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. (1999). "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada". Contributions to Mineralogy and Petrology 134 (1): 3–16. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1999CoMP..134....3B">1999CoMP..134....3B</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1007/s004100050465" class="extiw" title="doi:10.1007/s004100050465">10.1007/s004100050465</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Priscoan+%284.00%E2%80%934.03+Ga%29+orthogneisses+from+northwestern+Canada&rft.jtitle=Contributions+to+Mineralogy+and+Petrology&rft.aulast=Bowring&rft.aufirst=Samuel+A.&rft.au=Bowring%2C%26%2332%3BSamuel+A.&rft.au=Williams%2C%26%2332%3BIan+S.&rft.date=1999&rft.volume=134&rft.issue=1&rft.pages=3%E2%80%9316&rft_id=info:bibcode/1999CoMP..134....3B&rft_id=info:doi/10.1007%2Fs004100050465&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-science310_5756_1947-69"><a href="#cite_ref-science310_5756_1947_69-0">↑</a> Harrison, T. et al. (December 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science 310 (5756): 1947–50. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2005Sci...310.1947H">2005Sci...310.1947H</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1126/science.1117926" class="extiw" title="doi:10.1126/science.1117926">10.1126/science.1117926</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16293721">16293721</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Heterogeneous+Hadean+hafnium%3A+evidence+of+continental+crust+at+4.4+to+4.5+ga&rft.jtitle=Science&rft.aulast=Harrison&rft.aufirst=T.&rft.au=Harrison%2C%26%2332%3BT.&rft.au=Blichert-Toft%2C%26%2332%3BJ.&rft.au=M%C3%BCller%2C%26%2332%3BW.&rft.au=Albarede%2C%26%2332%3BF.&rft.au=Holden%2C%26%2332%3BP.&rft.au=Mojzsis%2C%26%2332%3BS.&rft.date=December+2005&rft.volume=310&rft.issue=5756&rft.pages=1947%E2%80%9350&rft_id=info:bibcode/2005Sci...310.1947H&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1117926&rft_id=info:pmid/16293721&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-podp2000-70"><a href="#cite_ref-podp2000_70-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www-odp.tamu.edu/publications/170_SR/chap_07/chap_07.htm">Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center</a>. Proceedings of the Ocean Drilling Program. Texas A&M University (20 November 2000). Тексерілді, 2 сәуір 2007. </li> <li id="cite_note-Argus_etal_2011-71"><a href="#cite_ref-Argus_etal_2011_71-0">↑</a> Argus, D.F.; Gordon, R.G.; DeMets, C. (2011). "Geologically current motion of 56 plates relative to the no‐net‐rotation reference frame". Geochemistry, Geophysics, Geosystems 12 (11): n/a. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2011GGG....1211001A">2011GGG....1211001A</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1029/2011GC003751" class="extiw" title="doi:10.1029/2011GC003751">10.1029/2011GC003751</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Geologically+current+motion+of+56+plates+relative+to+the+no%E2%80%90net%E2%80%90rotation+reference+frame&rft.jtitle=Geochemistry%2C+Geophysics%2C+Geosystems&rft.aulast=Argus&rft.aufirst=D.F.&rft.au=Argus%2C%26%2332%3BD.F.&rft.au=Gordon%2C%26%2332%3BR.G.&rft.au=DeMets%2C%26%2332%3BC.&rft.date=2011&rft.volume=12&rft.issue=11&rft.pages=n%2Fa&rft_id=info:bibcode/2011GGG....1211001A&rft_id=info:doi/10.1029%2F2011GC003751&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-Pidwirny_2006_8-72">↑ <a href="#cite_ref-Pidwirny_2006_8_72-0">a</a> <a href="#cite_ref-Pidwirny_2006_8_72-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html">Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)</a>. University of British Columbia, Okanagan (2 February 2006). Тексерілді, 26 қараша 2007. </li> <li id="cite_note-73"><a href="#cite_ref-73">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html">World Factbook</a>. Cia.gov. Тексерілді, 2 қараша 2012. </li> <li id="cite_note-layers_earth-74"><a href="#cite_ref-layers_earth_74-0">↑</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html">Layers of the Earth</a>. Volcano World. Oregon State University. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130211014443/http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html">мұрағатталған</a> 11 ақпан 2013. Тексерілді, 11 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-jessey-75"><a href="#cite_ref-jessey_75-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html">Weathering and Sedimentary Rocks</a>. Cal Poly Pomona. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html">мұрағатталған</a> 3 шілде 2007. Тексерілді, 20 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-de_pater_lissauer2010-76"><a href="#cite_ref-de_pater_lissauer2010_76-0">↑</a> <cite>Planetary Sciences — 2nd. — Cambridge University Press. — P. 154. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780521853712" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-521-85371-2</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-wekn_bulakh2004-77"><a href="#cite_ref-wekn_bulakh2004_77-0">↑</a> <cite>Minerals: their constitution and origin — Cambridge University Press. — P. 359. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780521529587" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-521-52958-7</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-78"><a href="#cite_ref-78">↑</a> Center, National Geophysical Data <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ngdc.noaa.gov/mgg/global/etopo1_surface_histogram.html">Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1</a>. </li> <li id="cite_note-79"><a href="#cite_ref-79">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.ARBL.ZS/countries/1W?display=graph">World Bank arable land</a>. World Bank. Тексерілді, 19 қазан 2015. </li> <li id="cite_note-80"><a href="#cite_ref-80">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.CROP.ZS/countries?display=graph">World Bank permanent cropland</a>. World Bank. Тексерілді, 19 қазан 2015. </li> <li id="cite_note-Hooke2012-81"><a href="#cite_ref-Hooke2012_81-0">↑</a> Hooke, Roger LeB.; Martín-Duque, José F.; Pedraza, Javier (December 2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf">"Land transformation by humans: A review"</a>. GSA Today 22 (12): 4–10. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1130/GSAT151A.1" class="extiw" title="doi:10.1130/GSAT151A.1">10.1130/GSAT151A.1</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf">https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Land+transformation+by+humans%3A+A+review&rft.jtitle=GSA+Today&rft.aulast=Hooke&rft.aufirst=Roger+LeB.&rft.au=Hooke%2C%26%2332%3BRoger+LeB.&rft.au=Mart%C3%ADn-Duque%2C%26%2332%3BJos%C3%A9+F.&rft.au=Pedraza%2C%26%2332%3BJavier&rft.date=December+2012&rft.volume=22&rft.issue=12&rft.pages=4%E2%80%9310&rft_id=info:doi/10.1130%2FGSAT151A.1&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.geosociety.org%2Fgsatoday%2Farchive%2F22%2F12%2Fpdf%2Fgt1212.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-82"><a href="#cite_ref-82">↑</a> Watts, A. B.; Daly, S. F. (May 1981). "Long wavelength gravity and topography anomalies". Annual Review of Earth and Planetary Sciences 9: 415–18. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1981AREPS...9..415W">1981AREPS...9..415W</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1146/annurev.ea.09.050181.002215" class="extiw" title="doi:10.1146/annurev.ea.09.050181.002215">10.1146/annurev.ea.09.050181.002215</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Long+wavelength+gravity+and+topography+anomalies&rft.jtitle=Annual+Review+of+Earth+and+Planetary+Sciences&rft.aulast=Watts&rft.aufirst=A.+B.&rft.au=Watts%2C%26%2332%3BA.+B.&rft.au=Daly%2C%26%2332%3BS.+F.&rft.date=May+1981&rft.volume=9&rft.pages=415%E2%80%9318&rft_id=info:bibcode/1981AREPS...9..415W&rft_id=info:doi/10.1146%2Fannurev.ea.09.050181.002215&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-dipole-83"><a href="#cite_ref-dipole_83-0">↑</a> Olson, Peter; Amit, Hagay (2006), <a rel="nofollow" class="external text" href="https://pages.jh.edu/~polson1/pdfs/ChangesinEarthsDipole.pdf">"Changes in earth's dipole"</a>, Naturwissenschaften 93 (11): 519–542, <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1007/s00114-006-0138-6" class="extiw" title="doi:10.1007/s00114-006-0138-6">10.1007/s00114-006-0138-6</a>, <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16915369">16915369</a>, <a rel="nofollow" class="external free" href="https://pages.jh.edu/~polson1/pdfs/ChangesinEarthsDipole.pdf">https://pages.jh.edu/~polson1/pdfs/ChangesinEarthsDipole.pdf</a><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Changes+in+earth%27s+dipole&rft.jtitle=Naturwissenschaften&rft.aulast=Olson&rft.aufirst=Peter&rft.au=Olson%2C%26%2332%3BPeter&rft.au=Amit%2C%26%2332%3BHagay&rft.date=2006&rft.volume=93&rft.issue=11&rft.pages=519%E2%80%93542&rft_id=info:doi/10.1007%2Fs00114-006-0138-6&rft_id=info:pmid/16915369&rft_id=https%3A%2F%2Fpages.jh.edu%2F%7Epolson1%2Fpdfs%2FChangesinEarthsDipole.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-fitzpatrick2006-84"><a href="#cite_ref-fitzpatrick2006_84-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/node69.html">MHD dynamo theory</a>. NASA WMAP (16 February 2006). Тексерілді, 27 ақпан 2007. </li> <li id="cite_note-campbelwh-85"><a href="#cite_ref-campbelwh_85-0">↑</a> <cite>Introduction to Geomagnetic Fields — New York: Cambridge University Press. — P. 57. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780521822060" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-521-82206-0</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-86"><a href="#cite_ref-86">↑</a> Ganushkina, N. Yu; Liemohn, M. W.; Dubyagin, S. (2018). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2017RG000590">"Current Systems in the Earth's Magnetosphere"</a> (in en). Reviews of Geophysics 56 (2): 309–332. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2018RvGeo..56..309G">2018RvGeo..56..309G</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1002/2017RG000590" class="extiw" title="doi:10.1002/2017RG000590">10.1002/2017RG000590</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1944-9208">1944-9208</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2017RG000590">https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2017RG000590</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Current+Systems+in+the+Earth%27s+Magnetosphere&rft.jtitle=Reviews+of+Geophysics&rft.aulast=Ganushkina&rft.aufirst=N.+Yu&rft.au=Ganushkina%2C%26%2332%3BN.+Yu&rft.au=Liemohn%2C%26%2332%3BM.+W.&rft.au=Dubyagin%2C%26%2332%3BS.&rft.date=2018&rft.volume=56&rft.issue=2&rft.pages=309%E2%80%93332&rft_id=info:bibcode/2018RvGeo..56..309G&rft_id=info:doi/10.1002%2F2017RG000590&rft.issn=1944-9208&rft_id=https%3A%2F%2Fagupubs.onlinelibrary.wiley.com%2Fdoi%2Fabs%2F10.1002%2F2017RG000590&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-Britannica-87"><a href="#cite_ref-Britannica_87-0">↑</a> McElroy, Michael B. (2012). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/science/ionosphere-and-magnetosphere/Magnetosphere">"Ionosphere and magnetosphere"</a>. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc.. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.britannica.com/science/ionosphere-and-magnetosphere/Magnetosphere">https://www.britannica.com/science/ionosphere-and-magnetosphere/Magnetosphere</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=bookitem&rft.btitle=Ionosphere+and+magnetosphere&rft.atitle=Encyclop%C3%A6dia+Britannica&rft.aulast=McElroy&rft.aufirst=Michael+B.&rft.au=McElroy%2C%26%2332%3BMichael+B.&rft.date=2012&rft.pub=Encyclop%C3%A6dia+Britannica%2C+Inc.&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Fscience%2Fionosphere-and-magnetosphere%2FMagnetosphere&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-Van_Allen-88"><a href="#cite_ref-Van_Allen_88-0">↑</a> <cite id="CITEREFVan_Allen">Van Allen James Alfred Origins of Magnetospheric Physics — University of Iowa Press. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780877459217" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-87745-921-7</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-stern2005-89"><a href="#cite_ref-stern2005_89-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www-spof.gsfc.nasa.gov/Education/wmap.html">Exploration of the Earth's Magnetosphere</a>. NASA (8 July 2005). Тексерілді, 21 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-ocean23_2_112-90"><a href="#cite_ref-ocean23_2_112_90-0">↑</a> Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131102230333/http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.pdf">"The Volume of Earth's Ocean"</a>. Oceanography 23 (2): 112–14. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.5670/oceanog.2010.51" class="extiw" title="doi:10.5670/oceanog.2010.51">10.5670/oceanog.2010.51</a>. Archived from <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.pdf">the original</a> on 2 November 2013. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://web.archive.org/web/20131102230333/http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.pdf">https://web.archive.org/web/20131102230333/http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.pdf</a>. Retrieved 6 June 2013.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Volume+of+Earth%27s+Ocean&rft.jtitle=Oceanography&rft.aulast=Charette&rft.aufirst=Matthew+A.&rft.au=Charette%2C%26%2332%3BMatthew+A.&rft.au=Smith%2C%26%2332%3BWalter+H.+F.&rft.date=June+2010&rft.volume=23&rft.issue=2&rft.pages=112%E2%80%9314&rft_id=info:doi/10.5670%2Foceanog.2010.51&rft_id=https%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20131102230333%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.tos.org%2Foceanography%2Farchive%2F23-2_charette.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-91"><a href="#cite_ref-91">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ase.tufts.edu/cosmos/print_chapter.asp?id=4">Third rock from the Sun – restless Earth</a>. NASA's Cosmos. Тексерілді, 12 сәуір 2015. </li> <li id="cite_note-92"><a href="#cite_ref-92">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://water.usgs.gov/edu/earthwherewater.html">The World's Water</a>. USGS Water-Science School (17 March 2014). Тексерілді, 12 сәуір 2015. </li> <li id="cite_note-kennish2001-93"><a href="#cite_ref-kennish2001_93-0">↑</a> <cite>Practical handbook of marine science — 3rd. — CRC Press. — P. 35. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780849323911" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-8493-2391-1</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-mullen2002-94"><a href="#cite_ref-mullen2002_94-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.astrobio.net/news/article223.html">Salt of the Early Earth</a>. NASA Astrobiology Magazine (11 June 2002). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070630122335/http://www.astrobio.net/news/article223.html">мұрағатталған</a> 30 маусым 2007. Тексерілді, 14 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-natsci_oxy4-95"><a href="#cite_ref-natsci_oxy4_95-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html">Oceanic Processes</a>. NASA Astrobiology Magazine. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090415082741/http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html">мұрағатталған</a> 15 сәуір 2009. Тексерілді, 14 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-michon2006-96"><a href="#cite_ref-michon2006_96-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/">Earth's Big heat Bucket</a>. NASA Earth Observatory (24 April 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-sample2005-97"><a href="#cite_ref-sample2005_97-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html">Sea Surface Temperature</a>. NASA (21 June 2005). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130427045816/http://science.nasa.gov/earth-science/oceanography/">мұрағатталған</a> 27 сәуір 2013. Тексерілді, 21 сәуір 2007. </li> <li id="cite_note-Exline2006-98">↑ <a href="#cite_ref-Exline2006_98-0">a</a> <a href="#cite_ref-Exline2006_98-1">b</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/pdf/288978main_Meteorology_Guide.pdf">Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5-9</a> — NASA/Langley Research Center. — P. 6. — ISBN NP-2006-08-97-LaRC.</cite> </li> <li id="cite_note-earth_fact_sheet-99"><a href="#cite_ref-earth_fact_sheet_99-0">↑</a> Williams, David R. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html">Earth Fact Sheet</a>. NASA/Goddard Space Flight Center (16 March 2017). Тексерілді, 26 шілде 2018. </li> <li id="cite_note-geerts_linacre97-100"><a href="#cite_ref-geerts_linacre97_100-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www-das.uwyo.edu/~geerts/cwx/notes/chap01/tropo.html">The height of the tropopause</a>. Resources in Atmospheric Sciences. University of Wyoming (November 1997). Тексерілді, 10 тамыз 2006. </li> <li id="cite_note-Harrison_2002-101"><a href="#cite_ref-Harrison_2002_101-0">↑</a> <cite>Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation — Royal Society of Chemistry. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780854042654" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-85404-265-4</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-atmosphere-102">↑ <a href="#cite_ref-atmosphere_102-0">a</a> <a href="#cite_ref-atmosphere_102-1">b</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html">Earth's Atmosphere</a>. NASA (8 October 2003). Тексерілді, 21 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-Pidwirny2006_7-103"><a href="#cite_ref-Pidwirny2006_7_103-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html">Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition)</a>. University of British Columbia, Okanagan (2006). Тексерілді, 19 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-Narottam2008-104"><a href="#cite_ref-Narottam2008_104-0">↑</a> <cite id="CITEREFGaan2008">Gaan Narottam <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=i4kASIoKym8C&pg=PA40">Climate Change and International Politics</a> — Kalpaz Publications, 2008. — P. 40. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9788178356419" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-81-7835-641-9</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-moran2005-105">↑ <a href="#cite_ref-moran2005_105-0">a</a> <a href="#cite_ref-moran2005_105-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html">Weather</a>. World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc (2005). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101213184908/http://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html">мұрағатталған</a> 13 желтоқсан 2010. Тексерілді, 17 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-sadava_heller2006-106"><a href="#cite_ref-sadava_heller2006_106-0">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/lifescienceofbio00davi/page/1114">Life, the Science of Biology</a> — 8th. — MacMillan. — P. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/lifescienceofbio00davi/page/1114">1114</a>. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780716776710" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-7167-7671-0</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-climate_zones-107"><a href="#cite_ref-climate_zones_107-0">↑</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ace.mmu.ac.uk/eae/climate/older/Climate_Zones.html">Climate Zones</a>. UK Department for Environment, Food and Rural Affairs. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100808131632/http://www.ace.mmu.ac.uk/eae/climate/older/Climate_Zones.html">мұрағатталған</a> 8 тамыз 2010. Тексерілді, 24 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-rohli-108">↑ <a href="#cite_ref-rohli_108-0">a</a> <a href="#cite_ref-rohli_108-1">b</a> <a href="#cite_ref-rohli_108-2">c</a> <cite>Climatology — fourth. — Jones & Bartlett Learning, 2018. — P. 49. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9781284126563" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9781284126563</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-hydrologic_cycle-109"><a href="#cite_ref-hydrologic_cycle_109-0">↑</a> Various <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/hyd/home.rxml">The Hydrologic Cycle</a>. University of Illinois (21 July 1997). Тексерілді, 24 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-berger2002-110">↑ <a href="#cite_ref-berger2002_110-0">a</a> <a href="#cite_ref-berger2002_110-1">b</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml">The Earth's Climate System</a>. University of California, San Diego (2002). Тексерілді, 24 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-111"><a href="#cite_ref-111">↑</a> <cite>Climatology — fourth. — Jones & Bartlett Learning, 2018. — P. 159. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9781284126563" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9781284126563</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-112"><a href="#cite_ref-112">↑</a> El Fadli, Khalid I.; Cerveny, Randall S.; Burt, Christopher C.; Eden, Philip; Parker, David; Brunet, Manola; Peterson, Thomas C.; Mordacchini, Gianpaolo et al. (2013). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://journals.ametsoc.org/bams/article/94/2/199/60223/World-Meteorological-Organization-Assessment-of">"World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58°C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)"</a> (in en). Bulletin of the American Meteorological Society 94 (2): 199–204. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2013BAMS...94..199E">2013BAMS...94..199E</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1175/BAMS-D-12-00093.1" class="extiw" title="doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1">10.1175/BAMS-D-12-00093.1</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/0003-0007">0003-0007</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://journals.ametsoc.org/bams/article/94/2/199/60223/World-Meteorological-Organization-Assessment-of">https://journals.ametsoc.org/bams/article/94/2/199/60223/World-Meteorological-Organization-Assessment-of</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=World+Meteorological+Organization+Assessment+of+the+Purported+World+Record+58%C2%B0C+Temperature+Extreme+at+El+Azizia%2C+Libya+%2813+September+1922%29&rft.jtitle=Bulletin+of+the+American+Meteorological+Society&rft.aulast=El+Fadli&rft.aufirst=Khalid+I.&rft.au=El+Fadli%2C%26%2332%3BKhalid+I.&rft.au=Cerveny%2C%26%2332%3BRandall+S.&rft.au=Burt%2C%26%2332%3BChristopher+C.&rft.au=Eden%2C%26%2332%3BPhilip&rft.au=Parker%2C%26%2332%3BDavid&rft.au=Brunet%2C%26%2332%3BManola&rft.au=Peterson%2C%26%2332%3BThomas+C.&rft.au=Mordacchini%2C%26%2332%3BGianpaolo&rft.au=Pelino%2C%26%2332%3BVinicio&rft.date=2013&rft.volume=94&rft.issue=2&rft.pages=199%E2%80%93204&rft_id=info:bibcode/2013BAMS...94..199E&rft_id=info:doi/10.1175%2FBAMS-D-12-00093.1&rft.issn=0003-0007&rft_id=https%3A%2F%2Fjournals.ametsoc.org%2Fbams%2Farticle%2F94%2F2%2F199%2F60223%2FWorld-Meteorological-Organization-Assessment-of&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-113"><a href="#cite_ref-113">↑</a> Turner, John; Anderson, Phil; Lachlan‐Cope, Tom; Colwell, Steve; Phillips, Tony; Kirchgaessner, Amélie; Marshall, Gareth J.; King, John C. et al. (2009). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2009JD012104">"Record low surface air temperature at Vostok station, Antarctica"</a> (in en). Journal of Geophysical Research: Atmospheres 114 (D24): D24102. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2009JGRD..11424102T">2009JGRD..11424102T</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1029/2009JD012104" class="extiw" title="doi:10.1029/2009JD012104">10.1029/2009JD012104</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/2156-2202">2156-2202</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2009JD012104">https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2009JD012104</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Record+low+surface+air+temperature+at+Vostok+station%2C+Antarctica&rft.jtitle=Journal+of+Geophysical+Research%3A+Atmospheres&rft.aulast=Turner&rft.aufirst=John&rft.au=Turner%2C%26%2332%3BJohn&rft.au=Anderson%2C%26%2332%3BPhil&rft.au=Lachlan%E2%80%90Cope%2C%26%2332%3BTom&rft.au=Colwell%2C%26%2332%3BSteve&rft.au=Phillips%2C%26%2332%3BTony&rft.au=Kirchgaessner%2C%26%2332%3BAm%C3%A9lie&rft.au=Marshall%2C%26%2332%3BGareth+J.&rft.au=King%2C%26%2332%3BJohn+C.&rft.au=Bracegirdle%2C%26%2332%3BTom&rft.date=2009&rft.volume=114&rft.issue=D24&rft.pages=D24102&rft_id=info:bibcode/2009JGRD..11424102T&rft_id=info:doi/10.1029%2F2009JD012104&rft.issn=2156-2202&rft_id=https%3A%2F%2Fagupubs.onlinelibrary.wiley.com%2Fdoi%2Fabs%2F10.1029%2F2009JD012104&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-sciweek2004-114"><a href="#cite_ref-sciweek2004_114-0">↑</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm">Stratosphere and Weather; Discovery of the Stratosphere</a>. Science Week (2004). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070713053611/http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm">мұрағатталған</a> 13 шілде 2007. Тексерілді, 14 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-cordoba2004-115"><a href="#cite_ref-cordoba2004_115-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fai.org/astronautics/100km.asp">Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics</a>. Fédération Aéronautique Internationale (21 June 2004). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20100115223732/http://www.fai.org/astronautics/100km.asp">мұрағатталған</a> 15 қаңтар 2010. Тексерілді, 21 сәуір 2007. </li> <li id="cite_note-116"><a href="#cite_ref-116">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/biosphere/">Biosphere</a>. National Geographic (June 24, 2011). Тексерілді, 1 қараша 2020. </li> <li id="cite_note-117"><a href="#cite_ref-117">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bbc.com/bitesize/guides/zmyj6sg/revision/3">Interdependency between animal and plant species</a>. BBC Bitesize. BBC. </li> <li id="cite_note-amnat163_2_192-118"><a href="#cite_ref-amnat163_2_192_118-0">↑</a> Hillebrand, Helmut (2004). <a rel="nofollow" class="external text" href="http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf">"On the Generality of the Latitudinal Gradient"</a>. American Naturalist 163 (2): 192–211. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1086/381004" class="extiw" title="doi:10.1086/381004">10.1086/381004</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14970922">14970922</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf">http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=On+the+Generality+of+the+Latitudinal+Gradient&rft.jtitle=American+Naturalist&rft.aulast=Hillebrand&rft.aufirst=Helmut&rft.au=Hillebrand%2C%26%2332%3BHelmut&rft.date=2004&rft.volume=163&rft.issue=2&rft.pages=192%E2%80%93211&rft_id=info:doi/10.1086%2F381004&rft_id=info:pmid/14970922&rft_id=http%3A%2F%2Foceanrep.geomar.de%2F4048%2F1%2FHillebrand_2004_Amer_nat.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-Sweetlove_2011-119"><a href="#cite_ref-Sweetlove_2011_119-0">↑</a> Sweetlove, L. (24 August 2011). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html">"Number of species on Earth tagged at 8.7 million"</a>. Nature. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/news.2011.498" class="extiw" title="doi:10.1038/news.2011.498">10.1038/news.2011.498</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html">https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html</a>. Retrieved 28 October 2020.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Number+of+species+on+Earth+tagged+at+8.7+million&rft.jtitle=Nature&rft.aulast=Sweetlove&rft.aufirst=L.&rft.au=Sweetlove%2C%26%2332%3BL.&rft.date=24+August+2011&rft_id=info:doi/10.1038%2Fnews.2011.498&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.nature.com%2Fnews%2F2011%2F110823%2Ffull%2Fnews.2011.498.html&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-ab2003-120"><a href="#cite_ref-ab2003_120-0">↑</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="https://astrobiology.arc.nasa.gov/roadmap/g1.html">Astrobiology Roadmap</a>. NASA, Lockheed Martin (September 2003). Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120312212337/http://astrobiology.arc.nasa.gov/roadmap/g1.html">мұрағатталған</a> 12 наурыз 2012. Тексерілді, 10 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-121"><a href="#cite_ref-121">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/896866658">Ecology environmental science and conservation</a> — First. — New Delhi: S. Chand & Company, 2013. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9789383746002" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-93-83746-00-2</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-dole1970-122"><a href="#cite_ref-dole1970_122-0">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.rand.org/pubs/reports/R414/">Habitable Planets for Man</a> — 2nd. — American Elsevier Publishing Co. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780444000927" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-444-00092-7</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-123"><a href="#cite_ref-123">↑</a> <cite>Oceans and Human Health — Elsevier Science. — P. 212. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780080877822" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9780080877822</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-124"><a href="#cite_ref-124">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=wnt0DwAAQBAJ&q=Natural+Disasters&pg=PT11">Natural Disasters</a> — Springer Science & Business Media. — P. 3. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9781317938811" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9781317938811</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-125"><a href="#cite_ref-125">↑</a> <cite>The Human Impact on the Natural Environment — MIT Press, 2000. — P. 52; 66; 69; 137; 142; 185; 202; 355; 366. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780262571388" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9780262571388</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-126"><a href="#cite_ref-126">↑</a> Cook, John; Oreskes, Naomi; Doran, Peter T.; Anderegg, William R. L.; Verheggen, Bart; Maibach, Ed W.; Carlton, J. Stuart; Lewandowsky, Stephan et al. (2016). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1088%2F1748-9326%2F11%2F4%2F048002">"Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming"</a> (in en). Environmental Research Letters 11 (4): 048002. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2016ERL....11d8002C">2016ERL....11d8002C</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1088/1748-9326/11/4/048002" class="extiw" title="doi:10.1088/1748-9326/11/4/048002">10.1088/1748-9326/11/4/048002</a>. <a href="/w/index.php?title=International_Standard_Serial_Number&action=edit&redlink=1" class="new" title="International Standard Serial Number (мұндай бет жоқ)">ISSN</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1748-9326">1748-9326</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://doi.org/10.1088%2F1748-9326%2F11%2F4%2F048002">https://doi.org/10.1088%2F1748-9326%2F11%2F4%2F048002</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Consensus+on+consensus%3A+a+synthesis+of+consensus+estimates+on+human-caused+global+warming&rft.jtitle=Environmental+Research+Letters&rft.aulast=Cook&rft.aufirst=John&rft.au=Cook%2C%26%2332%3BJohn&rft.au=Oreskes%2C%26%2332%3BNaomi&rft.au=Doran%2C%26%2332%3BPeter+T.&rft.au=Anderegg%2C%26%2332%3BWilliam+R.+L.&rft.au=Verheggen%2C%26%2332%3BBart&rft.au=Maibach%2C%26%2332%3BEd+W.&rft.au=Carlton%2C%26%2332%3BJ.+Stuart&rft.au=Lewandowsky%2C%26%2332%3BStephan&rft.au=Skuce%2C%26%2332%3BAndrew+G.&rft.date=2016&rft.volume=11&rft.issue=4&rft.pages=048002&rft_id=info:bibcode/2016ERL....11d8002C&rft_id=info:doi/10.1088%2F1748-9326%2F11%2F4%2F048002&rft.issn=1748-9326&rft_id=https%3A%2F%2Fdoi.org%2F10.1088%252F1748-9326%252F11%252F4%252F048002&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-127"><a href="#cite_ref-127">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nationalgeographic.com/environment/global-warming/global-warming-effects/">Global Warming Effects</a>  (ағыл.) (14 January 2019). </li> <li id="cite_note-128"><a href="#cite_ref-128">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html">Various '7 billionth' babies celebrated worldwide</a>. Yahoo News. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111031182613/http://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html">мұрағатталған</a> 31 қазан 2011. Тексерілді, 31 қазан 2011. </li> <li id="cite_note-:1-129">↑ <a href="#cite_ref-:1_129-0">a</a> <a href="#cite_ref-:1_129-1">b</a> Harvey, Fiona. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/world/2020/jul/15/world-population-in-2100-could-be-2-billion-below-un-forecasts-study-suggests">World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts, study suggests</a> (en-GB), The Guardian (15 шілде 2020). </li> <li id="cite_note-OWID_urbanization_2019-130"><a href="#cite_ref-OWID_urbanization_2019_130-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ourworldindata.org/urbanization#what-share-of-people-will-live-in-urban-areas-in-the-future">What share of people will live in urban areas in the future?</a> (2019). </li> <li id="cite_note-131"><a href="#cite_ref-131">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://phl.upr.edu/library/notes/distributionoflandmassesofthepaleo-earth">Distribution of landmasses of the Paleo-Earth</a>. University of Puerto Rico at Arecibo (6 July 2011). Тексерілді, 5 қаңтар 2019. </li> <li id="cite_note-132"><a href="#cite_ref-132">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.businessinsider.com/90-of-people-live-in-the-northern-hemisphere-2012-5">MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere</a>. Business Insider (4 May 2012). Тексерілді, 5 қаңтар 2019. </li> <li id="cite_note-hessd4_439-133"><a href="#cite_ref-hessd4_439_133-0">↑</a> Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (2007). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf">"Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification"</a>. Hydrology and Earth System Sciences Discussions 4 (2): 439–73. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/2007HESSD...4..439P">2007HESSD...4..439P</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.5194/hessd-4-439-2007" class="extiw" title="doi:10.5194/hessd-4-439-2007">10.5194/hessd-4-439-2007</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf">https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Updated+world+map+of+the+K%C3%B6ppen-Geiger+climate+classification&rft.jtitle=Hydrology+and+Earth+System+Sciences+Discussions&rft.aulast=Peel&rft.aufirst=M.+C.&rft.au=Peel%2C%26%2332%3BM.+C.&rft.au=Finlayson%2C%26%2332%3BB.+L.&rft.au=McMahon%2C%26%2332%3BT.+A.&rft.date=2007&rft.volume=4&rft.issue=2&rft.pages=439%E2%80%9373&rft_id=info:bibcode/2007HESSD...4..439P&rft_id=info:doi/10.5194%2Fhessd-4-439-2007&rft_id=https%3A%2F%2Fhal.archives-ouvertes.fr%2Fhal-00298818%2Ffile%2Fhessd-4-439-2007.pdf&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-biodiv-134"><a href="#cite_ref-biodiv_134-0">↑</a> Staff <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.biodiv.org/programmes/default.shtml">Themes & Issues</a>. Secretariat of the Convention on Biological Diversity. Басты дереккөзінен <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20070407011249/http://www.biodiv.org/programmes/default.shtml">мұрағатталған</a> 7 сәуір 2007. Тексерілді, 29 наурыз 2007. </li> <li id="cite_note-135"><a href="#cite_ref-135">↑</a> <cite><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.rienner.com/uploads/47d958f8700e6.pdf">Politics and Process at the United Nations: The Global Dance</a> — Lynne Reiner, 2006. — P. 1-4. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/1588263231" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 1-58826-323-1</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-136"><a href="#cite_ref-136">↑</a> <cite>The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance — Faber & Faber, 2010. — P. 116-117. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780571290727" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9780571290727</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-kuhn2006-137"><a href="#cite_ref-kuhn2006_137-0">↑</a> <cite>The race for space: the United States and the Soviet Union compete for the new frontier — Twenty-First Century Books. — P. 34. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780822559849" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-8225-5984-9</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-shayler_vis2005-138"><a href="#cite_ref-shayler_vis2005_138-0">↑</a> <cite>Russia's Cosmonauts: Inside the Yuri Gagarin Training Center — Birkhäuser. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780387218946" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-387-21894-6</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-139"><a href="#cite_ref-139">↑</a> Holmes, Oliver. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.theguardian.com/science/2018/nov/19/space-how-far-have-we-gone-and-where-are-we-going">Space: how far have we gone – and where are we going?</a> (en-GB), The Guardian (19 қараша 2018). </li> <li id="cite_note-nasa_rg_iss2007-140"><a href="#cite_ref-nasa_rg_iss2007_140-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nasa.gov/mission_pages/station/news/ISS_Reference_Guide.html">Reference Guide to the International Space Station</a>. NASA (16 January 2007). Тексерілді, 23 желтоқсан 2008. </li> <li id="cite_note-Apollo13History-141"><a href="#cite_ref-Apollo13History_141-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_13a_Summary.htm">Apollo 13 The Seventh Mission: The Third Lunar Landing Attempt 11 April–17 April 1970</a>. NASA. Тексерілді, 7 қараша 2015. </li> <li id="cite_note-:3-142">↑ <a href="#cite_ref-:3_142-0">a</a> <a href="#cite_ref-:3_142-1">b</a> <cite>IPCC Summary for Policymakers // IPCC Special Report on Climate Change and Land — 2019. — P. 8.</cite> </li> <li id="cite_note-143"><a href="#cite_ref-143">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.iberdrola.com/environment/overexploitation-of-natural-resources">What are the consequences of the overexploitation of natural resources?</a>, Iberdrola. </li> <li id="cite_note-144"><a href="#cite_ref-144">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.eea.europa.eu/publications/92-826-5409-5/page013new.html">"13. Exploitation of Natural Resources"</a>. European Environment Agency (European Union). 20 April 2016. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.eea.europa.eu/publications/92-826-5409-5/page013new.html">https://www.eea.europa.eu/publications/92-826-5409-5/page013new.html</a>. Retrieved 28 June 2019.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=13.+Exploitation+of+Natural+Resources&rft.jtitle=European+Environment+Agency&rft.date=20+April+2016&rft.pub=European+Union&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.eea.europa.eu%2Fpublications%2F92-826-5409-5%2Fpage013new.html&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-145"><a href="#cite_ref-145">↑</a> Huebsch, Russell. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://sciencing.com/how-are-fossil-fuels-extracted-from-the-ground-12227026.html">How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground?</a>, Sciencing, Leaf Group Media (29 September 2017). </li> <li id="cite_note-146"><a href="#cite_ref-146">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.world-nuclear.org/nuclear-basics/electricity-generation-what-are-the-options.aspx">Electricity generation – what are the options?</a>. World Nuclear Association. </li> <li id="cite_note-147"><a href="#cite_ref-147">↑</a> Brimhall, George (May 1991). <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/24936905">"The Genesis of Ores"</a>. Scientific American (Nature America) 264 (5): 84–91. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1991SciAm.264e..84B">1991SciAm.264e..84B</a>. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1038/scientificamerican0591-84" class="extiw" title="doi:10.1038/scientificamerican0591-84">10.1038/scientificamerican0591-84</a>. <a href="/w/index.php?title=JSTOR&action=edit&redlink=1" class="new" title="JSTOR (мұндай бет жоқ)">JSTOR</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.jstor.org/stable/24936905">24936905</a>. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://www.jstor.org/stable/24936905">https://www.jstor.org/stable/24936905</a>. Retrieved October 13, 2020.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=The+Genesis+of+Ores&rft.jtitle=Scientific+American&rft.aulast=Brimhall&rft.aufirst=George&rft.au=Brimhall%2C%26%2332%3BGeorge&rft.date=May+1991&rft.volume=264&rft.issue=5&rft.pages=84%E2%80%9391&rft.pub=Nature+America&rft_id=info:bibcode/1991SciAm.264e..84B&rft_id=info:doi/10.1038%2Fscientificamerican0591-84&rft.jstor=24936905&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.jstor.org%2Fstable%2F24936905&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-148"><a href="#cite_ref-148">↑</a> <cite id="CITEREFLunine2013">Lunine Jonathan I. Earth: Evolution of a Habitable World — second. — Cambridge University Press, 2013. — P. 292–294. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780521615198" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-521-61519-8</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-science299_5607_673-149"><a href="#cite_ref-science299_5607_673_149-0">↑</a> Rona, Peter A. (2003). "Resources of the Sea Floor". Science 299 (5607): 673–74. <a href="/w/index.php?title=Digital_object_identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="Digital object identifier (мұндай бет жоқ)">doi</a>:<a href="//doi.org/10.1126/science.1080679" class="extiw" title="doi:10.1126/science.1080679">10.1126/science.1080679</a>. <a href="/w/index.php?title=PubMed_Identifier&action=edit&redlink=1" class="new" title="PubMed Identifier (мұндай бет жоқ)">PMID</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12560541">12560541</a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Resources+of+the+Sea+Floor&rft.jtitle=Science&rft.aulast=Rona&rft.aufirst=Peter+A.&rft.au=Rona%2C%26%2332%3BPeter+A.&rft.date=2003&rft.volume=299&rft.issue=5607&rft.pages=673%E2%80%9374&rft_id=info:doi/10.1126%2Fscience.1080679&rft_id=info:pmid/12560541&rfr_id=info:sid/en.wikipedia.org:%D0%96%D0%B5%D1%80">  </li> <li id="cite_note-OWID_2019-150"><a href="#cite_ref-OWID_2019_150-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://ourworldindata.org/land-use">Land Use</a> (2019). </li> <li id="cite_note-NYT-20181224b-151"><a href="#cite_ref-NYT-20181224b_151-0">↑</a> Widmer, Ted. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nytimes.com/2018/12/24/opinion/plato-earth-christmas-eve-apollo-8.html">What Did Plato Think the Earth Looked Like? - For millenniums, humans have tried to imagine the world in space. Fifty years ago, we finally saw it.</a>, <a href="/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a> (24 December 2018). Тексерілді 25 желтоқсанның 2018. </li> <li id="cite_note-liungman2004-152"><a href="#cite_ref-liungman2004_152-0">↑</a> <cite>Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines // Symbols – Encyclopedia of Western Signs and Ideograms — New York: Ionfox AB. — P. 281–82. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9789197270502" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-91-972705-0-2</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-:0-153">↑ <a href="#cite_ref-:0_153-0">a</a> <a href="#cite_ref-:0_153-1">b</a> <cite id="CITEREFStookey2004">Stookey Lorena Laura <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/thematicguidetow00lore/page/114">Thematic Guide to World Mythology</a> — Westport, Conn.: Greenwood Press, 2004. — P. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/thematicguidetow00lore/page/114">114–15</a>. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780313315053" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-313-31505-3</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-Kahn2001-154"><a href="#cite_ref-Kahn2001_154-0">↑</a> <cite id="CITEREFKahn">Kahn Charles H. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=GKUtAwAAQBAJ&q=Pythagoreanism&pg=PA72">Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History</a> — Indianapolis, Indiana and Cambridge, England: Hackett Publishing Company. — P. 53. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780872205758" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-87220-575-8</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-155"><a href="#cite_ref-155">↑</a> <cite id="CITEREFGarwood">Garwood Christine <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.worldcat.org/oclc/184822945">Flat earth : the history of an infamous idea</a> — 1st. — New York: Thomas Dunne Books. — P. 26–31. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780312382087" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-312-38208-7</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-arnett20060716-156"><a href="#cite_ref-arnett20060716_156-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://nineplanets.org/earth.html">Earth</a>. The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more (16 July 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2010. </li> <li id="cite_note-157"><a href="#cite_ref-157">↑</a> <cite>Physical Geology: Exploring the Earth — Thomson Brooks/Cole, 2007. — P. 263–65. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780495011484" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-495-01148-4</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-Henshaw_2014_117–18-158">↑ <a href="#cite_ref-Henshaw_2014_117–18_158-0">a</a> <a href="#cite_ref-Henshaw_2014_117–18_158-1">b</a> <cite id="CITEREFHenshaw2014">Henshaw John M. An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter — Johns Hopkins University Press, 2014. — P. 117–18. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9781421414911" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-1-4214-1491-1</a>.</cite> </li> <li id="cite_note-Burchfield_1990_13–18-159">↑ <a href="#cite_ref-Burchfield_1990_13–18_159-0">a</a> <a href="#cite_ref-Burchfield_1990_13–18_159-1">b</a> <cite id="CITEREFBurchfield1990">Burchfield Joe D. Lord Kelvin and the Age of the Earth — University of Chicago Press, 1990. — P. 13–18. — <a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%9A%D1%96%D1%82%D0%B0%D0%BF_%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/9780226080437" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 978-0-226-08043-7</a>.</cite> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Сыртқы_сілтемелер">Сыртқы сілтемелер</h2></div> <table class="infobox sisterproject" style="width: 240px; float: ; border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9;"> <tbody><tr> <td class="mbox-image"><div style="margin-left: 5px;"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="30" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/45px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/59px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></div></td> <td class="mbox-text" style="font-size: 95%;"> <div style="margin-left: 5px;"><a href="/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0%D2%9B%D2%9B%D0%BE%D1%80" title="Ортаққор">Ортаққорда</a> бұған қатысты бар: <a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Earth" class="extiw" title="commons:Earth">Жер</a></div> </td> </tr> </tbody></table> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://solarsystem.nasa.gov/planets/earth/overview/">Earth – Profile</a> – <a href="/w/index.php?title=NASA&action=edit&redlink=1" class="new" title="NASA (мұндай бет жоқ)">NASA</a> сайтындағы Жер бейіні</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://earthobservatory.nasa.gov/">Earth Observatory</a> – NASA</li> <li>Жер – Бейнелер – Халықаралық ғарыш станциясы: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=74mhQyuyELQ">Video (01:02)</a> – Жер (таймлапс)</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=l6ahFFFQBZY">Video (00:27)</a> – Жер мен шұғыла (таймплапс)</li></ul></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.google.com/maps/@36.6233227,-44.9959756,5662076m/data=!3m1!1e3">Google Earth 3D</a>, интерактивті карта</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://thehappykoala.github.io/Harmony-of-the-Spheres/#/category/Solar%20System/scenario/The%20Earth%20and%20Moon%20System">Жер, Күн және Ай жүйесінің интерактивті 3D визуализациясы</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://portal.gplates.org/">GPlates порталы</a> (Сидней Университеті)</li></ul> <table class="navbox" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td style="padding:2px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3"><a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Бұл үлгіні қарау"><img alt="Бұл үлгіні қарау" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/14px-Magnifying_glass_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/21px-Magnifying_glass_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/28px-Magnifying_glass_icon.svg.png 2x" data-file-width="490" data-file-height="490" /></a> <a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Бұл үлгіні талқылау"><img alt="Бұл үлгіні талқылау" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/14px-Comment_alt_font_awesome.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/21px-Comment_alt_font_awesome.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/28px-Comment_alt_font_awesome.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a> <a href="//kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%96%D0%B5%D1%80&action=edit" title="Бұл үлгіні өңдеу"><img alt="Бұл үлгіні өңдеу" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/16px-Template_alt_full_black_22.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/24px-Template_alt_full_black_22.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/32px-Template_alt_full_black_22.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></a><div style="font-size:114%"><a class="mw-selflink selflink">Жер</a></div></th></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Құрлықтар</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B4%D0%B0" title="Антарктида">Антарктида</a> • <a href="/wiki/%D0%90%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F" title="Аустралия">Аустралия</a> • <a href="/wiki/%D0%90%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Африка">Африка</a> • <a href="/wiki/%D0%95%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Еуразия">Еуразия</a> (<a href="/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F" title="Азия">Азия</a>, <a href="/wiki/%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0" title="Еуропа">Еуропа</a>) • <a href="/wiki/%D0%9E%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Оңтүстік Америка">Оңтүстік Америка</a> • <a href="/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Солтүстік Америка">Солтүстік Америка</a></div></td><td class="navbox-image" rowspan="7" style="width:1%;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Earth" title="Earth"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/100px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg" decoding="async" width="100" height="100" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/150px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg/200px-The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg 2x" data-file-width="3000" data-file-height="3000" /></a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Мұхиттар</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%82_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82%D1%8B" title="Атлант мұхиты">Атлант мұхиты</a> • <a href="/wiki/%D0%9E%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82" title="Оңтүстік мұхит">Оңтүстік мұхит</a> (ресми мойындалмаған) • <a href="/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA_%D0%9C%D2%B1%D0%B7%D0%B4%D1%8B_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82" title="Солтүстік Мұзды мұхит">Солтүстік Мұзды мұхит</a> • <a href="/wiki/%D0%A2%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%9B_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82" title="Тынық мұхит">Тынық мұхит</a> • <a href="/wiki/%D2%AE%D0%BD%D0%B4%D1%96_%D0%BC%D2%B1%D1%85%D0%B8%D1%82%D1%8B" title="Үнді мұхиты">Үнді мұхиты</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group"><a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Геосфера">Геосфералар</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%8F%D0%B4%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%8B" title="Жер ядросы">Ядро</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" title="Жер мантиясы">Мантия</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D2%9B%D1%8B%D1%80%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%8B" title="Жер қыртысы">Жер қыртысы</a> • <a href="/wiki/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Литосфера">Литосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%93%D0%B8%D0%B4%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Гидросфера">Гидросфера</a> • <a href="/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Атмосфера">Атмосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%98%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Ионосфера">Ионосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Магнитосфера">Магнитосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Биосфера">Биосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Ноосфера">Антропосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Ноосфера">Ноосфера</a> • <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B7%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Экзосфера">Экзосфера</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group">Қосымша</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B" title="Жер тарихы">Жер тарихы</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D0%B0%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%8B" title="Жердің айналуы">Жердің айналуы</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80_%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%B3%D1%96" title="Жер магниттілігі">Жер магниттілігі</a> • <a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B4%D1%96%D2%A3_%D0%BF%D1%96%D1%88%D1%96%D0%BD%D1%96_%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D0%BA%D3%A9%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%96" title="Жердің пішіні мен көлемі">Жердің пішіні мен көлемі</a> • <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%B8%D0%B4" title="Геоид">Геоид</a> • <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0" title="Геотектоника">Геотектоника</a> • <a href="/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%85%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Геохронология">Геохронология</a> • <a href="/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D0%BC" title="Биом">Биом</a> • <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82" title="Табиғат">Табиғат</a> • <a href="/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82_%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Табиғат зоналары">Табиғат зоналары</a> • <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82" title="Климат">Климат</a> • <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Экология">Экология</a> • <a href="/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5" title="Экологиялық жүйе">Экологиялық жүйе</a></div></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table> <table class="navbox" style="border-spacing:0"><tbody><tr><td style="padding:2px"><table class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#FFD700;"><a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Бұл үлгіні қарау"><img alt="Бұл үлгіні қарау" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/14px-Magnifying_glass_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/21px-Magnifying_glass_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Magnifying_glass_icon.svg/28px-Magnifying_glass_icon.svg.png 2x" data-file-width="490" data-file-height="490" /></a> <a href="/wiki/%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Бұл үлгіні талқылау"><img alt="Бұл үлгіні талқылау" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/14px-Comment_alt_font_awesome.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/21px-Comment_alt_font_awesome.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Comment_alt_font_awesome.svg/28px-Comment_alt_font_awesome.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a> <a href="//kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96:%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96&action=edit" title="Бұл үлгіні өңдеу"><img alt="Бұл үлгіні өңдеу" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/16px-Template_alt_full_black_22.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/24px-Template_alt_full_black_22.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Template_alt_full_black_22.svg/32px-Template_alt_full_black_22.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></a><div style="font-size:114%"><a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Күн жүйесі">Күн жүйесі</a></div></th></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><td class="navbox-abovebelow" colspan="2"><div><div> <figure class="mw-default-size noresize" typeof="mw:File"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Solar_System_XXX.png" decoding="async" width="635" height="36" class="mw-file-element" data-file-width="635" data-file-height="36" usemap="#ImageMap_a52f193c0fa0c6c3" /><map name="ImageMap_a52f193c0fa0c6c3"><area href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_(%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7)" shape="circle" coords="0,0,90,35" alt="Күн" title="Күн" /><area href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%B9_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" shape="circle" coords="112,18,6" alt="Меркурий" title="Меркурий" /><area href="/wiki/%D0%A8%D0%BE%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D0%BD_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" shape="circle" coords="153,18,8" alt="Шолпан" title="Шолпан" /><area href="/wiki/%D0%90%D0%B9_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" shape="circle" coords="203,8,4" alt="Ай" title="Ай" /><area href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80" shape="circle" coords="194,18,8" alt="Жер" title="Жер" /><area href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="239,13,3" alt="Фобос және Деймос" title="Фобос және Деймос" /><area href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" shape="circle" coords="233,18,8" alt="Қызылжұлдыз" title="Қызылжұлдыз" /><area href="/wiki/%D0%A6%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%80%D0%B0" shape="circle" coords="271,18,8" alt="Церера" title="Церера" /><area href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D1%96%D0%B7%D0%B3%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%83" shape="rect" coords="256,0,288,35" alt="Негізгі белдеу" title="Негізгі белдеу" /><area href="/wiki/%D0%AE%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80" shape="circle" coords="316,18,15" alt="Юпитер" title="Юпитер" /><area href="/wiki/%D0%AE%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="329,5,6" alt="Юпитер серіктері" title="Юпитер серіктері" /><area href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD" shape="circle" coords="372,18,10" alt="Сатурн" title="Сатурн" /><area href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="381,7,6" alt="Сатурн серіктері" title="Сатурн серіктері" /><area href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BD_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" shape="circle" coords="418,18,9" alt="Уран" title="Уран" /><area href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="427,10,6" alt="Уран серіктері" title="Уран серіктері" /><area href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BF%D1%82%D1%83%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="471,10,3" alt="Нептун серіктері" title="Нептун серіктері" /><area href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BF%D1%82%D1%83%D0%BD_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" shape="circle" coords="462,18,12" alt="Нептун" title="Нептун" /><area href="/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="508,13,3" alt="Плутон серіктері" title="Плутон серіктері" /><area href="/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%BD_(%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" shape="circle" coords="504,18,8" alt="Плутон" title="Плутон" /><area href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%B0_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" shape="circle" coords="539,13,3" alt="Хаумеа серіктері" title="Хаумеа серіктері" /><area href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%B0_(%D1%88%D0%B0%D2%93%D1%8B%D0%BD_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" shape="circle" coords="535,18,8" alt="Хаумеа" title="Хаумеа" /><area href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%B5" shape="circle" coords="564,18,8" alt="Макемаке" title="Макемаке" /><area href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%B9%D0%BF%D0%B5%D1%80_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%83%D1%96" shape="rect" coords="492,0,573,35" alt="Койпер белдеуі" title="Койпер белдеуі" /><area href="/wiki/%D0%94%D0%B8%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" shape="circle" coords="601,14,3" alt="Дисномия" title="Дисномия" /><area href="/wiki/%D0%AD%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0" shape="circle" coords="597,18,8" alt="Эрида" title="Эрида" /><area href="/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BA%D1%96" shape="rect" coords="574,0,610,35" alt="Жайылған дискі" title="Жайылған дискі" /><area href="/wiki/%D0%9E%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%B1%D2%B1%D0%BB%D1%82%D1%8B" shape="rect" coords="611,0,635,35" alt="Оорт бұлты" title="Оорт бұлты" /></map><figcaption></figcaption></figure> </div></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="background:#e4e3fc;">Күн және планеталар</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_(%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7)" title="Күн (жұлдыз)">Күн (жұлдыз)</a> • <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%B9_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" title="Меркурий (ғаламшар)">Болпан</a> • <a href="/wiki/%D0%A8%D0%BE%D0%BB%D0%BF%D0%B0%D0%BD_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" title="Шолпан (ғаламшар)">Шолпан</a> • <a class="mw-selflink selflink">Жер</a> • <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" title="Марс">Қызылжұлдыз</a> • <a href="/wiki/%D0%AE%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Юпитер">Есекқырған</a> • <a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD" title="Сатурн">Қоңырқай</a> • <a href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BD_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" title="Уран (ғаламшар)">Уран</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BF%D1%82%D1%83%D0%BD_(%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" title="Нептун (ғаламшар)">Нептун</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="background:#e4e3fc;">Шағын аспан денелері</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> <a href="/wiki/%D0%95%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96_%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Ергежейлі планеталар">Ергежейлі планеталар</a> (<a href="/wiki/%D0%A6%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%80%D0%B0" title="Церера">Церера</a> • <a href="/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%BD_(%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" title="Плутон (ергежейлі ғаламшар)">Плутон</a> • <a href="/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%B0_(%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B9%D0%BB%D1%96_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)" title="Хаумеа (ергежейлі ғаламшар)">Хаумеа</a> • <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%B5" title="Макемаке">Макемаке</a> • <a href="/wiki/%D0%AD%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0" title="Эрида">Эрида</a> • <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="Седна (мұндай бет жоқ)">Седна</a>) <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B4" title="Астероид">Астероидтар</a> (<a href="/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5_%D0%B6%D0%B0%D2%9B%D1%8B%D0%BD_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80" title="Жерге жақын нысандар">Жерге жақын нысандар</a> • <a href="/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B3%D1%96%D0%B7%D0%B3%D1%96_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%83" title="Негізгі белдеу">Негізгі белдеу</a> • <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D1%8F%D0%BD_%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D1%8B" title="Троян астероиды">Трояндар</a> • <a href="/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%80_%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Кентавр астероидтары">Кентаврлар</a>) • <a href="/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B4" title="Метеороид">Метеороидтар</a> <a href="/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BD%D0%B5%D0%BF%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD" title="Транснептундық нысан">Транснептундық нысан</a> (<a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%B9%D0%BF%D0%B5%D1%80_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%83%D1%96" title="Койпер белдеуі">Койпер белдеуі</a> / <a href="/w/index.php?title=%D0%96%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BA%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Жайылған дискі (мұндай бет жоқ)">Жайылған дискі</a>) • <a href="/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B0" title="Комета">Құйрықты жұлдыз</a> (<a href="/w/index.php?title=%D0%9E%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%B1%D2%B1%D0%BB%D1%82%D1%8B&action=edit&redlink=1" class="new" title="Оорт бұлты (мұндай бет жоқ)">Оорт бұлты</a>)</div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="background:#e4e3fc;">Аспан денелерінің серіктері</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> Жер (1): <a href="/wiki/%D0%90%D0%B9_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)" title="Ай (серік)">Ай</a> • Марс (2): <a href="/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%BE%D1%81" title="Деймос">Деймос</a> пен <a href="/wiki/%D0%A4%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%81" title="Фобос">Фобос</a> • <a href="/wiki/%D0%AE%D0%BF%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" title="Юпитер серіктері">Юпитер серіктері</a> (95) • <a href="/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Сатурн серіктері (мұндай бет жоқ)">Сатурн серіктері</a> (146) • <a href="/wiki/%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" title="Уран серіктері">Уран серіктері</a> (27) • <a href="/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B5%D0%BF%D1%82%D1%83%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Нептун серіктері (мұндай бет жоқ)">Нептун серіктері</a> (14) • <a href="/w/index.php?title=%D0%9F%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%BD_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Плутон серіктері (мұндай бет жоқ)">Плутон серіктері</a> (5) • <a href="/w/index.php?title=%D0%A5%D0%B0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%B0_%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Хаумеа серіктері (мұндай бет жоқ)">Хаумеа серіктері</a> (2) • Эрида (1): <a href="/w/index.php?title=%D0%94%D0%B8%D1%81%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F_(%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%BA)&action=edit&redlink=1" class="new" title="Дисномия (серік) (мұндай бет жоқ)">Дисномия</a></div></td></tr><tr style="height:2px"><td colspan="2"></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="background:#e4e3fc;">Тізімдер</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"> Күн жүйесінің <a href="/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%83%D1%81%D1%8B_%D0%B1%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B0_%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Радиусы бойынша Күн жүйесінің нысандар тізімі (мұндай бет жоқ)">радиусы</a> мен <a href="/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%81%D1%8B_%D0%B1%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B0_%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D0%BD%D1%8B%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&action=edit&redlink=1" class="new" title="Массасы бойынша Күн жүйесінің нысандар тізімі (мұндай бет жоқ)">массасы</a> бойынша нысандар • <a href="/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96" title="Астероидтар тізімі">Астероидтар тізімі</a></div></td></tr></tbody></table></td></tr></tbody></table> <div style="right:10px; display:none;" class="metadata topicon" id="featured-star"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Бұл мақала таңдаулы мақалалар тізіміне енеді"><img alt="Таңдаулы мақала" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Gold_piece.png/18px-Gold_piece.png" decoding="async" width="18" height="18" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Gold_piece.png/27px-Gold_piece.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Gold_piece.png/36px-Gold_piece.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="595" /></a></div> <table class="metadata plainlinks ambox ambox-style" role="presentation" style="border-left: 10px solid gold;"><tbody><tr><td class="mbox-image"><div style="width:52px;"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Уикипедия:Таңдаулы мақалалар"><img alt="✯" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Goldenwiki_2.png/30px-Goldenwiki_2.png" decoding="async" width="30" height="39" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Goldenwiki_2.png/45px-Goldenwiki_2.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Goldenwiki_2.png/60px-Goldenwiki_2.png 2x" data-file-width="600" data-file-height="787" /></a></div></td><td class="mbox-text">Бұл мақала қазақша Уикипедияның <a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A2%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Уикипедия:Таңдаулы мақалалар">таңдаулы мақалалар</a> тізіміне енеді.</td></tr></tbody></table>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">«<a dir="ltr" href="https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Жер&oldid=3372916">https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Жер&oldid=3372916</a>» бетінен алынған</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80" title="Арнайы:Санаттар">Санаттар</a>: <ul><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D2%AE%D0%BB%D0%B3%D1%96_%D1%88%D0%B0%D2%9B%D1%8B%D1%80%D1%83%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0_%D0%BA%D3%A9%D1%88%D1%96%D1%80%D0%BC%D0%B5_%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82_%D2%9B%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Санат:Үлгі шақыруында көшірме аргумент қолданатын беттер">Үлгі шақыруында көшірме аргумент қолданатын беттер</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%96%D0%B5%D1%80" title="Санат:Жер">Жер</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96" title="Санат:Күн жүйесі">Күн жүйесі</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%96%D0%B5%D1%80_%D1%82%D3%99%D1%80%D1%96%D0%B7%D0%B4%D1%96_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Санат:Жер тәрізді ғаламшарлар">Жер тәрізді ғаламшарлар</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B" title="Санат:Күн жүйесі ғаламшарлары">Күн жүйесі ғаламшарлары</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%9A%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" title="Санат:Космология">Космология</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A2%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B0%D1%82" title="Санат:Табиғат">Табиғат</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%8F" title="Санат:Астрономия">Астрономия</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Жасырын санат: <ul><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:ISBN_%D1%81%D0%B8%D2%9B%D1%8B%D1%80%D0%BB%D1%8B_%D1%81%D1%96%D0%BB%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96_%D2%9B%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BB%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80" title="Санат:ISBN сиқырлы сілтемелері қолданылған беттер">ISBN сиқырлы сілтемелері қолданылған беттер</a></li><li><a href="/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82:%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%90%D0%BB%D1%84%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82_%D0%B1%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D1%88%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80" title="Санат:Уикипедия:Алфавит бойынша таңдаулы мақалалар">Уикипедия:Алфавит бойынша таңдаулы мақалалар</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Бұл беттің соңғы рет өзгертілген кезі: 2024 ж. қыркүйектің 7, 16:10.</li> <li id="footer-info-copyright">Мәтін <a rel="nofollow" class="external text" href="//creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясы</a> аясында қолжетімді; қосымша шарттар қолданылуы мүмкін. Бұл сайтты қолдану арқылы <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">Қолдану шарты</a> және <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Құпиялық саясатымен</a> келісесіз. Wikipedia® <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a> коммерциялық емес ұйымының тіркелген сауда маркасы. </li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Құпиялық саясаты</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B">Уикипедия туралы</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%96%D0%B0%D1%83%D0%B0%D0%BF%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%82%D0%B5%D0%BD_%D0%B1%D0%B0%D1%81_%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83">Жауапкершіліктен бас тарту</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Тәртіп кодексі</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Әзірлеушілер</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/kk.wikipedia.org">Статистикалар</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookie мәлімдемесі</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//kk.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%96%D0%B5%D1%80&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Мобильді көрініс</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-rt8q4","wgBackendResponseTime":179,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.482","walltime":"1.672","ppvisitednodes":{"value":79298,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":721524,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":210597,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":30,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":3,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":199842,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1380.078 1 -total"," 50.49% 696.798 1 Үлгі:Дереккөздер"," 24.52% 338.422 1 Үлгі:Тіршілік_тарихы"," 24.26% 334.745 1 Үлгі:Graphical_timeline"," 23.24% 320.705 47 Үлгі:Cite_journal"," 23.14% 319.419 49 Үлгі:Citation/core"," 11.79% 162.697 62 Үлгі:Cite_web"," 9.68% 133.634 1 Үлгі:For_loop"," 9.24% 127.535 1 Үлгі:ForLoop/aux"," 5.22% 72.010 1 Үлгі:Ғаламшар"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.026","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":1108232,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-565d46677b-vlw77","timestamp":"20241128140923","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0416\u0435\u0440","url":"https:\/\/kk.wikipedia.org\/wiki\/%D0%96%D0%B5%D1%80","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q2","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q2","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2007-04-18T12:05:18Z","dateModified":"2024-09-07T11:10:17Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/c\/cb\/The_Blue_Marble_%28remastered%29.jpg","headline":"\u041a\u04af\u043d \u0436\u04af\u0439\u0435\u0441\u0456\u043d\u0434\u0435\u0433\u0456 \u04af\u0448\u0456\u043d\u0448\u0456 \u0493\u0430\u043b\u0430\u043c\u0448\u0430\u0440"}</script> </body> </html>