CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="az" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Azərbaycan (tarixi ərazi) — Vikipediya</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )azwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","yanvar","fevral","mart","aprel","may","iyun","iyul","avqust","sentyabr","oktyabr","noyabr","dekabr"],"wgRequestId":"a19c82a1-2e22-4b02-b939-141fec319ac7","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Azərbaycan_(tarixi_ərazi)","wgTitle":"Azərbaycan (tarixi ərazi)","wgCurRevisionId":8006058,"wgRevisionId":8006058,"wgArticleId":118991,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr","Azərbaycan tarixi","Tarixi yerlər","Azərbaycan coğrafiyası","İran coğrafiyası","Ermənistan coğrafiyası","Gürcüstan coğrafiyası"],"wgPageViewLanguage":"az","wgPageContentLanguage":"az","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Azərbaycan_(tarixi_ərazi)","wgRelevantArticleId":118991,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":false,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"az","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"az"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q12836408","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.20"}; RLSTATE={"ext.gadget.common-site":"ready","ext.gadget.darkModeFixes":"ready","ext.gadget.logo":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.directLinkToCommons","ext.gadget.referenceTooltips","ext.gadget.sidebarRelated","ext.gadget.metaBox","ext.gadget.adminsStats","ext.gadget.EditToolbar","ext.gadget.EditToolbar-menu-page_elements","ext.gadget.EditToolbar_infobox_person","ext.gadget.EditToolbar_discussion","ext.gadget.EditToolbar_references","ext.gadget.markadmins","ext.gadget.switcher","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=az&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=ext.gadget.common-site%2CdarkModeFixes%2Clogo&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=az&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.19"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Azərbaycan (tarixi ərazi) — Vikipediya"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//az.m.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Redaktə" href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Vikipediya (az)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//az.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Vikipediya — Atom-lent" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Azərbaycan_tarixi_ərazi rootpage-Azərbaycan_tarixi_ərazi skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Məzmuna keç</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sayt"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Əsas menyu" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Əsas menyu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Əsas menyu </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Əsas menyu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">gizlə</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Naviqasiya </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" title="Ana səhifəni ziyarət edin [z]" accesskey="z">Ana səhifə</a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1" title="Layihə haqqında, nələr edəbilərsiniz, axtardıqlarınızı harda tapmaq olar">Kənd meydanı</a></li><li id="n-currentevents" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:%C4%B0cma_portal%C4%B1" title="Gündəlik xəbərlər ilə əlaqəli məlumatlar">İcma portalı</a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:SonD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r" title="Vikidəki son dəyişikliklər siyahısı [r]" accesskey="r">Son dəyişikliklər</a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C9%99sad%C3%BCfi" title="Təsadüfi məqaləyə keç [x]" accesskey="x">Təsadüfi məqalə</a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:X%C3%BCsusiS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r">Xüsusi səhifələr</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Layihələr" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Layihələr" > <div class="vector-menu-heading"> Layihələr </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-Seçilmiş-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Seçilmiş məqalələr</a></li><li id="n-Seçilmiş-siyahılar" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Se%C3%A7ilmi%C5%9F_siyah%C4%B1lar">Seçilmiş siyahılar</a></li><li id="n-Yaxşı-məqalələr" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Yax%C5%9F%C4%B1_m%C9%99qal%C9%99l%C9%99r">Yaxşı məqalələr</a></li><li id="n-Məqalə-namizədləri" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99qal%C9%99_namiz%C9%99dl%C9%99ri">Məqalə namizədləri</a></li><li id="n-Mövzulu-ay" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C3%B6vzulu_ay">Mövzulu ay</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Xüsusi" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Xüsusi" > <div class="vector-menu-heading"> Xüsusi </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-contactpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Vikipediya:Biziml%C9%99_%C9%99laq%C9%99">Bizimlə əlaqə</a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:M%C3%BCnd%C9%99ricat" title="Yardım almaq üçün.">Kömək</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Vikipediya" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-az.svg" style="width: 7.5em; height: 1.1875em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-az.svg" width="120" height="14" style="width: 7.5em; height: 0.875em;"> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Axtar" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f"> Axtar </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar" aria-label="Vikipediyada axtar" autocapitalize="sentences" title="Vikipediya saytında axtar [f]" accesskey="f" id="searchInput" > </div> <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Axtar</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Şəxsi alətlər"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Görünüş"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Səhifənin şrift ölçüsünün, eninin və rənginin görünüşünü dəyişdirin" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Görünüş" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Görünüş </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=az.wikipedia.org&uselang=az" class="">İanə et</a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=Az%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil" class="">Hesab yarat</a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=Az%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o" class="">Daxil ol</a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Daha çox seçim" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Şəxsi alətlər" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Şəxsi alətlər </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="İstifadəçi menyusu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&wmf_medium=sidebar&wmf_campaign=az.wikipedia.org&uselang=az">İanə et</a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:HesabYarat&returnto=Az%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" title="Hesab yaratmaq və daxil olmaq üçün təşviq olunursunuz; Ancaq məcburi deyil"> Hesab yarat</a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:DaxilOl&returnto=Az%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" title="Daxil olmanız tövsiyə olunur, amma bu məcburi tələb deyil. [o]" accesskey="o"> Daxil ol</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Çıxış etmiş redaktorlar üçün səhifələr <a href="/wiki/K%C3%B6m%C9%99k:Giri%C5%9F" aria-label="Redaktə haqqında ətraflı məlumat əldə edin">daha ətraflı</a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:T%C3%B6hf%C9%99l%C9%99rim" title="Bu IP ünvanından edilən redaktələrin siyahısı [y]" accesskey="y">Töhfələr</a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BCzakir%C9%99S%C9%99hif%C9%99m" title="Bu IP ünvanından edilmiş müzakirələr [n]" accesskey="n">Müzakirə</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Ebağla\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"az\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Cdiv class=\"plainlinks\" style=\"margin: 0 0 3px; border:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); background-color:var(--background-color-base, #fff); color: inherit;\"\u003E\n\u003Cdiv class=\"nomobile\" style=\"float:left; margin:5px;\"\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Ca href=\"https://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:Wiki_Loves_Folklore_2025_in_Azerbaijan\" title=\"c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025 in Azerbaijan\"\u003E\u003Cimg src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Wiki_Loves_Folklore_Logo.svg/81px-Wiki_Loves_Folklore_Logo.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"81\" height=\"95\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Wiki_Loves_Folklore_Logo.svg/123px-Wiki_Loves_Folklore_Logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Wiki_Loves_Folklore_Logo.svg/163px-Wiki_Loves_Folklore_Logo.svg.png 2x\" data-file-width=\"355\" data-file-height=\"414\" /\u003E\u003C/a\u003E\u003C/span\u003E\u003C/div\u003E\n\u003Cdiv style=\"color: gray; max-width:1280px; margin: 12px auto; font-family: Tahoma, \u0026#39;DejaVu Sans Condensed\u0026#39;, sans-serif; text-align: center; font-size: 13pt; position: relative;\"\u003E1 fevral – 31 mart 2025-ci il tarixlərində təşkil olunan beynəlxalq \u003Ca href=\"/wiki/Vikipediya:Feminizm_v%C9%99_folklor_2025\" title=\"Vikipediya:Feminizm və folklor 2025\"\u003E\u003Cb\u003EFeminizm və folklor\u003C/b\u003E\u003C/a\u003E məqalə müsabiqəsində iştiraka dəvət edirik.\u003Cbr /\u003E Siz də qoşulun və töhfənizi verin!\u003Cbr /\u003E\u003Cb\u003EƏtraflı:\u003C/b\u003E \u003Ca href=\"/wiki/Vikipediya:Feminizm_v%C9%99_folklor_2025\" title=\"Vikipediya:Feminizm və folklor 2025\"\u003EFeminizm və folklor 2025\u003C/a\u003E\u003C/div\u003E\n\u003Cdiv style=\"clear: both;\"\u003E\u003C/div\u003E\n\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Sayt"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Mündəricat" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Mündəricat</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">gizlə</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Giriş</div> </a> </li> <li id="toc-Azərbaycanın_islamaqədərki_tarixi-siyasi_coğrafiyası" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Azərbaycanın_islamaqədərki_tarixi-siyasi_coğrafiyası"> <div class="vector-toc-text"> 1 Azərbaycanın islamaqədərki tarixi-siyasi coğrafiyası </div> </a> <button aria-controls="toc-Azərbaycanın_islamaqədərki_tarixi-siyasi_coğrafiyası-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Azərbaycanın islamaqədərki tarixi-siyasi coğrafiyası alt bölməsini göstər/gizlə </button> <ul id="toc-Azərbaycanın_islamaqədərki_tarixi-siyasi_coğrafiyası-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Atropatena_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Atropatena_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 1.1 Atropatena dövrü </div> </a> <ul id="toc-Atropatena_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sasanilər_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sasanilər_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 1.2 Sasanilər dövrü </div> </a> <ul id="toc-Sasanilər_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Dərbənddə_Sasanilər_dövründən_qalma_bir_kətibə" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dərbənddə_Sasanilər_dövründən_qalma_bir_kətibə"> <div class="vector-toc-text"> 1.2.1 Dərbənddə Sasanilər dövründən qalma bir kətibə </div> </a> <ul id="toc-Dərbənddə_Sasanilər_dövründən_qalma_bir_kətibə-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Azərbaycanın_islamdan_sonrakı_tarixi-siyasi_coğrafiyası" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Azərbaycanın_islamdan_sonrakı_tarixi-siyasi_coğrafiyası"> <div class="vector-toc-text"> 2 Azərbaycanın islamdan sonrakı tarixi-siyasi coğrafiyası </div> </a> <button aria-controls="toc-Azərbaycanın_islamdan_sonrakı_tarixi-siyasi_coğrafiyası-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> Azərbaycanın islamdan sonrakı tarixi-siyasi coğrafiyası alt bölməsini göstər/gizlə </button> <ul id="toc-Azərbaycanın_islamdan_sonrakı_tarixi-siyasi_coğrafiyası-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Erkən_islam_dövrü_və_Ərəb_xilafəti_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Erkən_islam_dövrü_və_Ərəb_xilafəti_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.1 Erkən islam dövrü və Ərəb xilafəti dövrü </div> </a> <ul id="toc-Erkən_islam_dövrü_və_Ərəb_xilafəti_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Əl-Yaqubinin_"Kitab_əl-buldan"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Əl-Yaqubinin_"Kitab_əl-buldan"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.1 Əl-Yaqubinin "Kitab əl-buldan" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Əl-Yaqubinin_"Kitab_əl-buldan"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İbn_əl-Fəqih_əl-Həmədaninin_"Kitab_əl-buldan"_(Müxtəsər_kitab_əl-buldan)_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#İbn_əl-Fəqih_əl-Həmədaninin_"Kitab_əl-buldan"_(Müxtəsər_kitab_əl-buldan)_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.2 İbn əl-Fəqih əl-Həmədaninin "Kitab əl-buldan" (Müxtəsər kitab əl-buldan) əsəri </div> </a> <ul id="toc-İbn_əl-Fəqih_əl-Həmədaninin_"Kitab_əl-buldan"_(Müxtəsər_kitab_əl-buldan)_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İbn_Xordadbehin_"Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#İbn_Xordadbehin_"Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.3 İbn Xordadbehin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsəri </div> </a> <ul id="toc-İbn_Xordadbehin_"Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Təbərinin_"Tarix_ər-rüsul_vəl-müluk"_(Tarix_ət-Təbəri)_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Təbərinin_"Tarix_ər-rüsul_vəl-müluk"_(Tarix_ət-Təbəri)_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.4 Təbərinin "Tarix ər-rüsul vəl-müluk" (Tarix ət-Təbəri) əsəri </div> </a> <ul id="toc-Təbərinin_"Tarix_ər-rüsul_vəl-müluk"_(Tarix_ət-Təbəri)_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Əl-İstəxrinin_və_İbn_Hövqəlin_əsərləri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Əl-İstəxrinin_və_İbn_Hövqəlin_əsərləri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.5 Əl-İstəxrinin və İbn Hövqəlin əsərləri </div> </a> <ul id="toc-Əl-İstəxrinin_və_İbn_Hövqəlin_əsərləri-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Əl-İstəxrinin_“Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik”_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#Əl-İstəxrinin_“Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik”_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.5.1 Əl-İstəxrinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsəri </div> </a> <ul id="toc-Əl-İstəxrinin_“Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik”_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İbn_Hövqəlin_"Kitab_Surət_əl-ard"_(Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik)_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-4"> <a class="vector-toc-link" href="#İbn_Hövqəlin_"Kitab_Surət_əl-ard"_(Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik)_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.5.2 İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (Kitab əl-məsalik vəl-məmalik) əsəri </div> </a> <ul id="toc-İbn_Hövqəlin_"Kitab_Surət_əl-ard"_(Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik)_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Şəmsəddin_əl-Məqdisinin_"Əhsən_ət-təqasim_fi_mərifət_əl-əqalim"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Şəmsəddin_əl-Məqdisinin_"Əhsən_ət-təqasim_fi_mərifət_əl-əqalim"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.6 Şəmsəddin əl-Məqdisinin "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Şəmsəddin_əl-Məqdisinin_"Əhsən_ət-təqasim_fi_mərifət_əl-əqalim"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Naməlum_müəllifin_"Hüdud_əl-aləm"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Naməlum_müəllifin_"Hüdud_əl-aləm"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.1.7 Naməlum müəllifin "Hüdud əl-aləm" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Naməlum_müəllifin_"Hüdud_əl-aləm"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Azərbaycan,_Arran,_Şirvan" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Azərbaycan,_Arran,_Şirvan"> <div class="vector-toc-text"> 2.2 Azərbaycan, Arran, Şirvan </div> </a> <ul id="toc-Azərbaycan,_Arran,_Şirvan-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Xarəzmşahlar_və_Eldənizlər_(Azərbaycan_Atabəyləri)_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Xarəzmşahlar_və_Eldənizlər_(Azərbaycan_Atabəyləri)_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.3 Xarəzmşahlar və Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövrü </div> </a> <ul id="toc-Xarəzmşahlar_və_Eldənizlər_(Azərbaycan_Atabəyləri)_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Zəkəriyyə_əl-Qəzvininin_"Əsər_əl-bilad_və_əxbar_əl-ibad"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Zəkəriyyə_əl-Qəzvininin_"Əsər_əl-bilad_və_əxbar_əl-ibad"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.3.1 Zəkəriyyə əl-Qəzvininin "Əsər əl-bilad və əxbar əl-ibad" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Zəkəriyyə_əl-Qəzvininin_"Əsər_əl-bilad_və_əxbar_əl-ibad"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Yaqut_əl-Həməvinin_"Mucəm_əl-buldan"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Yaqut_əl-Həməvinin_"Mucəm_əl-buldan"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.3.2 Yaqut əl-Həməvinin "Mucəm əl-buldan" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Yaqut_əl-Həməvinin_"Mucəm_əl-buldan"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Əbu_Şamə_Şəhabəddin_əl-Məqdisinin_“Üyun_ər-rəvzəteyn_fi_əxbar_əd-dəvləteyn”_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Əbu_Şamə_Şəhabəddin_əl-Məqdisinin_“Üyun_ər-rəvzəteyn_fi_əxbar_əd-dəvləteyn”_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.3.3 Əbu Şamə Şəhabəddin əl-Məqdisinin “Üyun ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn” əsəri </div> </a> <ul id="toc-Əbu_Şamə_Şəhabəddin_əl-Məqdisinin_“Üyun_ər-rəvzəteyn_fi_əxbar_əd-dəvləteyn”_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İbn_əl-Əsirin_"Əl-kamil_fit-tarix"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#İbn_əl-Əsirin_"Əl-kamil_fit-tarix"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.3.4 İbn əl-Əsirin "Əl-kamil fit-tarix" əsəri </div> </a> <ul id="toc-İbn_əl-Əsirin_"Əl-kamil_fit-tarix"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Məhəmməd_ibn_Nəcib_Bəkranın_"Cahannamə"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Məhəmməd_ibn_Nəcib_Bəkranın_"Cahannamə"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.3.5 Məhəmməd ibn Nəcib Bəkranın "Cahannamə" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Məhəmməd_ibn_Nəcib_Bəkranın_"Cahannamə"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Teymurilər_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Teymurilər_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.4 Teymurilər dövrü </div> </a> <ul id="toc-Teymurilər_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Tatev_kilsəsinin_əmlakı_olan_üç_kəndin_sərhədnaməsi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tatev_kilsəsinin_əmlakı_olan_üç_kəndin_sərhədnaməsi"> <div class="vector-toc-text"> 2.4.1 Tatev kilsəsinin əmlakı olan üç kəndin sərhədnaməsi </div> </a> <ul id="toc-Tatev_kilsəsinin_əmlakı_olan_üç_kəndin_sərhədnaməsi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Səfəvilər_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Səfəvilər_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.5 Səfəvilər dövrü </div> </a> <ul id="toc-Səfəvilər_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Sam_Mirzə_Səfəvinin_"Töhfə-yi_Sami"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Sam_Mirzə_Səfəvinin_"Töhfə-yi_Sami"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.5.1 Sam Mirzə Səfəvinin "Töhfə-yi Sami" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Sam_Mirzə_Səfəvinin_"Töhfə-yi_Sami"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Qarabağın_Köçəz_nahiyəsindəki_mülkün_şeşdang_qəbaləsi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Qarabağın_Köçəz_nahiyəsindəki_mülkün_şeşdang_qəbaləsi"> <div class="vector-toc-text"> 2.5.2 Qarabağın Köçəz nahiyəsindəki mülkün şeşdang qəbaləsi </div> </a> <ul id="toc-Qarabağın_Köçəz_nahiyəsindəki_mülkün_şeşdang_qəbaləsi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Məhəmməd_Hüseyn_bin_Xələf_Təbrizinin_"Burhan-i_qəti"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Məhəmməd_Hüseyn_bin_Xələf_Təbrizinin_"Burhan-i_qəti"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.5.3 Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin "Burhan-i qəti" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Məhəmməd_Hüseyn_bin_Xələf_Təbrizinin_"Burhan-i_qəti"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Jan_Şardenin_səyahətnaməsi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Jan_Şardenin_səyahətnaməsi"> <div class="vector-toc-text"> 2.5.4 Jan Şardenin səyahətnaməsi </div> </a> <ul id="toc-Jan_Şardenin_səyahətnaməsi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Yudaş_Tadeuş_Krusinskinin_səfərnaməsinin_farsca_tərcüməsi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Yudaş_Tadeuş_Krusinskinin_səfərnaməsinin_farsca_tərcüməsi"> <div class="vector-toc-text"> 2.5.5 Yudaş Tadeuş Krusinskinin səfərnaməsinin farsca tərcüməsi </div> </a> <ul id="toc-Yudaş_Tadeuş_Krusinskinin_səfərnaməsinin_farsca_tərcüməsi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mirzə_Məhəmməd_Hüseyn_Müstəvfinin_"Töhfə-yi_şahi"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Mirzə_Məhəmməd_Hüseyn_Müstəvfinin_"Töhfə-yi_şahi"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.5.6 Mirzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfinin "Töhfə-yi şahi" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Mirzə_Məhəmməd_Hüseyn_Müstəvfinin_"Töhfə-yi_şahi"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Əfşarlar_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Əfşarlar_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.6 Əfşarlar dövrü </div> </a> <ul id="toc-Əfşarlar_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Məhəmməd_Kazım_Mərvinin_"Aləmara-yi_Nadiri"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Məhəmməd_Kazım_Mərvinin_"Aləmara-yi_Nadiri"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.6.1 Məhəmməd Kazım Mərvinin "Aləmara-yi Nadiri" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Məhəmməd_Kazım_Mərvinin_"Aləmara-yi_Nadiri"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Zəndlər_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Zəndlər_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.7 Zəndlər dövrü </div> </a> <ul id="toc-Zəndlər_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Kərim_xan_Zənd_və_Əlimurad_xan_Zəndin_fərmanları" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Kərim_xan_Zənd_və_Əlimurad_xan_Zəndin_fərmanları"> <div class="vector-toc-text"> 2.7.1 Kərim xan Zənd və Əlimurad xan Zəndin fərmanları </div> </a> <ul id="toc-Kərim_xan_Zənd_və_Əlimurad_xan_Zəndin_fərmanları-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Mirzə_Məhəmməd_Sadıq_Musəvi_Nami_İsfahaninin_"Tarix-i_gitigüşa"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Mirzə_Məhəmməd_Sadıq_Musəvi_Nami_İsfahaninin_"Tarix-i_gitigüşa"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.7.2 Mirzə Məhəmməd Sadıq Musəvi Nami İsfahaninin "Tarix-i gitigüşa" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Mirzə_Məhəmməd_Sadıq_Musəvi_Nami_İsfahaninin_"Tarix-i_gitigüşa"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Qacarlar_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Qacarlar_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 2.8 Qacarlar dövrü </div> </a> <ul id="toc-Qacarlar_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Mirzə_Fəzlullah_Xavəri_Şirazinin_"Tarix-i_Zülqərneyn"_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Mirzə_Fəzlullah_Xavəri_Şirazinin_"Tarix-i_Zülqərneyn"_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.8.1 Mirzə Fəzlullah Xavəri Şirazinin "Tarix-i Zülqərneyn" əsəri </div> </a> <ul id="toc-Mirzə_Fəzlullah_Xavəri_Şirazinin_"Tarix-i_Zülqərneyn"_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Əbdülvahab_Şahşani_İsfahaninin_“Bəhr_əl-cəvahir_fi_elm_əd-dəfatir”_əsəri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Əbdülvahab_Şahşani_İsfahaninin_“Bəhr_əl-cəvahir_fi_elm_əd-dəfatir”_əsəri"> <div class="vector-toc-text"> 2.8.2 Əbdülvahab Şahşani İsfahaninin “Bəhr əl-cəvahir fi elm əd-dəfatir” əsəri </div> </a> <ul id="toc-Əbdülvahab_Şahşani_İsfahaninin_“Bəhr_əl-cəvahir_fi_elm_əd-dəfatir”_əsəri-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Osmanlı_qaynaqlarında" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Osmanlı_qaynaqlarında"> <div class="vector-toc-text"> 2.9 Osmanlı qaynaqlarında </div> </a> <ul id="toc-Osmanlı_qaynaqlarında-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rusiya_qaynaqlarında" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Rusiya_qaynaqlarında"> <div class="vector-toc-text"> 2.10 Rusiya qaynaqlarında </div> </a> <ul id="toc-Rusiya_qaynaqlarında-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-İranda_aparılmış_inzibati_islahatların_Azərbaycana_təsiri" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#İranda_aparılmış_inzibati_islahatların_Azərbaycana_təsiri"> <div class="vector-toc-text"> 3 İranda aparılmış inzibati islahatların Azərbaycana təsiri </div> </a> <button aria-controls="toc-İranda_aparılmış_inzibati_islahatların_Azərbaycana_təsiri-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> İranda aparılmış inzibati islahatların Azərbaycana təsiri alt bölməsini göstər/gizlə </button> <ul id="toc-İranda_aparılmış_inzibati_islahatların_Azərbaycana_təsiri-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-20-ci_əsrdə_aparılmış_inzibati_islahatlar" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#20-ci_əsrdə_aparılmış_inzibati_islahatlar"> <div class="vector-toc-text"> 3.1 20-ci əsrdə aparılmış inzibati islahatlar </div> </a> <ul id="toc-20-ci_əsrdə_aparılmış_inzibati_islahatlar-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Qacarlar_dövrü_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Qacarlar_dövrü_2"> <div class="vector-toc-text"> 3.1.1 Qacarlar dövrü </div> </a> <ul id="toc-Qacarlar_dövrü_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Pəhləvilər_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Pəhləvilər_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 3.1.2 Pəhləvilər dövrü </div> </a> <ul id="toc-Pəhləvilər_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İslam_Respublikası_dövrü" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#İslam_Respublikası_dövrü"> <div class="vector-toc-text"> 3.1.3 İslam Respublikası dövrü </div> </a> <ul id="toc-İslam_Respublikası_dövrü-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-21-ci_əsrdəki_vəziyyət" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#21-ci_əsrdəki_vəziyyət"> <div class="vector-toc-text"> 3.2 21-ci əsrdəki vəziyyət </div> </a> <ul id="toc-21-ci_əsrdəki_vəziyyət-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Azərbaycan-Kürdüstan_sərhədi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Azərbaycan-Kürdüstan_sərhədi"> <div class="vector-toc-text"> 3.2.1 Azərbaycan-Kürdüstan sərhədi </div> </a> <ul id="toc-Azərbaycan-Kürdüstan_sərhədi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Azərbaycan-Gilan_sərhədi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Azərbaycan-Gilan_sərhədi"> <div class="vector-toc-text"> 3.2.2 Azərbaycan-Gilan sərhədi </div> </a> <ul id="toc-Azərbaycan-Gilan_sərhədi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Mənbə" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Mənbə"> <div class="vector-toc-text"> 4 Mənbə </div> </a> <ul id="toc-Mənbə-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-İstinadlar" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#İstinadlar"> <div class="vector-toc-text"> 5 İstinadlar </div> </a> <ul id="toc-İstinadlar-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Həmçinin_bax" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Həmçinin_bax"> <div class="vector-toc-text"> 6 Həmçinin bax </div> </a> <ul id="toc-Həmçinin_bax-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Mündəricat" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Mündəricat" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mündəricatı göstər/gizlət" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Mündəricatı göstər/gizlət </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Azərbaycan (tarixi ərazi)</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Başqa dildəki məqaləyə keçin. 3 dildə mövcuddur." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-3" aria-hidden="true" > 3 dildə </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C_%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%B6%DB%8C)" title="آذربایجان (تاریخی اراضی) – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="آذربایجان (تاریخی اراضی)" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target">تۆرکجه</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan_(eskualde_historikoa)" title="Azerbaijan (eskualde historikoa) – bask" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Azerbaijan (eskualde historikoa)" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="bask" class="interlanguage-link-target">Euskara</a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD_(%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C)" title="Азербайджан (область) – rus" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Азербайджан (область)" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rus" class="interlanguage-link-target">Русский</a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q12836408#sitelinks-wikipedia" title="Dillərarası keçidləri redaktə et" class="wbc-editpage">Keçidləri redaktə et</a></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Ad fəzaları"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Məqalənin məzmununu göstər [c]" accesskey="c">Məqalə</a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/M%C3%BCzakir%C9%99:Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)" rel="discussion" title="Səhifə barədə müzakirə [t]" accesskey="t">Müzakirə</a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Dil variantını dəyişdirin" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >azərbaycanca </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Görünüş"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)">Oxu</a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v">Redaktə</a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit" title="Səhifənin vikimətnini redaktə et [e]" accesskey="e">Vikimətni redaktə et</a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=history" title="Bu səhifənin keçmiş nüsxələri. [h]" accesskey="h">Tarixçəyə bax</a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Səhifə alətləri"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Alətlər" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" >Alətlər </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Alətlər</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">gizlə</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Daha çox seçim" > <div class="vector-menu-heading"> Fəaliyyətlər </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)">Oxu</a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit" title="Bu səhifəni redaktə et [v]" accesskey="v">Redaktə</a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit" title="Səhifənin vikimətnini redaktə et [e]" accesskey="e">Vikimətni redaktə et</a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=history">Tarixçəyə bax</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ümumi </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:S%C9%99hif%C9%99y%C9%99Ke%C3%A7idl%C9%99r/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Vikidə bu məqaləyə bağlantılar [j]" accesskey="j">Səhifəyə keçidlər</a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:%C6%8Flaq%C9%99liD%C9%99yi%C5%9Fiklikl%C9%99r/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)" rel="nofollow" title="Bu məqaləyə aid başqa səhifələrdə yeni dəyişikliklər [k]" accesskey="k">Əlaqəli redaktələr</a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//az.wikipedia.org/wiki/Vikipediya:Yükləmə_sehrbazı" title="Yeni şəkil və ya multimedia faylı yüklə [u]" accesskey="u">Fayl yüklə</a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&oldid=8006058" title="Bu səhifənin bu versiyasına daimi keçid">Daimi keçid</a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=info" title="Bu səhifə haqqında ətraflı məlumat">Səhifə məlumatları</a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:CiteThisPage&page=Az%C9%99rbaycan_%28tarixi_%C9%99razi%29&id=8006058&wpFormIdentifier=titleform" title="Bu səhifəyə necə istinad etmək barədə məlumat">Bu səhifəyə istinad et</a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:UrlQ%C4%B1sald%C4%B1c%C4%B1s%C4%B1&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FAz%25C9%2599rbaycan_%28tarixi_%25C9%2599razi%29">Qısaldılmış URL əldə et</a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:QrKodu&url=https%3A%2F%2Faz.wikipedia.org%2Fwiki%2FAz%25C9%2599rbaycan_%28tarixi_%25C9%2599razi%29">QR-kodu endir</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Çap et/ixrac </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:Book&bookcmd=book_creator&referer=Az%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29">Kitab yarat</a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=X%C3%BCsusi:PdfOlaraqY%C3%BCkl%C9%99&page=Az%C9%99rbaycan_%28tarixi_%C9%99razi%29&action=show-download-screen">PDF kimi yüklə</a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&printable=yes" title="Səhifənin çap versiyası [p]" accesskey="p">Çap versiyası</a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Digər layihələrdə </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q12836408" title="Bağlanan məlumatların saxlanması elementinə keçid [g]" accesskey="g">Vikidata elementi</a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Səhifə alətləri"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Görünüş"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Görünüş</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">yan panelə köçür</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">gizlə</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Vikipediya, azad ensiklopediya</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="az" dir="ltr"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7894145">.mw-parser-output .hatnote{font-style:italic}.mw-parser-output div.hatnote{padding-left:1.6em;margin-bottom:0.5em}.mw-parser-output .hatnote i{font-style:normal}.mw-parser-output .hatnote+link+.hatnote{margin-top:-0.5em}@media print{body.ns-0 .mw-parser-output .hatnote{display:none!important}}</style><div role="note" class="hatnote navigation-not-searchable noprint">Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_(d%C9%99qiql%C9%99%C5%9Fdirm%C9%99)" class="mw-disambig" title="Azərbaycan (dəqiqləşdirmə)">Azərbaycan (dəqiqləşdirmə)</a>.</div> Bu məqalədə Azərbaycan adlı tarixi ərazinin müxtəlif dövrlərdən olan tarixi sənədlərdə təsvir edilən hüdudları qeyd olunmuşdur. Azərbaycan bir inzibati, coğrafi və etnik vahidə çevrilmə yolunda müxtəlif proseslərdən keçmişdir. Keçmiş tarixçilər bu mövzuda müxtəlif fikirlər bildirmişdir. Bu məsələ alimlər və tarixçilər arasında fikir ayrılığına gətirib çıxarıb və hazırkı dövrdə milli, etnik və bəzi siyasi məsələlərə görə bu elmi və tarixi məsələylə bağlı müzakirələr siyasi bir mahiyyət qazanmışdır. Bəzi qrupların iddiasına görə, <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayının</a> şimal hissəsi heç vaxt Azərbaycan adını daşımayıb və daima "<a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a>" adını daşımışdır, və "Azərbaycan" adı bu bölgəyə ilk dəfə 1918-ci ildə <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Xalq_C%C3%BCmhuriyy%C9%99ti" title="Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti">Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC)</a> qurulanda Azərbaycanın milli hökuməti tərəfindən "siyasi məqsədlərlə", sanki <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İrana</a> təcavüz etmək məqsədilə verilmişdir.<a href="#cite_note-web.archive.org-1">[1]</a><a href="#cite_note-2">[2]</a><a href="#cite_note-3">[3]</a> Bir qrup tədqiqatçıların fikrincə, 1920-ci ildə AXC-nin <a href="/wiki/Sovet_%C4%B0ttifaq%C4%B1_Kommunist_Partiyas%C4%B1" title="Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası">bolşeviklərin</a> əlinə düşməsindən sonra da, bu ad həmin siyasi məqsədlərlə saxlanılmışdır.<a href="#cite_note-هیئت-4">[4]</a> Digər tədqiqatçılar isə öz elmi əsərlərində bu cür fikirləri təkzib etmişdir. <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Azərbaycanın_islamaqədərki_tarixi-siyasi_coğrafiyası">Azərbaycanın islamaqədərki tarixi-siyasi coğrafiyası</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=1" title="Azərbaycanın islamaqədərki tarixi-siyasi coğrafiyası bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=1" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Azərbaycanın islamaqədərki tarixi-siyasi coğrafiyası">vikimətni redaktə et</a>]</div> Tarixi Azərbaycan ərazisində <a href="/wiki/E.%C9%99._I_minillik" title="E.ə. I minillik">e.ə. 1-ci minillikdə</a> artıq <a href="/wiki/Manna" title="Manna">Manna</a> və <a href="/wiki/Matiyen" title="Matiyen">Matiyen</a> kimi dövlət qurumları mövcud olmuş, <a href="/wiki/Kutil%C9%99r" title="Kutilər">kuti</a>, <a href="/wiki/Lullubil%C9%99r" title="Lullubilər">lullubi</a>, <a href="/wiki/Kaspil%C9%99r" title="Kaspilər">kaspi</a> tayfaları, həmçinin <a href="/wiki/Util%C9%99r" title="Utilər">uti</a>, <a href="/wiki/Qarqarlar" title="Qarqarlar">qarqar</a>, leq, lupen (lpin), silv (çilb), gel, savdey və s. <a href="/wiki/Qafqaz_albanlar%C4%B1" title="Qafqaz albanları">alban</a> tayfaları yaşamışdır. E.ə. 7-ci əsrin ortalarında mərkəzi <a href="/wiki/Ekbatan" title="Ekbatan">Ekbatana</a>, yəni müasir <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan" title="Həmədan">Həmədan</a> ətrafında yerləşən <a href="/wiki/Midiya_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Midiya dövləti">Midiya</a> dövləti qurulur. Bu dövlət e.ə. 6-cı əsrin ortalarında <a href="/wiki/Farslar" title="Farslar">fars</a> mənşəli <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99m%C9%99nil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si" title="Əhəmənilər sülaləsi">Əhəmənilər sülaləsinin</a> hücumları nəticəsində süquta uğrayır və <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99m%C9%99nil%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Əhəmənilər dövləti">Əhəmənilər dövlətinin</a> əsası qoyulur. Keçmiş Midiya ərazisi Əhəmənilər dövlətinin tərkibində bir inzibati ərazi vahidinə - Midiya <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Satrapl%C4%B1k" class="extiw" title="tr:Satraplık">satraplığına</a> çevrilir. Nəhayət, e.ə. 4-cü əsrdə Əhəmənilər dövləti <a href="/wiki/Qavqamela_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F%C3%BC" title="Qavqamela döyüşü">Qavqamela döyüşündə</a> <a href="/wiki/Makedoniya_%C3%A7arl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Makedoniya çarlığı">Makedoniya İmperiyasına</a> məğlub olur. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Atropatena_dövrü">Atropatena dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=2" title="Atropatena dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=2" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Atropatena dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Atropatena" title="Atropatena">Atropatena</a> dövlətinin hökmranlığı <a href="/wiki/E.%C9%99._IV_%C9%99sr" title="E.ə. IV əsr">e.ə. 4-cü əsrdən</a> eramızın <a href="/wiki/III_%C9%99sr" title="III əsr">3-cü əsrinə</a> qədərki müddətə təsadüf edir.<figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Caucasus_290_BC_map_de_alt.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Caucasus_290_BC_map_de_alt.png/350px-Caucasus_290_BC_map_de_alt.png" decoding="async" width="350" height="272" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Caucasus_290_BC_map_de_alt.png/525px-Caucasus_290_BC_map_de_alt.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Caucasus_290_BC_map_de_alt.png/700px-Caucasus_290_BC_map_de_alt.png 2x" data-file-width="3000" data-file-height="2332" /></a><figcaption>Qafqaz bölgəsinin e.ə. 290-cı il üçün olan xəritəsi. Xəritədə Atropatena və Albaniyanin əraziləri də əks olunub.</figcaption></figure>E.ə. 331-ci ildə Əhəmənilər dövlətinin ərazisi <a href="/wiki/Makedoniyal%C4%B1_%C4%B0sg%C9%99nd%C9%99r" title="Makedoniyalı İsgəndər">Makedoniyalı İsgəndər</a> tərəfindən fəth edilir, həmin dövrdə Midiya satrapı olan <a href="/wiki/Atropat" title="Atropat">Atropat</a> isə İsgəndərin hakimiyyətini qəbul edərək öz satrap titulunu saxlaya bilir. İsgəndərin e.ə. 323-cü ildəki vəfatıyla vahid Makedoniya İmperiyası tədricən süquta uğrayır. Midiya satraplığının ərazisi cənubda yerləşən Böyük Midiya və şimalda yerləşən Kiçik Midiya olaraq iki yeni satraplığa bölünür. Atropat bu dövrdən başlayaraq Kiçik Midiya satraplığını idarə edir. Keçmiş Makedoniya İmperiyası ərazisinin bölüşdürülməsiylə yaranmış <a href="/wiki/Selevkil%C9%99r_imperiyas%C4%B1" title="Selevkilər imperiyası">Selevkilər İmperiyası</a> Böyük Midiya ərazisini bilavasitə öz idarəsi altına saldığı halda, Selevkilərin hakimiyyəti Atropat tərəfindən tanınmır, və o müstəqil hökmdara çevrilir. Atropatın idarə etdiyi Kiçik Midiya tədricən onun adıyla "Midiya Atropatena" və ya sadəcə "<a href="/wiki/Atropatena" title="Atropatena">Atropatena</a>" olaraq tanınmağa başlayır. Sonralar bu tarixi ərazinin adı "Azərbaycan" şəklini alır. Atropatena dövlətinin mərkəzi <a href="/wiki/Qazaka" title="Qazaka">Qazaka</a> şəhəri təyin olunur. Atropatena sonralar <a href="/wiki/Parfiya" title="Parfiya">Parfiya dövlətindən</a> asılı vəziyyətə düşür, dövləti idarə edən <a href="/wiki/Atropatidl%C9%99r" title="Atropatidlər">Atropatidlər</a> sülaləsi isə <a href="/wiki/Parflar" title="Parflar">parf</a> mənşəli <a href="/wiki/Atropatena_Ar%C5%9Fakil%C9%99ri" title="Atropatena Arşakiləri">Atropatena Arşakiləri</a> sülaləsiylə əvəz olunur. Buna baxmayaraq, Atropatena öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilir. Eramızın <a href="/wiki/III_%C9%99sr" title="III əsr">3-cü əsrinin</a> əvvəllərində isə həm Parfiya, həm də Atropatena bir digər <a href="/wiki/Farslar" title="Farslar">fars</a> mənşəli sülalə - <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si" title="Sasanilər sülaləsi">Sasanilər sülaləsi</a> tərəfindən fəth edilir, beləliklə <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r_imperiyas%C4%B1" title="Sasanilər imperiyası">Sasanilər dövlətinin</a> əsası qoyulur. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sasanilər_dövrü">Sasanilər dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=3" title="Sasanilər dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=3" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Sasanilər dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r_imperiyas%C4%B1" title="Sasanilər imperiyası">Sasanilər</a> dövlətinin hökmranlığı 3-7-ci əsrlərə təsadüf edir.<figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Adurbadagan.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Adurbadagan.JPG/350px-Adurbadagan.JPG" decoding="async" width="350" height="270" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Adurbadagan.JPG/525px-Adurbadagan.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Adurbadagan.JPG/700px-Adurbadagan.JPG 2x" data-file-width="1100" data-file-height="850" /></a><figcaption>Sasanilər dövlətinin Adurbadaqan kustunun sərhədləri (6–7-ci əsrlər)<a href="#cite_note-Daryaee-5">[5]</a></figcaption></figure>Atropatena ərazisi 3-cü əsrdə Sasanilər dövlətinin tərkibində bir əyalətə çevrilir və "<a href="/wiki/M%C9%99rzban" title="Mərzban">mərzban</a>" titulunu daşıyan idarəçiyə tapşırılır. Sonralar, təxminən 6-cı əsrdə dövlət ərazisində "kust" adını daşıyan 4 iri inzibati ərazi vahidi yaradılır və müxtəlif əyalətlər onların tərkibinə salınır. Hər kust "sepəhbod" (və ya "ispəhbəd") adını daşıyan bir idarəçiyə tapşırılır. Sasanilər dövlətinin tərkibində aşağıdakı kustlar yaradılır: 1) "Kust-ī Xwarāsān" - şimal-şərq və ya <a href="/wiki/Xorasan" class="mw-redirect" title="Xorasan">Xorasan</a> kustu 2) "Kust-ī Xwarwarān" - cənub-qərb kustu 3) "Kust-ī Nēmrōz" - cənub-şərq kustu 4) "Kust-ī Ādūrbādagān" və ya "Kust-ī Kapkoh" - şimal-qərb<a href="#cite_note-Daryaee2-6">[6]</a>, Azərbaycan (Adurbadaqan) və ya Qafqaz (Kapkoh) kustu<a href="#cite_note-cgie-7">[7]</a> Bu inzibati bölgüyə əsasən, Sasanilər dövlətinin şimal-qərb əraziləri, o cümlədən <a href="/wiki/Qafqaz_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Qafqaz dağları">Qafqaz dağlarından</a> cənubda yerləşən və <a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Qafqaz Albaniyasının</a> tərkib hissəsi olan, gələcəkdə isə "<a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvan</a>", "<a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a>" və s. adlar daşıyacaq ərazilər Adurbadaqan kustuna daxil edilir.<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg/350px-Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg" decoding="async" width="350" height="207" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg/525px-Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg/700px-Ancient_countries_of_Transcaucasia.jpg 2x" data-file-width="2029" data-file-height="1198" /></a><figcaption>Atropatena və Albaniyanin müxtəlif dövrlərdəki əraziləri</figcaption></figure>Atropatenanın şimal sərhədləri həm müstəqil olduğu, həm də Sasanilərin bir əyaləti olduğu dövrlərdə əsasən <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayından</a> cənubda yerləşən ərazilərə çatır. Lakin bəzi yunan tarixçiləri Atropatena ərazisinin həm də <a href="/wiki/Qafqaz_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Qafqaz dağları">Qafqaz dağlarına</a> qədər uzandığı fikrində idilər, bu isə Atropatenanın müxtəlif dövrlərdə həmçinin Arazdan şimaldakı əraziləri əhatə etdiyinə işarə edir. İslamaqədərki dövrdə Atropatenanın tərkibinə <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizi</a> sahilində yerləşən <a href="/wiki/Kaspiana" title="Kaspiana">Kaspiana</a> (sonralar <a href="/wiki/Paytakaran" title="Paytakaran">Paytakaran</a>/Balasakan, hazırda <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a> bölgəsi), <a href="/wiki/Urmiya_g%C3%B6l%C3%BC" title="Urmiya gölü">Urmiya gölündən</a> qərbdə yerləşən Siqriana (hazırda əsasən <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Qərbi Azərbaycan ostanı">Qərbi Azərbaycan ostanı</a> ərazisi), <a href="/wiki/Van_g%C3%B6l%C3%BC" title="Van gölü">Van gölündən</a> şərqdə yerləşən Basoropeda, Favnitida (hazırda <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur" title="Zəngəzur">Zəngəzur</a> bölgəsi) kimi ərazilər daxil idi. Adurbadaqan kustunu təşkil edən daha kiçik inzibati ərazi vahidləri olan <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99hristan" title="Şəhristan">şəhristanlar</a> haqqında məlumat "Şəhristaniha-yi İranşəhr" (Šahrestānīhā-ī Ērānšahr)<a href="#cite_note-9">[9]</a> əsərində verilmişdir:<blockquote>Adurbadaqan kustunda <a href="/wiki/Qazaka" title="Qazaka">Qanzak</a> şəhristanı Turun oğlu Frasiyak (Əfrasiyab) tərəfindən tikilmişdir. <a href="/wiki/Am%C3%BCl" title="Amül">Amol</a> şəhristanı ölüm dolu imansızın biri (zəndiq-e pormərg) tərəfindən tikilmişdir. Spitamanın oğlu <a href="/wiki/Z%C9%99rd%C3%BC%C5%9Ft" title="Zərdüşt">Zərdüşt</a> bu şəhristandan idi. <a href="/wiki/Ba%C4%9Fdad" title="Bağdad">Bağdad</a> şəhristanı Əbu Cəfər tərəfindən tikilmişdir ki, ona Əbu Dəvaniq (kafirlərin dədəsi) deyirlər.<a href="#cite_note-Daryaee2-6">[6]</a><a href="#cite_note-شهرستانهای_ایران-10">[10]</a><a href="#cite_note-شهرستانهاي_ايران_احمد_تفضلي-11">[11]</a></blockquote>Erməni yazıçısı <a href="/wiki/Movses_Xorenli" title="Movses Xorenli">Movses Xorenatsinin</a> yazdığı kitabı alman alimi <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Josef_Markwart" class="extiw" title="tr:Josef Markwart">Yozef Markvart</a> (Joseph Marquart / Joseph Markwart) alman dilinə tərcümə edib və 1901-ci ildə Berlində dərc edib.<a href="#cite_note-شهرستانهای_ایران-10">[10]</a><a href="#cite_note-شهرستانهاي_ايران_احمد_تفضلي-11">[11]</a> Sasanilər dövründən qalma və <a href="/wiki/P%C9%99hl%C9%99vi_dili" title="Pəhləvi dili">orta fars (pəhləvi)</a> dilində yazılmış hansısa digər, naməlum bir qaynaqdan yararlanan bu əsərdə Adurbadaqan kustunun yerinə "Kapkoh kustunun" adı keçir və onun aşağıdakı diyarlardan ibarət olduğu qeyd edilir:<blockquote>1 - Atrpatakan (Atropatena), 2 - Armn, yəni Haik (Ərmən), 3 - Warğan, yəni Wirk (Gürcüstan), 4 - Ran, yəni Alvank (<a href="/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1" title="Qafqaz Albaniyası">Albaniya</a>), 5 - Balasakan (Biləscan - <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a>), 6 - <a href="/wiki/S%C3%BCnik" title="Sünik">Sisakan</a> (hazırkı <a href="/wiki/S%C3%BCnik_m%C9%99rzi" title="Sünik mərzi">Sünik</a> və ya <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur" title="Zəngəzur">Zəngəzur</a>), 7 - Are (Rey), 8 - Gelan Şancan (Gilan - Zəncan), 9 - Dlmunk (Deyləman), 10 - Dmbavand (Dəmavənd), 11 - Taprstan (Təbəristan - hazırkı <a href="/wiki/Mazandaran_ostan%C4%B1" title="Mazandaran ostanı">Mazandaran</a>), 12 - Rvan (Royan-Xəzər dənizinin cənubunda), 13 - Aml (Amol-Mazandaranda bir şəhər)<a href="#cite_note-Markwart-12">[12]</a><a href="#cite_note-irşadifər-13">[13]</a></blockquote><a href="/wiki/%C6%8Fb%C3%BClqas%C4%B1m_Firdovsi" class="mw-redirect" title="Əbülqasım Firdovsi">Əbülqasım Firdovsi</a> bu kustun adın "Azərabadgan" şəklində qeyd etmişdir. Onun şeirində Ərməniyyə, Ərdəbil və <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gillərin yurdu (yəni Gilan)</a> bu kustda göstərilibdir.<a href="#cite_note-Kəsrəvi-14">[14]</a><a href="#cite_note-15">[15]</a><a href="#cite_note-16">[16]</a><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:AzerbazkanBiruni.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/9/92/AzerbazkanBiruni.JPG/350px-AzerbazkanBiruni.JPG" decoding="async" width="350" height="239" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/9/92/AzerbazkanBiruni.JPG/525px-AzerbazkanBiruni.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/9/92/AzerbazkanBiruni.JPG/700px-AzerbazkanBiruni.JPG 2x" data-file-width="1200" data-file-height="820" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C6%8Fl-Biruni" class="mw-redirect" title="Əl-Biruni">Əbu Reyhan əl-Biruni</a>, Azərbazkanı İranın şimalında göstərmişdir.</figcaption></figure>İslamdan sonrakı dövrdə <a href="/wiki/%C4%B0bn_Xordadbeh" title="İbn Xordadbeh">İbn Xordadbeh</a> (9-10-cu əsr)<a href="#cite_note-Əlməsalek-17">[17]</a> və <a href="/wiki/%C6%8Fl-Biruni" class="mw-redirect" title="Əl-Biruni">Əbu Reyhan əl-Biruni</a> (9-cu əsr)<a href="#cite_note-Bīrūnī-18">[18]</a>, islamaqədərki dövrdə mövcud olmuş Adurbadaqan kustunun adını "Azarbazkan" kimi qeyd etmişdirlər. İbn Xordadbeh öz "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsərində keçmişdə Sasanilər dövlətinin şimal hissəsini idarə edən ispəhbədin "Azarbazkan ispəhbəd" olaraq adlandırıldığını, ərəblərin gəlişindən sonra şimal ərazilərində yaradılmış və təxminən keçmiş Adurbadaqan kustunun ərazisini əhatə edən "əl-Cərbi" bölgəsinə Ərməniyyə, Azərbaycan, ər-Rey, Dəmavənd, Təbəristan, ər-Ruyan, Amul, Sariyə, Şalus, əl-Lariz, əş-Şirriz, Tamis, Dihistan, əl-Kəlar, Cilan, Bədəşvarcar, əl-Bəbr, ət-Taylasan, əl-Xəzər, əl-Lan, əs-Saqalib və əl-Əbar bölgələrinin daxil olduğunu qeyd etmişdir.<a href="#cite_note-Əlməsalek-17">[17]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dərbənddə_Sasanilər_dövründən_qalma_bir_kətibə">Dərbənddə Sasanilər dövründən qalma bir kətibə</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=4" title="Dərbənddə Sasanilər dövründən qalma bir kətibə bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=4" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Dərbənddə Sasanilər dövründən qalma bir kətibə">vikimətni redaktə et</a>]</div> Azərbaycanın şimal sərhədinin Sasanilər dövründə <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbəndədək</a> uzandığı barəsində həmin şəhərin hasarlarındakı pəhləvi yazıları məlumat verir; bu yazılar b.e. 553-cü ilində Azərbaycandakı sasani mərzbanı Bərzniş tərəfindən tərtib edilmişdir:<a href="#cite_note-19">[19]</a><blockquote>Mən, şimal qəbilələrinin Azərbaycana hücumunun qarşısını almaq məqsədilə Dərbəndin şimal hissələrində qalalar tikmək üçün Ənuşirəvan tərəfindən məmur olaraq təyin olundum.<a href="#cite_note-20">[20]</a></blockquote> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Azərbaycanın_islamdan_sonrakı_tarixi-siyasi_coğrafiyası">Azərbaycanın islamdan sonrakı tarixi-siyasi coğrafiyası</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=5" title="Azərbaycanın islamdan sonrakı tarixi-siyasi coğrafiyası bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=5" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Azərbaycanın islamdan sonrakı tarixi-siyasi coğrafiyası">vikimətni redaktə et</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Erkən_islam_dövrü_və_Ərəb_xilafəti_dövrü">Erkən islam dövrü və Ərəb xilafəti dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=6" title="Erkən islam dövrü və Ərəb xilafəti dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=6" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Erkən islam dövrü və Ərəb xilafəti dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> Hazırkı Azərbaycan ərazisi və ətraf bölgələr 642-ci (hicri 22-ci) ildə <a href="/wiki/%C6%8Fr%C9%99b_xilaf%C9%99ti" title="Ərəb xilafəti">Ərəb xilafəti</a> ordusu tərəfindən fəth edildi. Ərəb hakimiyyəti dövründə üç tarixi-coğrafi ərazi – Azərbaycan, <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> və <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərməniyyə</a> bir inzibati vahidə birləşdirilərək idarə olunmuş, sonrakı dövrlərin ərəb coğrafiyaçıları isə bu səbəbdən bu inzibati vahidi və onun bütövlükdə əhatə etdiyi bölgəni bəzən "əl-Cərbi", bəzən "ər-Rihab", bəzən "<a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərməniyyə</a>", bəzən də "Azərbaycan" adlandırırdılar. Ərəblərin hakimiyyəti dövründə müəyyən bir inzibati bölgü mövcud idi. Xilafət dövründə ölkə vilayətlərə, vilayət quralara, qura (kura) nahiyələrə, nahiyə isə rustaqlara bölünürdü. Rustaqlar bir neçə kənddən və mülklərdən ibarət bir inzibati bölgü təşkil edirdi. Hər rustaqın tərkibində bir neçə qəryə (kənd) və ziya (mülk) var idi. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Əl-Yaqubinin_"Kitab_əl-buldan"_əsəri">Əl-Yaqubinin "Kitab əl-buldan" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=7" title="Əl-Yaqubinin "Kitab əl-buldan" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=7" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əl-Yaqubinin "Kitab əl-buldan" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 9-cu əsr tarixçisi və coğrafiyaçısı <a href="/wiki/Yaqubi" title="Yaqubi">əl-Yaqubinin</a> yazdığı "<a href="/wiki/Kitab_%C9%99l-buldan_(%C9%99l-Yaqubi)" title="Kitab əl-buldan (əl-Yaqubi)">Kitab əl-buldan</a>" əsəri, bu adı daşıyan ilk əsərdir. Burada qeyd edilir: <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7684518">.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote{padding:0.25em 1em;border:thin solid var(--border-color-muted,#eaecf0);background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-source{margin:1em 0 0 5%}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq{margin:0 -1em -0.25em}body.skin-minerva .mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq{margin-left:0}.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq .ts-oq-header.ts-oq-header,.mw-parser-output .ts-Sitatın_əvvəli-quote .ts-oq .ts-oq-content{padding-left:1.052632em;padding-right:1.052632em}</style> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> من أراد إلى آذربيجان، خرج من زنجان، فسار أربع مراحل إلى مدينة أردبيل، وهي أول ما يلقاه من مدن آذربيجان. ومن أردبيل إلى برزند من كور آذربيجان مسيرة ثلاثة أيام، ومن برزند إلى مدينة ورثان من كور آذربيجان، ومن ورثان إلى البيلقان، ومن البلقان إلى مدينة المراغة، وهي مدينة آذربيجان العليا. ولآذربيجان من الكور أردبيل، وبرزند، وورثان، وبرذعة، والشيز، وسراة، ومرند، وتبريز، والميانج، وأرمية، وخوي، وسلماس. وأهل مدن آذربيجان وكورها أخلاط من العجم الآذرية والجاودانية القدم أصحاب مدينة البد التي كان فيها بابك، ثم نزلتها العرب لما افتتحت، وافتتحت آذربيجان سنة اثنتين وعشرين، افتتحها المغيرة بن شعبة الثقفي في خلافة عثمان بن عفان؛ وخراجها أربعة آلاف ألف درهم، يزيد في سنة وينقص في أخرى.</blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Azərbaycana getmək istəyən biri <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncandan</a> dörd mərhələylə <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a> mədinəsinə (şəhərinə) yola düşür, və bu, Azərbaycan müdunundan (şəhərlərindən) çatacağı əvvəl (birinci) olanıdır. Ərdəbildən <a href="/wiki/B%C9%99rz%C9%99nd" class="mw-disambig" title="Bərzənd">Bərzəndə</a> getmək, ki bu Azərbaycan qurasındandır, üç gün çəkir. (Sonra) Bərzənddən <a href="/wiki/Varsan_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Varsan şəhəri">Varsan</a> mədinəsinə (şəhərinə), ki bu Azərbaycan qurasındandır, və Varsandan <a href="/wiki/Beyl%C9%99qan" title="Beyləqan">Beyləqana</a>, və Beyləqandan <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a> mədinəsinə (şəhərinə)(gedirlər), və bu Yuxarı Azərbaycanın (Azərbaycan əl-Ülya)(آذربيجان العليا) mədinəsidir (şəhəridir). Azərbaycanın quralarından <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a>, <a href="/wiki/B%C9%99rz%C9%99nd" class="mw-disambig" title="Bərzənd">Bərzənd</a>, <a href="/wiki/Varsan_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Varsan şəhəri">Varsan</a>, <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eiz_qalas%C4%B1" title="Şiz qalası">Şiz</a>, Sərat (yəni <a href="/wiki/S%C9%99rab" title="Sərab">Sərab</a>), <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>, <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>, Məyanic (yəni <a href="/wiki/Miyan%C9%99" title="Miyanə">Miyanə</a>), <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, Xuvey (yəni <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>), və <a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Salmasdır</a>. Və Azərbaycan müdununun (şəhərlərinin) və quralarının əhli əl-əcəm əl-azəriyyə və əl-cavidaniyyə əl-qədimin qarışığıdır - (əl-cavidaniyyə əl-qədim) <a href="/wiki/Bab%C9%99k" title="Babək">Babəkin</a> olmuş olduğu <a href="/wiki/B%C9%99zz_qalas%C4%B1" title="Bəzz qalası">Bəzz</a> mədinəsinin əshabı (sahibləri) idilər. Ərəblər Azərbaycanda 22-ci ildə (<a href="/wiki/Qriqori_t%C9%99qvimi" title="Qriqori təqvimi">miladi təqvimlə</a> 642-643-cü illər arası), (buranın) Osman bin Əffanın xəlifəliyi dövründə əl-Muğirə bin Şubə ət-Təqəfi tərəfindən fəth olunmasından sonra məskunlaşmışdırlar. (Buranın) xəracı dörd [milyon] dirhəmdir, bir ildə çox, bir digər ildə isə az olur.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="İbn_əl-Fəqih_əl-Həmədaninin_"Kitab_əl-buldan"_(Müxtəsər_kitab_əl-buldan)_əsəri">İbn əl-Fəqih əl-Həmədaninin "Kitab əl-buldan" (Müxtəsər kitab əl-buldan) əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=8" title="İbn əl-Fəqih əl-Həmədaninin "Kitab əl-buldan" (Müxtəsər kitab əl-buldan) əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=8" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İbn əl-Fəqih əl-Həmədaninin "Kitab əl-buldan" (Müxtəsər kitab əl-buldan) əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 10-cu əsr coğrafiyaçısı <a href="/wiki/%C4%B0bn_F%C9%99qih" title="İbn Fəqih">İbn əl-Fəqih əl-Həmədani</a> "Kitab əl-buldan" adını daşıyan ikinci əsərdə (İbn əl-Fəqihin əsəri həmçinin "Müxtəsər kitab əl-buldan" adıyla tanınır) bildirir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> وحدّ آذربيجان من حدّ برذعة إلى حدّ زنجان، ومن مدنها: بركري، وسلماس، وموقان، وخويّ، وورثان، والبيلقان، والمراغة، ونريز، وتبريز، ويتّصل الحدّ الثاني من الجانب الشرقيّ ببلاد الديلم، والطّرم، وجيلان، ومن مدنهم: برزة، وسابرخاست، والخونج، والميانج، ومرند، وخويّ وكولسره، وبرزند، وكانت خرابا فمدّنها الأفشين ونزلها، والطريق من برزند إلى ورثان وهي آخر عمل آذربيجان اثنا عشر فرسخا، ومنها: جنزة، وجابروان، وأرمية مدينة زردشت، والشيز وبها بيت نار آذرجشنس، وهو عظيم القدر عند المجوس، ورستاق السّلق، ورستاق سندبايا، والبذّ، ورستاق ما ينهرج، ورساتيق أرم، وخراج آذربيجان ألفا ألف درهم، وورثان آخر عمل آذربيجان من ذلك الوجه<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6334847">.mw-parser-output .ts-Sitatın_sonu-source{margin:0.357143em 2em 0 0;text-align:right}</style><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>İbn əl-Fəqih, "Kitab əl-buldan", səh. 285-286</cite></div></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>"Və Azərbaycanın həddi <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a> həddindən <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncan</a> həddinə qədərdir, və onun şəhərləri bunlardır: <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Muradiye" class="extiw" title="tr:Muradiye">Bərkəri</a>, <a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Səlmas</a>, <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a>, <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xuvey (Xoy)</a>, <a href="/wiki/Varsan_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Varsan şəhəri">Varsan</a>, <a href="/wiki/Beyl%C9%99qan" title="Beyləqan">əl-Beyləqan</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">əl-Marağa</a>, Neriz, <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>. Cənubi-şərqdən Azərbaycanın ikinci sərhəddi <a href="/wiki/Deyl%C9%99m" title="Deyləm">əd-Deyləm</a>, <a href="/wiki/Tar%C4%B1m_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tarım şəhristanı">ət-Tarm</a> və <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan</a> biladları (diyarları) ilədir. Azərbaycanın buradakı şəhərləri bunlardır: Bərzə, Saburxast, <a href="/wiki/Xun%C9%99_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Xunə şəhəri">əl-Xunəc</a>, <a href="/wiki/Miyan%C9%99" title="Miyanə">əl-Məyanic</a>, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>, <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xuvey (Xoy)</a>, Gülsurə, <a href="/wiki/B%C9%99rz%C9%99nd" class="mw-disambig" title="Bərzənd">Bərzənd</a>. Bərzənd şəhəri xarabalıq idi, əl-Afşin buranı abadlaşdırdı və məskən etdi. Bərzənddən Varsana – bura Azərbaycanın axırıncı (sərhəd) əyalətidir – 12 fərsəxdir. <a href="/wiki/Qazaka" title="Qazaka">Cənzə</a>, Cabravan, <a href="/wiki/Z%C9%99rd%C3%BC%C5%9Ft" title="Zərdüşt">Zərdüşt</a> şəhəri <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, <a href="/wiki/Az%C9%99rg%C3%BC%C5%9Fnasp_m%C9%99b%C9%99di" title="Azərgüşnasp məbədi">Azərcüşnəs</a>, onun məbədi yerləşən <a href="/wiki/%C5%9Eiz" title="Şiz">əş-Şiz</a> – bura isə atəşpərəstlərin ən hörmətli yeridir -, əs-Salaq rustaqı, Sindəbaya rustaqı, <a href="/wiki/B%C9%99zz_qalas%C4%B1" title="Bəzz qalası">əl-Bəzz</a>, Məyənhər rustaqı, Urm rustaqı buraya (Azərbaycana) daxildir. Azərbaycanın xəracı 2 milyon dirhəmdir. <a href="/wiki/Varsan_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Varsan şəhəri">Varsan</a> şəhəri Azərbaycanın o tərəfdən olan axırıncı əyalətidir."</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="İbn_Xordadbehin_"Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik"_əsəri">İbn Xordadbehin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=9" title="İbn Xordadbehin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=9" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İbn Xordadbehin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Azerbazkan_espahboz.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/7/7e/Azerbazkan_espahboz.jpg/350px-Azerbazkan_espahboz.jpg" decoding="async" width="350" height="270" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/7/7e/Azerbazkan_espahboz.jpg/525px-Azerbazkan_espahboz.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/7/7e/Azerbazkan_espahboz.jpg/700px-Azerbazkan_espahboz.jpg 2x" data-file-width="1100" data-file-height="850" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C4%B0bn_Xordadbeh" title="İbn Xordadbeh">İbn Xordadbehə</a> əsasən keçmiş Azarbazkan ispəhbədinə bağlı ərazilər<a href="#cite_note-Əlməsalek-17">[17]</a></figcaption></figure> 9-10-cu əsr coğrafiyaçısı <a href="/wiki/%C4%B0bn_Xordadbeh" title="İbn Xordadbeh">İbn Xordadbeh</a> "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" adını daşıyan ilk əsərin müəllifidir. O, bu əsərində Sasanilər dövrünün inzibati bölgüsünə toxunaraq, ərəblərin gəlişindən sonra şimal ərazilərində yaradılmış "əl-Cərbi" bölgəsini belə təsvir edir:<a href="#cite_note-21">[21]</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> والجَربى بلاد الشمال ربع المملكة وكان أصبهبذ الشمال على عهد الفرس يسمى اذرباذكان أصبهبذ وفي هذا الحيّز إرمينية و آذربيجان والريّ ودُماوَنْد ومدينة دماوند شَلَنبَة قال بهرام جور‏:‏ مَنَم شير شَلَنبَه ومنم بَبْرِ تَلَه وفيه طبرستان والروبان وآمُل وسارية وشالوس واللاّرز والشِّرز وطميس ودِهستان والكلار وجيلان وبدشوارجر وملك طبرستان وجيلان وبدشوارجر يسمى جيل جيلان خراسان قال محمد بن عبد الملك‏:‏ قد خُضِبَ الفيل كعاداته لجيل جيلانِ خراسانِ والفيل لا تُخضَبُ أعضاؤه إلاّ لذي شأنٍ من الشانِ وفي هذا السقع الببْر والطيلسان والخَزَر واللان والصقالب والأبَر‏.‏<a href="#cite_note-Əlməsalek-17">[17]</a> </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote> Əl-Cərbi, bütöv məmləkətin dörddə bir hissəsini təşkil edən şimal ölkələridir, və şimal ispəhbədi <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r_imperiyas%C4%B1" title="Sasanilər imperiyası">farsların</a> dövründə "Azarbazkan ispəhbəd" adlanırdı. Bunun tərkibinə daxildirlər: Ərməniyyə, Azərbaycan, ər-Rey və Dəmavənd. Dəmavəndin (əsas) şəhəri Şələnbə (adlanır). Bəhram Cur (yəni <a href="/wiki/V_B%C9%99hram" title="V Bəhram">Bəhram Gur</a>) dedi: Mən Şələnbənin şiriyəm, Mən o şirəm [pələngəm] ki, döyüşə atılır Burada həmçinin Təbəristan, ər-Ruyan, Amul, Sariyə, Şalus, əl-Lariz, əş-Şirriz, Tamis, Dihistan, əl-Kəlar, Cilan, Bədəşvarcar yerləşir. Təbəristan, Cilan və Bədəşvarcar məlikinə (hakiminə) "Cil Cilan Xorasan" deyirlər. Məhəmməd ibn Əbdülməlik [əz-Zəyyat] dedi: Fili adət üzrə bəzədilər, Cil Cilan Xorasan üçün. Filin əzalarını belə bəzəmirlər, [Bunu] yalnız ən vacib işlərə görə [edirlər] Burada həmçinin əl-Bəbr, ət-Taylasan, əl-Xəzər, əl-Lan, əs-Saqalib (və) əl-Əbar (yerləşir).</blockquote> İbn Xordadbehin "Azərbaycan qurasının (vilayətin tərkib hissəsi olan inzibati ərazi vahidi) mədinələri (şəhərləri) və rustaqları (bir neçə kənddən və mülklərdən ibarət inzibati ərazi vahidi)" siyahısı da ibn əl-Fəqihin siyahısını demək olar ki eyniliklə təkrarlayır:<blockquote> Əl-Marağa və əl-Miyanıc və Ərdəbil və Varsan və <a href="/wiki/S%C9%99n%C9%99nd%C9%99c" title="Sənəndəc">Sisar</a> və Bərzə və Saburxast və Təbriz – Məhəmməd ibn ər-Rəvvadın əl-Əzdinin idarəsi altındadırlar; və Mərənd – Məhəmməd ibn əl-Bəisindir; və Xuvey (Xoy) və Külsarə və Muğan – Şəkləyə aiddir; və Bərzənd və Cənzə, Əbərvizin mədinəsi (şəhəri) və Cəbrəvan və Nəriz – Əli ibn Murranın mədinəsi (şəhəri); və Urmiya – Zərdüştün mədinəsi (şəhəri); və Salmas və əş-Şiz – orada <a href="/wiki/Az%C9%99rg%C3%BC%C5%9Fnasp_m%C9%99b%C9%99di" title="Azərgüşnasp məbədi">Azərcüşnəs</a> od məbədi yerləşir, hansı ki <a href="/wiki/M%C9%99cusi" title="Məcusi">məcusilərin</a> ən mötəbər yeridir. Hər bir məlik (şah) taxta oturmazdan əvvəl əl-Mədayindən bura piyada ziyarətə gəlir; sonra Bacrəvan və rustaq əs-Sələq və rustaq Sindəbayə və əl-Bəzz və rustaq Urm və Bəlvankərc və rustaq Sərat və Dəskiyavər və rustaq Məyənhərəc.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Təbərinin_"Tarix_ər-rüsul_vəl-müluk"_(Tarix_ət-Təbəri)_əsəri">Təbərinin "Tarix ər-rüsul vəl-müluk" (Tarix ət-Təbəri) əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=10" title="Təbərinin "Tarix ər-rüsul vəl-müluk" (Tarix ət-Təbəri) əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=10" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Təbərinin "Tarix ər-rüsul vəl-müluk" (Tarix ət-Təbəri) əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> Azərbaycanın şimal və cənub sərhədlərini dəqiqliklə göstərən 9-10-cu əsr coğrafiyaçısı <a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99ri" title="Təbəri">Təbəri</a> "Tarix ər-rüsul vəl-müluk" (həmçinin "Tarix ət-Təbəri" adıyla da tanınır) əsərində yazır:<blockquote>Azərbaycan böyük ölkə olub, cənubunda <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan" title="Həmədan">Həmədan</a>, şimalında isə <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a> yerləşir.<a href="#cite_note-22">[22]</a></blockquote>Təbəri “Tarix ət-təbəri” əsərində 710-cu il (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri</a> 91-ci il) hadisələrindən danışarkən ərəb sərkərdəsi <a href="/wiki/M%C9%99sl%C9%99m%C9%99_ibn_%C6%8Fbd%C3%BClmalik" title="Məsləmə ibn Əbdülmalik">Məsləmə bin Əbdülməlikin</a> <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r-%C9%99r%C9%99b_m%C3%BCharib%C9%99l%C9%99ri" title="Xəzər-ərəb müharibələri">xəzər-ərəb müharibələri</a> dövründə <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Xəzərlər">xəzərlərə</a> qarşı döyüşmək üçün səfərə çıxdığını bildirdiyi hissədə <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd şəhərini</a> Azərbaycan şəhərlərindən biri olaraq təsvir edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> وفيها غزا أيضا مسلمة الترك، حتى بلغ الباب من ناحية أذربيجان، ففتح على يديه مدائن وحصون<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>Təbəri, “Tarix ət-təbəri”, 6/454</cite></div></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>"Və bu ildə (hicri 91) Məsləmə bin Əbdülməlik <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Xəzərlər">türklərə (xəzər türklərinə)</a> qarşı hücuma keçərək Azərbaycan nahiyələrindən olan əl-Bab (<a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a>) şəhərinə çatdı. Qala və şəhərləri fəth etdi."</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Əl-İstəxrinin_və_İbn_Hövqəlin_əsərləri">Əl-İstəxrinin və İbn Hövqəlin əsərləri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=11" title="Əl-İstəxrinin və İbn Hövqəlin əsərləri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=11" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əl-İstəxrinin və İbn Hövqəlin əsərləri">vikimətni redaktə et</a>]</div> Coğrafiyaçı <a href="/wiki/%C4%B0st%C9%99xri" title="İstəxri">əl-İstəxri</a> “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” adını daşıyan digər əsərin müəllifi olub. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Ramil Ağayevə görə, <a href="/wiki/%C4%B0st%C9%99xri" title="İstəxri">əl-İstəxri</a> bu əsərini 930-933-cü illər (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri-qəməri təqvimiylə</a> 318-321-ci illər) arasında yazmışdır. Müəllifin bu əsər üçün istifadə etdiyi əsas mənbələrdən biri <a href="/wiki/%C6%8Fbu_Zeyd_%C9%99l-B%C9%99lxi" class="mw-redirect" title="Əbu Zeyd əl-Bəlxi">Əbu Zeyd əl-Bəlxinin</a> “Suvar əl-Əqalim” (“İqlimlərin təsviri”) adlı coğrafi əsəri olmuşdur. Əl-İstəxri ilə tarixçi <a href="/wiki/%C4%B0bn_H%C3%B6vq%C9%99l" title="İbn Hövqəl">İbn Hövqəl</a> 950-951-ci illər arasında (hicri tarixi ilə 340-cı ildə) görüşmüşdülər. İbn Hövqəl əl-İstəxrinin xahişi ilə əl-İstəxrinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsərinə düzəlişlər etmiş, və öz məlumatlarını da buraya əlavə etmişdir. İbn Hövqəl özünün “Surət əl-ard” əsərini yazarkən (ki bu əsər də “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” adıyla tanınır) əl-İstəxridən əhəmiyyətli dərəcədə bəhrələnmişdir. İbn Hövqəlin əsəri əl-İstəxrinin əsərinə çox oxşayır, lakin onun eyni surəti, təkrarı deyildir.<a href="#cite_note-23">[23]</a> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="Əl-İstəxrinin_“Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik”_əsəri">Əl-İstəxrinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsəri</h5>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=12" title="Əl-İstəxrinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=12" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əl-İstəxrinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> Coğrafiyaçı <a href="/wiki/%C4%B0st%C9%99xri" title="İstəxri">əl-İstəxri</a> 930-933-cü illər arası yazdığı “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsərində qeyd edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> فأما أرمينية والران وأذربيجان فإن جمعناها فى صورة واحدة ، وجعلناها إقليما واحدا ، والذي يحيط بها مما يلى المشرق الجبال والديلم وغربى بحر الخزر ، والذي يحيط بها مما يلى المغرب حدود الأرمن واللان وشىء من حد الجزيرة ، والذي يحيط بها مما يلى الشمال اللّان وجبال القبق ، والذي يحيط بها مما يلى الجنوب حدود العراق وشىء من حدود الجزيرة. فأما أذربيجان فإن أكبر مدينة بها أردبيل<a href="#cite_note-24">[24]</a> </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>"Biz Ərməniyyə, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirir və ona bir iqlim (ərazi) kimi baxırıq. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – <a href="/wiki/Cibal" title="Cibal">Cibal</a> və <a href="/wiki/Deyl%C9%99m" title="Deyləm">Deyləm</a>, habelə <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> qərb hissəsi; qərbdən – <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərmən</a> hüdudu, <a href="/wiki/Alanlar" title="Alanlar">Alanlar</a> hüdudu və <a href="/wiki/C%C9%99zir%C9%99" title="Cəzirə">Cəzirə</a> ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – <a href="/wiki/Alanlar" title="Alanlar">Alanlar</a> və <a href="/wiki/Qafqaz" title="Qafqaz">Kəbk (Qafqaz) dağları</a>; cənubdan – <a href="/wiki/%C6%8Fc%C9%99m_%C4%B0raq%C4%B1" title="Əcəm İraqı">İraq</a> hüdudu və <a href="/wiki/C%C9%99zir%C9%99" title="Cəzirə">Cəzirə</a> hüdudunun (şərq) hissəsidir. Azərbaycana gəlincə, onun ən böyük şəhəri <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbildir</a>.</blockquote>Burada ərəbdilli mətndə istifadə olunan "iqlim" (إِقْلِيم) sözü, mənşəcə yunan dilindəki "klíma" (κλίμα) sözündən gəlir, və müsəlman şərqinin orta əsr kosmoqrafiya elmində işlənən bir coğrafi bölgünü əks etdirir. Həmin dövrün təsəvvürlərinə görə, <a href="/wiki/Yer" title="Yer">Yer kürəsi</a> yeddi qurşağa (iqlimə) bölünürdü: birinci iqlim təqribən <a href="/wiki/Hind-%C3%87in" title="Hind-Çin">Hind-Çin</a> və <a href="/wiki/Hindistan" title="Hindistan">Hindistan</a> yarımadalarının cənubundan başlanır, yeddinci iqlim isə şimal qütbü qurşağına yaxınlaşmaqla indiki <a href="/wiki/%C4%B0rlandiya" title="İrlandiya">İrlandiya</a> (əl-İrland) adasından keçirdi. Bu bölgü üzrə Azərbaycan torpaqları dördüncü və beşinci iqlimlərdə yerləşirdi. Dördüncü iqlim gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 4 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi qədər olduğu yerdə başlanır; qurtarması isə yenə gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 5 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi ölçüdə olan yerdə başa çatır. Əl-İstəxri əsərinin digər yerində Azərbaycan və Arran sərhədlərinə yenidən toxunur: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> وحدّ الرّان من باب الأبواب إلى تفليس إلى قرب نهر الرسّ مكان يعرف بحجيران ، وأذربيجان حدها حتى ينتهى إلى ظهر الطّرم إلى حدّ زنجان إلى ظهر الدّينور ، ثم يدور إلى ظهر حلوان وشهرزور حتى ينتهى إلى قرب دجلة ، ثم يطوف على حدود أرمينية ، وقد بيّنا حدّ أرمينية قبل هذا. </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Və Arranın həddi <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Bab əl-Əbvabdan</a> <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflisədək</a> və <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayı</a> yaxınlığında Həciran (yəni <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a>) adı ilə məşhur olan məkanadək uzanır, və Azərbaycanın sərhədləri <a href="/wiki/Tar%C4%B1m_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tarım şəhristanı">Tarım</a> və <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncanın</a> son həddinə çatan dağ silsiləsidir. Sonra bu silsilə <a href="/wiki/S%C9%99hn%C9%99_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Səhnə şəhristanı">Dinəvərin</a> son hüduduna çatır, sonra <a href="/wiki/S%C9%99rpol_Z%C9%99hab_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Sərpol Zəhab şəhristanı">Hülvan</a> və <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99hr-i_Zor_%C9%99yal%C9%99ti" title="Şəhr-i Zor əyaləti">Şəhrizorun</a> o tərəfinədək uzanır, nəhayət, <a href="/wiki/D%C9%99cl%C9%99" title="Dəclə">Dəcləyə</a> yaxınlaşır, sonra isə Ərməniyyə hüdudlarını əhatə edir."<a href="#cite_note-25">[25]</a></blockquote> <div class="mw-heading mw-heading5"><h5 id="İbn_Hövqəlin_"Kitab_Surət_əl-ard"_(Kitab_əl-məsalik_vəl-məmalik)_əsəri">İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (Kitab əl-məsalik vəl-məmalik) əsəri</h5>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=13" title="İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (Kitab əl-məsalik vəl-məmalik) əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=13" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (Kitab əl-məsalik vəl-məmalik) əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG/272px-%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG" decoding="async" width="272" height="373" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG/409px-%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG/545px-%D8%B5%D9%88%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6_-_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84_A_Page_419.JPG 2x" data-file-width="1435" data-file-height="1965" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C4%B0bn_H%C3%B6vq%C9%99l" title="İbn Hövqəl">İbn Hövqəlin</a> 10-cu əsrdə çəkdiyi və "Kitab Surət əl-ard" əsərinə daxil etdiyi bir xəritə. Xəritədə <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizi</a> və ətrafı təsvir edilib. Azərbaycanın sərhədləri Xəzər dənizinin boyunca əl-Bab (yəni <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a>)(الباب) şəhərindən <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a> (موقان‎) bölgəsinədək uzanır, və <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz</a> (نهر الرس) və <a href="/wiki/K%C3%BCr" title="Kür">Kür</a> (نهر الكر) çayları Azərbaycan sərhədləri içində verilir.</figcaption></figure><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Ibn_Howqal_World_map-001.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Ibn_Howqal_World_map-001.jpg/272px-Ibn_Howqal_World_map-001.jpg" decoding="async" width="272" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Ibn_Howqal_World_map-001.jpg/408px-Ibn_Howqal_World_map-001.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e4/Ibn_Howqal_World_map-001.jpg 2x" data-file-width="460" data-file-height="473" /></a><figcaption>İbn Hövqəlin 10-cu əsrdə çəkdiyi xəritə. Xəritədə (burada xəritənin göy rənglə işarələnmiş hissəsində) Azərbaycan və Arran ərazilərinin adları ("Azərbican vərran" yazılışında)(اذربيجان والران) bir yerdə, yanaşı olaraq çəkilir.</figcaption></figure><figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Ibn_Howqal_World_map_English.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ibn_Howqal_World_map_English.png/272px-Ibn_Howqal_World_map_English.png" decoding="async" width="272" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ibn_Howqal_World_map_English.png/408px-Ibn_Howqal_World_map_English.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ibn_Howqal_World_map_English.png/545px-Ibn_Howqal_World_map_English.png 2x" data-file-width="920" data-file-height="946" /></a><figcaption>İbn Hövqəlin 10-cu əsrdə çəkdiyi xəritənin ingiliscəyə tərcüməsi. Azərbaycan və Arranın adları ingiliscə "Adharbayjan & Arran" şəklində verilib.</figcaption></figure>10-cu əsrdə yaşamış, Azərbaycanın hər tərəfini gəzib onun xəritəsini tərtib edən tarixçi <a href="/wiki/%C4%B0bn_Havq%C9%99l" class="mw-redirect" title="İbn Havqəl">İbn Hövqəl</a>, <a href="/wiki/%C4%B0st%C9%99xri" title="İstəxri">İstəxrinin</a> dediklərini tamamlayaraq, Azərbaycan, <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> və Ərməniyyənin ümumi xəritəsini yaratmış və bunu "Surət Ərməniyyə və Azərbaycan vər-Ran", yəni "Ərməniyyə, Azərbaycan və Arranın surəti (burada xəritəsi)" adlandırmışdır. O, bir digər xəritəsində <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizi</a> və ətrafını da təsvir edərək, bütün sahil ərazisini <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbəndədək</a> Azərbaycan adlandırmışdır. <a href="/wiki/%C4%B0bn_Havq%C9%99l" class="mw-redirect" title="İbn Havqəl">İbn Hövqəlin</a> “Kitab Surət əl-ard” (bu əsər də həmçinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” adıyla tanınır) əsərində bu sətirləri oxuyuruq: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> فلنرجع الان الي حد بلد الروم غرباً فنصف اقاليمها الي آخر الاسلام في حد المشرق و الذي نبتدا به ارمينيه و الران و اذربيجان و قد جعلنا هذا اقليماً واحدا لانه لا يملكه الا ملك واحد فيما شاهدته في عمري و من تقدمني كابن ابي الساج و مفلح غلامه وديسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلارأنفا وسالفا لمثل الفضل بن يحيى وعبد الله بن مالك الخزاعي وغيرهما. والذي يحيط به مما يلي المشرق الجبال و الديلم و غربي بحر الخزر والذي يحيط به مما يلي المغرب حدود الارمن واللان وشي من حذ الجزيره والذي يحيط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذي يحيط به من الجنوب حدود العراق و شي من حدود الجزيره<a href="#cite_note-26">[26]</a> </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>"İndi qərbə, <a href="/wiki/Bizans" class="mw-redirect" title="Bizans">Rum</a> sərhədlərinə tərəf dönüb, onun şərq hüdudlarında, islamın ən uzaq hədlərində olan vilayətləri təsvir edək. [Haqqında] yazmağa başlayacağımız ilk ölkələr Ərməniyyə, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələri biz bir iqlim (ərazi) hesab etmişik, və onlar həqiqətən də tək hökmdar tərəfindən idarə edilir, hansına ki özüm öz həyatımda şahid olmuşam, və həmçinin məndən əvvəl gələnlər [də şahid olublar]. Belə hökmdarlar [bunlar idi]: İbn əbil-Sac və onun qulu Müflix, Dəysəm bin Şazələvəyh, əl-Mərzuban bin Məhəmməd, hansına ki əs-Sallar deyirlər, və ən əsası əl-Fəzl bin Yəhya və Abdulla bin Malik əl-Xuzai və başqaları. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – <a href="/wiki/Cibal" title="Cibal">Cibal</a> və <a href="/wiki/Deyl%C9%99m" title="Deyləm">Deyləm</a>, habelə <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> qərb hissəsi; qərbdən – <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərmən</a> hüdudu, <a href="/wiki/Alanlar" title="Alanlar">Alanlar</a> hüdudu və <a href="/wiki/C%C9%99zir%C9%99" title="Cəzirə">Cəzirə</a> ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – <a href="/wiki/Alanlar" title="Alanlar">Alanlar</a> və <a href="/wiki/Qafqaz" title="Qafqaz">Kəbk (Qafqaz) dağları</a>; cənubdan – <a href="/wiki/%C6%8Fc%C9%99m_%C4%B0raq%C4%B1" title="Əcəm İraqı">İraq</a> hüdudu və <a href="/wiki/C%C9%99zir%C9%99" title="Cəzirə">Cəzirə</a> hüdudunun (şərq) hissəsidir.</blockquote>İbn Hövqəl öz əsərində Arran, Azərbaycan və Ərməniyyədən həm ayrı-ayrılıqda bəhs edir, həm də bəzən bu bölgələri bildirmək üçün sadəcə "Azərbaycan" adından istifadə edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> ثمّ تلوتها بصورة اذربيجان وشكّلت ما فيها من الجبال والطرق والأنهار العذبة كالرسّ والكر الى أن رسمت بحيرة خلاط وبحيرة كبوذان وكلتاهما غير متّصلتين بشيء من البحار وأثبتّ فيها جبل القبق<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>ibn Haqvəl, “Surət əl-ard”, 1/17, Livan, Beyrut şəhəri, Mənşurət darul məktəbə əl-həyə nəşri</cite></div></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>"Sonra Azərbaycanın xəritəsini dərc etdim. Oradakı dağları, yolları, <a href="/wiki/K%C3%BCr" title="Kür">Kür</a> və <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz</a> kimi şirin sulu çayları, həmçinin <a href="/wiki/Van_g%C3%B6l%C3%BC" title="Van gölü">Xilat (Van)</a> və <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Kəbuzan (Urmiya)</a> göllərini də təsvir etdim. Bu göllərin hər ikisi heç bir dəniz ilə birləşmir. Elə orada mən <a href="/wiki/Qafqaz_da%C4%9Flar%C4%B1" title="Qafqaz dağları">Qabq (Qafqaz) dağını</a> göstərdim."</blockquote>Müəllif “Xəzər dənizi” adlı paraqrafda da Arran ərazisini Azərbaycanın tərkibində göstərir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> وكتب موازيا لساحل البحر الأعلى الغزيه ثمّ يلى ذلك موازيا للساحل الخزر ثمّ اذربيجان ثمّ الجيل ثمّ طبرستان</blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>“Dənizin yuxarı hissəsində sahilboyu “əl-Quziyyə” yazılmışdır, onun ardınca isə sahilboyu əl-Xəzər, Azərbaycan, Cil, Təbəristan gəlir."</blockquote>İbn Hövqəl əsərinin bir digər yerində dəqiqlik gətirərək, Arranın <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənddən</a> <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflisədək</a> uzandığını və Azərbaycana tabe olduğunu qeyd edir:<a href="#cite_note-27">[27]</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> وبنواحى ورثان وبرذعه وجزيرتى باب الأبواب اللتين فى وسط بحيرة الخزر فوّة غزيرة كثيرة فائقة فى الجودة تحمل فى بحيرة الخزر الى جرجان ويقصد بها بلاد الهند على الظهر وهذه الفوّة فى جميع بلد الران من حدّ باب الأبواب الى تفليس وقرب نهر الرسّ الى نواحى خزران وهى مملكة تحت يد صاحب اذربيجان فى جبال تتّصل بجبال الطرم المتّصلة من غربىّ بحر الخزر بجبال الرىّ وطبرستان وجرجان الى نيسابور</blockquote> Tərcüməsi:<blockquote><a href="/wiki/Varsan_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Varsan şəhəri">Varsan</a>, <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a> və <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin)</a> nahiyələrində və <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> ortasındakı ada(lar)da <a href="/wiki/Boyaqotu" title="Boyaqotu">qırmız</a> (qızılboya / boyaqotu / marena bitkisi) var. O, Xəzər dənizi ilə <a href="/wiki/Hirkan_(vilay%C9%99t)" title="Hirkan (vilayət)">Cürcana</a> daşınır, oradan da quru yolla <a href="/wiki/Hindistan" title="Hindistan">Hind ölkəsinə</a> aparılır. <a href="/wiki/Boyaqotu" title="Boyaqotu">Qırmız (bitkisi)</a> <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin)</a> hüdudlarından <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflisədək</a> bütün Arranda, Araz çayı yaxınlığından <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan" title="Gürcüstan">Cürzan (Gürcüstan)</a> nahiyələrinədək (hər yerdə) vardır; Azərbaycan sahibinin (hökmdarının) əli altındakı (hakimiyyəti altındakı) bu son məmləkət <a href="/wiki/Tar%C4%B1m_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tarım şəhristanı">Tarım</a> dağlarına uzanan dağlarda yerləşir, (hansıları ki) Xəzər dənizinin qərbində <a href="/wiki/Rey" title="Rey">Rey</a>, <a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99ristan" title="Təbəristan">Təbəristan</a> və Cürcanın dağları ilə <a href="/wiki/Ni%C5%9Fapur" title="Nişapur">Nişapuradək</a> bitişikdir.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Şəmsəddin_əl-Məqdisinin_"Əhsən_ət-təqasim_fi_mərifət_əl-əqalim"_əsəri">Şəmsəddin əl-Məqdisinin "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=14" title="Şəmsəddin əl-Məqdisinin "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=14" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Şəmsəddin əl-Məqdisinin "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 10-cu əsrin ikinci yarısında yaşamış tarixçi <a href="/wiki/%C6%8Fl-M%C3%BCq%C9%99dd%C9%99si" class="mw-redirect" title="Əl-Müqəddəsi">Şəmsəddin əl-Məqdisi</a> (həmçinin əl-Müqəddəsi olaraq tanınır) "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsərində <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a>, Azərbaycan və <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərməniyyəni</a> birləşdirən "ər-Rihab iqlimi" olaraq tanınan bölgəni belə təsvir edir:<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> إقليم الرحاب لما جل هذا الإقليم وطاب، وكثرت فيه الثمار والأعناب. وكانت مدنه من أنزه البلاد كموقان وخلاط وتبريز التي شاكلت العراق ورخصت به الأسعار، واشتبكت فيه الأشجار، وجرت خلاله الأنهار. وحوت جباله الأعسال، وسهوله الأعمال. وبواديه الأغنام. ولم نجد له إسماً عاماً يجمع كورة سميناه الرحاب وهو إقليم للإسلام فيه جمال ... والطرق إليها صعبة، وللنصارى بها غلبة. وهذا شكله وصورته. وقد جعلنا هذا الإقليم ثلاث كور أولها من قبل البحيرة الران ثم أرمينية ثم آذربيجان. فأما الران فإنها تكون نحو الثلث من الإقليم في مثل جزيرة بين البحيرة ونهر الرس ونهر الملك يشمقها طولاً، قصبتها برذعة ومن مدنها: تفليس، القلعة، خنان، شمكور، جنزة، يرديج، الشما خية، شروان، باكوه، الشا بران، باب الأبواب،الأبخان، قبلة، شكي، ملازكرد، تبلا. وأما أرمينية فإنها كورة جليلة رسمها أرميني بن كنظر بن يافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالي الرفيعة كثيرة الخصائص قصبتها دبيل ومن مدنها: بدليس، خلاط، أرجيش، بركري، خوي، سلماس، أرمية، داخرقان، مراغة، أهر، مرند، سنجان، قاليقلا، قندرية، قلعة يونس، نورين. وأما آذربيجان فإنها كورة اختطها اذرباذ بن بيوراسف بن الأسود بن سام بن نوح عليه السلام قصبتها وهي مصر الإقليم أردبيل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخاً كله قرى ومزارع يقال أن به سبعين لساناً كثرة خيرات أردبيل منه. أكثر بيوتهم تحت الأرض ومن مدنها: رسبة، تبريز، جابروان، خونج، الميا نج، السراة، بروى، ورثان، موقان، ميمذ، برزند. فإن زعم زاعم أن بدليس من إقليم أقور واستدل بأنها كانت في ولايات بني حمدان أجيب بأنه لما ادعاها أهل الإقليمين جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظيراً في الاسم وهي تفليس، وأما الولايات فليست حجة في هذا الباب الا ترى أن سيف الدولة كانت له قنسرين والرقة ولم يقل أحد أن الرقة من الشام.</blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Ər-Rihab iqlimi Bura möhtəşəm və xoş bir iqlim olduğundan meyvəsi və üzümü boldur. <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fxlat" title="Əxlat">Xilat</a> və İraqa bənzər <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a> kimi şəhərləri bölgənin ən gözəllərindəndir. Burada qiymətlər aşağıdır, ağaclar sıxdır, və onların aralarından çaylar axır. Dağlarının hər tərəfində bal, düzənliklərdə [ağaclar], dərələrdə qoyun [sürüləri] var. Biz onun üçün (yəni bu bölgənin tamamı üçün) mahallarını birləşdirəcək ortaq bir ad tapamadıq. Biz ona ər-Rihab adını verdik, və bu iqlim islama aiddir (yəni burada əhalinin əksəriyyəti müsəlmandır) və oranın bir cazibəsi var. ... Oradakı yollar çətin keçilir, və <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Nazarene_(title)" class="extiw" title="en:Nazarene (title)">nəsarilər</a> (yəni <a href="/wiki/Xristian" title="Xristian">xristianlar</a>) çoxluq təşkil edir. Bu isə, iqlimin bir təsviri və rəsmidir. Biz bu iqlimi (yəni ər-Rihab bölgəsini) üç quraya (كور) böldük. Bunlardan birincisi - gölün (yəni <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a>) boyunca yerləşən <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a>, sonra <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərminiyyə</a>, sonra Azərbaycandır. Arrana gəldikdə, bura iqlimin (yəni ər-Rihab bölgəsinin) üçdə bir hissəsini təşkil edir və göl (yəni <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizi</a>) ilə <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayı</a> arasında bir cəzirə mislindədir (yarımadaya bənzəyir). Məlik çayı (burada əslində <a href="/wiki/K%C3%BCr" title="Kür">Kür çayı</a> nəzərdə tutulur) isə buranı uzununa iki yerə bölür. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a>, müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflis</a>, <a href="/wiki/Beyl%C9%99qan" title="Beyləqan">Beyləqan</a>, <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99mkir" title="Şəmkir">Şəmkir</a>, Cənzə (<a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncə</a>), Yərdic, <a href="/wiki/%C5%9Eamax%C4%B1" title="Şamaxı">Şamaxı</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvan</a>, <a href="/wiki/Bak%C4%B1" title="Bakı">Bakı</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eabran" title="Şabran">Şabran</a>, Bab əl-Əbvab (<a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a>), Əbxan, <a href="/wiki/Kabalaka" title="Kabalaka">Qəbələ</a>, <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ki_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şəki (tarixi ərazi)">Şəki</a>, <a href="/wiki/Malazgird" title="Malazgird">Malazkird</a> və Tebla. <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Ərminiyyəyə</a> gəlincə, bu böyük bir quradır. Buranın sərhədləri Ərmini bin Kənzər bin Yafəs bin Nuh tərəfindən təyin edilmişdir. Məşhur və bir çox yaxşı keyfiyyətə sahib yataq örtükləri və yun yataq dəstləri buradan gətirilir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Dəbil (<a href="/wiki/Dvin" title="Dvin">Dvin</a>), müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: <a href="/wiki/Bitlis" title="Bitlis">Bidlis</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fxlat" title="Əxlat">Xilat</a>, <a href="/wiki/%C6%8Frci%C5%9F" title="Ərciş">Ərciş</a>, <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Muradiye" class="extiw" title="tr:Muradiye">Bərkəri</a>, <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>, <a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Salmas</a>, <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, <a href="/wiki/Az%C9%99r%C5%9F%C9%99hr" title="Azərşəhr">Dehxarqan</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99r" title="Əhər">Əhər</a>, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>, Səncan, <a href="/wiki/%C6%8Frzurum" title="Ərzurum">Qaliqala</a>, Qəndəriyyə, Qəlat Yunis və Nurin. Azərbaycana gəlincə, bu bir quradır ki, sərhədləri Adərbad bin Bivərəsf bin əl-Əsvəd bin Sam bin Nuh əleyhissəlam tərəfindən təyin edilmişdir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) və (bu) iqlimin Misri <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbildir</a>. Burada yüz qırx fərsəx ərazini əhatə edən <a href="/wiki/Savalan_(da%C4%9F)" class="mw-redirect" title="Savalan (dağ)">bir dağ</a> var. Buralar bütövlükdə kəndlər və əkin sahələridir. Deyirlər ki, burada yetmiş dildə danışırlar. Ərdəbilin bir çox xeyirləri (sərvətləri) oradandır. (Bu iqlimin) sakinlərinin evlərinin əksəriyyəti yer altındadır. (Buranın) müdunundan (şəhərlərindən) bunlardır: Rasba, <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>, Cəbrəvan, <a href="/wiki/Xun%C9%99_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Xunə şəhəri">Xunəc</a>, Məyanic (<a href="/wiki/Miyan%C9%99" title="Miyanə">Miyanə</a>), əs-Səra (<a href="/wiki/S%C9%99rab" title="Sərab">Sərab</a>), Baruy, <a href="/wiki/Varsan_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Varsan şəhəri">Varsan</a>, <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a>, Miməd, <a href="/wiki/B%C9%99rz%C9%99nd" class="mw-disambig" title="Bərzənd">Bərzənd</a>. Əgər kimsə <a href="/wiki/Bitlis" title="Bitlis">Bidlisin</a> <a href="/wiki/H%C9%99mdanil%C9%99r" title="Həmdanilər">Bəni Həmdanın</a> vilayəti (idarəsi altında olan bölgə) olduğuna işarə edərək, onun Aqur iqliminə (yəni <a href="/wiki/C%C9%99zir%C9%99" title="Cəzirə">Cəzirə</a> bölgəsinə, Yuxarı <a href="/wiki/Mesopotamiya" title="Mesopotamiya">İkiçayarasına/Mesopotamiyaya</a>) aid olduğunu iddia etsə, o zaman cavab verərəm ki, [bu şəhərə] hər iki iqlimin (yəni həm Aqur, həm də ər-Rihabın) sakinləri tərəfindən iddia edildiyi halda, biz [Bidlisi] ona görə buraya (ər-Rihaba) aid etdik ki, biz onun adında [başqa bir şəhərlə] uyğunluq tapdıq, bu da <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflisdir</a>. Vilayətə (yəni idarə olunan əraziyə) gəldikdə isə, bu, bu məsələdə bir sübut deyil. Məgər bilmirsən ki, <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Kinnesrin" class="extiw" title="tr:Kinnesrin">Kinnəsrin</a> və <a href="/wiki/R%C9%99qq%C9%99" title="Rəqqə">Rəqqə</a> <a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Seyf%C3%BC%27d_Devle" class="extiw" title="tr:Seyfü'd Devle">Seyfəddövlənin</a> iqtidarında idilər, lakin heç kim Rəqqənin <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Syria_(region)" class="extiw" title="en:Syria (region)">Şama</a> aid olduğunu deməz.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Naməlum_müəllifin_"Hüdud_əl-aləm"_əsəri">Naməlum müəllifin "Hüdud əl-aləm" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=15" title="Naməlum müəllifin "Hüdud əl-aləm" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=15" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Naməlum müəllifin "Hüdud əl-aləm" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 10-cu əsrin sonunda (<a href="/wiki/Qriqori_t%C9%99qvimi" title="Qriqori təqvimi">miladi təqvimlə</a> 982-983-cü illər; <a href="/wiki/Hicri-q%C9%99m%C9%99ri_t%C9%99qvim" class="mw-redirect" title="Hicri-qəməri təqvim">hicri-qəməri təqvimiylə</a> 372-ci il) naməlum müəllif tərəfindən yazılmış "<a href="/wiki/H%C3%BCdud_%C9%99l-al%C9%99m" title="Hüdud əl-aləm">Hüdud əl-aləm</a>" coğrafi traktatında Azərbaycan, Ərməniyyə və Arranın sərhədləri belə təsvir olunur:<a href="#cite_note-web.archive.org-1">[1]</a><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> سه ناحیتست بیکدیگر پیوسته وسوادهاءایشان بیکدیگر اندر شده و مشرق این ناحیت حدود گیالن است و جنوب وی حدود عراق است و جزیره، و مغرب وی حدود رومست و سریر، و شمال وی سریرست و خزران</blockquote><blockquote>[Bu] üç nahiyədir [ki,] bir-birinə bitişikdir, və kənd kəsimləri bir-biriylə qarışır. Bu nahiyələrin şərqində <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan</a> hüdududur, və onların cənubunda <a href="/wiki/%C6%8Fc%C9%99m_%C4%B0raq%C4%B1" title="Əcəm İraqı">İraq</a> hüdudu və <a href="/wiki/C%C9%99zir%C9%99" title="Cəzirə">Cəzirə</a>, və onların qərbində <a href="/wiki/Bizans_imperiyas%C4%B1" title="Bizans imperiyası">Rum</a> hüdudu və Sərir, və onların şimalında Sərir və Xəzrandır (<a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rl%C9%99r" title="Xəzərlər">xəzərlərin</a> torpaqlarıdır).<a href="#cite_note-28">[28]</a><a href="#cite_note-29">[29]</a></blockquote> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Azərbaycan,_Arran,_Şirvan">Azərbaycan, Arran, Şirvan</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=16" title="Azərbaycan, Arran, Şirvan bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=16" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Azərbaycan, Arran, Şirvan">vikimətni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG/273px-Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG" decoding="async" width="273" height="273" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG/410px-Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2b/Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG/546px-Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG 2x" data-file-width="577" data-file-height="576" /></a><figcaption>12-ci əsr coğrafiyaçısı <a href="/wiki/%C6%8Fl-%C4%B0drisi" class="mw-redirect" title="Əl-İdrisi">əl-İdrisinin</a> 1154-cü ildə çəkdiyi xəritə. Xəritədə Azərbaycan sərhədlərinin <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> qərb sahillərinə qədər çatdığı göstərilir.</figcaption></figure>Tarixi qaynaqlarda Azərbaycan şəhərlərinin yerləşməsi barədə müxtəlif fikirlər var. Məsələn, Arran və <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvan</a> şəhərləri gah Azərbaycan məmləkətinin hissəsi sayılırlar, gah da Azərbaycan məmləkətindən müstəqil görsədilirlər.<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a><a href="#cite_note-راشدی-30">[30]</a> Tehranda buraxılmış "Türklər və İranda onların tarix, dil və varlığı haqda tədqiqat" kitabının müəllifi Həsən Raşidinin nəzərinə görə, Azərbaycanın adı "məmləkət" və "vilayət" olaraq işlənəndə iki fərqli coğrafi anlam daşıyır. "Məmləkət" qavramı işlənəndə Arran və Şirvan "vilayətləri" onun tərkib hissələri olaraq hesab olunur, ancaq "vilayət" qavramı daşıyanda "Azərbaycan məmləkəti" içindəki Arranla qonşu sayılır.<a href="#cite_note-راشدی-30">[30]</a> Təbrizdə buraxılmış "İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı" kitabının müəllifi Pərviz Zareh Şahmərəsi bunun iqtisadi və ticari səbəblərlə bağlı olduğunun qənaətindədir.<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Xarəzmşahlar_və_Eldənizlər_(Azərbaycan_Atabəyləri)_dövrü">Xarəzmşahlar və Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=17" title="Xarəzmşahlar və Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=17" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Xarəzmşahlar və Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Xar%C9%99zm%C5%9Fahlar" title="Xarəzmşahlar">Xarəzmşahlar dövlətinin</a> hökmranlığı 11-13-cü əsrlərə, <a href="/wiki/Eld%C9%99nizl%C9%99r" title="Eldənizlər">Eldənizlərin (Azərbaycan Atabəylərinin)</a> hökmranlığı isə 12-13-cü əsrlərə təsadüf edir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Zəkəriyyə_əl-Qəzvininin_"Əsər_əl-bilad_və_əxbar_əl-ibad"_əsəri">Zəkəriyyə əl-Qəzvininin "Əsər əl-bilad və əxbar əl-ibad" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=18" title="Zəkəriyyə əl-Qəzvininin "Əsər əl-bilad və əxbar əl-ibad" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=18" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Zəkəriyyə əl-Qəzvininin "Əsər əl-bilad və əxbar əl-ibad" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 13-cü əsrdə yaşamış coğrafiyaçı <a href="/wiki/Z%C9%99k%C9%99riyy%C9%99_%C9%99l-Q%C9%99zvini" title="Zəkəriyyə əl-Qəzvini">Zəkəriyyə əl-Qəzvini</a> "Əsər əl-bilad və əxbar əl-ibad" əsərində <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğanın</a> Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> موغان: ولاية واسعة بها قرى ومروج بآذربيجان، على يمين القاصد من اردبيل إلى تبريز، وهي جروم وآذربيجان كلها صرود كانت منازل التركمان لسعة رفغها وكثرة عشبها، والآن اتخذها التتر مشتاة وجلا عنها تركمانها </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Muğan: geniş vilayətdir. Onun kəndləri və çəmənləri Azərbaycanda, <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbildən</a> <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbrizə</a> gedən yolun sağındadır. Bura isti ölkədir, Azərbaycanın başqa yerləri isə bura nisbətən soyuqdur. Burada <a href="/wiki/O%C4%9Fuz_t%C3%BCrkl%C9%99ri" title="Oğuz türkləri">türkmanların</a> mənzilləri var.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Yaqut_əl-Həməvinin_"Mucəm_əl-buldan"_əsəri">Yaqut əl-Həməvinin "Mucəm əl-buldan" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=19" title="Yaqut əl-Həməvinin "Mucəm əl-buldan" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=19" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yaqut əl-Həməvinin "Mucəm əl-buldan" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 12-13-cü əsrlərdə yaşamış suriyalı ərəb coğrafiyaçı <a href="/wiki/Yaqut_%C9%99l-H%C9%99m%C9%99vi" title="Yaqut əl-Həməvi">Yaqut əl-Həməvi</a>, 1224-1228-ci illər arası yazıb bitirdiyi "<a href="/wiki/Muc%C9%99m_%C9%99l-buldan" title="Mucəm əl-buldan">Mucəm əl-buldan</a>" adlı kitabında Azərbaycan sərhədlərinin <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdəyə</a> və <a href="/wiki/%C6%8Frzincan" title="Ərzincan">Ərzincana</a> qədər uzandığını və <a href="/wiki/Deyl%C9%99m" title="Deyləm">Deyləm</a>, Cil (yəni <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan</a>) və <a href="/wiki/Tar%C4%B1m_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tarım şəhristanı">Tarım</a> bölgələriylə həmsərhəd olduğunu qeyd edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> وحد أذربيجان من برزذعة مشرقا إلى أرزنجان مغربا ويتصل حدها من جهة الشمال ببلاد الديلم والجيل والطرم وهو إقليم واسع ومن مشهور مدائنها تبريز وهي اليوم قصبتها وأكبر مدنها وكانت قصبتها قديما المراغة ومن مدنها خوي وسلماس وأرمية وأردبيل ومرند وغير ذلك، وهو صقع جليل ومملكة عظيمة الغالب عليها الجبال وفيه قلاع كثيرة وخيرات واسعة وفواكه جمة ما رأيت ناحية أكثر بساتين منها ولا أغزر مياها وعيونا لا يحتاج السائر بنواحيها إلى حمل إناء للماء لأن المياه جارية تحت أقداه أين توجه وهو ماء بارد عذب صحيح وأهلها صباح الوجوه حمرها رقاق البشرة ولهم لغة يقال لها الأذرية لا يفهمها غيرهم وفي أهلها لين وحسن معاملة إلا أن البخل يغلب على طباعهم وهي بلاد فتنة وحروب ما خلت قط منها فلذلك أكثر مدنها خراب وقراها يباب، وفي أيامنا هذه هي مملكة جلال الدين منكبرني بن علاء الدين محمد بن تكش خرارزم شاه </blockquote> Tərcüməsi: <blockquote>Azərbaycanın həddi şərqdə <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdəyə</a>, qərbdə <a href="/wiki/%C6%8Frzincan" title="Ərzincan">Ərzincana</a> qədərdir, şimal tərəfdən sərhədi əd-<a href="/wiki/Deyl%C9%99m" title="Deyləm">Deyləm</a>, əl-<a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Cil</a> və ət-<a href="/wiki/Tar%C4%B1m_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tarım şəhristanı">Tarm</a> biladları (diyarları) ilə birləşir. Bura geniş iqlimdir (bölgədir). Məşhur şəhərlərindən <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbrizdir</a>, o bu gün Azərbaycanın paytaxtı və ən böyük şəhəridir. Qədim paytaxtı <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a> olub. Şəhərlərinə Xuveyy (<a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>), <a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Səlmas</a>, <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a>, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a> və başqaları daxildir. Bura çox böyük yer və əzəmətli məmləkətdir. Əksər hissəsi dağlıqdır, çoxlu qalaları, bol nemətləri, saysız meyvələri vardır. Mən bundan çox bağları, bol sulu çayları və bulaqları olan başqa yer görməmişəm. Onun nahiyələrini səyahət edən şəxsə özü ilə su qabı götürməyə ehtiyac yoxdur, çünki hara getsə, ayağının altından soyuq, şirin və sağlam sular axır. Əhalisi xoş çöhrəli, alyanaq, zərif dərilidir. Onların dilinə əl-azriyə (<a href="/wiki/Az%C9%99ri_dili" class="mw-redirect" title="Azəri dili">əl-azəriyyə</a>) deyirlər. Bu dili başqaları anlamır. Buranın əhalisi yumşaq xasiyyətli, xoşrəftardırlar, ancaq xəsislik təbiətlərində üstünlük təşkil edir. Bu ölkədə qarışıqlıq və müharibələrin araları kəsilmir. Buna görə də şəhərlərinin çoxu xaraba, kəndlər isə boşdur (əhalisizdir). Bizim dövrümüzdə bura <a href="/wiki/C%C9%99lal%C9%99ddin_M%C9%99nguberdi" title="Cəlaləddin Mənguberdi">Cəlaləddin Mankburni ibn Əlaəddin Məhəmməd ibn Təkin (Təkş) Xarəzmşahın</a> məmləkətidir.</blockquote>Yaqut əl-Həməvi həmin əsərində <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a> vilayətinin də Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd etmişdir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> مُوقانُ: بالضم ثم السكون، والقاف، وآخره نون، قال ابن الكلبي: موقان وجيلان وهما أهل طبرستان ابنا كماشح بن يافث بن نوح، عليه السّلام، وأهله يسمّونه موغان، بالغين المعجمة، وهي عجمية، ويجوز أن يجعل جمعا للموق وهو الحمق: ولاية فيها قرى ومروج كثيرة تحتلها التركمان للرّعي فأكثر أهلها منهم، وهي بأذربيجان يمرّ القاصد من أردبيل إلى تبريز في الجبال<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>Yaqut əl-Həməvi, "Mucəm əl-buldan", 5/525, Dar Sadr, 1397 (1993)-cü il, Livan, Beyrut şəhəri</cite></div></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote> Muqan: əvvəl damma ilə, sonra sükunla və qafla. İbn əl-Kəlbi deyib: "Muqan və <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Cilan</a> <a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99ristan" title="Təbəristan">Təbəristan</a> əhlindəndirlər. Onlar ikisi Kəmaşihin, Kəmaşih <a href="/wiki/Yaf%C9%99t" title="Yafət">Yafəsin</a>, Yafəs isə <a href="/wiki/Nuh" title="Nuh">Nuhun</a>, ona salam olsun, oğludur." [Muqan] əhalisi buranı [ğayn (ğ)(غ) hərfi ilə] Muğan adlandırır, bu əcəmcədir [iran dillərindədir, ərəb sözü deyil]. Çoxlu kənd və otlaqları olan vilayətdir. <a href="/wiki/O%C4%9Fuz_t%C3%BCrkl%C9%99ri" title="Oğuz türkləri">Türkmənlər</a> burada öz mal-qarasını otarmaq üçün məskən salmışlar. Əhalisinin əksəriyyətini də onlar təşkil edir. [Muqan] Azərbaycandadır. <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbildən</a> <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbrizə</a> yola düşən dağlıq yolla gedir.</blockquote>Müəllif, qalıqları hazırda <a href="/wiki/Erm%C9%99nistan" title="Ermənistan">Ermənistanda</a>, <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvandan</a> cənubda yerləşən <a href="/wiki/Dvin" title="Dvin">Dvin</a> şəhərinin "<a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> nahiyələrindən" biri olan və "Azərbaycan hüdudunun axırında" yerləşən bir şəhər olduğunu da qeyd etmişdir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> دَوِينُ: بفتح أوله، وكسر ثانيه، وياء مثناة من تحت ساكنة، وآخره نون: بلدة من نواحي أرّان في آخر حدود أذربيجان بقرب من تفليس، منها ملوك الشام بنو أيوب، ينسب إليها أبو الفتوح نصر الله بن منصور بن سهل الدّويني الجيزي، كان فقيها شافعي المذهب، تفقه ببغداد على أبي حامد الغزّالي وسافر إلى خراسان وأقام بنيسابور مدة ثم انتقل إلى بلخ، وسمع الحديث على أبي سعد عبد الواحد بن عبد الكريم القصري وعبد الرزاق بن حسان المنيعي وغيرهما، ذكره أبو سعد في شيوخه فقال: مات ببلخ في سنة 546. </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Dvin: əvvəli fəthə, ikincisi kəsrə, hərəkəsiz yə, sonuncusu nun: <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> nəvahisindən (nahiyələrindən), Azərbaycan hüdudunun axırında (Azərbaycanın axır sərhəddində), <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflis</a> yaxınlarında bələd (şəhər). Oradan Şam hökmdarları Əyyub oğulları [Əyyubilər] çıxıb; Əbul-Futuh Nəsrullah ibn Mənsur ibn Səhl əd-Dəvini əl-Cizi [əl-Cəziri] buraya nisbət edilir. O, şafii məzhəbli fəqih (hüquqçu) idi. <a href="/wiki/Ba%C4%9Fdad" title="Bağdad">Bağdadda</a> Əbu Hamid əl-Ğəzaliyə fiqh öyrətmiş, sonra <a href="/wiki/Xorasan" class="mw-redirect" title="Xorasan">Xorasana</a> səfər etmiş, bir müddət <a href="/wiki/Ni%C5%9Fapur" title="Nişapur">Nişapurda</a> iqamət etmiş, sonra <a href="/wiki/B%C9%99lx_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" title="Bəlx (şəhər)">Bəlxə</a> köçmüşdür. Əli bin Əbu S`əd Əbdülvahid ibn Əbdülkərim əl-Qasri və Əbdürrəzzaq bin Həssan əl-Mənii və başqalarından hədis dinləmişdir. Əbu Sə`d “əş-Şuyux”da qeyd edir ki, o, 546-cı ildə Bəlxdə ölüb; ...</blockquote>Müəllif əsərinin digər yerində Səysəban/Sisəvan (digər adıyla Sisəcan/Sisakan/<a href="/wiki/S%C3%BCnik" title="Sünik">Sünik</a>), yəni tarixi <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur" title="Zəngəzur">Zəngəzur</a> ərazisinin <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arranda</a>, <a href="/wiki/Beyl%C9%99qan" title="Beyləqan">Beyləqanın</a> isə Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd etmişdir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> سَيْسَبَانُ: بفتح أوّله، وسكون ثانيه، وسين أخرى مفتوحة، وباء موحدة، وآخره نون، والعجم تقول سيسوان، بالواو عوضا عن الباء: بلدة من نواحي أرّان، بينها وبين بيلقان أربعة أيّام من ناحية أذربيجان، خبرني بها رجل من أهله </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Səysəban: əvvəli fəthəli, ikincisi sükunlu, sonrakı “sin” fəthəli, ”bə” bir nöqtəli və axırı “nun”, <a href="/wiki/%C4%B0ranl%C4%B1lar" title="İranlılar">əcəmlər</a> Sisəvan deyirlər: <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> nəvahisindən (nahiyələrindən) bələd (şəhər), onunla Azərbaycanın nahiyələrindən olan <a href="/wiki/Beyl%C9%99qan" title="Beyləqan">Beyləqan</a> arasında 4 gün(lük məsafə) vardır. Bunu mənə oranın camaatından bir nəfər xəbər verdi.</blockquote>Müəllif bundan əlavə "əl-Bərşəliyyə" adlı bir bölgəni və <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a> şəhəri daxil olmaqla Bəsfurcan (<a href="/wiki/Vaspurakan" title="Vaspurakan">Vaspurakan</a>) bölgəsini Arran ərazisinə daxil edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> البرشلية موضع بأران له ذكر في أخبار ملوك الفرس </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Əl-Bərşəliyyə Arranda yerdir, fars hökmdarlarının xəbərlərində (məlumatlarında) xatırlanmışdır (ona toxunulmuşdur).</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> بَسْفُرجانُ: بضم الفاء، وسكون الراء، وجيم، وألف، ونون: كورة بأرض أرّان، ومدينتها النّشوى، وهي نقجوان، عمّر ذلك كله أنوشروان حيث عمّر باب الأبواب، وقد عدّوه في أرمينية الثالثة. </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Bəsfurcan: dammalı “fə”, sükunlu “ra”, “cim”: Arran ərzində (torpağında) quradır (kuradır), və mədinəsi (baş şəhəri) ən-Nəşəvadır, hansı ki, <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a> adlandırılır. Bu şəhəri Ənuşirəvan Bab əl-Əbvab (<a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a>) şəhərini tikdirdiyi zaman tikdirmişdir. (Bəsfurcanı) <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99niyy%C9%99" title="Ərməniyyə">Üçüncü Ərməniyyədən</a> sayırlar.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Əbu_Şamə_Şəhabəddin_əl-Məqdisinin_“Üyun_ər-rəvzəteyn_fi_əxbar_əd-dəvləteyn”_əsəri">Əbu Şamə Şəhabəddin əl-Məqdisinin “Üyun ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn” əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=20" title="Əbu Şamə Şəhabəddin əl-Məqdisinin “Üyun ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn” əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=20" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əbu Şamə Şəhabəddin əl-Məqdisinin “Üyun ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn” əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 13-cü əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Abu_Shama" class="extiw" title="en:Abu Shama">Əbu Şamə Şəhabəddin əl-Məqdisi</a> “Üyun ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn” əsərində (həmçinin "Kitab ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn ən-nuriyyə vəs-səlahiyyə" adıyla tanınır) <a href="/wiki/Dvin" title="Dvin">Dvin şəhərini</a> birbaşa Azərbaycan ərazisinə daxil edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> بلد دوين وَهِي بَلْدَة من آخر بِلَاد أذْرَبِيجان مِمَّا يَلِي الرّوم<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>əl-Maqdisi, “Uyunur Ravzateyn fi Əxbar əd-Dəvlətəyn”, 1/354</cite></div></blockquote> Tərcüməsi: <blockquote><a href="/wiki/Dvin" title="Dvin">Dvin</a> bələdi (şəhəri) Azərbaycan biladının (şəhərlərinin) axırıncısıdır, (Dvin şəhərindən) sonra <a href="/wiki/Bizans_imperiyas%C4%B1" title="Bizans imperiyası">ər-Rum</a> başlayır.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="İbn_əl-Əsirin_"Əl-kamil_fit-tarix"_əsəri">İbn əl-Əsirin "Əl-kamil fit-tarix" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=21" title="İbn əl-Əsirin "Əl-kamil fit-tarix" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=21" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İbn əl-Əsirin "Əl-kamil fit-tarix" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 12-13-cü əsrlərdə (1160-1234-cü illər) yaşamış <a href="/wiki/%C4%B0bn_%C9%99l-%C6%8Fsir" title="İbn əl-Əsir">İbn əl-Əsir</a> də həmçinin "Əl-kamil fit-tarix" əsərində, <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCl%C9%99r" title="Gürcülər">gürcülərin</a> 1162-ci (hicri 557-ci) ildə Dvin şəhərinə hücumları haqqında məlumat verərkən oranı Azərbaycan şəhərlərindən biri olaraq təsvir etmişdir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> اجتمعت الكرج في خلق كثير يبلغون ثلاثين ألف مقاتل، ودخلوا بلاد الإسلام، وقصدوا مدينة دوين من أذربيجان، فملكوها ونهبوها، وقتلوا من أهلها وسوادها نحو عشرة آلاف قتيل، وأخذوا النساء سبايا، وأسروا كثيراً، وأعروا النساء وقادوهم حفاة عراة، وأحرقوا الجوامع والمساجد؛ فلما وصلوا إلى بلادهم أنكر نساء الكرج مافعلوا بنساء المسلمين، وقلن لهم قد أحوجتم المسلمين أن يفعلوا بنا مثل ما فعلتم بنسائهم؛ وكسونهن، ولما بلغ الخبر إلى شمس الدين إيلدكز، صاحب أذربيجان والجبل وأصفهان، جمع عساكره وحشدها، وانضاف إليه شاه أرمن بن سكمان القطبي، صاحب خلاط، وابن آقسنقر، صاحب مراغة وغيرها، فاجتمعوا في عسكر كثير يزيدون على خمسين ألف مقاتل، وساروا إلى بلاد الكرج<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>İbn əl-Əsir, “Əl-kamil fit-tarix”, 9/45-458</cite></div></blockquote> Tərcüməsi: <blockquote>Gürcülər bu il şaban ayında (hicri təqvimiylə 557-ci ilin şaban ayı, miladi təqvimlə 1162-ci ilin iyul-avqust ayları arası) sayısı 30 minə çatan böyük bir ordu topladılar və İslam ölkələrinə hücum etdilər. Azərbaycanın Dvin şəhərinə hücum etdilər, şəhəri zəbt edərək yağmaladılar. Dvin və kəndlərində 10 min adamı öldürdülər. Qadınları və bir çox şəxsi öldürdülər. Qadınları soyundurub çılpaq və yalın ayaq vəziyyətdə apardılar, məscid və camiləri yandırdılar. Gürcülər öz ölkələrinə getdikdə gürcü qadınları müsəlman qadınlara edilənlərə etiraz etdilər, “müsləmanları sizin onların qadınlarına etdiyiniz şeylərin eynisini bizə etməyə məcbur etdiniz” dedilər və müsləman qadınları geyindirdilər. Azərbaycan, <a href="/wiki/Cibal" title="Cibal">əl-Cibal</a> və <a href="/wiki/%C4%B0sfahan" title="İsfahan">İsfahan</a> hakimi olan (atabəy Şəmsəddin) <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ms%C9%99ddin_Eld%C9%99niz" title="Şəmsəddin Eldəniz">Eldəniz</a> bunu eşidən kimi ordu topladı, <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99n%C5%9Fahlar_b%C9%99yliyi" title="Ərmənşahlar bəyliyi">Əxlat</a> hakimi ibni Sökmən və <a href="/wiki/A%C4%9Fsunquril%C9%99r" title="Ağsunqurilər">Marağa</a> hakimi ibni Ağsunqur da Eldənizlə birləşdilər. Beləcə 50 mindən artıq mücahiddən ibarət bir ordu toplandı. Doğruca Gürcü torpaqlarında hücum etdilər.</blockquote> İbn əl-Əsir həmin əsərin digər yerində, gürcülərin 1199-cu (595-ci) ildə Dvin şəhərinə hücumları haqqında məlumat verərkən yenə qeyd etmişdir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> في هذه السنة استولى الكرج على مدينة دوين ، من أذربيجان ، ونهبوها ، واستباحوها ، وأكثروا القتل في أهلها ، وكانت هي وجميع بلاد أذربيجان للأمير أبي بكر بن البهلوان<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>İbn əl-Əsir, “Əl-kamil fit-tarix”, 10/283</cite></div></blockquote> Tərcüməsi: <blockquote>Bu il (hicri 595) gürcülər Azərbaycanın Dvin şəhərini istila etdilər. Şəhəri yağmalayaraq xalqın malını və canını mübah saydılar. Xalqdan bir çoxunu öldürdülər. Dvin və Azərbaycanın tamamı əmir Əbu Bəkir bin Pəhləvana tabe idi.</blockquote>Müəllif bununla yanaşı <a href="/wiki/Ani" title="Ani">Ani</a> şəhərinin <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> şəhərlərindən biri olduğunu qeyd edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> في هذه السنة، في شعبان، اجتمعت الكرج مع ملكهم، وساروا إلى مدينة آني من بلاد أران، وملكوها، وقتلوا فيها خلقا كثيرا، فانتدب لهم شاه أرمن بن إبراهيم بن سكمان صاحب خلاط، وجمع العساكر، واجتمع معه من المتطوعة خلق كثير، وسار إليهم ، فلقوه، وقاتلوه، فانهزم المسلمون، وقتل أكثرهم، وأسر كثير منهم، وعاد شاه أرمن مهزوما لم يرجع معه غير أربع مائة فارس من عسكره.</blockquote> Tərcüməsi: <blockquote>Bu ilin (hicri 556) şaban ayında <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCl%C9%99r" title="Gürcülər">gürcülər</a> krallarının əmrində toplanaraq <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> şəhərlərindən olan <a href="/wiki/Ani" title="Ani">Ani</a> şəhərinə hücum etdilər və şəhəri ələ keçirdilər. Orda bir çox şəxsi öldürdülər. <a href="/wiki/%C6%8Frm%C9%99n%C5%9Fahlar_b%C9%99yliyi" title="Ərmənşahlar bəyliyi">Əxlat</a> hakimi ibni Sökmən əsgər toplayaraq onların köməyinə getdi. Həmçinin bir çox könüllü mücahid də ona qoşuldu.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Məhəmməd_ibn_Nəcib_Bəkranın_"Cahannamə"_əsəri">Məhəmməd ibn Nəcib Bəkranın "Cahannamə" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=22" title="Məhəmməd ibn Nəcib Bəkranın "Cahannamə" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=22" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Məhəmməd ibn Nəcib Bəkranın "Cahannamə" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/M%C9%99h%C9%99mm%C9%99d_ibn_N%C9%99cib_Bakran" title="Məhəmməd ibn Nəcib Bakran">Məhəmməd ibn Nəcib Bəkran</a>, <a href="/wiki/II_M%C9%99h%C9%99mm%C9%99d_(Xar%C9%99zm_h%C3%B6kmdar%C4%B1)" title="II Məhəmməd (Xarəzm hökmdarı)">Sultan II Məhəmməd Xarəzmşaha</a> təqdim etdiyi "Cahannamə" kitabında qeyd edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> گر - جیحونی است در حدود آذرباذکان بر سه فرسنگی شهر بردعه که آن را کر خوانند<a href="#cite_note-Nəcib-31">[31]</a> </blockquote> Tərcüməsi: <blockquote>Qur - <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a> şəhərinin üç fərsəngində, Azərbaycan hüdudunda bir çaydır ki, ona <a href="/wiki/K%C3%BCr" title="Kür">Kür</a> deyirlər.</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> از آذرباذکان جنزه کنجه را خوانند هم از حدود آذرباذکان نشوی نخجوان را خوانند آذرباذکان ولایتست و قصبه آن را اردبیل خوانند.<a href="#cite_note-Nəcib-31">[31]</a> </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Azərbaycandan "Cənzə" Gəncəyə deyirlər, Azərbaycan hüdudunda da (olan) "Nəşəvə" <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvana</a> deyirlər. Azərbaycan (bir) vilayətdir və onun qəsəbəsinə <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a> deyirlər.</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> اندراب در آذرباذکان شهری معروفست که آنرا بردعه خوانند<a href="#cite_note-Nəcib-31">[31]</a> </blockquote> Tərcüməsi: <blockquote><a href="/wiki/Arran" title="Arran">Əndərab</a> Azərbaycanda məruf (tanınmış) şəhərdir ki, ona <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a> deyirlər.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Teymurilər_dövrü">Teymurilər dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=23" title="Teymurilər dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=23" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Teymurilər dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Teymuril%C9%99r_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Teymurilər dövləti">Teymurilər</a> dövlətinin hökmranlığı 14-16-cı əsrlərə təsadüf edir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tatev_kilsəsinin_əmlakı_olan_üç_kəndin_sərhədnaməsi">Tatev kilsəsinin əmlakı olan üç kəndin sərhədnaməsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=24" title="Tatev kilsəsinin əmlakı olan üç kəndin sərhədnaməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=24" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Tatev kilsəsinin əmlakı olan üç kəndin sərhədnaməsi">vikimətni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg/200px-TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg" decoding="async" width="200" height="119" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg/300px-TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg/400px-TeymurDovruIslahOlunmusSened1525.jpg 2x" data-file-width="879" data-file-height="525" /></a><figcaption>"Ulka-ye Qapanat və Sisəcan tomən-e Nəxçevan min kure-ye Azərbaycan" ifadəsinin keçdiyi sərhədnamənin farsca transkripsiyası<a href="#cite_note-32">[32]</a></figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:TemuriDovurAzsinir1525.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/TemuriDovurAzsinir1525.jpg/200px-TemuriDovurAzsinir1525.jpg" decoding="async" width="200" height="356" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/TemuriDovurAzsinir1525.jpg/300px-TemuriDovurAzsinir1525.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/TemuriDovurAzsinir1525.jpg/400px-TemuriDovurAzsinir1525.jpg 2x" data-file-width="628" data-file-height="1119" /></a><figcaption>"Ulka-ye Qapanat və Sisəcan tomən-e Nəxçevan min kure-ye Azərbaycan" ifadəsinin keçdiyi sərhədnamənin əsli<a href="#cite_note-33">[33]</a></figcaption></figure>15-ci əsrin əvvəlində, 13 <a href="/wiki/Noyabr" title="Noyabr">noyabr</a> 1400-cü ildə (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri qəməri təqvimiylə</a> 803-cü ilin <a href="/wiki/R%C9%99bi%C3%BCl%C9%99vv%C9%99l" title="Rəbiüləvvəl">rəbiüləvvəl</a> ayının 25-ində)<a href="#cite_note-سرحدنامه_سه_قريه_املاک_کليساى_طاتف-34">[34]</a> yazılmış bir sərhədnamə sənədində hazırkı <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a> və <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur" title="Zəngəzur">Zəngəzur</a> bölgələrinin Azərbaycana bağlı olduğuna işarə edilir. Bu sənəddə Zəngəzur ərazisində yerləşən <a href="/wiki/Tatev_monast%C4%B1r%C4%B1" title="Tatev monastırı">Tatev monastırının</a> mülkləri olan <a href="/wiki/Xot" title="Xot">Xut</a>, <a href="/wiki/%C5%9Einuayr" title="Şinuayr">Şinher</a>, və <a href="/wiki/Qalad%C9%99r%C9%99si_(Gorus)" title="Qaladərəsi (Gorus)">Halzur</a> kəndləri haqqında yazılıb. Həmin sənəddə "ulka-ye Qapanat və Sisəcan tomən-e Nəxçevan min kure-ye Azərbaycan", yəni "Azərbaycan qurasından <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_t%C3%BCm%C9%99ni" title="Naxçıvan tüməni">Naxçıvan tüməninin</a> <a href="/wiki/Qafan" title="Qafan">Qapanat</a> və <a href="/wiki/S%C3%BCnik" title="Sünik">Sisəcan</a> ölkələri" ifadəsi keçir. Burada "ölkə" (ulka) və "tümən" (tomən) ifadələri "qura" (kure) ifadəsi kimi inzibati ərazi vahidlərinin adlarıdır. "Ölkə" (ulka) bir torpaq mülkiyyəti forması olaraq, şah tərəfindən şəxsən əmirə, yaxud tayfaya müəyyən məqsəd və xüsusi şərtlərlə bəxş olunan bir ərazinin adı idi. Mənşəcə türk-monqol əsilli olan "tümən" isə 10.000 əsgər verə biləcək inzibati-ərazi vahidini bildirirdi. Sənədin <a href="/wiki/Fars_dili" title="Fars dili">farsca</a> mətni: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> مناصب الكاء قپانات و سيسجان تومان نخچوان من كوره آذربيجان در دارالقضات معسكر ضفر اثر تصديق شده كه تمامت محدوده شش دانك املاك قريه خوط و شينهر و حالزور اول وادي رودخانه قريه اورط كه داخل ميانه سنور قريه خوط و بوردي ميشود و عبور الفاصله متيمد جاري بلسان المتعارف ابودرق ثاني يذهب الذي ذوغالودرق الي الفاصل ايضا ذوغالو زمين و ثاني عبور متصله بالماء مشهور هميد …<a href="#cite_note-سرحدنامه_سه_قريه_املاک_کليساى_طاتف-34">[34]</a><a href="#cite_note-35">[35]</a> </blockquote> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Səfəvilər_dövrü">Səfəvilər dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=25" title="Səfəvilər dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=25" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Səfəvilər dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/S%C9%99f%C9%99vil%C9%99r" title="Səfəvilər">Səfəvilər</a> dövlətinin hökmranlığı 16-18-ci əsrlərə təsadüf edir. Səfəvilər dövründə "Azərbaycan əyaləti" dörd bəylərbəyliyə bölünmüşdü:<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a> <ol><li><a href="/wiki/%C5%9Eirvan_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Şirvan bəylərbəyliyi">Şirvan</a></li> <li><a href="/wiki/Qaraba%C4%9F_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Qarabağ bəylərbəyliyi">Qarabağ</a></li> <li><a href="/wiki/%C3%87uxurs%C9%99%C9%99d_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Çuxursəəd bəylərbəyliyi">Çuxursəəd</a></li> <li><a href="/wiki/T%C9%99briz_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Təbriz bəylərbəyliyi">Təbriz</a></li></ol> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Sam_Mirzə_Səfəvinin_"Töhfə-yi_Sami"_əsəri">Sam Mirzə Səfəvinin "Töhfə-yi Sami" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=26" title="Sam Mirzə Səfəvinin "Töhfə-yi Sami" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=26" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Sam Mirzə Səfəvinin "Töhfə-yi Sami" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/I_%C4%B0smay%C4%B1l" title="I İsmayıl">Şah İsmayılın</a> oğlu, Səfəvi şahzadəsi və ədəbiyyatşünas <a href="/wiki/Sam_mirz%C9%99" class="mw-redirect" title="Sam mirzə">Sam Mirzə Səfəvinin</a> 1550-1561-ci illər arası (hicri qəməri təqvimiylə 957-968-ci illər arası) yazdığı "Töhfə-yi Sami" adlı <a href="/wiki/T%C9%99zkir%C9%99" title="Təzkirə">təzkirəsində</a> Mirzə Kafi (میرزا کافی) adlı şairin tanıtmasında <a href="/wiki/Ordubad" title="Ordubad">Ordubad</a> bir Azərbaycan şəhəri kimi təsvir edilib:<blockquote>[Mirzə Kafi] Ordubad-i Azərbaycanın cümlə böyük zadəganlarındandır.<a href="#cite_note-sam-36">[36]</a></blockquote>Həmçinin Sam Mirzə Səfəvi həmin əsərində əslən Göyçay yaxınlığından, hazırkı <a href="/wiki/Ucar_rayonu" title="Ucar rayonu">Ucar rayonunun</a> <a href="/wiki/B%C9%99rg%C3%BC%C5%9Fad_(Ucar)" title="Bərgüşad (Ucar)">Bərgüşad kəndindən</a> olan <a href="/wiki/H%C9%99bibi" title="Həbibi">Həbibi Bərgüşadinin</a> tanıtmasında yazır:<blockquote>... Bərgüşad-i Azərbaycandan ...<a href="#cite_note-sam-36">[36]</a></blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Qarabağın_Köçəz_nahiyəsindəki_mülkün_şeşdang_qəbaləsi">Qarabağın Köçəz nahiyəsindəki mülkün şeşdang qəbaləsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=27" title="Qarabağın Köçəz nahiyəsindəki mülkün şeşdang qəbaləsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=27" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qarabağın Köçəz nahiyəsindəki mülkün şeşdang qəbaləsi">vikimətni redaktə et</a>]</div> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:QarabagAzSefeviDovru1525.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/QarabagAzSefeviDovru1525.jpg/200px-QarabagAzSefeviDovru1525.jpg" decoding="async" width="200" height="289" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/QarabagAzSefeviDovru1525.jpg/300px-QarabagAzSefeviDovru1525.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/QarabagAzSefeviDovru1525.jpg/400px-QarabagAzSefeviDovru1525.jpg 2x" data-file-width="628" data-file-height="906" /></a><figcaption>"Qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan" ifadəsinin keçdiyi şeşdang qəbaləsinin əsli<a href="#cite_note-37">[37]</a><a href="#cite_note-Papazian,_Akop_Davidovich_1968-38">[38]</a></figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg/200px-QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg" decoding="async" width="200" height="95" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg/300px-QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg/400px-QarabagAzSefeviDovruIslah1.jpg 2x" data-file-width="858" data-file-height="408" /></a><figcaption>"Qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan" ifadəsinin keçdiyi şeşdang qəbaləsinin farsca transkripsiyası<a href="#cite_note-39">[39]</a></figcaption></figure> Səfəvilər dövründə, 16-cı əsrin ikinci yarısında, təqribən 1573-1574-cü illər arası (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri qəməri təqvimiylə</a> 981-ci ildə) yazılmış bir şeşdang qəbaləsində Qarabağ ərazisinin Azərbaycana bağlı olduğuna işarə edilir. Bu sənəddə Qarabağın Köçəz bölgəsinin Xazaz (Xəzaz) kəndində bir mülkün Fəğani Aşıq Divanlı adlı şəxsə Nəfəsqulu Tuşmal Xəlil Fəxrəddinli adlı şəxs tərəfindən satılması qeyd olunur, və "qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan", yəni "Azərbaycan qurasından Qarabağ Arranına tabe olan Köçəz əmalının Xazaz (Xəzaz) qəryəsi (kəndi)" ifadəsi keçir.<a href="#cite_note-Papazian,_Akop_Davidovich_1968-38">[38]</a><a href="#cite_note-40">[40]</a> "Şeşdang" ifadəsi burada bir kəndin bütün ərazisi ("şeş" farsca altı, "dang" isə hər bir şeyin altıda biri deməkdir), "qəbalə" bir mülkün və sairənin alınıb-satılması haqqında rəsmi sənəd, "qəryə" isə "kənd" mənasını daşıyır. Sənədin <a href="/wiki/Fars_dili" title="Fars dili">farsca</a> mətni: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> … تمامت ششدانك ملك قريه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربايجان مع حدود اربعه …<a href="#cite_note-41">[41]</a> </blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Məhəmməd_Hüseyn_bin_Xələf_Təbrizinin_"Burhan-i_qəti"_əsəri">Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin "Burhan-i qəti" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=28" title="Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin "Burhan-i qəti" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=28" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin "Burhan-i qəti" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 17-ci əsrdə yaşamış, əslən <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz şəhərindən</a> olan alim Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi, 1652-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1062-ci ildə), <a href="/wiki/Hindistan" title="Hindistan">Hindistanda</a> olduğu müddətdə yazdığı "Burhan-i qəti" kitabında <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncə</a> və <a href="/wiki/B%C9%99rd%C9%99" title="Bərdə">Bərdə</a> şəhərləri daxil olmaqla <a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arranın</a> Azərbaycanın bir vilayəti olduğunu qeyd edir: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> اران–به تشدید ثانی بر وزن بران، نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است. گویند که معدن طلا و نقره در آنجا هست، و بی تشدید هم گفته اند. –و حنا را نیز گویند که بدان دست و پای و محاسن خضاب کنند. <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>Hüseyn bin Xələf Təbrizi, "Burhan-i qəti", 1/96</cite></div></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Arran - ikincinin təşdidi ilə bərran vəznində. Azərbaycanın vilayətlərindən [birisinin] adıdır ki, Gəncə və Bərdə onun əmalındandır. Deyirlər ki, orada qızıl və gümüş mədənləri var. ["Arran" sözü] təşdidsiz də deyilir. Xınaya da ["arran"] deyirlər ki, onunla əl-ayaq və saqqalı xəzab edərlər.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Jan_Şardenin_səyahətnaməsi">Jan Şardenin səyahətnaməsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=29" title="Jan Şardenin səyahətnaməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=29" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Jan Şardenin səyahətnaməsi">vikimətni redaktə et</a>]</div> 17-ci əsrdə, 1660-cı illərdən başlayaraq İrana dəfələrlə səyahət etmiş fransız səyyahı <a href="/wiki/Jan_%C5%9Earden" title="Jan Şarden">Jan Şarden</a> öz səyahət kitabında "Midiya" və ya "Midiya Atropatena" (yəni Azərbaycan) bölgəsinin hüdudlarının şimalda <a href="/wiki/Da%C4%9F%C4%B1stan" title="Dağıstan">Dağıstana</a> qədər olduğunu yazır (du côté du septentrion au Dagestan) və <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a> şəhərinin bu bölgəyə bağlı olduğunu qeyd edir:<a href="#cite_note-web.archive.org-1">[1]</a><a href="#cite_note-42">[42]</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> Voyant ces beaux pâturages, je demandai à ce jeune seigneur avec qui j’allais, s’il y en avait de meilleurs en Médie, et d’aussi belles et aussi grandes plaines. Il me répondit qu’il en avait vu d’aussi belles vers Derbent (c’est la Médie atropatienne) mais non pas de plus vastes. <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r6334847" /><div class="ts-Sitatın_sonu-source">— <cite>Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l'Orient. Tome premier. (1686)</cite></div></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Bu gözəl otlaqlara seyr edərkən birlikdə səyahət etdiyim gənc zadəgandan Midiyada bundan yaxşı və ya bu qədər geniş və gözəl başqa bir düzənliyin olub-olmadığını soruşdum. [O] mənə cavab verdi ki, Dərbənd (bu Midiya Atropatenadadır) tərəflərində belə zəngin düzənliklər görüb, amma bu qədər də geniş və əzəmətli olanlarını görməyib.</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Yudaş_Tadeuş_Krusinskinin_səfərnaməsinin_farsca_tərcüməsi">Yudaş Tadeuş Krusinskinin səfərnaməsinin farsca tərcüməsi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=30" title="Yudaş Tadeuş Krusinskinin səfərnaməsinin farsca tərcüməsi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=30" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Yudaş Tadeuş Krusinskinin səfərnaməsinin farsca tərcüməsi">vikimətni redaktə et</a>]</div> 18-ci əsrin əvvəllərində (1707-1725-ci illərdə) təqribən 20 il müddətində <a href="/wiki/%C4%B0sfahan" title="İsfahan">İsfahan</a> şəhərində, Səfəvilərin şah sarayında yaşamış <a href="/wiki/Polyaklar" title="Polyaklar">polşalı</a> <a href="/wiki/Yezuitl%C9%99r_ordeni" title="Yezuitlər ordeni">yezuit</a> keşiş Yudaş Tadeuş Krusinskinin (Jan Tadeusz Krusiński)(1675–1751) yazdığı səfərnamənin 19-cu əsrdə <a href="/wiki/%C6%8Fbd%C3%BCrr%C9%99zaq_b%C9%99y_D%C3%BCnbili" title="Əbdürrəzaq bəy Dünbili">Əbdürrəzzaq bəy Məftun Dünbüli</a> tərəfindən edilmiş və ilk dəfə 1984-cü ildə <a href="/wiki/Tehran" title="Tehran">Tehranda</a> "Səfərnameye Kirusinski" adı altında nəşr edilmiş <a href="/wiki/Fars_dili" title="Fars dili">farsca</a> tərcüməsində yazılıb:<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> دولت صفوی از شاه اسماعیل تا شاه سلطان حسین مقدار دوازده مملکت در تصرف داشتند: اول عراق عجم، دوم خوزستان، سیم، لرستان چهارم فارس و کرمان، پنجم مکران، ششم سمنان، هفتم قندهار، هشتم زابلستان، نهم و دهم خراسان و مازندران، دهم و یازدهم گیلان، یازدهم و دوازدهم آذربایجان که عبارت از ایروان و شیروان است و گرجستان و داغستان باشد.<a href="#cite_note-43">[43]</a></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote><a href="/wiki/S%C9%99f%C9%99vil%C9%99r" title="Səfəvilər">Səfəvi</a> dövləti <a href="/wiki/I_%C4%B0smay%C4%B1l" title="I İsmayıl">Şah İsmayıldan</a> <a href="/wiki/Sultan_H%C3%BCseyn" title="Sultan Hüseyn">Şah Sultan Hüseynə</a> qədər 12 məmləkətə sahib idi: birincisi <a href="/wiki/%C6%8Fc%C9%99m_%C4%B0raq%C4%B1" title="Əcəm İraqı">İraq-i Əcəm</a>, ikincisi <a href="/wiki/Xuzistan_ostan%C4%B1" title="Xuzistan ostanı">Xuzistan</a>, üçüncüsü <a href="/wiki/Luristan_ostan%C4%B1" title="Luristan ostanı">Luristan</a>, dördüncüsü <a href="/wiki/Fars_ostan%C4%B1" title="Fars ostanı">Fars</a> və <a href="/wiki/Kirman_ostan%C4%B1" title="Kirman ostanı">Kirman</a>, beşincisi Məkran, altıncısı <a href="/wiki/Simnan_ostan%C4%B1" title="Simnan ostanı">Simnan</a>, yeddincisi <a href="/wiki/Q%C9%99nd%C9%99har_vilay%C9%99ti" title="Qəndəhar vilayəti">Qəndəhar</a>, səkkizincisi Zabulistan, doqquzuncusu və onuncusu <a href="/wiki/Xorasan" class="mw-redirect" title="Xorasan">Xorasan</a> və <a href="/wiki/Mazandaran_ostan%C4%B1" title="Mazandaran ostanı">Mazandaran</a>, onuncusu və on birincisi <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan</a>, on birincisi və on ikincisi <a href="/wiki/%C3%87uxurs%C9%99%C9%99d_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Çuxursəəd bəylərbəyliyi">İrəvandan</a> və <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvandan</a> və <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan" title="Gürcüstan">Gürcüstandan</a> və <a href="/wiki/Da%C4%9F%C4%B1stan" title="Dağıstan">Dağıstandan</a> ibarət Azərbaycan idi.<a href="#cite_note-44">[44]</a></blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Mirzə_Məhəmməd_Hüseyn_Müstəvfinin_"Töhfə-yi_şahi"_əsəri">Mirzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfinin "Töhfə-yi şahi" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=31" title="Mirzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfinin "Töhfə-yi şahi" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=31" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mirzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfinin "Töhfə-yi şahi" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 1716-cı ildə (hicri-qəməri təqvimiylə 1128-ci ildə),<a href="#cite_note-45">[45]</a> <a href="/wiki/Sultan_H%C3%BCseyn" title="Sultan Hüseyn">Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin</a> dövründə Mirzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfi tərəfindən yazılmış olduğu düşünülən və 1956-cı ildə Tehranda yenidən buraxılmış, İranın hərbi və maliyyə statistikasını da təsvir edən "Töhfə-yi şahi" (تحفه شاهی) əsərində Azərbaycan sərhədlərinə də toxunulur: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> ساحل دويم در سرزمين ايران كناره درياي قلزم است كه از سمتي ملك روس، و از سمتي زمين ايران است. ابتداي اين دربند است كه باب‌الابواب نيز گويند از اعمال آذربايجان، و انتهاي او مشهد سر كه از اعمال مازندان است و ساحل قلزم از كناره زمين سه بيگلر بيگي نشين است: چنانچه اول از آذربايجان دربند و بادكوبه و ساليان. دويم از گيلان زمين، چنانچه انزلی بندربست از گیلان که بالیوز ارس می باشد و مشهدسر از اعمال مازندران انتهای کناره این دریا است. اما خلقت آذربايجان تابع اهل روم بوده‌اند راي بعضي از اهل تاريخ آن است كه اصل آنها تركمان است قريب العهداند كه شامل ايران شده و به مذهب تشيع گرديده‌اند، مگر قليلي از اهل شيروان و شماخي كه به دستور از اهل تسن‌اند و بنا برحفاظت سرحد روس ایل لزگی را که به قدر هشت لك خانه داراند در کوهستان های دربند و قبه ساکن نموده اند.<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-ReferenceD-47">[47]</a><a href="#cite_note-ReferenceD-47">[47]</a><a href="#cite_note-48">[48]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>İran torpağında ikinci sahil Qülzüm dəryasının (yəni <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a>) kənarıdır ki, (bir) səmti <a href="/wiki/Rusiya_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Rusiya İmperiyası">rus</a> mülkü və (digər) səmti İran torpağıdır. Bunun əvvəli <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənddir</a> ki, Bab ül-Əbvab da deyirlər, (hansı ki) Azərbaycan əmalındandır, və onun sonu Məşhədsərdir (müasir <a href="/wiki/Bab%C3%BCls%C9%99r" title="Babülsər">Babülsər</a>) ki, <a href="/wiki/Mazandaran_ostan%C4%B1" title="Mazandaran ostanı">Mazandaran</a> əmalındandır, və Qülzüm sahili torpağın kənarından üç <a href="/wiki/B%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yi" title="Bəylərbəyi">bəylərbəyinin</a> yeridir: belə ki, əvvəl (birincisi) Azərbaycandan <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a> və Badkübə (müasir <a href="/wiki/Bak%C4%B1" title="Bakı">Bakı</a>) və <a href="/wiki/Salyan" title="Salyan">Salyandır</a>. İkincisi <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilanzəmindəndir</a>, belə ki <a href="/wiki/%C6%8Fnz%C9%99li" title="Ənzəli">Ənzəli</a> Gilanın bəndəridir (liman şəhəridir) ki, rus konsulunun (iqamətgahı) oldu, və (üçüncüsü) <a href="/wiki/Mazandaran_ostan%C4%B1" title="Mazandaran ostanı">Mazandaran</a> əmalından olan <a href="/wiki/Bab%C3%BCls%C9%99r" title="Babülsər">Məşhədsər</a> (Babülsər) bu dəryanın (dənizin) kənarının sonudur. Amma Azərbaycan xalqı <a href="/wiki/Osmanl%C4%B1_imperiyas%C4%B1" title="Osmanlı imperiyası">Rum</a> əhlinə tabe idi. Tarix əhlindən bəzilərinin rəyi budur ki, onların əsli <a href="/wiki/O%C4%9Fuz_t%C3%BCrkl%C9%99ri" title="Oğuz türkləri">türkmandır</a>, sözləri üst-üstə düşür ki, İrana şamil olub və <a href="/wiki/%C5%9Ei%C9%99lik" title="Şiəlik">şiə</a> məzhəbini qəbul ediblər, məgər (lakin) Şirvan və Şamaxı əhlinin az (bir hissəsi) ki, düsturla (adətən) <a href="/wiki/S%C3%BCnnil%C9%99r" class="mw-redirect" title="Sünnilər">sünni</a> əhlidirlər, və rus sərhədini (yəni ruslarla olan sərhədi) qorumaq üçün ləzgi eli ki, səkkiz lək xanələri var (yəni səkkiz yüz min evləri, ailələri var), <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a> və <a href="/wiki/Quba" title="Quba">Quba</a> dağlarında sakin edildi (yəni məskunlaşdırıldı). (s. 404–405)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> اما سر حد روم از جانب آذربايجان جماعه از قجر افشار را در ارومي و ايروان جاده داده‌اند<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-49">[49]</a></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Amma Rum sərhədinin Azərbaycan tərəfində qacar-əfşar camaatına <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiyada</a> və <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvanda</a> yer veriblər. (s. 406)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> آذربايجان از تبريز و مراغه تا شیروان و دربند و سالیان تمام و كمال سه صد هزار تومان ماليات و صادر كه بيست و چهار لك روپيه مي‌شود، نصف بابت ماليات نقدي به خزانه پادشاهي داخل مي‌شود و نصف در ملك خرج مي‌شود<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-50">[50]</a></blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Azərbaycan [–] <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbrizdən</a> və <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağadan</a> ta <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvana</a> və <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbəndə</a> və <a href="/wiki/Salyan" title="Salyan">Salyana</a> [qədər: burada] tamam və kamal üç yüz min tümən maliyyat (yəni vergi) cəmlənir ki, iyirmi dörd lək (yəni iki milyon dörd yüz min) rupiyə olur, [maliyyatın/verginin] yarısı nağdi maliyyat (yəni nağd pul şəklində vergi) olaraq padşah xəzinəsinə keçir və yarısı mülkün (yəni Azərbaycanın) özündə xərclənir. (s. 420)</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Əfşarlar_dövrü">Əfşarlar dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=32" title="Əfşarlar dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=32" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əfşarlar dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/%C6%8Ff%C5%9Far_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Əfşar İmperiyası">Əfşarlar</a> dövlətinin hökmranlığı 18-ci əsrə təsadüf edir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Məhəmməd_Kazım_Mərvinin_"Aləmara-yi_Nadiri"_əsəri">Məhəmməd Kazım Mərvinin "Aləmara-yi Nadiri" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=33" title="Məhəmməd Kazım Mərvinin "Aləmara-yi Nadiri" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=33" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Məhəmməd Kazım Mərvinin "Aləmara-yi Nadiri" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 1736-cı ildə Əfşarlar dövlətinin əsasını qoyacaq və sonralar <a href="/wiki/Nadir_%C5%9Fah_%C6%8Ff%C5%9Far" class="mw-redirect" title="Nadir şah Əfşar">Nadir şah Əfşar</a> olaraq tanınacaq Nadirqulu bəy hakimiyyətini bərqərar etmə yolunda bir neçə <a href="/wiki/Nadirin_y%C3%BCr%C3%BC%C5%9Fl%C9%99ri" title="Nadirin yürüşləri">yürüşlər</a> etmişdir. 19 iyun 1735-ci ildə (<a href="/wiki/Hicri-%C5%9F%C9%99msi_t%C9%99qvimi" title="Hicri-şəmsi təqvimi">hicri şəmsi təqvimiylə</a> 1147-ci ildə), <a href="/wiki/S%C9%99f%C9%99vi-Osmanl%C4%B1_m%C3%BCharib%C9%99si_(1730-1736)" class="mw-redirect" title="Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1730-1736)">1730-1736-cı illərin Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin</a> son döyüşü olan <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a> yaxınlığında baş verən <a href="/wiki/Muradt%C9%99p%C9%99_d%C3%B6y%C3%BC%C5%9F%C3%BC" title="Muradtəpə döyüşü">Muradtəpə döyüşündə</a> Nadir osmanlı sərəskəri Köprülü oğlu Abdulla paşanın qoşunlarına qalib gəlir. Məhəmməd Kazım Mərvi (Mərvəzi) 18-ci əsrin ikinci yarısında, Nadir şahın ölümündən sonra yazdığı "Aləmara-yi Nadiri" əsərinin müxtəlif hissələrində Azərbaycanın coğrafiyasına toxunur. Bunlardan biri olaraq, Nadirin qələbəsindən sonra baş verənlərin təsvirində yazır:<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> تدبیر و صلاح چنان دید که: اولا معاوت به ایروان و گنجه نماییم و آن بلده را که معظم بلاد آذربایجان است تسخیر {نماید}<a href="#cite_note-51">[51]</a> </blockquote> Tərcümə: <blockquote>Tədbir və səlahi o cür gördü ki: əvvələn İrəvandan Gəncəyə gedib və o şəhəri ki, Azərbaycan biladının (şəhərlərinin) böyüyüdür, təsxir (zəbt) [edə].</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Zəndlər_dövrü">Zəndlər dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=34" title="Zəndlər dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=34" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Zəndlər dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Z%C9%99ndl%C9%99r" title="Zəndlər">Zəndlər</a> dövlətinin hökmranlığı 18-ci əsrə təsadüf edir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Kərim_xan_Zənd_və_Əlimurad_xan_Zəndin_fərmanları">Kərim xan Zənd və Əlimurad xan Zəndin fərmanları</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=35" title="Kərim xan Zənd və Əlimurad xan Zəndin fərmanları bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=35" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Kərim xan Zənd və Əlimurad xan Zəndin fərmanları">vikimətni redaktə et</a>]</div> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg/200px-KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg" decoding="async" width="200" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg/300px-KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg/400px-KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r.jpg 2x" data-file-width="5037" data-file-height="7050" /></a><figcaption>Kərim xan Zəndin fərmanının əsli<a href="#cite_note-52">[52]</a></figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg/200px-KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg" decoding="async" width="200" height="53" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg/300px-KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg/400px-KerimXanAzS%C4%B1n%C4%B1r1.jpg 2x" data-file-width="5008" data-file-height="1338" /></a><figcaption>Kərim xan Zəndin fərmanının əsli<a href="#cite_note-53">[53]</a></figcaption></figure> Zəndlərin hakimiyyəti dövrünə aid iki fərmanda Azərbaycanın sərhədləri göstərilmişdir. Bu fərmanlardan biri <a href="/wiki/K%C9%99rim_xan_Z%C9%99nd" title="Kərim xan Zənd">Kərim xan Zənd</a> tərəfindən 1764-cü ildə (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri qəməri təqvimiylə</a> 1177-ci ildə), digəri isə <a href="/wiki/%C6%8Flimurad_xan_Z%C9%99nd" title="Əlimurad xan Zənd">Əlimurad xan Zənd</a> tərəfindən 1781-ci ildə (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri qəməri təqvimiylə</a> 1195-ci ildə) yazılmışdır. Həmin fərmanlarda <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvan</a>, <a href="/wiki/Qaraba%C4%9F" title="Qarabağ">Qarabağ</a>, <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>, <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncə</a> və <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a> Azərbaycan sərhədləri daxilində təqdim edilmişdir:<a href="#cite_note-ReferenceA-54">[54]</a><a href="#cite_note-55">[55]</a><a href="#cite_note-56">[56]</a><a href="#cite_note-57">[57]</a><a href="#cite_note-58">[58]</a><a href="#cite_note-59">[59]</a><a href="#cite_note-60">[60]</a> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:KerimXan1.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/KerimXan1.jpg/200px-KerimXan1.jpg" decoding="async" width="200" height="231" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/KerimXan1.jpg/300px-KerimXan1.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/KerimXan1.jpg/400px-KerimXan1.jpg 2x" data-file-width="559" data-file-height="645" /></a><figcaption>Kərim xan Zəndin fərmanının farsca transkripsiyası<a href="#cite_note-61">[61]</a></figcaption></figure> <figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:KerimXan2.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/KerimXan2.jpg/200px-KerimXan2.jpg" decoding="async" width="200" height="79" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/KerimXan2.jpg/300px-KerimXan2.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/db/KerimXan2.jpg/400px-KerimXan2.jpg 2x" data-file-width="517" data-file-height="203" /></a><figcaption>Kərim xan Zəndin fərmanının farsca transkripsiyası<a href="#cite_note-62">[62]</a></figcaption></figure> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> فرمان تعالی شد آنکه در این اوان عمدة المسیحیه پادری فرنسیه حکیم‏ وارد حضور و بعرض رسانید که بموجب ارقام سلاطین جنت مكان صفویه‏ انار اللّه برهانهم، همیشه پادریان فرنگیان و خلیفها در ممالک محروسه‏ ایران جا و مکان داشته هر یک برسم و آئین خویش بعبادت مشغول و تجار و سوداگران این طایفه بتجارت قیام و عشور و متوجهات حسابی خود را مهمسازی عمال خیریت اعمال دیوان مینموده‏اند، مشروط بر اینکه احدی‏ از آنها مرتکب امری که خلاف ملت مقدس اثنی عشر علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر باشد بحسب ظاهر نکرده، احدی را هم با ایشان رجوعی نباشد. و هرگاه‏ جماعت ارامنه بآنها ضرر و نقصانی برساند بخلاف حساب متعرض احوال آنها شوند، بعد از ثبوت آن آنها را ترجمان نمایند و پادریان کرملیان‏ دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و غیره که در ولایت‏ آذربایجان از شیروان و قراباغ و دار السلطنه تبریز و گنجه و نخجوان و قلمرو عليشكی دار السلطنه اصفهان و الکاء فارس از شیراز و بندرعباس‏ و سایر ممالک محروسه میباشند و در هرجا که خواسته باشند توقف و سکنی کرده هر یک از ارامنه و عیسویان و اولاد ایشان که خواسته باشند نزد ایشان آمدوشد کرده تعلیم گیرند و درس بخوانند نیز ممانعت نکرده‏ چنانچه جماعت مذکوره اموات خود را در مقامی که بجهت مدفون آنها تعیین‏ مینمایند بدستور و آئین دین خود برده و دفن نمایند عایق و مانعی جهت آنها نباشد و امداد و اعانت لازمه در باره آنها به عمل آمده احدی نسبت به ایشان‏ ظلم و ستم ننماید. و در خصوص صدق ادعایات و عرض خود ارقام مذکوره را بنظر رسانند. لهذا عالیجاهان بیگلربیگیان عظام و حکام گرام و غیره عمال‏ ولایت محروسه در خصوص امور مذکوره بنحویکه حسب الارقام سلاطین‏ بشروط مذکوره مقرر شده از آنقرار معمول و عشور متوجهات حسابی تجار و سوداگران را باز یافت و تخلف از فرموده مبارک جایز نداشته مراعات ایشان را منظور دارند و در عهده شناسند. تحریرا فی شهرشوال المكرم سنه 1177.<a href="#cite_note-ReferenceA-54">[54]</a> </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>Fərman yüksəldi. Bu zamanlarda xristian mübəlliği (keşişi) Həkim Frənsiyə hüzura çatıb ərz etdi ki Allah hikmətini onlara öyrətmiş Səfəvi şahlarının qərarı əsasında, xristian mübəlliğlər həmişə Məmaliki Məhruse-yi İranda yerləri vardı (ev sahibi hesab olurlar) və öz adət ənənələri əsasında ibadət edib bu tayfanın tacir və alış – veriş edənləri divan sahibləriylə bir araya gəlirmişlər. Bu şərtlə ki onların heç birisi zahirdə əsnaəşər (on iki imam nəzərdə tutulur) əleyhum sələvato Allah ol molk o alakbər millətinin xilafında bir əmələ mürtəkib olmasın (12 imama qarşı çıxmasın) və heç kəsin onlara müraciəti olmasın. Və hər vaxt erməni camaatı onlara zərər və ziyan yetirsə və hesab-kitab qaydasından kənara onların əhvalına mötəriz olsalar, o sabit olandan sonra onları cəzalandırsınlar və Kərəmliyan (karmelitlər) Dominikan və Cəzvənət (<a href="/wiki/Yezuitl%C9%99r_ordeni" title="Yezuitlər ordeni">yezuitlər</a>) və Kənhuci və Ekostin (avqustinlər) və sairə padrelər (xristian mübəlliğlər) ki, Azərbaycan vilayətində, <a href="/wiki/%C5%9Eirvan" class="mw-disambig" title="Şirvan">Şirvandan</a> və <a href="/wiki/Qaraba%C4%9F" title="Qarabağ">Qarabağdan</a> və darüssəltənə <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbrizdən</a> və <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncədən</a> və <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvandan</a>, və <a href="/wiki/%C4%B0sfahan" title="İsfahan">darüssəltənə İsfahan</a>[ın] qələmrov-i Əlişəkəri, və ölkə-yi Fars[da] (<a href="/wiki/Fars_ostan%C4%B1" title="Fars ostanı">Fars</a> ulkasında), <a href="/wiki/%C5%9Eiraz" title="Şiraz">Şirazdan</a> və <a href="/wiki/B%C9%99nd%C9%99r-Abbas" title="Bəndər-Abbas">Bəndər Abbasdan</a> və sair məmalik-i məhrusədə var idilər, və hər olduqları yerdə dayanıb məskunlaşsınlar, ermənilər və xristianların hər birisinin və onların yanına gedib təlim almaq istəyən övladlarının qabağı alınmasın və … Şəvval ayı, 1177-inci il</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Mirzə_Məhəmməd_Sadıq_Musəvi_Nami_İsfahaninin_"Tarix-i_gitigüşa"_əsəri">Mirzə Məhəmməd Sadıq Musəvi Nami İsfahaninin "Tarix-i gitigüşa" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=36" title="Mirzə Məhəmməd Sadıq Musəvi Nami İsfahaninin "Tarix-i gitigüşa" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=36" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mirzə Məhəmməd Sadıq Musəvi Nami İsfahaninin "Tarix-i gitigüşa" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/K%C9%99rim_xan_Z%C9%99nd" title="Kərim xan Zənd">Kərim xan Zəndin</a> sarayında yaşamış şair Mirzə Məhəmməd Sadıq Musəvi Nami İsfahani (1789-1790-cı illər arası (<a href="/wiki/Hicri_t%C9%99qvim" title="Hicri təqvim">hicri qəməri təqvimiylə</a> 1204-cü ildə) vəfat edib) 1780-ci illərdə yazıb bitirdiyi rəsmi salnamə olan "Tarix-i gitigüşa" (تاریخ گیتی گشا) kitabında qeyd edir:<a href="#cite_note-P.C9.99rviz-8">[8]</a> <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> رود ارس كه از مشاهير رودهايي كبيرست در وسط آذربايجان جاري و متصل به دريای خزر و باب الابواب و بلاد و الکای مذکور آنچه در ماورای رود مزبور واقع گردیده است مشهور است بولایت آن طرف آب ، که غرض از آ شیروانات و سالیان و بادکوبه و قبه و شاپوران و دربند باب الابواب<a href="#cite_note-63">[63]</a> </blockquote> Tərcümə: <blockquote><a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayı</a> ki, böyük çayların [arasında] tanınmışlarındandır, Azərbaycanın ortasından axır və Xəzər dəryasına [yəni gölünə] birləşir[,] və Bab əl-Əbvab (<a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a>) və qeyd olunan bilad [yəni şəhərlər] və ölkələrin [yəni ulkaların] arasında həmin ərazilər ki, qeyd olunan çayın o biri tayında yerləşirlər, çayın o biri tərəfindəki vilayətlər olaraq tanınırlar, ki <a href="/wiki/%C5%9Eirvanat" title="Şirvanat">Şirvanat</a> və <a href="/wiki/Salyan" title="Salyan">Salyan</a> və Badkübə [yəni <a href="/wiki/Bak%C4%B1" title="Bakı">Bakı</a>] və Qübbə [yəni <a href="/wiki/Quba" title="Quba">Quba</a>] və <a href="/wiki/%C5%9Eabran" title="Şabran">Şabran</a> və <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd Bab əl-Əbvab</a> [ərazilərindən ibarətdirlər].</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Qacarlar_dövrü">Qacarlar dövrü</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=37" title="Qacarlar dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=37" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qacarlar dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Qacar_d%C3%B6vl%C9%99ti" title="Qacar dövləti">Qacarlar</a> dövlətinin hökmranlığı 18-20-ci əsrlərə təsadüf edir. Bu dövrdə baş verən əhəmiyyətli hadisələr <a href="/wiki/Rusiya-%C4%B0ran_m%C3%BCharib%C9%99si_(1804-1813)" class="mw-redirect" title="Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813)">1804-1813-cü illərin Rusiya-İran müharibəsi</a>, müharibənin nəticəsində 1805-ci ildə <a href="/wiki/K%C3%BCr%C9%99k%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Kürəkçay müqaviləsi">Kürəkçay müqaviləsinin</a> və 1813-cü ildə <a href="/wiki/G%C3%BCl%C3%BCstan_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Gülüstan müqaviləsi">Gülüstan müqaviləsinin</a> imzalanması, <a href="/wiki/Rusiya-%C4%B0ran_m%C3%BCharib%C9%99si_(1826-1828)" class="mw-redirect" title="Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)">1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsi</a> və müharibənin nəticəsində 1828-ci ildə <a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99n%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Türkmənçay müqaviləsi">Türkmənçay müqaviləsinin</a> imzalanmasıdır. Bu dəyişikliklər <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_xanl%C4%B1qlar%C4%B1" title="Azərbaycan xanlıqları">Azərbaycan xanlıqlarının</a> süqutuna və Azərbaycan coğrafiyasının bir hissəsinin Rusiyanın tərkibinə girərək bölünməsinə gətirib çıxardı.<a href="#cite_note-64">[64]</a><a href="#cite_note-65">[65]</a><figure class="mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png/300px-Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png" decoding="async" width="300" height="402" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png/450px-Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png/600px-Azerbaijani_khanates_in_the_18th-19th_centuries.png 2x" data-file-width="1093" data-file-height="1466" /></a><figcaption><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_xanl%C4%B1qlar%C4%B1" title="Azərbaycan xanlıqları">Azərbaycan xanlıqları</a>, 18-ci əsrdən 19-cu əsrin əvvəllərinədək<a href="#cite_note-66">[66]</a><a href="#cite_note-67">[67]</a><a href="#cite_note-68">[68]</a></figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Persia_1814.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Persia_1814.jpg/303px-Persia_1814.jpg" decoding="async" width="303" height="253" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Persia_1814.jpg/455px-Persia_1814.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Persia_1814.jpg/606px-Persia_1814.jpg 2x" data-file-width="2931" data-file-height="2448" /></a><figcaption>Qacarlar dövrü İranının 1814-cü il üçün olan, Britaniyada buraxılmış xəritəsi. Xəritədə Azərbaycan ərazisi Araz çayından şimaldakı bir çox bölgəni də əhatə edir.</figcaption></figure> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg/303px-John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg" decoding="async" width="303" height="204" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg/455px-John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg/606px-John_Pinkerton._Map_of_Persia._1818.A.jpg 2x" data-file-width="2075" data-file-height="1397" /></a><figcaption>Qacarlar dövrü İranının 1818-cü il üçün olan, Britaniyada buraxılmış xəritəsinin bir hissəsi. Xəritədə Azərbaycan ərazisi Araz çayından şimaldakı bir çox bölgəni də əhatə edir.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Mirzə_Fəzlullah_Xavəri_Şirazinin_"Tarix-i_Zülqərneyn"_əsəri">Mirzə Fəzlullah Xavəri Şirazinin "Tarix-i Zülqərneyn" əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=38" title="Mirzə Fəzlullah Xavəri Şirazinin "Tarix-i Zülqərneyn" əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=38" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mirzə Fəzlullah Xavəri Şirazinin "Tarix-i Zülqərneyn" əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> "Tarix-i Zülqərneyn" əsəri Mirzə Fəzlullah Xavəri Şirazi (1776-1849) tərəfindən 1830-cu illərdə, <a href="/wiki/F%C9%99t%C9%99li_%C5%9Fah_Qacar" title="Fətəli şah Qacar">Fətəli şah Qacarın</a> (1772-1834) hökmranlığının son illərində və <a href="/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99n%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Türkmənçay müqaviləsi">Türkmənçay müqaviləsinin</a> bağlanılmasından bir neçə il sonra, şahın əmriylə yazılmışdır. Bu əsər 2002-ci il Tehranda yenidən buraxılmışdır. Bu əsərin bir neçə yerində Azərbaycan sərhədlərindən danışılır: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> شهرهای مشهور این شانزده ایالت از آذربایجان، تبریز و اردبیل و خلخال و مراغه و خوی و ارومی و ایروان و شوش و گنجه و نخجوان است و از گرجستان، تفلیس و از شیروانات، شكی و شماخی و بنادر دربند و بادكوبه و قبه است كه در درجه چهل و دو واقع و در كنار دریای خزر اتفاق افتاده است. از گیلانات، رشت و لاهیجان و فومن و كسگر و بندر انزلی و قصبات طالش و از طبرستانات، یكی استراباد است كه قبل ازین داخل خراسان بوده و ساری و بارفروش و آمل و تنكابن و اشرف كه ایضا در كنار بحر خزر است. از خراسان، هرات و مروشاهیجان و طوس، كه مشهد مقدس رضوی است و تربت حیدریه و ترشیز و قوچان، كه معروف به خبوشان است و بزونجرد و كلات و درجزین و تون و طبس و بیرجند و نیشابور و سبزوار و بسطام و جاجرم و جوین و دامغان و سمنان و مزینان [است]. از غزنین، فراه و سبزاره قندهار و بلخ و نفس غزنین است كه اكنون خراب می‌باشد. از عراق عجم، اول اصفهان است كه بهشت این جهان و از هر حیثیت بهترین شهرهای ربع مسكون است. پس از آن كاشان و قم و طهران و دماوند و یزد و قزوین و زنجان و همدان و نهاوند و بروجرد و تویسركان و جرفادقان و سلطان‌آباد كزاز و خوانساره [و] كرمانشاهان است. از كردستان، سفندج و سلیمانیه شهرزور و از لرستان، خرّم‌آباد فیلی و بهبهان كه اكنون داخل ملك فارس است. از خوزستان، شوشتر و دزفول و حویزه و رامهرمز كه در جمع فارس محسوب است. از فارس، خال رخسار عذاری جهان دلنواز شیراز [٦] جنّت طراز پس از آن لار و ابرقوه و جهرم و دارابجرد و فسا و نیریز و كازرون و مسقط و بحرین و بصره و بندر ابوشهر و بنادر كنگان و غیره است كه در كنار بحر عمان اتفاق افتاده و جزایر خارك و قشم و دیگر جزایر متعلق به بنادر فارس است و در ذكر آنها چندان فایده مترتب نیست. از شهرهای كرمان، یكی نفس كرمان و بم و نرماشیر و بندرعباسی است كه در ساحل دریای هند و بصره است و جزیره هرموز متعلق به بندرعباسی است و در بحر متصل به این جزیره، مروارید خوب غوص می‌شود و به اطراف عالم می‌رود. شهر [های] مشهور مكران، یكی «كج» و دیگری «تیج» كه اكنون «كتیج» مركبا می‌گویند و در كنار بحر هندوستان است. از زابلستان كه سیستانش نامند، شهر «بست» است و از «سجستان» كه عبارت از بلوچستان باشد «ذرنج» است كه زرند می‌نامند.<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-69">[69]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>Bu on altı əyalətin məşhur şəhərləri Azərbaycandan <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>, <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a>, <a href="/wiki/Xalxal_(%C6%8Frd%C9%99bil)" title="Xalxal (Ərdəbil)">Xalxal</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a>, <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>, <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa" title="Şuşa">Şuşa</a>, <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncə</a> və <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvandır</a>, və <a href="/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan" title="Gürcüstan">Gürcüstandan</a> <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflis</a> və <a href="/wiki/%C5%9Eirvanat" title="Şirvanat">Şirvanatdan</a> <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ki" title="Şəki">Şəki</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eamax%C4%B1" title="Şamaxı">Şamaxı</a>, bənadir-i Dərbənd və Badkübə (yəni <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a> və <a href="/wiki/Bak%C4%B1" title="Bakı">Bakı</a> liman şəhərləri) və <a href="/wiki/Quba" title="Quba">Qubadır</a> ki, 42-ci dərəcədə və <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi" title="Xəzər dənizi">Xəzər dənizinin</a> kənarında yerləşirlər. <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilanatdan</a> <a href="/wiki/R%C9%99%C5%9Ft" title="Rəşt">Rəşt</a>, <a href="/wiki/Lahican" title="Lahican">Lahican</a>, <a href="/wiki/Fum%C9%99n" title="Fumən">Fumən</a>, <a href="/wiki/S%C3%B6vm%C9%99%C9%99-S%C9%99ra_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Sövməə-Səra şəhristanı">Kəsgər</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fnz%C9%99li" title="Ənzəli">Ənzəli</a> bəndəri (liman şəhəri) və <a href="/wiki/Tal%C4%B1%C5%9F_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Talış şəhristanı">Talışın</a> qəsəbatı (qəsəbələri), və <a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99ristan" title="Təbəristan">Təbəristanatdan</a> biri <a href="/wiki/G%C3%BCrgan_(%C4%B0ran)" title="Gürgan (İran)">Əstərabaddır</a> ki, keçmişdə <a href="/wiki/Xorasan" class="mw-redirect" title="Xorasan">Xorasana</a> daxil idi, və <a href="/wiki/Sari" title="Sari">Sari</a>, <a href="/wiki/Bab%C3%BCl" title="Babül">Barfüruş</a>, <a href="/wiki/Am%C3%BCl" title="Amül">Amül</a>, <a href="/wiki/T%C9%99nkabun" title="Tənkabun">Tənkabun</a> və <a href="/wiki/Beh%C5%9F%C9%99hr" title="Behşəhr">Əşrəf</a> ki, onlar da Xəzər dənizinin kənarında yerləşirlər. <a href="/wiki/Xorasan" class="mw-redirect" title="Xorasan">Xorasandan</a> <a href="/wiki/Herat" title="Herat">Herat</a>, <a href="/wiki/M%C9%99rv" title="Mərv">Mərv-i Şahcahan</a> və <a href="/wiki/Tus" title="Tus">Tus</a>, ki <a href="/wiki/M%C9%99%C5%9Fh%C9%99d" title="Məşhəd">Məşhəd-i Müqəddəs-i Rəzəvidir</a>, və <a href="/wiki/T%C3%BCrb%C9%99t_Heyd%C9%99riy%C9%99" title="Türbət Heydəriyə">Türbət-i Heydəriyə</a>, <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Torshiz" class="extiw" title="en:Torshiz">Turşiz</a> və <a href="/wiki/Qo%C3%A7an_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Qoçan şəhristanı">Quçan</a>, ki <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Khabushan" class="extiw" title="en:Khabushan">Xəbuşan</a> olaraq mərufdur (tanınır), və <a href="/wiki/Bocnurd" title="Bocnurd">Büzəncird</a>, <a href="/wiki/K%C9%99lat" title="Kəlat">Kəlat</a>, <a href="/wiki/D%C9%99rc%C9%99zin" title="Dərcəzin">Dərcəzin</a>, <a href="/wiki/Firdovs" title="Firdovs">Tun</a>, <a href="/wiki/T%C9%99b%C9%99s" title="Təbəs">Təbəs</a>, <a href="/wiki/Birc%C9%99nd" title="Bircənd">Bircənd</a>, <a href="/wiki/Ni%C5%9Fapur" title="Nişapur">Nişapur</a>, <a href="/w/index.php?title=S%C9%99bzivar&action=edit&redlink=1" class="new" title="Səbzivar (səhifə mövcud deyil)">Səbzivar</a>, <a href="/wiki/B%C9%99stam" title="Bəstam">Bəstam</a>, <a href="/wiki/Cac%C9%99rm" title="Cacərm">Cacərm</a>, <a href="/wiki/Cuveyn_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Cuveyn şəhristanı">Cüveyn</a>, <a href="/wiki/Dam%C4%9Fan" title="Damğan">Damğan</a>, <a href="/wiki/Simnan" title="Simnan">Simnan</a> və <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Mazinan" class="extiw" title="en:Mazinan">Məzinandır</a>. <a href="/wiki/Q%C9%99zni_vilay%C9%99ti" title="Qəzni vilayəti">Qəznindən</a> <a href="/wiki/F%C9%99rah_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" title="Fərah (şəhər)">Fərah</a>, Səbzərə(-yi) <a href="/wiki/Q%C9%99nd%C9%99har" title="Qəndəhar">Qəndəhar</a>, <a href="/wiki/B%C9%99lx_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" title="Bəlx (şəhər)">Bəlx</a> və Qəzninin yarısıdır ki, indi xarabaya çevrilib. <a href="/wiki/%C6%8Fc%C9%99m_%C4%B0raq%C4%B1" title="Əcəm İraqı">İraq-i Əcəmdən</a> əvvəl (birinci) <a href="/wiki/%C4%B0sfahan" title="İsfahan">İsfahandır</a> ki, bu dünyanın behişti (cənnəti) və hər bir cəhətdən rüb-i məskunun (dünya səthinin torpaqla, quruyla örtülü dörddə bir hissəsinin) şəhərlərinin ən yaxşısıdır. Ondan sonra <a href="/wiki/Ka%C5%9Fan_(%C4%B0ran)" title="Kaşan (İran)">Kaşan</a>, <a href="/wiki/Qum_(%C4%B0ran)" title="Qum (İran)">Qum</a>, <a href="/wiki/Tehran" title="Tehran">Tehran</a>, Dəmavənd, <a href="/wiki/Y%C9%99zd" title="Yəzd">Yəzd</a>, <a href="/wiki/Q%C9%99zvin" title="Qəzvin">Qəzvin</a>, <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncan</a>, <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan" title="Həmədan">Həmədan</a>, <a href="/wiki/N%C9%99hav%C9%99nd" title="Nəhavənd">Nəhavənd</a>, <a href="/wiki/B%C3%BCrucird" title="Bürucird">Bürucird</a>, <a href="/wiki/Tuysirkan" title="Tuysirkan">Tuysirkan</a>, <a href="/wiki/G%C3%BClpayigan" title="Gülpayigan">Cürfadiqan</a>, <a href="/wiki/%C6%8Frak_(%C4%B0ran)" title="Ərak (İran)">Sultanabad</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eaz%C9%99nd_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Şazənd şəhristanı">Kəzzaz</a>, <a href="/wiki/Xansar" title="Xansar">Xansarə</a> [və] <a href="/wiki/Kirman%C5%9Fah" title="Kirmanşah">Kirmanşahandır</a>. <a href="/wiki/K%C3%BCrd%C3%BCstan_ostan%C4%B1" title="Kürdüstan ostanı">Kürdüstandan</a> <a href="/wiki/S%C9%99n%C9%99nd%C9%99c" title="Sənəndəc">Səfəndəc</a> və <a href="/wiki/S%C3%BCleymaniyy%C9%99" title="Süleymaniyyə">Süleymaniyyə-yi Şəhrizor</a>, və <a href="/wiki/Luristan_ostan%C4%B1" title="Luristan ostanı">Luristandan</a> hazırkı <a href="/wiki/X%C3%BCrr%C9%99mabad" title="Xürrəmabad">Xürrəmabad</a> və <a href="/wiki/Behbahan" title="Behbahan">Behbahan</a> ki, indi <a href="/wiki/Fars_ostan%C4%B1" title="Fars ostanı">Fars mülkünə</a> daxildir. <a href="/wiki/Xuzistan_ostan%C4%B1" title="Xuzistan ostanı">Xuzistandan</a> <a href="/wiki/%C5%9Eu%C5%9Ft%C9%99r" title="Şuştər">Şuştər</a>, <a href="/wiki/Dezful" title="Dezful">Dezful</a>, <a href="/wiki/Huveyz%C9%99" title="Huveyzə">Huveyzə</a> və <a href="/wiki/Ramh%C3%B6rm%C3%BCz" title="Ramhörmüz">Ramhörmüz</a> ki, birlikdə <a href="/wiki/Fars_ostan%C4%B1" title="Fars ostanı">Farsdan</a> hesab edilirlər. <a href="/wiki/Fars_ostan%C4%B1" title="Fars ostanı">Farsdan</a>, ürəkoxşayan dünyanın üzünün yanağının xalı <a href="/wiki/%C5%9Eiraz" title="Şiraz">Şiraz</a> [yeddi] cənnət kimi[,] ondan sonra <a href="/wiki/Lar" title="Lar">Lar</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fb%C9%99rkuh" title="Əbərkuh">Əbərkuh</a>, <a href="/wiki/C%C9%99hr%C3%BCm" title="Cəhrüm">Cəhrüm</a>, Dərabcird, <a href="/wiki/F%C9%99sa" title="Fəsa">Fəsa</a>, <a href="/wiki/Neyriz" title="Neyriz">Neyriz</a>, <a href="/wiki/Kazirun" title="Kazirun">Kazirun</a>, <a href="/wiki/Maskat" title="Maskat">Məsqət</a>, <a href="/wiki/B%C9%99hreyn" title="Bəhreyn">Bəhreyn</a>, <a href="/wiki/B%C9%99sr%C9%99" title="Bəsrə">Bəsrə</a>, <a href="/wiki/Bu%C5%9Fehr" title="Buşehr">Əbuşehr</a> bəndəri (liman şəhəri), <a href="/wiki/K%C9%99ngan" title="Kəngan">Kəngan</a> bəndəri (liman şəhəri) və sairədir ki, <a href="/wiki/Oman_k%C3%B6rf%C9%99zi" title="Oman körfəzi">Oman dənizinin</a> kənarında başlayırlar, və <a href="/wiki/Xarg_adas%C4%B1" title="Xarg adası">Xark</a>, <a href="/wiki/Qe%C5%9Fm_adas%C4%B1" title="Qeşm adası">Qeşm</a> və digər adalar Fars bənadirinə (liman şəhərlərinə) bağlıdırlar, və [bu] onların zikrində nəsə bir fayda verəsi deyil. <a href="/wiki/Kirman" title="Kirman">Kirmanın</a> şəhərlərindən biri Kirmanın yarısı, <a href="/wiki/B%C9%99m" title="Bəm">Bəm</a>, <a href="/wiki/N%C9%99rma%C5%9Fir" title="Nərmaşir">Nərmaşir</a> və <a href="/wiki/B%C9%99nd%C9%99r-Abbas" title="Bəndər-Abbas">bəndər-i Abbasidir</a> ki, <a href="/wiki/Hind_okean%C4%B1" title="Hind okeanı">Hind dənizinin</a> və <a href="/wiki/%C4%B0ran_k%C3%B6rf%C9%99zi" title="İran körfəzi">Bəsrə [körfəzinin]</a> sahilindədir, və <a href="/wiki/H%C3%B6rm%C3%BCz_adas%C4%B1" title="Hörmüz adası">Hörmüz adası</a> bəndər-i Abbasiyə bağlıdır və dənizdə bu adaya bağlıdır, [suyuna] yaxşı mirvari qərq olub və aləmin ətrafına dolanıb. Kirmanın məşhur şəhər[lər]indən biri "Kəc" və digəri "Tic"dir ki, indi adları birləşdirildiyindən "Kətic" deyirlər, və <a href="/wiki/Hind_okean%C4%B1" title="Hind okeanı">Hindistan dənizinin</a> kənarındadır. Zabulistandan ki, ona <a href="/w/index.php?title=Sistan&action=edit&redlink=1" class="new" title="Sistan (səhifə mövcud deyil)">Sistan</a> deyirlər, <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Bast,_Afghanistan" class="extiw" title="en:Bast, Afghanistan">Bəst</a> şəhəridir, və Sicistandan ki, <a href="/wiki/B%C9%99lucistan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Bəlucistan (tarixi ərazi)">Bəluçistandan</a> ibarət olub, <a href="/wiki/Z%C9%99r%C9%99nc" title="Zərənc">Zərəncdir</a> ki, Zərənd adlanır. (səh. 14-15)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> اهلش جمیعا داخل طبقه اسلام، مگر ارامنه گرجستان و آذربایجان و قلیلی از طوایف مجوس یزد و كرمان.<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-70">[70]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>(İran) əhlinin cümləsi (hamısı) islam təbəqəsinə daxildir, Gürcüstan və Azərbaycan erməniləri və az sayda <a href="/wiki/Y%C9%99zd" title="Yəzd">Yəzd</a> və <a href="/wiki/Kirman" title="Kirman">Kirman</a> ətrafında yaşayan <a href="/wiki/M%C9%99cusi" title="Məcusi">məcus</a> tayfaları istisna olmaqla. (səh. 16)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> و در ازای آن همه زحمات، یك وسیع‌المساحت آذربایجان را از قاپلان كوه تا دربند، به عهده اهتمام ولیعهد دوران محول و احكام قضا به امضای صاحبقران قضا امضا، مسجل آمد<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-71">[71]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>... və o qədər çəkildiyi zəhmətlər əvəzində, <a href="/wiki/Qaflankuh" title="Qaflankuh">Qaflantı dağından</a> <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbəndəcən</a> geniş ərazili Azərbaycanı dövran vəliəhdinə tapşırdı və qəza əhkamı qəza sahibqıranının imzasına yetişdi ... (səh. 230)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> این معنی محقق است كه جماعت بد عاقبت روسیه از روزی كه پای به خاك گرجستان و حدود آذربایجان نهادند، هیچ یك از ولایات را به ضرب و زور نگشادند. شهر تفلیس را گرگین خان والی –از قراری كه ذكر شد- درگشود و ایشپخدر ولایت گنجه را به سبب حرام‌زادگی نصیب بیگ شمس‌الدینلو و ارامنه آنجا مفتوح نمود. قلعه شوشی را به سبب خرافت ابراهیم خلیل خان جوانشیر تصرف كردند و هریك از ولایات آن طرف رود ارس را به نهجی كه ایراد می‌گردد و به حیله و تزویر به دست آور{د}ند.<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-ReferenceB-72">[72]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>Bu söz düzdür ki, Rusiyanın bədaqibət camaatı Gürcüstan və Azərbaycana girəndən, vilayətlərin heç birisini zorla almadılar. <a href="/wiki/Tbilisi" title="Tbilisi">Tiflis şəhərini</a> <a href="/wiki/XII_Georgi" title="XII Georgi">Gürgin</a> xan-i vali dediyimiz kimi açdı və İşpəxdər Gəncə vilayətini Nəsib bəy Şəmsəddinli və ermənilərin haramzadəlikləriylə açdı. <a href="/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_qalas%C4%B1" title="Şuşa qalası">Şuşa qalası</a> <a href="/wiki/%C4%B0brahimx%C9%99lil_xan" title="İbrahimxəlil xan">İbrahimxəlil xan Cavanşirin</a> alçaqlıqlarıyla təsərrüf etdi və <a href="/wiki/Araz" title="Araz">Araz çayının</a> o tayındakı vilayətləri dediklərimiz kimi və hiylə və təzvirlə ələ aldılar. (səh. 257)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> ذكر تسلط جماعت روسیه از روی تغلب به ولایت مغصوبه از آذربایجان و سرداری و …<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-ReferenceC-73">[73]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>Rusiya camaatının təqəllüb üzüylə Azərbaycanın qəsb olunmuş vilayətlərinə təsəllütünün zikri və sərdarı və ... (səh. 270)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> مختصر فصول عهدنامه یازده‌گانه این كه: ناپلیون ایمپراطور فرانسه، جنود روسیه را از تفلیس و سایر محالات گرجستانات و ولایات آذربایجان متصرفی ایشان به هرنوع تواند یا به جنگ یا به صلح اخراج نماید<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-ReferenceC-73">[73]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>On bir fəsilli əhdnaməmin xülasəsi budur ki: Fransa imperatoru Napoelon, Rusiya ordusunun Tiflis və Gürcüstanın digər mahalları və Azərbaycanın təsərrüf olmuş vilayətlərindən hər model ki baсarır cəng ya sülh yolu ilə ixrac etsin. (səh. 270)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> تخلیه ولایات گرجستان و آذربایجان،<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-ReferenceB-72">[72]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>Gürcüstanın və Azərbaycanın vilayətlərini təxliyə ... (səh. 257)</blockquote><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> چون رای عالم آرا بر آن تعلق یافت كه در جمیع سرحد و شغور مملكت قلاع رزینه به جهت محافظت از دستبرد روسیه بسته گردد، لهذا حكم رفت كه جناب میرزا بزرگ فراهانی از آذربایجان به دربار سپهر مبانی شتابند. پس از ورود، مبلغ دویست هزار تومان زر نقد از خزانه عامره به جهت مصارف این كار عنایت رفت و حكم شد كه به دستیاری مهندسین انگریزی در حدود قارباغ و نخجوان و خوی و اردبیل و سرحد طوالش قلعه جات رفیع و خنادیق عمیق مهیا داشته ….<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-74">[74]</a></blockquote>Tərcüməsi:<blockquote>Çün aləm-aranın rəyi buna oldu ki, bütün məmləkət sərhədlərində Rusiyanın təcavüzü qabağında qalalar tikilsin, ona əsasən cənabi Mirzə Bozorg Fərahani Azərbaycandan dərbara istənildi. Girişdən sonra, iki yüz min tümən nağd qızıl xəzinədən bu işləri görmək üçün nəzərdə tutuldu, və hökm verildi ki, ingilis mühəndislərin köməyilə Qarabağ və Naxçıvan və Xoy və Ərdəbil hüdudlarında və Təvaliş hüdudlarında böyük qalalar və dərin xəndəklər hazır ola ... (səh. 309–310)</blockquote> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Əbdülvahab_Şahşani_İsfahaninin_“Bəhr_əl-cəvahir_fi_elm_əd-dəfatir”_əsəri">Əbdülvahab Şahşani İsfahaninin “Bəhr əl-cəvahir fi elm əd-dəfatir” əsəri</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=39" title="Əbdülvahab Şahşani İsfahaninin “Bəhr əl-cəvahir fi elm əd-dəfatir” əsəri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=39" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Əbdülvahab Şahşani İsfahaninin “Bəhr əl-cəvahir fi elm əd-dəfatir” əsəri">vikimətni redaktə et</a>]</div> 19-cu əsrdə, 1861-ci ildən olan nüsxəsi İranın “<a href="/wiki/%C4%B0slam_M%C9%99%C5%9Fv%C9%99r%C9%99t_%C5%9Euras%C4%B1" class="mw-redirect" title="İslam Məşvərət Şurası">İslami Şura Məclisinin</a>” kitabxanasında saxlanılan, Əbdülvahab Şahşani İsfahani tərəfindən yazılan “Bəhr əl-cəvahir fi elm əd-dəfatir” kitabında ərəb əlifbası sırası ilə Azərbaycan mahallarının adları belə verilir: <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99r" title="Əhər">Əhər</a>, <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99van" title="İrəvan">İrəvan</a>, <a href="/wiki/Bak%C4%B1" title="Bakı">Badkübə (Bakı)</a>, <a href="/wiki/Beyl%C9%99qan" title="Beyləqan">Beyləqan</a>, <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>, <a href="/wiki/Xalxal_(%C6%8Frd%C9%99bil)" title="Xalxal (Ərdəbil)">Xalxal</a>, <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>, <a href="/wiki/D%C9%99rb%C9%99nd" title="Dərbənd">Dərbənd</a>, <a href="/wiki/Salyan" title="Salyan">Salyan</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1" title="Şirvan xanlığı">Şirvan</a>, <a href="/wiki/Tar%C4%B1m_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tarım şəhristanı">Tarım</a>, <a href="/wiki/Quba" title="Quba">Quba</a>, <a href="/wiki/Qaraba%C4%9F" title="Qarabağ">Qarabağ</a>, <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99" title="Gəncə">Gəncə</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a>, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>, <a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Salmas</a> və <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van" class="mw-disambig" title="Naxçıvan">Naxçıvan</a>.<a href="#cite_note-75">[75]</a> "Dəftər-i tarix" əsəri iranlı alim <a href="/wiki/%C4%B0r%C9%99c_%C6%8Ff%C5%9Far" title="İrəc Əfşar">İrəc Əfşar</a> tərəfindən yazılmış və 2002-ci ildə Tehranda buraxılmış mənbələr toplusudur. Orada 1895-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1274-cü ildə) Mirzə Əlinağı Məşirləşkər Nayini tərəfindən yazılmış bir qaynaqda İran-Rus muharibəsi barədə belə yazılıb: <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> تا به حال به لطایف حیل چند ولایت آذربایجان را به آن دولت واگذار و هشت كرور وجه نقد از خزانه سلطانی داده یك كرور نیز بر ذمه قبول نمودند….<a href="#cite_note-موسوی-46">[46]</a><a href="#cite_note-76">[76]</a> </blockquote> Tərcüməsi:<blockquote>İndiyə kimi çeşidli hiylələrlə Azərbaycanın neçə vilayəti o dövlətə verilib, və səkkiz kurur nağd pul səltənət xəzinəsindən və bir kururda qannama kimi qəbul olunub … (səh. 60)</blockquote> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan,_1813.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan%2C_1813.png/330px-Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan%2C_1813.png" decoding="async" width="330" height="223" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan%2C_1813.png/495px-Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan%2C_1813.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan%2C_1813.png/660px-Caucasus_after_Treaty_of_Gulistan%2C_1813.png 2x" data-file-width="3777" data-file-height="2549" /></a><figcaption>1813-cü ilin <a href="/wiki/G%C3%BCl%C3%BCstan_m%C3%BCqavil%C9%99si" title="Gülüstan müqaviləsi">Gülüstan müqaviləsinin</a> şərtlərinə əsasən <a href="/wiki/Rusiya_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Rusiya İmperiyası">Rusiyaya</a> keçən ərazilər</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Osmanlı_qaynaqlarında">Osmanlı qaynaqlarında</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=40" title="Osmanlı qaynaqlarında bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=40" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Osmanlı qaynaqlarında">vikimətni redaktə et</a>]</div> Osmanlı dövründən olan qaynaqlarda Azərbaycan tarixi, o cümlədən Azərbaycanın coğrafiyasıyla bağlı geniş məlumat verilir. <a href="/wiki/%C3%96vliya_%C3%87%C9%99l%C9%99bi" title="Övliya Çələbi">Övliya Çələbi</a>, <a href="/wiki/Katib_%C3%87%C9%99l%C9%99bi" title="Katib Çələbi">Katib Çələbi</a> və digər osmanlı dövrü məşhur türk səyyahları Azərbaycan haqqında yazmışlar. Türkiyə Respublikası Dövlət Arxivləri Baş İdarəsi (T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü) tərəfindən 1992-1993-cü illər arası buraxılan "Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan türk xanlıqları arasındakı münasibətlərə dair arxiv sənədləri"ndə (Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri) də Azərbaycanın 18-ci və 19-cu əsrlər tarixi, o cümlədən sözügedən dövrdə Azərbaycanın hansı əraziləri əhatə etməsinə işarə edən məlumatlar mövcuddur.<a href="#cite_note-77">[77]</a><a href="#cite_note-78">[78]</a> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Rusiya_qaynaqlarında">Rusiya qaynaqlarında</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=41" title="Rusiya qaynaqlarında bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=41" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Rusiya qaynaqlarında">vikimətni redaktə et</a>]</div> Rusiya qaynaqlarında da Azərbaycanın coğrafiyasıyla bağlı məlumatlar tapmaq mümkündür. <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2,_%D0%9F%D1%91%D1%82%D1%80_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87" class="extiw" title="ru:Муханов, Пётр Александрович">Pyotr Muxanov</a>, <a href="/wiki/Stepan_Burna%C5%9Fov" title="Stepan Burnaşov">Stepan Burnaşov</a>, <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B2%D1%8C%D1%91%D0%B2,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B0_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87" class="extiw" title="ru:Муравьёв, Никита Михайлович">Nikita Muravyov</a>,<a href="#cite_note-79">[79]</a> <a href="/wiki/Semyon_Bronevski" title="Semyon Bronevski">Semyon Bronevski</a>,<a href="#cite_note-80">[80]</a><a href="#cite_note-81">[81]</a><a href="#cite_note-82">[82]</a> Semyon Arapov<a href="#cite_note-83">[83]</a> kimi rusiyalı, habelə <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87" class="extiw" title="ru:Цагарели, Александр Антонович">Aleksandr Tsaqareli</a><a href="#cite_note-84">[84]</a> kimi digər rusdilli yazıçı, dövlət xadimi və s. müəlliflərin məktub və əsərlərində 18-ci və 19-cu əsrlər Azərbaycanı haqqında məlumatlar verilib. <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İranda_aparılmış_inzibati_islahatların_Azərbaycana_təsiri">İranda aparılmış inzibati islahatların Azərbaycana təsiri</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=42" title="İranda aparılmış inzibati islahatların Azərbaycana təsiri bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=42" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İranda aparılmış inzibati islahatların Azərbaycana təsiri">vikimətni redaktə et</a>]</div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="20-ci_əsrdə_aparılmış_inzibati_islahatlar">20-ci əsrdə aparılmış inzibati islahatlar</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=43" title="20-ci əsrdə aparılmış inzibati islahatlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=43" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: 20-ci əsrdə aparılmış inzibati islahatlar">vikimətni redaktə et</a>]</div> 20-ci əsrin əvvəllərində vahid əraziyə malik olan Cənubi Azərbaycan son yüz ildə müxtəlif bölgələrə parçalanmışdır. <a href="/wiki/P%C9%99hl%C9%99vil%C9%99r" title="Pəhləvilər">Pəhləvi</a> hakimiyyətinin süqutuna doğru Cənubi Azərbaycanın ərazisi əsasən Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Həmədan ostanları arasında bölünmüşdür. <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İran İslam Respublikası</a> yaradıldıqdan sonra bu ostanların ərazisindən əlavə olaraq üç ostan və daha kiçik inzibati vahidlər yaradılmışdır. İnzibati bölgü siyasətinin cənubi azərbaycanlılar üçün necə böyük siyasi əhəmiyyətə malik olduğunu inqilabdan sonra ana dilindən istifadə ilə birgə, inzibati ərazi bölgüsündə etnik birliyin nəzərə alınması tələbinin irəli sürülməsi də təsdiq edir. <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Qacarlar_dövrü_2">Qacarlar dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=44" title="Qacarlar dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=44" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Qacarlar dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> İranın müasir inzibati-ərazi bölgüsünün əsası <a href="/wiki/Qacarlar" class="mw-redirect" title="Qacarlar">Qacarlar sülaləsinin</a> hakimiyyətinin (1795-1925) son dönəmində, 1906-cı ildə ölkə ərazisinin əyalətlərə bölünməsi ilə qoyulmuşdur. Bu bölgüyə əsasən, ölkə 12 vilayətə və bu vilayətlərin mərkəzləşdiyi 4 əyalətə (Şimal, Cənub, Qərb və Mərkəzi) bölünmüşdür. Azərbaycan (yəni hazırkı Cənubi Azərbaycan bölgəsi) İranın ən böyük əyaləti olan Şimal əyalətinin tərkibinə daxil edilmişdir. Mərkəzi <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a> şəhəri idi. Qacarlar dövründə <a href="/wiki/V%C9%99li%C9%99hd" title="Vəliəhd">vəliəhd</a> Təbrizdə oturduğu üçün bu şəhər çox böyük siyasi əhəmiyyətə malik olub. Şimal əyalətinə hazırda İran İslam Respublikasının ayrı-ayrı inzibati vahidləri olan <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan_ostan%C4%B1" title="Həmədan ostanı">Həmədan</a>, <a href="/wiki/Z%C9%99ncan_ostan%C4%B1" title="Zəncan ostanı">Zəncan</a>, <a href="/wiki/Q%C9%99zvin_ostan%C4%B1" title="Qəzvin ostanı">Qəzvin</a>, <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Şərqi Azərbaycan ostanı">Şərqi Azərbaycan</a>, <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Qərbi Azərbaycan ostanı">Qərbi Azərbaycan</a> və <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_ostan%C4%B1" title="Ərdəbil ostanı">Ərdəbil</a> aid idi. Bu zaman Cənubi Azərbaycanda <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a>, <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>, <a href="/wiki/%C3%9Csk%C3%BC" title="Üskü">Üskü</a>, <a href="/wiki/%C3%9C%C5%9Fn%C9%99viyy%C9%99" title="Üşnəviyyə">Üşnəviyyə</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99r" title="Əhər">Əhər</a>, <a href="/wiki/B%C3%BCnab" title="Bünab">Bünab</a>, <a href="/wiki/Astara_(%C4%B0ran)" title="Astara (İran)">Astara</a>, <a href="/wiki/Bil%C9%99suvar_(%C4%B0ran)" title="Biləsuvar (İran)">Biləsuvar</a>, <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>, <a href="/wiki/Culfa_(%C4%B0ran)" title="Culfa (İran)">Culfa</a>, <a href="/wiki/Salmas_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Salmas şəhristanı">Çəhriq</a>, <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>, <a href="/wiki/Az%C9%99r%C5%9F%C9%99hr" title="Azərşəhr">Dehxarqan</a>, Dilməqan, <a href="/wiki/M%C9%99habad" title="Məhabad">Savucbulaq</a>, <a href="/wiki/S%C9%99rab" title="Sərab">Sərab</a>, Salmas, <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99b%C3%BCst%C9%99r" title="Şəbüstər">Şəbüstər</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eahindej" title="Şahindej">Sayınqala</a>, <a href="/wiki/Sufiyan" title="Sufiyan">Sufiyan</a>, <a href="/wiki/T%C9%99suc" title="Təsuc">Təsuc</a>, <a href="/wiki/H%C9%99%C5%9Ftrud" title="Həştrud">Sərəskənd</a>, Qotur, <a href="/wiki/Gogan" title="Gogan">Gogan</a>, Köhnəşəhər, <a href="/wiki/Hadi%C5%9F%C9%99hr" title="Hadişəhr">Gərgər</a>, <a href="/wiki/Maku" title="Maku">Maku</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a>, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>, <a href="/wiki/Miyan%C9%99" title="Miyanə">Miyanıc</a>, <a href="/wiki/Miyandoab" title="Miyandoab">Miyandoab</a>, <a href="/wiki/N%C9%99min" title="Nəmin">Nəmin</a>, <a href="/wiki/Nir" title="Nir">Nir</a>, <a href="/wiki/Xalxal_(%C6%8Frd%C9%99bil)" title="Xalxal (Ərdəbil)">Hirov (Xalxal)</a> şəhərləri var idi (1, s.48).<a href="#cite_note-:0-85">[85]</a> Bu inzibati-ərazi bölgüsündə sonralar müəyyən dəyişikliklər edilmişdir. Qacarlar dövrünə aid olan ikinci bir bölgüyə görə, ölkə 6 əsas əyalətə - Şimal-qərb, Şimal, Şərq, Cənub, Qərb və İraqi-Əcəmə (Mərkəzi) bölünmüşdür. Bu bölgüdə Azərbaycan Şimal-qərb əyalətinə aid edilmişdir. Tərkibinə Azərbaycanın daxil olduğu Şimal-qərb əyalətinə aid aşağıdakı vilayətlərin adı çəkilir: <ul><li>Ərdəbil (Ərşəq, Ucarud, Muğan (Biləsuvar), Nəmin, Nir, Astara, Meşkin),</li> <li>Urmiya (Mərgəvər, Tərgəvər, Ənzəl, Bəradost, Sumay-i Bəradost, Sulduz, Üşnəviyyə),</li> <li>Təbriz (Rudqat (Sufiyan), Ərvənəq, Gəni, Ənzab (buraya Təsuc, Şəbüstər, Xamənə, Kuzəkonan, Şərəfxana aid idi), Sərdrud, İskəndan, Üskü, Mehranrud (buraya Basmınc, Sədadya, Səhəndabad aid idi), Ucan (Hacıağa), Abbas (Tikmədağ), Bədustan, Xamənərud (Şəhrək),</li> <li>Xoy (Çors, Kirs, Ovacıq, Çaldıran, Qotur, Maku, Salmas, Dilməqan, Çəhriq, Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sədiqiyan),</li> <li>Sərab (Şərəbiyan, Bəraquş, Xalxal),</li> <li>Sayınqala və Əfşar vilayəti (Tikantəpə, Yalqızağac, Həştrud (Sərəskənd qəsəbəsi),</li> <li>Qaracadağ vilayəti (Əhər, Kəleybər, Çələbiyan, Vərgəhan və Dizmar),</li> <li>Marağa (Dehxarqan, Mamaqan, Gogan, Bünab, Əcəbşir),</li> <li>Mərənd (Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa),</li> <li>Mokra (Savucbulaq, Lahican, Sərdəşt qəsəbəsi, Miyandoab),</li> <li>Miyanıc (Türkmənçay, Camalabad) (1, s.48).<a href="#cite_note-:0-85">[85]</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Pəhləvilər_dövrü">Pəhləvilər dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=45" title="Pəhləvilər dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=45" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Pəhləvilər dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> Qacarlar dövrünün sonu, Pəhləvi dövrünün (1925-1978) əvvəllərində Təbriz şəhəri mərkəz olmaqla Azərbaycan İranın ən böyük əyaləti idi. Qacarlar sülaləsi devrildikdən sonra əyalətə idarəçilik vali tərəfindən həyata keçirilirdi. Əyalət hakimliklərə bölünürdü və onlara hakimlər başçılıq edirdilər. Hakimliklər bölüklərə, bölüklər isə öz növbəsində mahallara ayrılırdılar. Mahallar kəndlərdən ibarət idi. Kəndlərə isə kəndxudalar başçılıq edirdilər (2, s.61).<a href="#cite_note-:1-86">[86]</a> Bu dövrə aid inzibati-ərazi bölgüsünə Tohid Məlikzadə tərəfindən çap edilmiş Türkiyə Nizami Ordusu nümayəndəsinin 1927-ci ildə tərtib etdiyi “İran Azərbaycanı tədqiq raporu” adlı kitabda (kitab İranda “Azərbaycan Pəhləvi hakimiyətinin ilk illərində” adı ilə çap edilmişdir) rast gəlinir. Burada Azərbaycanda 1920-ci illərdə mövcud olan inzibati-ərazi bölgü sistemi verilmişdir. Bu mənbəyə əsasən, Azərbaycan əyaləti 12 vilayətə bölünmüşdür. Bu vilayətlər, onların bölündüyü bölük və mahallar bunlar idi: <ul><li>Təbriz hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/T%C9%99briz" title="Təbriz">Təbriz</a>): Rudqat (mərkəzi Sufiyan), Təsuc, Şəbüstər, Kuzəkonan, Şərəfxana, Basmınc, Səədabad, Mehranərud (Səhəndabad), Ucar (Hacıağa), Tikmədaş, Xanımrud (Şəhrək);</li> <li>Ərdəbil hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil" title="Ərdəbil">Ərdəbil</a>): Ərşələ, Ucarud, Muğan (Biləsuvar), Nəmin, Nir, Astara, Meşkin (Unar);</li> <li>Qaradağ hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99r" title="Əhər">Əhər</a>): Kəleybər, Çələbiyan, Vərgəhan, Dizmar;</li> <li>Mərənd hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>): Gəlinqaya, Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa;</li> <li>Xoy hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>): Çors, Giris, Çaldıran, Qotur;</li> <li>Maku hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/Maku" title="Maku">Maku</a>): Ovacıq (Kilsəkəndi), Şot, Çaypara (Qaraziyaəddin), <a href="/wiki/Puld%C9%99%C5%9Ft" title="Puldəşt">Ərəblər</a>;</li> <li>Salmas hakimliyi (mərkəzi Dilman, yəni müasir <a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Salmas</a> şəhəri): Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sadiqiyan, Çəhriq;</li> <li>Urmu hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a>): Mərgəvər, Dəşt, Bərdəsur, Sumay, Bəradost, Üşnəviyyə, Ənzəl, Tərgəvər;</li> <li>Mokra hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/M%C9%99habad" title="Məhabad">Savucbulaq</a>): Lahican, Sərdəşt, Miyandoab, Rəhmətabad;</li> <li>Marağa hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a>): Dehxarqan, Mamaqan, Gogan, Bünab, Əcəbşir;</li> <li>Sayinqala və Əfşar hakimliyi (mərkəzi Sayınqala, yəni müasir <a href="/wiki/%C5%9Eahindej" title="Şahindej">Şahindej</a> şəhəri): Tikantəpə, Yalqızağac, Həştrud (Sərəskənd);</li> <li>Miyanic hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/Miyan%C9%99" title="Miyanə">Miyanə</a>, digər adı Miyanıc): Türkmənçay, Camalabad;</li> <li>Sarab hakimliyi (mərkəzi <a href="/wiki/S%C9%99rab" title="Sərab">Sərab</a>): Şərəbiyan, Alanbəraquş, Xalxal (Hirov) (2, s.61-64).<a href="#cite_note-:1-86">[86]</a></li></ul> 1932-ci ildə vahid Azərbaycan əyaləti iki əyalətə - <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Şərqi Azərbaycan ostanı">Şərqi Azərbaycan</a> əyaləti və <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Qərbi Azərbaycan ostanı">Qərbi Azərbaycan</a> əyalətinə bölündü. Bu bölgüdə Azərbaycan ərazisindən Xoy, Rzaiyyə, Savucbulaq, Şahpur, Maku, Miyandoab ayrılaraq yeni təşkil olunmuş 10-cu nahiyəyə daxil edildi. Bu bölgənin mərkəzi Rzaiyyə oldu. Şərqi Azərbaycana isə <a href="/wiki/Astara_(%C4%B0ran)" title="Astara (İran)">Astara</a>, Dəbil, Bölük-i Səlasə, Təbriz, <a href="/wiki/Culfa_(%C4%B0ran)" title="Culfa (İran)">Culfa</a>, <a href="/wiki/%C3%87aroymaq_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Çaroymaq şəhristanı">Çaroymaq</a>, Xalxal, Sərab, Sayınqala, Qaracadağ, Gərmrud, Mərənd, Marağa daxil idi (1, s.50).<a href="#cite_note-:0-85">[85]</a> 1937-ci ilin noyabr ayında İranın yeni bölgüsü aparılarkən ölkə 6 <a href="/wiki/Ostan" class="mw-redirect" title="Ostan">ostana</a> bölündü. Onların tarixi adları ləğv olundu. Ostanlar Şimal-qərb, Şimal, Cənub, Mekran, Şərq, Qərb ostanları adlandırıldı. Cənubi Azərbaycan ərazisi 3-cü və 10-cu bölgə ilə birlikdə Şimal-qərb ostanına aid edildi. Bu ostan 6 şəhristandan (Ərdəbil, Təbriz, Xoy, Rzaiyyə, Marağa, Mahabad) ibarət idi. <ul><li>Ərdəbil şəhristanına Ərdəbil ətrafı, Ucarud, Muğan, Meşkin, Ərşəq, Nəmin, Vilgic, Astara, Xalxal və onun ətrafı;</li> <li>Təbriz şəhristanına Məvaze-yi Xan, <a href="/wiki/Bostanabad" title="Bostanabad">Ucan</a>, Abbas, Mehranrud, <a href="/wiki/%C3%9Csk%C3%BC" title="Üskü">Üskü</a>, Veydəhər, <a href="/wiki/Az%C9%99r%C5%9F%C9%99hr" title="Azərşəhr">Dehxarqan</a>, Sərdsəhra, Rudqat, Ərvənəq, Ənzab, Şəha, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd" title="Mərənd">Mərənd</a>, <a href="/wiki/Hadi%C5%9F%C9%99hr" title="Hadişəhr">Gərgər</a>, Yekanat, Bədustan, Xanımrud, Alan Bəraquş, Əhər, Diklə, Yaft, Üzümdil, Gərmadüz, Meyxan, Ənkut, Meşəpara, Dizmar, Didangəh, Keyvan-e Kəleybər, Sərab, Gərmrud, Yərvanan, Kələbuz, <a href="/wiki/K%C9%99nduvan" title="Kənduvan">Kəndovan</a>, <a href="/wiki/H%C9%99%C5%9Ftrud" title="Həştrud">Həştrud</a>, Quruçay, Gərmxaran, Qoçkanlı;</li> <li>Xoy şəhristanına Xoy, Qotur, Çaybasar, <a href="/wiki/%C3%87ald%C4%B1ran_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Çaldıran şəhristanı">Çaldıran</a>, Ovacıq, Sökmənabad, Maku, Bəycik, Qaraqoyunlu, <a href="/wiki/%C3%87aypara_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Çaypara şəhristanı">Çaypara</a>;</li> <li>Rzaiyyə şəhristanına Rzaiyyə şəhəri (<a href="/wiki/Urmiya" title="Urmiya">Urmiya</a> şəhərinin <a href="/wiki/Rza_%C5%9Fah_P%C9%99hl%C9%99vi" title="Rza şah Pəhləvi">Rza şah Pəhləvinin</a> şərəfinə verilərək dəyişdirilmiş adı) və ətrafı, Nazlıçay, Bərgişli çay, Tərgəvər, Mərgəvər, Şahpur (<a href="/wiki/Salmas" title="Salmas">Salmas</a> şəhərinin dəyişdirilmiş adı), Çəhriq, Sumay-i Bəradost, <a href="/wiki/%C3%9C%C5%9Fn%C9%99viyy%C9%99" title="Üşnəviyyə">Üşnəviyyə</a>;</li> <li>Mahabad şəhristanına <a href="/wiki/M%C9%99habad" title="Məhabad">Mahabad şəhəri</a> və ətrafı, Şəhr-i Viran, Qarasu, <a href="/wiki/N%C9%99q%C9%99d%C9%99" title="Nəqədə">Sulduz</a>, Köhnə Lahican, Teymur eli, Turcan, Axtaçı, <a href="/wiki/S%C9%99rd%C9%99%C5%9Ft" title="Sərdəşt">Sərdəşt</a> və ətrafı, <a href="/wiki/Saqq%C4%B1z_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" title="Saqqız (şəhər)">Saqqız</a> və <a href="/wiki/Ban%C9%99" title="Banə">Banə</a>;</li> <li>Marağa şəhristanına Binacı, Dizəc, Satılmış, Səracı, Qavdul, <a href="/wiki/Miyandoab" title="Miyandoab">Miyandoab</a>, Acarlı, Çəhardolu, <a href="/wiki/%C5%9Eahindej" title="Şahindej">Şahindej</a>, Tikantəpə, Səfaxana daxil idi (1, s.52).<a href="#cite_note-:0-85">[85]</a></li></ul> <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:Iran1934.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Iran1934.PNG/345px-Iran1934.PNG" decoding="async" width="345" height="280" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Iran1934.PNG/518px-Iran1934.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Iran1934.PNG/690px-Iran1934.PNG 2x" data-file-width="1146" data-file-height="929" /></a><figcaption>İranın 1937-1960-cı illər arası inzibati bölgüsünün təxmini xəritəsi. Bu illər ərzində ostanlar rəsmi olaraq xüsusi adlarla yox, 1-10 arası müvafiq rəqəmlərlə adlandırılırdı.</figcaption></figure> 1937-ci ilin dekabrında ostanlar üzrə bölgü yenidən aparıldı. Ölkə 10 ostana, 49 şəhristana və 290 bəxşə bölündü. Bu dəfə ostanların adları dəyişdirilərək 1-dən 10-a qədər rəqəmlərlə əvəz edildi. Bunlar müvafiq olaraq (Gilan mərkəzli) "birinci ostan", (Mazandaran mərkəzli) "ikinci ostan", (Şərqi Azərbaycan mərkəzli) "üçüncü ostan", (Qərbi Azərbaycan mərkəzli) "dördüncü ostan", (Kirmanşah mərkəzli) "beşinci ostan", (Xuzistan mərkəzli) "altıncı ostan", (Fars mərkəzli) "yeddinci ostan", (Kirman mərkəzli) "səkkizinci ostan", (Xorasan mərkəzli) "doqquzuncu ostan" və (İsfahan mərkəzli) "onuncu ostan" idi. 1930-cu illərdə aparılmış bölgülərdən sonra nəticə olaraq, <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncan</a> və <a href="/wiki/Q%C9%99zvin" title="Qəzvin">Qəzvin</a> şəhərləri və onların ətraf əraziləri Gilanda mərkəzləşmiş 1-ci ostana, <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan" title="Həmədan">Həmədan</a> şəhəri və onun ətraf ərazisi isə Kirmanşahda mərkəzləşmiş 5-ci ostana qatıldı. Ərdəbilin Səfarud adlanan bölgəsi də 1-ci ostanın <a href="/wiki/R%C9%99%C5%9Ft_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Rəşt şəhristanı">Rəşt şəhristanına</a> birləşdirildi. Cənubi Azərbaycanın qalan ərazisi mərkəzi Təbriz olmaqla üçüncü ostan (Şərqi Azərbaycan), mərkəzi Rzaiyyə (Urmiya) olmaqla dördüncü ostan (Qərbi Azərbaycan ostanı) arasında bölüşdürüldü. Üçüncü ostana həmçinin Ərdəbil şəhəri, dördüncü ostana isə <a href="/wiki/Xoy_(%C5%9F%C9%99h%C9%99r)" class="mw-redirect" title="Xoy (şəhər)">Xoy</a>, <a href="/wiki/M%C9%99habad" title="Məhabad">Mahabad</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa" title="Marağa">Marağa</a> və <a href="/wiki/Bicar" title="Bicar">Bicar</a> şəhərləri daxil idi. 1938-ci ildə yenidən inzibati bölgü aparıldı. İran ərazisi 17 ostana bölündü. Bu bölgüdə <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncan</a> ərazisi <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_ostan%C4%B1" title="Mərkəzi ostanı">Mərkəzi ostana</a> qatıldı. 1940-cı illərdə <a href="/wiki/Saqq%C4%B1z_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Saqqız şəhristanı">Saqqız</a> bölgəsi Mahabaddan ayrılıb 5-ci ostanın <a href="/wiki/S%C9%99n%C9%99nd%C9%99c_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Sənəndəc şəhristanı">Sənəndəc şəhristanına</a> birləşdirildi. Daha sonra Saqqızda ayrıca olaraq <a href="/wiki/Saqq%C4%B1z_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Saqqız şəhristanı">Saqqız şəhristanı</a> yaradıldı, <a href="/wiki/Ban%C9%99" title="Banə">Banə</a> və <a href="/wiki/S%C9%99rd%C9%99%C5%9Ft" title="Sərdəşt">Sərdəşt</a> əraziləri də 4-cü ostanın <a href="/wiki/M%C9%99habad_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Məhabad şəhristanı">Mahabad şəhristanından</a> çıxarılıb 5-ci ostanın Saqqız şəhristanına qatıldı. Lakin bir müddət sonra göstərilən ərazilərdən yalnız Sərdəşt yenidən 4-cü ostanın Mahabad şəhristanının tərkibinə daxil edildi. 1940-cı illərdə daha bir neçə ərazi 4-cü ostandan ayrılıb 5-ci ostanın ərazisinə qatıldı. 1945-ci ildə 4-cü ostana aid olan <a href="/wiki/Bicar_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Bicar şəhristanı">Bicar şəhristanı</a> öncə bu ostanın tabeliyindən çıxarılaraq birbaşa mərkəzə tabe edildi, 1946-ci ildə isə 5-ci ostana daxil edildi. Təqribən eyni zamanda <a href="/wiki/T%C9%99kab" title="Təkab">Təkab</a> bölgəsi də 4-cü ostanın <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Marağa şəhristanı">Marağa şəhristanından</a> çıxarılaraq 5-ci ostanın <a href="/wiki/S%C9%99n%C9%99nd%C9%99c_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Sənəndəc şəhristanı">Sənəndəc şəhristanına</a> verildi, lakin bir ay sonra yenidən Marağa şəhristanına qaytarıldı. 1950-ci illərdə İranın inzibati ərazi bölgüsü yenidən bir neçə dəfə dəyişdirilərək əvvəl 11, daha sonra isə 14 ostana ayrıldı. Cənubi Azərbaycan ərazisi də bir daha bölündü. Onun tərkibinə daxil olan <a href="/wiki/Astara_(%C4%B0ran)" title="Astara (İran)">Astara</a> ərazisi <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilana</a>, <a href="/wiki/Sav%C9%99" title="Savə">Savə</a> isə <a href="/wiki/Tehran_ostan%C4%B1" title="Tehran ostanı">Tehrana</a> qatıldı. Ümumiyyətlə, Astara şəhəri 20-ci əsrdə həyata keçirilmiş inzibati bölgü zamanı vaxtaşırı olaraq gah <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilana</a>, gah da <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Şərqi Azərbaycan ostanı">Şərqi Azərbaycana</a> aid edilirdi. 1960-cı ildə İranın inzibati bölgüsündə aparılan dəyişikliklərə görə ostanların rəqəmlərlə adlandırılması aradan qaldırıldı. 3-cü və 4-cü ostanlar Şərqi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycan ostanları adlandırıldı. 1960-1970-ci illərdə yenidən aparılan inzibati-ərazi bölgülərində İran ərazisi 13 ostana, əvvəl 8, daha sonra isə 11 fərmandarlığa (qubernatorluq) və 151 şəhristana bölündü. <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan" title="Həmədan">Həmədan</a> və <a href="/wiki/Z%C9%99ncan" title="Zəncan">Zəncan</a> əvvəlcə ayrıca fərmandarlıqlar kimi qəbul olundu, daha sonra, 1973-cü ildə isə ayrıca ostanlara çevrildilər. Ərdəbil şəhristanına aid olan <a href="/wiki/Astara_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Astara şəhristanı">Astara şəhəri də ayrıca şəhristan</a> (1968) oldu. <figure typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fayl:%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1,_1993-c%C3%BC_il.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/b/bd/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1%2C_1993-c%C3%BC_il.png/343px-%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1%2C_1993-c%C3%BC_il.png" decoding="async" width="343" height="298" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/b/bd/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1%2C_1993-c%C3%BC_il.png/515px-%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1%2C_1993-c%C3%BC_il.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/az/thumb/b/bd/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1%2C_1993-c%C3%BC_il.png/686px-%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1%2C_1993-c%C3%BC_il.png 2x" data-file-width="1036" data-file-height="899" /></a><figcaption><a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Şərqi Azərbaycan ostanı">Şərqi Azərbaycan ostanının</a> 1993-cü ildəki inzibati bölgüsünün xəritəsi (indiki <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_ostan%C4%B1" title="Ərdəbil ostanı">Ərdəbil ostanı</a> ərazisinin Şərqi Azərbaycan ostanından ayrılmasına qədərki dövrdə)</figcaption></figure> <a href="/wiki/Rza_%C5%9Fah_P%C9%99hl%C9%99vi" title="Rza şah Pəhləvi">Rza şah</a> dövründə aparılan bölgü siyasəti yalnız iqtisadi siyasət deyildi. Onun əsas qayəsini, İranı təkdilli, təkmillətli dövlətə çevirmək siyasəti təşkil edirdi. Bu yöndə görülən işlərdən biri də qeyri-fars mənşəli yer adlarının aradan aparılması idi. Bunu ostanlara bölgü keçirməklə, bu ostanların adlandırılmasında yeridilən siyasətlə bərabər, bu dövrdə yer adlarının dəyişdirilməsi də sübut edir. Bu dəyişikliklərə nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: <ul><li>Maku yaxınlığında yerləşən Ərəblər kəndinin adı dəyişdirilərək Puldəşt adlandırıldı.</li> <li>Yenə də Makudan cənub-qərbdə yerləşən Qaraeyni adlı yaşayış məskəninin adı Siyahçeşmə ilə əvəz olundu.</li> <li>Bundan başqa, dəmiryolu vağzalları və Urmiya gölü üzərində yerləşən limanların da adlarında dəyişikliklər edildi. Yam dayanacağı “Pəyam”, Hülakü dayanacağı “Hərzənd”, Qaragöz dayanacağı “Zal”, Dizəc Xəlil dayanacağı “Dizə”, Ağgünbəd limanının adı “Səfidgünbəd”, Naharxaran limanı isə “Namavəran” ilə əvəz olundu (1, s.51).<a href="#cite_note-:0-85">[85]</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="İslam_Respublikası_dövrü">İslam Respublikası dövrü</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=46" title="İslam Respublikası dövrü bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=46" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İslam Respublikası dövrü">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/%C4%B0ran" title="İran">İran İslam Respublikası</a> elan olunduqdan sonra da inzibati ərazi bölgüsündə aparılan dəyişikliklər davam etdi. Ölkə əvvəlcə 24, daha sonra isə 28 ostana bölündü. 1990-cı illərin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ərazisi əsasən <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Şərqi Azərbaycan ostanı">Şərqi Azərbaycan</a> (<a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Ərdəbil şəhristanı">Ərdəbil</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fh%C9%99r_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Əhər şəhristanı">Əhər</a>, <a href="/wiki/B%C3%BCnab_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Bünab şəhristanı">Bünab</a>, <a href="/wiki/Bostanabad_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Bostanabad şəhristanı">Bostanabad</a>, <a href="/wiki/T%C9%99briz_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Təbriz şəhristanı">Təbriz</a>, <a href="/wiki/Xalxal_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Xalxal şəhristanı">Xalxal</a>, <a href="/wiki/S%C9%99rab_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Sərab şəhristanı">Sərab</a>, <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99b%C3%BCst%C9%99r_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Şəbüstər şəhristanı">Şəbüstər</a>, <a href="/wiki/K%C9%99leyb%C9%99r_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Kəleybər şəhristanı">Kəleybər</a>, <a href="/wiki/Mara%C4%9Fa_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Marağa şəhristanı">Marağa</a>, <a href="/wiki/M%C9%99r%C9%99nd_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Mərənd şəhristanı">Mərənd</a>, <a href="/wiki/Me%C5%9Fkin%C5%9F%C9%99hr_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Meşkinşəhr şəhristanı">Meşkinşəhr</a>, Muğan, <a href="/wiki/Miyan%C9%99_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Miyanə şəhristanı">Miyanə</a>, <a href="/wiki/Heris_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Heris şəhristanı">Heris</a>, <a href="/wiki/H%C9%99%C5%9Ftrud_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Həştrud şəhristanı">Həştrud</a>, <a href="/wiki/Bil%C9%99suvar_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Biləsuvar şəhristanı">Biləsuvar</a>, <a href="/wiki/Parsabad_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Parsabad şəhristanı">Parsabad</a>), <a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Qərbi Azərbaycan ostanı">Qərbi Azərbaycan</a> (<a href="/wiki/Urmiya_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Urmiya şəhristanı">Urmiya</a>, <a href="/wiki/B%C3%BCkan_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Bükan şəhristanı">Bükan</a>, <a href="/wiki/Piran%C5%9F%C9%99hr_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Piranşəhr şəhristanı">Piranşəhr</a>, <a href="/wiki/T%C9%99kab_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Təkab şəhristanı">Təkab</a>, <a href="/wiki/Xoy_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Xoy şəhristanı">Xoy</a>, <a href="/wiki/S%C9%99rd%C9%99%C5%9Ft_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Sərdəşt şəhristanı">Sərdəşt</a>, <a href="/wiki/Salmas_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Salmas şəhristanı">Salmas</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eahindej_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Şahindej şəhristanı">Şahindej</a>, <a href="/wiki/Maku_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Maku şəhristanı">Maku</a>, <a href="/wiki/M%C9%99habad_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Məhabad şəhristanı">Mahabad</a>, <a href="/wiki/Miyandoab_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Miyandoab şəhristanı">Miyandoab</a>, <a href="/wiki/N%C9%99q%C9%99d%C9%99_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Nəqədə şəhristanı">Nəqədə</a>), <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan_ostan%C4%B1" title="Həmədan ostanı">Həmədan</a> (<a href="/wiki/Tuysirkan_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Tuysirkan şəhristanı">Tuysərkan</a>, <a href="/wiki/K%C9%99bud%C9%99r_Ah%C9%99ng_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Kəbudər Ahəng şəhristanı">Kəbudərahəng</a>, <a href="/wiki/M%C9%99layir_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Məlayir şəhristanı">Məlayir</a>, <a href="/wiki/N%C9%99hav%C9%99nd_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Nəhavənd şəhristanı">Nəhavənd</a>, <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Həmədan şəhristanı">Həmədan</a>, <a href="/wiki/%C6%8Fs%C9%99dabad_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Əsədabad şəhristanı">Əsədabad</a>), <a href="/wiki/Z%C9%99ncan_ostan%C4%B1" title="Zəncan ostanı">Zəncan</a> (<a href="/wiki/%C6%8Fbh%C9%99r_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Əbhər şəhristanı">Əbhər</a>, <a href="/wiki/Takistan_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Takistan şəhristanı">Takistan</a>, <a href="/wiki/Xudab%C9%99nd%C9%99_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Xudabəndə şəhristanı">Xudabəndə</a>, <a href="/wiki/Z%C9%99ncan_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Zəncan şəhristanı">Zəncan</a>, <a href="/wiki/Q%C9%99zvin_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Qəzvin şəhristanı">Qəzvin</a>) ostanları arasında bölünmüşdür (3, s.5).<a href="#cite_note-87">[87]</a> 1993-cü ildə <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_ostan%C4%B1" title="Ərdəbil ostanı">Ərdəbil ayrıca ostan</a> elan edildi. Daha sonra isə Qəzvin ərazisi Zəncan ostanından ayrılaraq <a href="/wiki/Q%C9%99zvin_ostan%C4%B1" title="Qəzvin ostanı">Qəzvin ostanını</a> təşkil etdi. <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="21-ci_əsrdəki_vəziyyət">21-ci əsrdəki vəziyyət</h3>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=47" title="21-ci əsrdəki vəziyyət bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=47" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: 21-ci əsrdəki vəziyyət">vikimətni redaktə et</a>]</div> İran İslam Respublikası Statistika mərkəzinin 2006-cı ilin hesablamaları üzrə nəşr etdirdiyi “Ərazinin və əhalinin ümumi hesablanmasına” əsasən, demək olar ki, ölkə 30 ostan, 336 şəhristan, 889 bəxş, 2400 dehistan, 1012 şəhər, 63904 kiçik yaşayış məskəninə bölünmüşdür (4, s.24).<a href="#cite_note-88">[88]</a> Bu bölgüyə görə, 6 ostan və bu ostanlara aid edilən 62 şəhristandan ibarət Cənubi Azərbaycan ərazisinə aşağıdakılar daxildir: <ul><li><a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Şərqi Azərbaycan ostanı">Şərqi Azərbaycan ostanı</a> 45,663 km2 əraziyə malik olaraq 19 şəhristan, 24 bəxş, 58 şəhər və 141 dehistandan ibarətdir.</li> <li><a href="/wiki/Q%C9%99rbi_Az%C9%99rbaycan_ostan%C4%B1" title="Qərbi Azərbaycan ostanı">Qərbi Azərbaycan ostanı</a> 37,465 km2 əraziyə malik olaraq 14 şəhristan, 36 bəxş, 57 şəhər və 141 dehistandan, toplamda 2731-i daimi olmaqla 3091 yaşayış məskənindən ibarətdir (6, s.52).</li> <li><a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_ostan%C4%B1" title="Ərdəbil ostanı">Ərdəbil ostanı</a> 17,844 km2 əraziyə malik olaraq 10 şəhristan, 27 bəxş, 23 şəhər və 69 dehistandan ibarətdir.</li> <li><a href="/wiki/Z%C9%99ncan_ostan%C4%B1" title="Zəncan ostanı">Zəncan ostanı</a> 21,773 km2 əraziyə malik olaraq 7 şəhristan, 16 bəxş, 18 şəhər və 46 dehistandan ibarətdir.</li> <li><a href="/wiki/Q%C9%99zvin_ostan%C4%B1" title="Qəzvin ostanı">Qəzvin ostanı</a> 15,567 km2 əraziyə malik olaraq 5 şəhristan, 19 bəxş, 25 şəhər və 46 dehistandan ibarətdir.</li> <li><a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan_ostan%C4%B1" title="Həmədan ostanı">Həmədan ostanı</a> 19,368 km2 əraziyə malik olaraq 9 şəhristan, 25 bəxş, 27 şəhər və 73 dehistandan ibarətdir.<a href="#cite_note-89">[89]</a></li></ul> Bundan başqa, bu altı ostana qonşu olan <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan</a>, <a href="/wiki/K%C3%BCrd%C3%BCstan_ostan%C4%B1" title="Kürdüstan ostanı">Kürdüstan</a> və s. ostanlara aid edilən bəzi ərazilər elmi mənbələrdə və ya kütləvi informasiya vasitələrində azərbaycanlıların kompakt yaşayış yerləri və Cənubi Azərbaycanın tarixi əraziləri kimi qeyd olunur. Cənubi Azərbaycanda və ümumiyyətlə İranda yaradılmış tələbə və ziyalı təşkilatlarının nəşr etdirdikləri bir çox buraxılışlarda Cənubi Azərbaycan ərazisinə aid edilən bu və ya başqa bölgələrdən bəhs edilmişdir. Bu kimi ərazilərə <a href="/wiki/Astara_(%C4%B0ran)" title="Astara (İran)">Astara</a>, <a href="/wiki/Sav%C9%99" title="Savə">Savə</a>, <a href="/wiki/Bicar" title="Bicar">Bicar</a>, <a href="/wiki/Q%C3%BCrv%C9%99" title="Qürvə">Qürvə</a>, Şəkərəli, <a href="/wiki/Sonqur" title="Sonqur">Sonqur</a> kimi vilayətlər daxildir. 2006-2010-cu illərdə İranda ostanlara bölgü yenidən aparılaraq onların sayı 32-yə çatdırılmışdır. Qərbi Azərbaycan ostanında üç yeni şəhristan - <a href="/wiki/Puld%C9%99%C5%9Ft_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Puldəşt şəhristanı">Puldəşt</a>, <a href="/wiki/%C3%87aypara_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Çaypara şəhristanı">Çaypara</a>, <a href="/wiki/%C5%9Eot_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Şot şəhristanı">Şot</a> yaradılmışdır. <ul><li>Son dövrlərdə internet səhifələrində və digər kütləvi informasiya vasitələrində Xoy, Miyandoab, Marağa, mərkəzi Mahabad və ya Bükan olmaqla Kordestan-e Mokri ostanının yaradılması təklifləri irəli sürülür.</li> <li>Xoy şəhəri mərkəz olmaqla Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması layihəsi isə artıq nazirlər kabinetinə təqdim olunmuşdur. İİR-in sabiq prezidenti <a href="/wiki/Mahmud_%C6%8Fhm%C9%99dinejad" title="Mahmud Əhmədinejad">Mahmud Əhmədinejad</a> Xoya etdiyi səfəri zamanı əhali qarşısında çıxış edərək, qısa bir zamanda nazirlər kabinetinə Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması ilə bağlı göstəriş verəcəyini qeyd etmişdi (7).<a href="#cite_note-90">[90]</a></li></ul> Son nəticədə, Cənubi Azərbaycanın ərazisindən bəhs edərkən müxtəlif mənbələrdə təqribən eyni coğrafi ərazidən bəhs edilir. Bu haqda aparılmış elmi tədqiqatlar azsaylı olsa da Cənubi Azərbaycana aid edilən bu va ya başqa ərazilər haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Ş.Tağıyeva, Ə.Rəhimli və S.Bayramzadənin birgə tərtib etdikləri “Güney Azərbaycan” məlumat kitabında (Bakı, 2000) Cənubi Azərbaycan ərazisi inzibati bölgü baxımından aşağıdakı kimi təqdim olunur: 1.Şərqi Azərbaycan əyaləti; 2. Qərbi Azərbaycan əyaləti; 3. Ərdəbil əyaləti; 4. Zəncan əyaləti; 5. Həmədan əyaləti; 6. Qəzvin əyaləti; 7. Savə mahalı; 8. Astara şəhristanı (8, s.66).<a href="#cite_note-91">[91]</a> 1920-ci illərdən etibarən İranda aparılmış inzibati ərazi bölgüsü prosesini nəzərə alaraq Cənubi Azərbaycana aid olan bölgələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: <ol><li>Cənubi Azərbaycan ərazinə aid edilən əyalətlər (<a href="/wiki/Ostan" class="mw-redirect" title="Ostan">ostanlar</a>): Cənubi Azərbaycan ərazisi 6 ostana (Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, Həmədan) bölünmüşdür.</li> <li>Cənubi Azərbaycan ərazisinə aid edilən əyalətlərdən kənarda qalan bölgələr (<a href="/wiki/%C5%9E%C9%99hristan" title="Şəhristan">şəhristanlar</a>): Müxtəlif dövrlərdə Kürdüstan ostanına aid edilən <a href="/wiki/Bicar" title="Bicar">Bicar</a> və <a href="/wiki/Q%C3%BCrv%C9%99" title="Qürvə">Qürvə</a>, Gilan ostanına aid edilən Astara, Mərkəzi ostanına aid edilən Savə mənbələrdə Cənubi Azərbaycan ərazisi kimi qeyd olunur.</li></ol> Beləliklə, İranın tərkibində Cənubi Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsü tarixindən aydın olur ki, burada sabit inzibati-ərazi bölgüsü olmamışdır. 20-ci əsrin əvvəllərindən, Pəhləvilər hakimiyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq Cənubi Azərbaycan ərazisi kiçik inzibati ərazi vahidlərinə bölünmüşdür. Bu bölgü yalnız iqtisadi əsaslara malik olmayıb, siyasi xarakter də daşımışdır. Belə ki, mərkəzi hakimiyyət Cənubi Azərbaycanın torpaqlarını müxtəlif inzibati-ərazi vahidləri arasında bölməklə etnik konsolidasiyanın qarşısını almağa çalışmışdır.<a href="#cite_note-92">[92]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Azərbaycan-Kürdüstan_sərhədi">Azərbaycan-Kürdüstan sərhədi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=48" title="Azərbaycan-Kürdüstan sərhədi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=48" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Azərbaycan-Kürdüstan sərhədi">vikimətni redaktə et</a>]</div> Hazırda <a href="/wiki/K%C3%BCrd%C3%BCstan_ostan%C4%B1" title="Kürdüstan ostanı">Kürdüstan ostanının</a> sərhədləri daxilində yerləşən <a href="/wiki/Bicar_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Bicar şəhristanı">Bicar</a> və <a href="/wiki/Q%C3%BCrv%C9%99_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Qürvə şəhristanı">Qürvə</a> şəhristanlarının ərazisi tarixən Azərbaycan hüdudları daxilində yerləşirdi. Bu ərazi miladdan öncə <a href="/wiki/Atropatena" title="Atropatena">Atropatena</a> dövləti, sonralar isə Sasanilər dövründə Azərbaycan sərhədləri daxilində yerləşirdi. Qacar sülaləsinin ikinci padşahı <a href="/wiki/F%C9%99t%C9%99li_%C5%9Fah_Qacar" title="Fətəli şah Qacar">Fətəli şah Qacarın</a> dövründə (hicri şəmsi təqvimiylə 1176-1213, hicri qəməri təqvimiylə 1212-1250 və miladi təqvimlə 1797-1834-cü illər arasında) hələ <a href="/wiki/H%C9%99m%C9%99dan_ostan%C4%B1" title="Həmədan ostanı">Həmədan</a>, <a href="/wiki/Z%C9%99ncan_ostan%C4%B1" title="Zəncan ostanı">Zəncan</a> və indiki Kürdüstan ostanına tabi olan Bicar, Gərrus və Qürvə Azərbaycan sərhədlərində yerləşirdilər. "Əfzəl ət-Tarix"də yazılan kimi Fətəli şahın dövründə şahzadələrin hər birisi bir vilayətin başçılığına təyin olunurdular, ancaq o zaman şahzadə Dara hökümətsiz qalır, sədr-i əzəm Şəfisədr belə qərara gəlir ki, Qəzvin, Gərrus, Həmədan və Fəlan bölüyünü Azərbaycandan ayırıb Zəncanla birlikdə Xəmsə vilayətini yaratsın ki, şahzadə oranı idarə edə bilsin. Bu zaman Xəmsə vilayəti Azərbaycana tabe qalır və şahzadə nayib üs-səltənə nəzəri altında işə başlayır (Qacarlar dövrü Təbriz ikinci paytaxt kimi naibüssəltənənin məkanı idi). Fətəli şahın ölümündən sonra Məhəmməd şah hökümətə və Mirzə ağası <a href="/wiki/S%C9%99dr%C9%99z%C9%99m" class="mw-redirect" title="Sədrəzəm">sədrəzəmliyə</a> çatır. Vəzir Məhəmməd Sadıq xan Gərrusinin ölümündən sonra 1260-cı qəməri ilində Gərrus vilayətini naibüssəltənənin ixtiyarı altından çıxardır və idarəsini müstəqil edir ki, şah və sədr-i əzəm edə və oranın hakimini rahatcasına əzl və nəsb edə bilsinlər.<a href="#cite_note-93">[93]</a> 1325-ci qəməri ilində İranın əyalətlər və vilayətlər qanunu (qanun-e iyalat və vilayat-e İran) Milli Məclisin təsvibindən keçdi, və bu qanun əsasında İran 27 əyalət və vilayətə bölündü. Bu bölünmələr əsasında Gərrus hələ də müstəqil bir vilayət kimi saxlanıldı. Pişəvərinin başçılığı altında Azərbaycan Milli Höküməti dövründə Gərrusu ələ keçirməyə cəhd olunmuşdu. 1316-cı şəmsi ilində Pəhləvilər inzibati bölgüdə (təqsimat-e siyasi) dəyişikliklər etməyə başladı. Buna əsasən, İran 10 ostan və 49 şəhristana bölündü. Bu bölmələr əsasında Gərrus beşinci ostana verildi. Beşinci ostanda İlam, Kirmanşah, Bicar, Sənəndəc və Şahabad yerləşirdi. 1318-incı şəmsi ilində Azərbaycan ostanı iki yerə bölünən zaman (üçüncü və dördüncü ostan) Bicar və Gərrus şəhristanı beşinci ostandan ayrıldı və Qərbi Azərbaycan ostanına keçdi. 1325-ci şəmsi ilində Həmədan əyalətinə verildi və 1337-ci şəmsi ilində Həmədan əyalətindən ayrılaraq Kürdüstan ostanına keçdi. Bu bölgə hazırda iki bölgəyə bölünməklə (Bicar və Qürvə) Kürdüstan əyaləti sərhədləri içində qalmaqdadır.<a href="#cite_note-94">[94]</a><a href="#cite_note-95">[95]</a> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Azərbaycan-Gilan_sərhədi">Azərbaycan-Gilan sərhədi</h4>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=49" title="Azərbaycan-Gilan sərhədi bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=49" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Azərbaycan-Gilan sərhədi">vikimətni redaktə et</a>]</div> <a href="/wiki/Sasanil%C9%99r_%C4%B0mperiyas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Sasanilər İmperiyası">Sasanilər</a> zamanı hazırkı <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan ostanının</a> ərazisi Adurbadaqan (Azərbaycan) kustuna daxil idi.<a href="#cite_note-Markwart-12">[12]</a><a href="#cite_note-irşadifər-13">[13]</a> <a href="/wiki/Astara_%C5%9F%C9%99hristan%C4%B1" title="Astara şəhristanı">Astara şəhristanı</a> bu ostanın son bölgəsi kimi 1961-ci ildə Azərbaycandan ayrılıb <a href="/wiki/Gilan_ostan%C4%B1" class="mw-redirect" title="Gilan ostanı">Gilan ostanına</a> verildi.<a href="#cite_note-96">[96]</a> 2008-ci ildə bu bölgənin <a href="/wiki/%C6%8Frd%C9%99bil_ostan%C4%B1" title="Ərdəbil ostanı">Ərdəbil ostanına</a> qaytarılmasına cəhd göstərilmiş, və bununla bağlı tələblər daha sonralar da edilmişdir.<a href="#cite_note-97">[97]</a><a href="#cite_note-98">[98]</a> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Mənbə">Mənbə</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=50" title="Mənbə bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=50" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Mənbə">vikimətni redaktə et</a>]</div> <ol><li>Отдѣл первый. — Свѣдѣнiя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменiи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубiй. — Переводь и примѣчанiя Н. А. Караулова, стр. 1–63. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. <a rel="nofollow" class="external text" href="http://web.archive.org/save/https://cloud.mail.ru/public/a2deec354282%2F%D0%A1%D0%9C%D0%9E%D0%9C%D0%9F%D0%9A_1903_32.pdf">Выпускь тридцать второй.</a> Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903.</li> <li>Birinci Bölüm. — İkinci Fasıl: Yeryüzünün İmar Edilmiş Meskûn Yerleri ve Yeryüzündeki Bazı Denizlerin, Nehirlerin ve Bögelerin Açıklanması Hakkında, sayfa 82–115. // Mukaddime. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150807153616/http://m.friendfeed-media.com/2b6648fb15db6b8b09221dc0f82d19c679d4f8cd">1. Cilt.</a> Yazan: İbn-i Haldûn. Çeviren: Halil Kendir. İstanbul: Yeni Şafak, 2004, 447 sayfa.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.avetruthbooks.com/2018/01/sezin-orhan-kurulay-hudud-elaleme-gore-10-asirda-turk-boylari-2007.html">Hudûd El-Âlem'e Göre 10. Asırda Türk Boyları.</a> T. C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Yazar: Sezin Orhan (Kurulay). İstanbul — 2007, 263 sayfa.</li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="İstinadlar">İstinadlar</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=51" title="İstinadlar bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=51" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: İstinadlar">vikimətni redaktə et</a>]</div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r6982878">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist reflist-columns references-column-width reflist-columns-2"> <ol class="references"> <li id="cite_note-web.archive.org-1">↑ <a href="#cite_ref-web.archive.org_1-0">1</a> <a href="#cite_ref-web.archive.org_1-1">2</a> <a href="#cite_ref-web.archive.org_1-2">3</a> 2. The Formation of Ethnic Groups, page 30. // <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20151229053321/http://www.e-library.esut.edu.ng/uploads/pdf/8497298089-ethnicity-and-ethnic-conflict-in-the-post-communist-world.pdf">Ethnicity and Ethnic Conflict in the Post-Communist World</a>. Author: Ben Fowke. <a class="external text" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Basingstoke">Basingstoke</a> and <a class="external text" href="https://en.wikipedia.org/wiki/New">York City New York</a>: <a class="external text" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Palgrave">Macmillan Palgrave Macmillan</a>, 2002, XII+228 pages. <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/9780333792568" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 9780333792568</a> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7900377">.mw-parser-output .ts-oq.ts-oq{border:0;overflow:auto;padding:0;font-style:normal;font-size:100%}.mw-parser-output .ts-oq .ref-info{font-size:100%}.mw-parser-output .ts-oq .ts-oq-header.ts-oq-header{background-color:var(--background-color-neutral,#eaecf0);color:var(--color-subtle,#54595d);font-size:95%;padding-left:1em;padding-right:1em}.mw-parser-output .ts-oq-content{font-size:95%;font-style:italic}.mw-parser-output blockquote .ts-oq{margin:0 -32px -8px}.mw-parser-output blockquote .ts-oq .ts-oq-header.ts-oq-header,.mw-parser-output blockquote .ts-oq .ts-oq-content{padding-left:32px;padding-right:1.052632em}.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(ar),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(fa),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(he),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(ja),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(ko),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(th),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(ur),.mw-parser-output .ts-oq-content>div:lang(zh){font-style:normal}.mw-parser-output .ts-oq.ts-oq .mw-collapsible-toggle{float:none;font-size:100%;margin-left:1em;text-align:left}body.skin-minerva .mw-parser-output .ts-oq-header{background-color:transparent;font-weight:normal}body.skin-minerva .mw-parser-output .ts-oq .ts-oq-header.ts-oq-header,body.skin-minerva .mw-parser-output .ts-oq .ts-oq-content{padding:0;font-size:100%}</style><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r7900304">.mw-parser-output .ts-Gizli_blok{margin:0;overflow:hidden;border-collapse:collapse;box-sizing:border-box;font-size:95%}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-title{text-align:center;font-weight:bold;line-height:1.6em;min-height:1.2em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok .mw-collapsible-content{overflow-x:auto;overflow-y:hidden;clear:both}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok::before,.mw-parser-output .ts-Gizli_blok .mw-collapsible-toggle{padding-top:.1em;width:6em;font-weight:normal;font-size:calc(90%/0.95)}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-rightHideLink .mw-collapsible-toggle{float:right;text-align:right}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-leftHideLink .mw-collapsible-toggle{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray{padding:2px;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent{border:none}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray .ts-Gizli_blok-title{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.1em 6em;padding-right:0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent .ts-Gizli_blok-title{background:transparent;padding:.1em 5.5em;padding-right:0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray .mw-collapsible-content{padding:.25em 1em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent .mw-collapsible-content{padding:.25em 0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray.ts-Gizli_blok-rightHideLink .mw-collapsible-toggle{padding-right:1em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent.ts-Gizli_blok-rightHideLink .mw-collapsible-toggle{padding-right:0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray.ts-Gizli_blok-leftHideLink .mw-collapsible-toggle{padding-left:1em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent.ts-Gizli_blok-leftHideLink .mw-collapsible-toggle{padding-left:0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray.ts-Gizli_blok-rightHideLink .ts-Gizli_blok-title-leftTitle{padding-left:1em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray.ts-Gizli_blok-leftHideLink .ts-Gizli_blok-title-leftTitle{padding-left:6.5em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-gray.ts-Gizli_blok-leftHideLink .ts-Gizli_blok-title-rightTitle{padding-right:1em}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent.ts-Gizli_blok-rightHideLink .ts-Gizli_blok-title-rightTitle,.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent.ts-Gizli_blok-rightHideLink .ts-Gizli_blok-title-leftTitle{padding-left:0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent.ts-Gizli_blok-leftHideLink .ts-Gizli_blok-title-rightTitle,.mw-parser-output .ts-Gizli_blok-transparent.ts-Gizli_blok-leftHideLink .ts-Gizli_blok-title-leftTitle{padding-right:0}.mw-parser-output .ts-Gizli_blok+.ts-Gizli_blok,.mw-parser-output .ts-Gizli_blok+link+.ts-Gizli_blok{border-top-style:hidden}</style><div class="mw-collapsible mw-collapsed ts-Gizli_blok ts-Gizli_blok-gray ts-Gizli_blok-noneHideLink ts-oq" style=""><div class="ts-Gizli_blok-title ts-oq-header" style="text-align:left;">Orijinal mətn (ing.)<div class="mw-collapsible-toggle-placeholder"></div></div><div class="mw-collapsible-content" style="font-weight:{{{mətnin şrifti}}};ts-oq-content"><div lang="en" dir="auto">In fact, in medieval times the name ‘Azerbaijan’ was applied not to the area of present independent Azerbaijan but to the lands to the south of the Araxes river, now part of Iran. The lands to the north west of the Araxes were known as Albania; the lands to the north east, the heart of present-day post-Soviet Azerbaijan, were known as Sharvan (or Shirwan) and Derbend.</div></div></div> </li> <li id="cite_note-2"><a href="#cite_ref-2">↑</a> Vasily Bartold Bartold V.V., "Sochineniia", volume II, part ۱, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. ۷۰۳ <link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7900377" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7900304" /><div class="mw-collapsible mw-collapsed ts-Gizli_blok ts-Gizli_blok-gray ts-Gizli_blok-noneHideLink ts-oq" style=""><div class="ts-Gizli_blok-title ts-oq-header" style="text-align:left;">Orijinal mətn (rus.)<div class="mw-collapsible-toggle-placeholder"></div></div><div class="mw-collapsible-content" style="font-weight:{{{mətnin şrifti}}};ts-oq-content"><div lang="ru" dir="auto">В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703 «Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др., никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.»</div></div></div> </li> <li id="cite_note-3"><a href="#cite_ref-3">↑</a> رضا، عنایت الله، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 7، "اران"، چاپ اول : 1375، تهران، صص 421 تا 424 </li> <li id="cite_note-هیئت-4"><a href="#cite_ref-هیئت_4-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.azercanada.com/index.php/magalalar/34-2011-06-06-03-37-02/86-2011-06-30-04-10-16">نام و مرزهاى آذربايجان</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160307181756/http://azercanada.com/index.php/magalalar/34-2011-06-06-03-37-02/86-2011-06-30-04-10-16">Arxivləşdirilib</a> 2016-03-07 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>، نوشته: دکتر‌جواد‌هيئت، نشريه "وارليق"‌ـــ‌‌سال پانزدهم، شماره پائيز ١٣٧٢ تهران، ترجمه از ترکى‌آذربایجانى: دکتر‌على قره‌جه‌لو </li> <li id="cite_note-Daryaee-5"><a href="#cite_ref-Daryaee_5-0">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://bookfi.org/book/1149002">Šahrestānīhā-ī Ērānšahr : a Middle Persian text on late antique geography, epic, and history</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210515080929/http://bookfi.org/book/1149002">Arxivləşdirilib</a> 2021-05-15 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> : with English and Persian translations, Author: Touraj Daryaee, Publisher: Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2002. </li> <li id="cite_note-Daryaee2-6">↑ <a href="#cite_ref-Daryaee2_6-0">1</a> <a href="#cite_ref-Daryaee2_6-1">2</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.humanities.uci.edu/sasanika/pdf/Shahrestan.pdf">Šahrestānīhā-ī Ērānšahr : a Middle Persian text on late antique geography, epic, and history</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090305174906/http://www.humanities.uci.edu/sasanika/pdf/Shahrestan.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2009-03-05 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> : with English and Persian translations, Author: Touraj Daryaee, Publisher: Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2002. </li> <li id="cite_note-cgie-7"><a href="#cite_ref-cgie_7-0">↑</a> دائره‌المعارف بزرگ اسلامي جلد 8، <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=3294">استان</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20101218100032/http://cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=3294">Arxivləşdirilib</a> 2010-12-18 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>، ابولفضل خطيبي، شماره مقاله:3294 </li> <li id="cite_note-P.C9.99rviz-8">↑ <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-0">1</a> <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-1">2</a> <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-2">3</a> <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-3">4</a> <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-4">5</a> <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-5">6</a> <a href="#cite_ref-P.C9.99rviz_8-6">7</a> Pərviz Zareh Şahmərəsi, Azərbaycan-e İran və Azərbaycan-e Qafqaz (İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı), "Əxtər" nəşriyyatı, Təbriz, 1385 (<a href="/wiki/Hicri-%C5%9F%C9%99msi_t%C9%99qvimi" title="Hicri-şəmsi təqvimi">h.ş.</a>) / 2006 (<a href="/wiki/Qriqori_t%C9%99qvimi" title="Qriqori təqvimi">m.</a>) پرویز زارع شاهمرسی . آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز .انتشارات اختر . تبریز 1385 </li> <li id="cite_note-9"><a href="#cite_ref-9">↑</a> Bu kitabın əsli pəhləvi dilində yazılmışdır, onun 7-ci əsrdə qələmə alınan bir nüsxəsi mövcuddur. </li> <li id="cite_note-شهرستانهای_ایران-10">↑ <a href="#cite_ref-شهرستانهای_ایران_10-0">1</a> <a href="#cite_ref-شهرستانهای_ایران_10-1">2</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/305628">شهرستانهای ایران</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20121218082704/http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/305628">Arxivləşdirilib</a> 2012-12-18 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> (7 صفحه — از 169 تا 175) مجلات : هنر " مهر " آذر 1321 — شماره 73 " مترجم:هدایت، صادق </li> <li id="cite_note-شهرستانهاي_ايران_احمد_تفضلي-11">↑ <a href="#cite_ref-شهرستانهاي_ايران_احمد_تفضلي_11-0">1</a> <a href="#cite_ref-شهرستانهاي_ايران_احمد_تفضلي_11-1">2</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tafazzoli.ilssw.com/pages.php?id=49&cat=biblo">شهرستانهاي ايران احمد تفضلي</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120322083810/http://www.tafazzoli.ilssw.com/pages.php?id=49&cat=biblo">Arxivləşdirilib</a> 2012-03-22 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> (برگرفته از: شهرهاي ايران، ج2، به كوشش محمديوسف كياني، جهاد دانشگاهي، سال 1366) </li> <li id="cite_note-Markwart-12">↑ <a href="#cite_ref-Markwart_12-0">1</a> <a href="#cite_ref-Markwart_12-1">2</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.archive.org/stream/Eranshahr/Iranshahr_nach_der_Geographie#page/n25/mode/1up">Eranshahr nach der Geographie des Ps. Moses Xoranac'i, by Joseph Marquart/Markwart</a> (Berlin, 1901) [Iran according to the Geography of Pseudo-Moses Xoranac'i] </li> <li id="cite_note-irşadifər-13">↑ <a href="#cite_ref-irşadifər_13-0">1</a> <a href="#cite_ref-irşadifər_13-1">2</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ardabil.info/History.asp">Ərdəbilin tarixi keçmişi, Adil irşadifər</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130402153711/http://ardabil.info/History.asp">Arxivləşdirilib</a> 2013-04-02 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> Araz qəzeti, say 101 پیشینه تاریخی اردبیل, عادل ارشادی فرد – به نقل از نشریه آراز شماره 101 (Parantez içində verilən izahat bu qaynaqdandır) </li> <li id="cite_note-Kəsrəvi-14"><a href="#cite_ref-Kəsrəvi_14-0">↑</a> چارسو-شمال، جنوب، مشرق، مغرب، احمد كسروي، ماهنامه پيمان، سال يكم، شماره يكم و دوم، آذرماه 1312 </li> <li id="cite_note-15"><a href="#cite_ref-15">↑</a> شاهنامه خاور، ج 4، ص 378 و 372 </li> <li id="cite_note-16"><a href="#cite_ref-16">↑</a> وزو بره بد آذرآبادگان // كه بخشش نهادند آزادگان — وز ارمينيه تا اردبيل // بپيمود دانا خرد بوم گيل </li> <li id="cite_note-Əlməsalek-17">↑ <a href="#cite_ref-Əlməsalek_17-0">1</a> <a href="#cite_ref-Əlməsalek_17-1">2</a> <a href="#cite_ref-Əlməsalek_17-2">3</a> <a href="#cite_ref-Əlməsalek_17-3">4</a> <a class="external text" href="https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/c/c1/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%83_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83_%D9%84%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B0%D8%A8%D9%87.pdf">Əlməsalekol məmalek</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210830234302/https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/c/c1/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%83_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83_%D9%84%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AE%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B0%D8%A8%D9%87.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2021-08-30 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, İbni xurdazbeh, 1309 H.Q, Lidən şəhəri, S 118–119 </li> <li id="cite_note-Bīrūnī-18"><a href="#cite_ref-Bīrūnī_18-0">↑</a> <a class="external text" href="https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/f/f9/%D8%A7%D9%84%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%82%D9%8A%D8%A9_%D8%B9%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9.pdf">The Remaining Signs of Past Centuries</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210830234013/https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/f/f9/%D8%A7%D9%84%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%82%D9%8A%D8%A9_%D8%B9%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D9%88%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D9%84%D9%8A%D8%A9.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2021-08-30 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> (Arabic: الآثار الباقية عن القرون الخالية‎, Kitāb al-āthār al-bāqiyah `an al-qurūn al-khāliyah) by Abū Rayhān al-Bīrūnī, P vii </li> <li id="cite_note-19"><a href="#cite_ref-19">↑</a> Е. А. Пахомов. <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.avetruthbooks.com/2023/02/izvestija-obshhestva-obsledovanija-i-izuchenija-azerbajddzana-8-vyp-5-1929.html">Пехдлевийские надписи Дербенда</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230223135628/https://www.avetruthbooks.com/2023/02/izvestija-obshhestva-obsledovanija-i-izuchenija-azerbajddzana-8-vyp-5-1929.html">Arxivləşdirilib</a> 2023-02-23 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, 1929, с. 29 </li> <li id="cite_note-20"><a href="#cite_ref-20">↑</a> دکتر حسین الیاری، نام شهرها و وضع راههای آذربایجان در قرون نخستین اسلامی، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، تابستان 1363، شماره مسلسل 132، ص 93 </li> <li id="cite_note-21"><a href="#cite_ref-21">↑</a> <cite class="citation web"><a class="external text" href="https://ar.wikisource.org/wiki/%D8%AE%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%8A">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2022-03-25 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220325050349/https://ar.wikisource.org/wiki/%D8%AE%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%8A">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-05-22.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Far.wikisource.org%2Fwiki%2F%25D8%25AE%25D8%25A8%25D8%25B1_%25D8%25A7%25D9%2584%25D8%25AC%25D8%25B1%25D8%25A8%25D9%258A&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r4913744">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-left:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</style> </li> <li id="cite_note-22"><a href="#cite_ref-22">↑</a> Chronique de Tabari..., Tome Troisième, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.az/books?id=x75MAQAAIAAJ&pg=PA487&dq=inauthor&hl=ru&source=gbs_toc_r&cad=4#v=onepage&q&f=false">1871</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220325050350/https://books.google.az/books?id=x75MAQAAIAAJ&pg=PA487&dq=inauthor&hl=ru&source=gbs_toc_r&cad=4#v=onepage&q&f=false">Arxivləşdirilib</a> 2022-03-25 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, p. 494. </li> <li id="cite_note-23"><a href="#cite_ref-23">↑</a> Əl–İstəxrinin "Əl–məsalik va–l–məmalik" əsəri Azərbaycan haqqında (müəllif Ramil Ağayev), səh. 349. // Tarix və onun problemləri (ISSN 1047). Nəzəri, elmi, metodik jurnal. Təsisçi və baş redaktor: tarix elmləri doktoru, professor Əsməd Muxtarova. № 4 2014. Bakı: Bakı Dövlət Universiteti, 2014, 356 səh. </li> <li id="cite_note-24"><a href="#cite_ref-24">↑</a> <a class="external text" href="https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/5/54/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%83_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83.pdf">Məsalik əlməmalik</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210830234110/https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/5/54/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%83_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2021-08-30 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, İstəxəri, Lidən şəhəri, 1870-inci il (Miladi), S 236–237 </li> <li id="cite_note-25"><a href="#cite_ref-25">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.rafed.net/view.php?type=c_fbook&b_id=2303&page=101&lim=50">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2021-06-05 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210605152100/https://books.rafed.net/view.php?type=c_fbook&b_id=2303&page=101&lim=50">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-06-05.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.rafed.net%2Fview.php%3Ftype%3Dc_fbook%26b_id%3D2303%26page%3D101%26lim%3D50&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-26"><a href="#cite_ref-26">↑</a> <a class="external text" href="https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/0/08/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%83_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83.pdf">Kitab əl-məsalik vəl-məmalik</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210830234020/https://upload.wikimedia.org/wikisource/ar/0/08/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%83_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2021-08-30 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, Əbülqasım İbn Havqəl, Layden şəhəri, 1872 inci il. S 236–237 </li> <li id="cite_note-27"><a href="#cite_ref-27">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.rafed.net/view.php?type=c_fbook&b_id=2450&page=386">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2021-06-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210606024755/https://books.rafed.net/view.php?type=c_fbook&b_id=2450&page=386">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-06-05.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.rafed.net%2Fview.php%3Ftype%3Dc_fbook%26b_id%3D2450%26page%3D386&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-28"><a href="#cite_ref-28">↑</a> حدود العالم من المشرق الي المغرب، تهران، ١٣٤٠، به كوشش منوچهر ستوده، با مقدمه بارتولد، چاپ دانشگاه تهران، ص ١٥٧<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7684518" /> <blockquote class="ts-Sitatın_əvvəli-quote"> مشرق این ناحیت (=آذربایجان) حدود گیلان است و جنوب وی حدود عراق است و جزیره، و مغرب وی حدود روم است و سریر، و شمال وی حدود سریر است و خزران. و این جای هاست. بسیار با نعمت ترین ناحیت هاست اندر اسلام. و ناحیت آبادان و با نعمت بسیار و آب های روان و میوه های نیکو و جایگاه بازرگانان و غازیان …</blockquote> </li> <li id="cite_note-29"><a href="#cite_ref-29">↑</a> 35. Azerbaycan Bölgesi ve Şehirleri Hakkında Bilgi, sayfa 138. // Hudûd El-Âlem'e Göre 10. Asırda Türk Boyları. T. C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Yazar: Sezin Orhan (Kurulay). İstanbul — 2007, 263 sayfa.<link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7900377" /><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r7900304" /><div class="mw-collapsible mw-collapsed ts-Gizli_blok ts-Gizli_blok-gray ts-Gizli_blok-noneHideLink ts-oq" style=""><div class="ts-Gizli_blok-title ts-oq-header" style="text-align:left;">Orijinal mətn (türk.)<div class="mw-collapsible-toggle-placeholder"></div></div><div class="mw-collapsible-content" style="font-weight:{{{mətnin şrifti}}};ts-oq-content"><div lang="tr" dir="auto">Bu üç bölge birbirlerine bitişiktir. Kırsal kesimleri birbiriyle karışır. Bu bölgelerin doğusunda Gilan sınırları, güneyinde Irak ve Cezire, batısında Serir ve Rum sınırları, kuzeyinde yine Serir'in farklı bölgeleri ve Hazarlar bulunur.</div></div></div> </li> <li id="cite_note-راشدی-30">↑ <a href="#cite_ref-راشدی_30-0">1</a> <a href="#cite_ref-راشدی_30-1">2</a> Həsən Raşidi, "<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.avetruthbooks.com/hesen-rasidi-turkler-ve-iranda-onlarin-tarix-dil-ve-varligi-haqda-tedqiqat-2017">Torkan və bərresi-ye tarix, zəban və hoviyyət-e anha dər İran</a>" (Türklər və İranda onların tarix, dil və varlığı haqda tədqiqat), "Əndişe-ye Nov" nəşriyyatı, Tehran, 1386 (<a href="/wiki/Hicri-%C5%9F%C9%99msi_t%C9%99qvimi" title="Hicri-şəmsi təqvimi">h.ş.</a>) / 2007 (<a href="/wiki/Qriqori_t%C9%99qvimi" title="Qriqori təqvimi">m.</a>) </li> <li id="cite_note-Nəcib-31">↑ <a href="#cite_ref-Nəcib_31-0">1</a> <a href="#cite_ref-Nəcib_31-1">2</a> <a href="#cite_ref-Nəcib_31-2">3</a> نجیب بکران ٔ محمد بن. جهان نامه . مسکو . 1960. انستیتوی ملل آسیا ص 38 </li> <li id="cite_note-32"><a href="#cite_ref-32">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170630092736/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000605-01.pdf">"Nəxcəvan men kureye Azərbaycan 13.11.1400 İslah olunmuş mətn"</a> (PDF). 2017-06-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000605-01.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=N%C9%99xc%C9%99van+men+kureye+Az%C9%99rbaycan+13.11.1400+%C4%B0slah+olunmu%C5%9F+m%C9%99tn&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Feditions%2Fsanad_000605-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-33"><a href="#cite_ref-33">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170630092743/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000605-01.jpg">"sənədin əsli"</a>. 2017-06-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000605-01.jpg">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=s%C9%99n%C9%99din+%C9%99sli&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Ffacsimiles%2Fsanad_000605-01.jpg&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-سرحدنامه_سه_قريه_املاک_کليساى_طاتف-34">↑ <a href="#cite_ref-سرحدنامه_سه_قريه_املاک_کليساى_طاتف_34-0">1</a> <a href="#cite_ref-سرحدنامه_سه_قريه_املاک_کليساى_طاتف_34-1">2</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140406222348/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/fa/document/605/">"سرحدنامه سه قريه املاک کليساى طاتف"</a>. 2014-04-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/fa/document/605/">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D8%B3%D8%B1%D8%AD%D8%AF%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87+%D8%B3%D9%87+%D9%82%D8%B1%D9%8A%D9%87+%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A7%DA%A9+%DA%A9%D9%84%D9%8A%D8%B3%D8%A7%D9%89+%D8%B7%D8%A7%D8%AA%D9%81&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Ffa%2Fdocument%2F605%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-35"><a href="#cite_ref-35">↑</a> Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14–16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 55–57, 251–53, 413–16, 513–14 </li> <li id="cite_note-sam-36">↑ <a href="#cite_ref-sam_36-0">1</a> <a href="#cite_ref-sam_36-1">2</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://ketabnak.com/book/43157/تذکره-تحفه-سامی">سام میرزای صفوی</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220401021924/https://ketabnak.com/book/43157/%d8%aa%d8%b0%da%a9%d8%b1%d9%87-%d8%aa%d8%ad%d9%81%d9%87-%d8%b3%d8%a7%d9%85%db%8c">Arxivləşdirilib</a> 2022-04-01 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>. تذکره تحفه سامی. به تصحیح رکن الدین همایون فرخ. شرکت سهامی علمی. تهران. بی تا. ص 357 </li> <li id="cite_note-37"><a href="#cite_ref-37">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20170630092749/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000621-01.jpg">"əsli sənəd"</a>. 2017-06-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000621-01.jpg">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%C9%99sli+s%C9%99n%C9%99d&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Ffacsimiles%2Fsanad_000621-01.jpg&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-Papazian,_Akop_Davidovich_1968-38">↑ <a href="#cite_ref-Papazian,_Akop_Davidovich_1968_38-0">1</a> <a href="#cite_ref-Papazian,_Akop_Davidovich_1968_38-1">2</a> Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14–16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 116–17, 316–17, 485–87, 582 </li> <li id="cite_note-39"><a href="#cite_ref-39">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140406221839/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000621-01.pdf">"islah olunmuş mətn"</a> (PDF). 2014-04-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000621-01.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=islah+olunmu%C5%9F+m%C9%99tn&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Feditions%2Fsanad_000621-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-40"><a href="#cite_ref-40">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140406213242/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/fa/document/621/">"قباله شش دانگ ملک در ناحيه کوچز قراباغ"</a>. 2014-04-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/fa/document/621/">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D9%82%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%87+%D8%B4%D8%B4+%D8%AF%D8%A7%D9%86%DA%AF+%D9%85%D9%84%DA%A9+%D8%AF%D8%B1+%D9%86%D8%A7%D8%AD%D9%8A%D9%87+%DA%A9%D9%88%DA%86%D8%B2+%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%BA&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Ffa%2Fdocument%2F621%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-41"><a href="#cite_ref-41">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140406221839/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000621-01.pdf">"Qarabağ Azərbaycan, islah olunmuş sənəd"</a> (PDF). 2014-04-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000621-01.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-24.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Qaraba%C4%9F+Az%C9%99rbaycan%2C+islah+olunmu%C5%9F+s%C9%99n%C9%99d&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Feditions%2Fsanad_000621-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-42"><a href="#cite_ref-42">↑</a> Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l'Orient. Tome premier. (1686) <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.bibliotecapgnegro.unipr.it/help-desk/Francofonia/FrancofoniaBD/Chardin6.pdf">http://www.bibliotecapgnegro.unipr.it/help-desk/Francofonia/FrancofoniaBD/Chardin6.pdf</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220331134126/http://www.bibliotecapgnegro.unipr.it/help-desk/Francofonia/FrancofoniaBD/Chardin6.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2022-03-31 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-43"><a href="#cite_ref-43">↑</a> سفرنامه کروسینسکی، (یادداشتهای کشیش لهستانی عصر صفوی) ترجمه عبدالرزاق بیگ دنبلی (مفتون) با مقدمه و تصحیح دکتر مریم امیراحمدی، انتشارات توس، تهران، 1363، ص 56 </li> <li id="cite_note-44"><a href="#cite_ref-44">↑</a> Safarnāmeh–ʼi Kirūsinskī: yāddāshtʹhā–yi Keshīsh–i Lahestānī–i ʻaṣr–i Ṣafavī. Tarcomeh–i ʻAbd al–Razzāq Donbolī (Maftūn); bā moqaddameh, taṣḥīḥ va ḥavāshī–i Maryam Mīr Aḥmadī. Chāp–i 1. Tehrān: Enteshārāt-i Tūs, 1363 [1984 AD], s. 23. سفرنامۀ کروسىنسکى: ىاد‌داشت‌هاى کشىش لهستانى عصر صفوى. ترجمه عبد الرزاق دنبلى (مفتون) ؛ با مقدمه، تصحىح و حواشى مرىم مىر احمدى. چاپ ۱ . تهران: انتشارات توس, ۱۳۶۳ (۱۹۸۴ میلادی), صفحه ۲۳. <a rel="nofollow" class="external free" href="https://yadi.sk/i/Ua2OPZDSviz6x">https://yadi.sk/i/Ua2OPZDSviz6x</a> </li> <li id="cite_note-45"><a href="#cite_ref-45">↑</a> آمار مالي نظامي ايران در سال 1128 ه.ق و يا تفصيل عسگر فيروزي ماثر شاه سلطان حسين صفوي از ميرزا محمد حسين مستوفي ، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، مجله فرهنگ ايران زمين، جلد بيستم تهران، 1353 صص397–421 </li> <li id="cite_note-موسوی-46">↑ <a href="#cite_ref-موسوی_46-0">1</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-1">2</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-2">3</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-3">4</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-4">5</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-5">6</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-6">7</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-7">8</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-8">9</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-9">10</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-10">11</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-11">12</a> <a href="#cite_ref-موسوی_46-12">13</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160311020053/https://www.scribd.com/doc/30225023/%D8%B3%D8%B1-%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%A2%D8%B2%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86">"سر حدات تاریخی آزربایجان و اسنادي از قدرمت حضور تركان در آن مملكت – ميراسماعيل سيد موسوي"</a>. 2016-03-11 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.scribd.com/doc/30225023/%D8%B3%D8%B1-%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%A2%D8%B2%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-01-01.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D8%B3%D8%B1+%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AA+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C+%D8%A2%D8%B2%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86+%D9%88+%D8%A7%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%AF%D9%8A+%D8%A7%D8%B2+%D9%82%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%AA+%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1+%D8%AA%D8%B1%D9%83%D8%A7%D9%86+%D8%AF%D8%B1+%D8%A2%D9%86+%D9%85%D9%85%D9%84%D9%83%D8%AA+%E2%80%93+%D9%85%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D9%84+%D8%B3%D9%8A%D8%AF+%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%88%D9%8A&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.scribd.com%2Fdoc%2F30225023%2F%25D8%25B3%25D8%25B1-%25D8%25AD%25D8%25AF%25D8%25A7%25D8%25AA-%25D8%25AA%25D8%25A7%25D8%25B1%25DB%258C%25D8%25AE%25DB%258C-%25D8%25A2%25D8%25B2%25D8%25B1%25D8%25A8%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D9%2586&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-ReferenceD-47">↑ <a href="#cite_ref-ReferenceD_47-0">1</a> <a href="#cite_ref-ReferenceD_47-1">2</a> آمار مالي نظامي ايران در سال 1128 ه.ق و يا تفصيل عسگر فيروزي ماثر شاه سلطان حسين صفوي از ميرزا محمد حسين مستوفي ، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، مجله فرهنگ ايران زمين، جلد بيستم تهران، 1353 ص 404 </li> <li id="cite_note-48"><a href="#cite_ref-48">↑</a> آمار مالي نظامي ايران در سال 1128 ه.ق و يا تفصيل عسگر فيروزي ماثر شاه سلطان حسين صفوي از ميرزا محمد حسين مستوفي ، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، مجله فرهنگ ايران زمين، جلد بيستم تهران، 1353 صص404–405 </li> <li id="cite_note-49"><a href="#cite_ref-49">↑</a> آمار مالي نظامي ايران در سال 1128 ه.ق و يا تفصيل عسگر فيروزي ماثر شاه سلطان حسين صفوي از ميرزا محمد حسين مستوفي ، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، مجله فرهنگ ايران زمين، جلد بيستم تهران، 1353 ص 406 </li> <li id="cite_note-50"><a href="#cite_ref-50">↑</a> آمار مالي نظامي ايران در سال 1128 ه.ق و يا تفصيل عسگر فيروزي ماثر شاه سلطان حسين صفوي از ميرزا محمد حسين مستوفي ، به كوشش محمد تقي دانش پژوه، مجله فرهنگ ايران زمين، جلد بيستم تهران، 1353 ص 420 </li> <li id="cite_note-51"><a href="#cite_ref-51">↑</a> مروی. محمد کاظم (وزیر مر). عالم آرای نادری. به تصحیح محمد امین ریاحی. علم. تهران. 1369. ص 380 </li> <li id="cite_note-52"><a href="#cite_ref-52">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140406222913/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000023-01.jpg">"Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd1"</a>. 2014-04-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000023-01.jpg">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=K%C9%99rim+xan%C4%B1n+f%C9%99rman%C4%B1+%E2%80%93+%C9%99sli+s%C9%99n%C9%99d1&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Ffacsimiles%2Fsanad_000023-01.jpg&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-53"><a href="#cite_ref-53">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20140406213419/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000023-02.jpg">"Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd2"</a>. 2014-04-06 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000023-02.jpg">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=K%C9%99rim+xan%C4%B1n+f%C9%99rman%C4%B1+%E2%80%93+%C9%99sli+s%C9%99n%C9%99d2&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Ffacsimiles%2Fsanad_000023-02.jpg&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-ReferenceA-54">↑ <a href="#cite_ref-ReferenceA_54-0">1</a> <a href="#cite_ref-ReferenceA_54-1">2</a> مفخم، محسن. "اسناد و مکاتبات تاريخى." بررسى‌هاى تاريخى ٢، ٣-۴ (١٣۴۶): ۳۶۳-۳۶۶. ۳۶۵-۶۶ </li> <li id="cite_note-55"><a href="#cite_ref-55">↑</a> قائم مقامى، جهانگير. يکصد و پنجاه سند تاريخى: از جلايريان تا پهلوى. تهران: چاپخانۀ ارتش شاهنشاهى ايران، ١٣۴٨: ۱۰۳-۱۰۴. </li> <li id="cite_note-56"><a href="#cite_ref-56">↑</a> اسناد و مکاتبات تاریخی: فرمان علی مرادخان (٢ صفحه – از ١٥١ تا ١٥٢ و 366–365). نشريه بررسی های تاریخی – دی ١٣٤٦ – شماره ١١ . نويسنده: مفخم، محسن (وابسته به : نشريه ستاد بزرگ ارتشتاران- كميته تاريخ نظامي. دو ماهنامه بررسی های تاریخی، تاريخ و تحقيقات ايرانشناسي، قطع : کتابی. هيئت رئيسه افتخاري: تيمسار سپهبد اسدالله صنيعي، تيمسار فريدون جم، دكتر عاليخاني. هيئت مديره: تيمسار سپهبد غلامرضا ازهاري، تيمسار سپهبد علي كريملو، تيمسار سرلشگرحسين رستگار نامدار. هيئت تحريريه: آقاي دكتر خانبابا بياني، دكتر عباس زرياب خوئي، سيدمحمد تقي مصطفوي، سرهنگ دكتر جهانگير قائم مقامي) </li> <li id="cite_note-57"><a href="#cite_ref-57">↑</a> قائم مقامي، جهانگير، يكصد و پنجاه سند تاريخي از جلايريان تا پهلوي، تهران، چاپخانه ارتش، ١٣٤٨. </li> <li id="cite_note-58"><a href="#cite_ref-58">↑</a> آز‌ربايجان ين تاريخ و مده‌نييه‌تينين بورژووا ساختالاشديريجيلارينا قارشي. پروفئسور شٶوكه‌ت تاقييئوا٬ باكي. ١٩٧٨ </li> <li id="cite_note-59"><a href="#cite_ref-59">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tebrizsesi.com/site/meqale/14-meqaleler/2927-1389-11-20-12-40-16">"علی مراد خان زند: قلمرو عليشكر (همدان، ساوه، اراك، يك دوم كردستان، يك سوم كرمانشاه،…) و قراباغ و شيروان و گنجه و نخجوان جز ولايت آزربايجان است ــ مئهران بهارلي"</a>. 2021-04-15 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210415231950/http://www.tebrizsesi.com/site/meqale/14-meqaleler/2927-1389-11-20-12-40-16">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2011-05-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AF+%D8%AE%D8%A7%D9%86+%D8%B2%D9%86%D8%AF%3A+%D9%82%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%88+%D8%B9%D9%84%D9%8A%D8%B4%D9%83%D8%B1+%28%D9%87%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%8C+%D8%B3%D8%A7%D9%88%D9%87%D8%8C+%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%83%D8%8C+%D9%8A%D9%83+%D8%AF%D9%88%D9%85+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%8C+%D9%8A%D9%83+%D8%B3%D9%88%D9%85+%D9%83%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%8C%E2%80%A6%29+%D9%88+%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%BA+%D9%88+%D8%B4%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86+%D9%88+%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87+%D9%88+%D9%86%D8%AE%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%86+%D8%AC%D8%B2+%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%AA+%D8%A2%D8%B2%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D8%AC%D8%A7%D9%86+%D8%A7%D8%B3%D8%AA+%D9%80%D9%80+%D9%85%D8%A6%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86+%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%84%D9%8A&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tebrizsesi.com%2Fsite%2Fmeqale%2F14-meqaleler%2F2927-1389-11-20-12-40-16&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-60"><a href="#cite_ref-60">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.asnad.org/fa/document/23/">"فرمان کريم خان زند"</a>. 2022-09-09 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220909065121/http://www.asnad.org/fa/document/23/">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2011-05-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86+%DA%A9%D8%B1%D9%8A%D9%85+%D8%AE%D8%A7%D9%86+%D8%B2%D9%86%D8%AF&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.asnad.org%2Ffa%2Fdocument%2F23%2F&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-61"><a href="#cite_ref-61">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304042439/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000023-01.pdf">"Kərim Xan fərmanı – İslah olunmuş mətn1"</a> (PDF). 2016-03-04 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000023-01.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=K%C9%99rim+Xan+f%C9%99rman%C4%B1+%E2%80%93+%C4%B0slah+olunmu%C5%9F+m%C9%99tn1&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Feditions%2Fsanad_000023-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-62"><a href="#cite_ref-62">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304042439/http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000023-01.pdf">"Kərim Xan fərmanı – İslah olunmuş mətn2"</a> (PDF). 2016-03-04 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000023-01.pdf">orijinalından</a> (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-21.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=K%C9%99rim+Xan+f%C9%99rman%C4%B1+%E2%80%93+%C4%B0slah+olunmu%C5%9F+m%C9%99tn2&rft_id=http%3A%2F%2Fasnad.cnms.uni-marburg.de%2Fmedia%2Feditions%2Fsanad_000023-01.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-63"><a href="#cite_ref-63">↑</a> موسوی، ميرزا محمد صادق (نامی اصفهانی)، تاريخ گيتی گشا، به تصحيح سعيد نفيسی، تهران، انتشارات اقبال، 1366 ص 110 </li> <li id="cite_note-64"><a href="#cite_ref-64">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=V_Eyfmax4H0C&dq=Iran+and+Challenge+of+Diversity&hl=en&sa=X&ei=6lgdT72JCZPL8QOgwoimCw&ved=0CDEQ6AEwAA">Iran and the challenge of diversity: Islamic fundamentalism, Aryanist racism, and democratic struggles</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230629013339/https://books.google.com/books?id=V_Eyfmax4H0C&dq=Iran+and+Challenge+of+Diversity&hl=en&sa=X&ei=6lgdT72JCZPL8QOgwoimCw">Arxivləşdirilib</a> 2023-06-29 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, Author Alireza Asgharzadeh, Edition illustrated, Publisher Palgrave Macmillan, 2007 , <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/1403980802" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 1403980802</a>, 9781403980809 , Length 249 pages, P 18 </li> <li id="cite_note-65"><a href="#cite_ref-65">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://books.google.com/books?id=sHKSh_XltKMC&pg=PA258&dq=shaffer+azerbaijan&hl=en&sa=X&ei=JlkdT7KGNYT98QOoyOHACw&ved=0CDcQ6AEwAQ#v=onepage&q=shaffer%20azerbaijan&f=false">Borders and brethren: Iran and the challenge of Azerbaijani identity</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20230629013340/https://books.google.com/books?id=sHKSh_XltKMC&pg=PA258&dq=shaffer+azerbaijan&hl=en&sa=X&ei=JlkdT7KGNYT98QOoyOHACw#v=onepage&q=shaffer%20azerbaijan&f=false">Arxivləşdirilib</a> 2023-06-29 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a>, BCSIA studies in international security Author Brenda Shaffer, Edition illustrated, Publisher MIT Press, 2002, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0262692775" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0262692775</a>, 9780262692779, Length 248 pages, P xii </li> <li id="cite_note-66"><a href="#cite_ref-66">↑</a> "Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan" Autor: Richard Tapper, <a href="/wiki/Cambridge_University_Press" title="Cambridge University Press">Cambridge University Press</a>, 1997, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0521583365" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0 521 58336 5</a> hardback </li> <li id="cite_note-67"><a href="#cite_ref-67">↑</a> "Russian Azerbaijan, 1905–1920: The shaping of national identity in a muslim community" Autor: Tadeusz Swietochowski, Cambridge University Press, 1985, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0521263107" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0 521 26310 7</a> hardback, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0521522455" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0 521 52245 5</a> paperback </li> <li id="cite_note-68"><a href="#cite_ref-68">↑</a> "Russia and Iran, 1780–1828" Autor: Muriel Atkin, University of Minnesota Press, 1980, <a href="/wiki/X%C3%BCsusi:KitabM%C9%99nb%C9%99l%C9%99ri/0816609241" class="internal mw-magiclink-isbn">ISBN 0 8166 0924 1</a> </li> <li id="cite_note-69"><a href="#cite_ref-69">↑</a> میرزا افضل‌ا… شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 14 </li> <li id="cite_note-70"><a href="#cite_ref-70">↑</a> میرزا افضل‌ا… شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 16 </li> <li id="cite_note-71"><a href="#cite_ref-71">↑</a> میرزا افضل‌ا… شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 230 </li> <li id="cite_note-ReferenceB-72">↑ <a href="#cite_ref-ReferenceB_72-0">1</a> <a href="#cite_ref-ReferenceB_72-1">2</a> میرزا افضل‌ا… شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 257 </li> <li id="cite_note-ReferenceC-73">↑ <a href="#cite_ref-ReferenceC_73-0">1</a> <a href="#cite_ref-ReferenceC_73-1">2</a> میرزا افضل‌ا… شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 270 </li> <li id="cite_note-74"><a href="#cite_ref-74">↑</a> میرزا افضل‌ا… شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: نصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات: كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی 1380 جلد 1، ص 309–310 </li> <li id="cite_note-75"><a href="#cite_ref-75">↑</a> İrəvan da daxil olmaqla Arazın hər iki tayının Azərbaycan adlandırlması ilə bağlı daha bir sənəd (Ümid Niayeş, "Kafkassam" qəzeti, 10 may, 2020-ci il): <a rel="nofollow" class="external free" href="https://kafkassam.com/ir%C9%99van-da-daxil-olmaqla-arazin-h%C9%99r-iki-tayinin-az%C9%99rbaycan-adlandirlmasi-il%C9%99-bagli-daha-bir-s%C9%99n%C9%99d.html">https://kafkassam.com/ir%C9%99van-da-daxil-olmaqla-arazin-h%C9%99r-iki-tayinin-az%C9%99rbaycan-adlandirlmasi-il%C9%99-bagli-daha-bir-s%C9%99n%C9%99d.html</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210921113725/https://kafkassam.com/ir%C9%99van-da-daxil-olmaqla-arazin-h%C9%99r-iki-tayinin-az%C9%99rbaycan-adlandirlmasi-il%C9%99-bagli-daha-bir-s%C9%99n%C9%99d.html">Arxivləşdirilib</a> 2021-09-21 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-76"><a href="#cite_ref-76">↑</a> میرزا علینقی مشیر لشكر نایینی، ماثرالصدریه، در دفتر تاریخ؛ مجموعه اسناد و مدارك تاریخی به كوشش: ایرج افشار تهران، بنیاد موقوفات دكتر محمود افشار ، تاریخ رساله 1274، 1380 ص 60 </li> <li id="cite_note-77"><a href="#cite_ref-77">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/Azerbaycan1.pdf">"Arxivlənmiş surət"</a> (PDF). 2021-08-30 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210830234032/https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/Azerbaycan1.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.devletarsivleri.gov.tr%2Fvarliklar%2Fdosyalar%2Feskisiteden%2Fyayinlar%2Fosmanli-arsivi-yayinlar%2FAzerbaycan1.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-78"><a href="#cite_ref-78">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/Azerbaycan2.pdf">"Arxivlənmiş surət"</a> (PDF). 2021-05-08 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210508032848/https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/Azerbaycan2.pdf">arxivləşdirilib</a> (PDF). İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.devletarsivleri.gov.tr%2Fvarliklar%2Fdosyalar%2Feskisiteden%2Fyayinlar%2Fosmanli-arsivi-yayinlar%2FAzerbaycan2.pdf&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-79"><a href="#cite_ref-79">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Persien/XIX/1820-1840/Pisma_russ_o_Persii/text11.phtml?id=7709">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2021-05-13 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210513053415/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Persien/XIX/1820-1840/Pisma_russ_o_Persii/text11.phtml?id=7709">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vostlit.info%2FTexts%2FDokumenty%2FPersien%2FXIX%2F1820-1840%2FPisma_russ_o_Persii%2Ftext11.phtml%3Fid%3D7709&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-80"><a href="#cite_ref-80">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Bronevskij/frametext2.htm">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2022-04-16 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220416203624/https://www.vostlit.info/Texts/rus9/Bronevskij/frametext2.htm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vostlit.info%2FTexts%2Frus9%2FBronevskij%2Fframetext2.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-81"><a href="#cite_ref-81">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Bronevskij/frametext32.htm">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2009-02-12 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20090212205415/http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Bronevskij/frametext32.htm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vostlit.info%2FTexts%2Frus9%2FBronevskij%2Fframetext32.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-82"><a href="#cite_ref-82">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=564-AQAAIAAJ&dq=&q=%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B1%D0%B8-%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5&redir_esc=y">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2022-03-25 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220325052717/https://books.google.com/books?id=564-AQAAIAAJ&dq=&q=%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B1%D0%B8-%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5&redir_esc=y">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D564-AQAAIAAJ%26dq%3D%26q%3D%25D0%25B0%25D1%2580%25D0%25B4%25D0%25B8%25D0%25B1%25D0%25B8-%25D0%25B6%25D0%25B0%25D0%25BD%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B8%25D0%25B5%26redir_esc%3Dy&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-83"><a href="#cite_ref-83">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=DTQyAAAAIAAJ&dq=&q=%D0%90%D0%B4%D1%8B%D1%80+%D0%91%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9&redir_esc=y">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2022-03-25 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220325051205/https://books.google.com/books?id=DTQyAAAAIAAJ&dq=&q=%D0%90%D0%B4%D1%8B%D1%80+%D0%91%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9&redir_esc=y">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=https%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DDTQyAAAAIAAJ%26dq%3D%26q%3D%25D0%2590%25D0%25B4%25D1%258B%25D1%2580%2B%25D0%2591%25D0%25B0%25D0%25B3%25D0%25B0%25D0%25B6%25D0%25B0%25D0%25BD%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25BE%25D0%25B9%26redir_esc%3Dy&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-84"><a href="#cite_ref-84">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1760-1780/Cagareli_II/pred.htm">"Arxivlənmiş surət"</a>. 2021-04-15 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210415175237/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1760-1780/Cagareli_II/pred.htm">arxivləşdirilib</a>. İstifadə tarixi: 2021-03-17.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=Arxivl%C9%99nmi%C5%9F+sur%C9%99t&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vostlit.info%2FTexts%2FDokumenty%2FKavkaz%2FXVIII%2F1760-1780%2FCagareli_II%2Fpred.htm&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-:0-85">↑ <a href="#cite_ref-:0_85-0">1</a> <a href="#cite_ref-:0_85-1">2</a> <a href="#cite_ref-:0_85-2">3</a> <a href="#cite_ref-:0_85-3">4</a> <a href="#cite_ref-:0_85-4">5</a> 1. Fateme Fəridi Məcid. Sərqozəşt-e təqsimat-e keşvəri-ye İran (ketab-e əvvəl əz 1285 ta 1385). Celd-e əvvəl, Azərbaycan-e Şərqi, Azərbaycan-e Qərbi, Ərdəbil və İsfəhan, Bonyad-e İranşenasi, 1388. </li> <li id="cite_note-:1-86">↑ <a href="#cite_ref-:1_86-0">1</a> <a href="#cite_ref-:1_86-1">2</a> 2. Azərbaycan dər əvayel-e doure-ye Pəhləvi (bər əsas-e qozareş-e məhrəmane-ye sale 1327 be ərteş-e Torkiye). Motərcem doktor T.Məlikzadə Dilməqani, Təbriz, “Əxtər”, 1387. </li> <li id="cite_note-87"><a href="#cite_ref-87">↑</a> 3. Salname-ye amar-e keşvər 1371. Şomare-ye mosəlsəl-e nəşriyyat-e mərkəz-e amar-e İran:1849, çap dər çapxane-ye mərkəz-e amar-e İran, 1372. </li> <li id="cite_note-88"><a href="#cite_ref-88">↑</a> 4. Nətayec-e təfsili-ye sərşomari-ye omumi-ye nofus-oməskən - 1385. Koll-e keşvər, şomare-ye mosəlsəl-e nəşriyyat-e Mərkəz-e Amar-e İran: 4232, Mərkəz-e Amar-e İran, 1387. </li> <li id="cite_note-89"><a href="#cite_ref-89">↑</a> 5. Ətləs-e rahnəmai-ye ostanha-ye İran, enteşarat-e sazeman-e coğrafiyai-ye niruha-ye mosəlləh, 1390. </li> <li id="cite_note-90"><a href="#cite_ref-90">↑</a> 7. http://ata-khoy.blogfa.com/post-32.aspx </li> <li id="cite_note-91"><a href="#cite_ref-91">↑</a> 8. Ş.Tağıyeva., Ə.Rəhimli.,S.Bayramzadə. Güney Azərbaycan (məlumat kitabı). Bakı, “Orxan”, 2000. </li> <li id="cite_note-92"><a href="#cite_ref-92">↑</a> Cəmalə Mirzəyeva - XX əsrdə Güney Azərbaycan ərazisində aparılmış inzibati-ərazi bölgüsü haqqında (“Güney Azərbaycan: tarix və müasirlik”. Bakı, “Zərdabi” nəşriyyatı, 2014, 216 səh.) <a rel="nofollow" class="external free" href="http://shirvan.cls.az/front/files/libraries/2474/books/812713203.pdf">http://shirvan.cls.az/front/files/libraries/2474/books/812713203.pdf</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20220823125259/http://shirvan.cls.az/front/files/libraries/2474/books/812713203.pdf">Arxivləşdirilib</a> 2022-08-23 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> </li> <li id="cite_note-93"><a href="#cite_ref-93">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zibaweb.com/bijarhistory1.htm">از بام ایران تا سرزمین طوفان</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120223120238/http://www.zibaweb.com/bijarhistory1.htm">Arxivləşdirilib</a> 2012-02-23 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> / محمد کامیار . _ تهران : شرکت توسعه کتابخانه های ایران , 1380 . 366 ص . : مصور , نقشه , جدول , عکس . </li> <li id="cite_note-94"><a href="#cite_ref-94">↑</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.zibaweb.com/bijarhistory2.htm">از بام ایران تا سرزمین طوفان</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120107190950/http://zibaweb.com/bijarhistory2.htm">Arxivləşdirilib</a> 2012-01-07 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> / محمد کامیار . _ تهران : شرکت توسعه کتابخانه های ایران , 1380 . 366 ص . : مصور , نقشه , جدول , عکس . </li> <li id="cite_note-95"><a href="#cite_ref-95">↑</a> چنلی بئل درگی سی، 3 — اونجو سای، باتی آزربایجان ین اوزل سایی </li> <li id="cite_note-96"><a href="#cite_ref-96">↑</a> <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.karkan.ir/post-1542">http://www.karkan.ir/post-1542</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20210925222210/http://www.karkan.ir/post-1542">Arxivləşdirilib</a> 2021-09-25 at the <a href="/wiki/Wayback_Machine" title="Wayback Machine">Wayback Machine</a> تاریخچه آستارا </li> <li id="cite_note-97"><a href="#cite_ref-97">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20160304210643/http://www.farsnews.com/printable.php?nn=8605210114">"خبرگزاري فارس، الحاق آستارا به استان اردبيل قطعي مي‌شود"</a>. 2016-03-04 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.farsnews.com/printable.php?nn=8605210114">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-07.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D8%AE%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%8A+%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%8C+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D9%82+%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%A7+%D8%A8%D9%87+%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A8%D9%8A%D9%84+%D9%82%D8%B7%D8%B9%D9%8A+%D9%85%D9%8A%E2%80%8C%D8%B4%D9%88%D8%AF&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.farsnews.com%2Fprintable.php%3Fnn%3D8605210114&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> <li id="cite_note-98"><a href="#cite_ref-98">↑</a> <cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20111002061003/http://www.ardabil.info/DiscView.asp?mid=422&forum_id=10&">"آستارا را پيش بندر شهر اردبيل نوشته اند"</a>. 2011-10-02 tarixində <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.ardabil.info/DiscView.asp?mid=422&forum_id=10&">orijinalından</a> arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-07.</cite><span title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=unknown&rft.btitle=%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%A7+%D8%B1%D8%A7+%D9%BE%D9%8A%D8%B4+%D8%A8%D9%86%D8%AF%D8%B1+%D8%B4%D9%87%D8%B1+%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A8%D9%8A%D9%84+%D9%86%D9%88%D8%B4%D8%AA%D9%87+%D8%A7%D9%86%D8%AF&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ardabil.info%2FDiscView.asp%3Fmid%3D422%26forum_id%3D10%26&rfr_id=info%3Asid%2Faz.wikipedia.org%3AAz%C9%99rbaycan+%28tarixi+%C9%99razi%29" class="Z3988"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r4913744" /> </li> </ol></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Həmçinin_bax">Həmçinin bax</h2>[<a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&veaction=edit&section=52" title="Həmçinin bax bölməsini redaktə et" class="mw-editsection-visualeditor">redaktə</a> | <a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&action=edit&section=52" title="Bölmənin mənbə kodunu redaktə et: Həmçinin bax">vikimətni redaktə et</a>]</div> <ul><li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanl%C4%B1lar" title="Azərbaycanlılar">Azərbaycanlılar</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Azərbaycan tarixi">Azərbaycan tarixi</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixinin_xronologiyas%C4%B1" title="Azərbaycan tarixinin xronologiyası">Azərbaycan tarixinin xronologiyası</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixi_d%C3%B6vl%C9%99tl%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı">Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı</a></li> <li><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_dili" title="Azərbaycan dili">Azərbaycan dili</a></li></ul> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Azərbaycan_mövzularda" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#a3e9f5;"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Az%C9%99rbaycan_m%C3%B6vzularda" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Azərbaycan_mövzularda" style="font-size:114%;margin:0 5em"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan" title="Azərbaycan">Azərbaycan</a> mövzularda</div></th></tr><tr><td class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><div class="NavContent"> <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_gerbi" title="Azərbaycan gerbi">Gerb</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_bayra%C4%9F%C4%B1" title="Azərbaycan bayrağı">Bayraq</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_himni" title="Azərbaycan himni">Himn</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_d%C3%B6vl%C9%99t_qurulu%C5%9Fu" title="Azərbaycanın dövlət quruluşu">Dövlət quruluşu</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Konstitusiyas%C4%B1" title="Azərbaycan Konstitusiyası">Konstitusiya</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_parlamenti" class="mw-disambig" title="Azərbaycan parlamenti">Parlament</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_inzibati_b%C3%B6lg%C3%BCs%C3%BC" title="Azərbaycanın inzibati bölgüsü">İnzibati bölgü</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_co%C4%9Frafiyas%C4%B1" title="Azərbaycan coğrafiyası">Coğrafiya</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C5%9F%C9%99h%C9%99rl%C9%99ri" class="mw-redirect" title="Azərbaycan şəhərləri">Şəhərlər</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_paytaxt%C4%B1" class="mw-redirect" title="Azərbaycan paytaxtı">Paytaxt</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C9%99halisi" title="Azərbaycan əhalisi">Əhali</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_dill%C9%99ri" title="Azərbaycan dilləri">Dillər</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Azərbaycan tarixi">Tarix</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_iqtisadiyyat%C4%B1" title="Azərbaycan iqtisadiyyatı">İqtisadiyyat</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_k%C9%99nd_t%C9%99s%C9%99rr%C3%BCfat%C4%B1" title="Azərbaycanda kənd təsərrüfatı">Kənd təsərrüfatı</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_enerji" class="mw-redirect" title="Azərbaycanda enerji">Energetika</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_valyutas%C4%B1" class="mw-redirect" title="Azərbaycan valyutası">Valyuta</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti" title="Azərbaycan mədəniyyəti">Mədəniyyət</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_din" title="Azərbaycanda din">Din</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_kinematoqraf%C4%B1" class="mw-redirect" title="Azərbaycan kinematoqrafı">Kinematoqraf</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1" title="Azərbaycan ədəbiyyatı">Ədəbiyyat</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_musiqisi" title="Azərbaycan musiqisi">Musiqi</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_bayramlar%C4%B1" class="mw-redirect" title="Azərbaycan bayramları">Bayramlar</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_idman" title="Azərbaycanda idman">İdman</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_t%C9%99hsil" title="Azərbaycanda təhsil">Təhsil</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_elm" class="mw-redirect" title="Azərbaycanda elm">Elm</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_n%C9%99qliyyat" title="Azərbaycanda nəqliyyat">Nəqliyyat</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_turizm" title="Azərbaycanda turizm">Turizm</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_po%C3%A7tu" class="mw-redirect" title="Azərbaycan poçtu">Poçt</a> (<a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_po%C3%A7t_v%C9%99_po%C3%A7t_markalar%C4%B1_tarixi" title="Azərbaycanın poçt və poçt markaları tarixi">tarixi və markaları</a>) • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycanda_internet" title="Azərbaycanda internet">İnternet</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_Silahl%C4%B1_Q%C3%BCvv%C9%99l%C9%99ri" title="Azərbaycan Silahlı Qüvvələri">Silahlı qüvvələr</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_xarici_siyas%C9%99ti" title="Azərbaycanın xarici siyasəti">Xarici siyasət</a> <a href="/wiki/Portal:Az%C9%99rbaycan" title="Portal:Azərbaycan">Portal "Azərbaycan"</a> </div></div></td><td class="navbox-image" rowspan="1" style="width:1px;padding:0px 0px 0px 7px"><div><a href="/wiki/Fayl:Flag_of_Azerbaijan.svg" class="mw-file-description" title="Azərbaycan"><img alt="Azərbaycan" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/50px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png" decoding="async" width="50" height="25" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/75px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg/100px-Flag_of_Azerbaijan.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="600" /></a></div></td></tr></tbody></table></div> <div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="Azərbaycan_Respublikası_əraziləri" style="padding:3px"><table class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit"><tbody><tr><th scope="col" class="navbox-title" colspan="2"><a href="/wiki/%C5%9Eablon:Az%C9%99rbaycan_Respublikas%C4%B1_%C9%99razil%C9%99ri" title="Bu şablona bax"><img alt="⛭" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png" decoding="async" width="14" height="14" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/21px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/28px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png 2x" data-file-width="14" data-file-height="14" /></a><div id="Azərbaycan_Respublikası_əraziləri" style="font-size:114%;margin:0 5em">Azərbaycan Respublikası əraziləri</div></th></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Əsas</th><td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_iqtisadi_rayonlar%C4%B1" title="Azərbaycanın iqtisadi rayonları">İqtisadi rayonlar</a></th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/Ab%C5%9Feron-X%C4%B1z%C4%B1_iqtisadi_rayonu" title="Abşeron-Xızı iqtisadi rayonu">Abşeron-Xızı</a> • <a href="/wiki/Bak%C4%B1_iqtisadi_rayonu" title="Bakı iqtisadi rayonu">Bakı</a> • <a href="/wiki/Da%C4%9Fl%C4%B1q_%C5%9Eirvan_iqtisadi_rayonu" title="Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu">Dağlıq Şirvan</a> • <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99-Da%C5%9Fk%C9%99s%C9%99n_iqtisadi_rayonu" title="Gəncə-Daşkəsən iqtisadi rayonu">Gəncə-Daşkəsən</a> • <a href="/wiki/Qaraba%C4%9F_iqtisadi_rayonu" title="Qarabağ iqtisadi rayonu">Qarabağ</a> • <a href="/wiki/Qazax-Tovuz_iqtisadi_rayonu" title="Qazax-Tovuz iqtisadi rayonu">Qazax-Tovuz</a> • <a href="/wiki/Quba-Xa%C3%A7maz_iqtisadi_rayonu" title="Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu">Quba-Xaçmaz</a> • <a href="/wiki/L%C9%99nk%C9%99ran-Astara_iqtisadi_rayonu" title="Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu">Lənkəran-Astara</a> • <a href="/wiki/M%C9%99rk%C9%99zi_Aran_iqtisadi_rayonu" title="Mərkəzi Aran iqtisadi rayonu">Mərkəzi Aran</a> • <a href="/wiki/Mil-Mu%C4%9Fan_iqtisadi_rayonu" title="Mil-Muğan iqtisadi rayonu">Mil-Muğan</a> • <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_iqtisadi_rayonu" title="Naxçıvan iqtisadi rayonu">Naxçıvan</a> • <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ki-Zaqatala_iqtisadi_rayonu" title="Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu">Şəki-Zaqatala</a> • <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99rqi_Z%C9%99ng%C9%99zur_iqtisadi_rayonu" title="Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu">Şərqi Zəngəzur</a> • <a href="/wiki/%C5%9Eirvan-Salyan_iqtisadi_rayonu" title="Şirvan-Salyan iqtisadi rayonu">Şirvan-Salyan</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;">Digər</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_%C9%99razisinin_fiziki-co%C4%9Frafi_rayonla%C5%9Fd%C4%B1r%C4%B1lmas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Azərbaycan ərazisinin fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması (səhifə mövcud deyil)">Fiziki-coğrafi rayonlar</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_inzibati_b%C3%B6lg%C3%BCs%C3%BC" title="Azərbaycanın inzibati bölgüsü">İnzibati bölgü</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C5%9F%C9%99h%C9%99rl%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Azərbaycan şəhərlərinin siyahısı">Şəhərlər</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan_b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin_siyah%C4%B1s%C4%B1" title="Azərbaycan bələdiyyələrinin siyahısı">Bələdiyyələr</a> • <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_Muxtar_Respublikas%C4%B1" title="Naxçıvan Muxtar Respublikası">Naxçıvan Muxtar Respublikası</a> • <a href="/wiki/X%C9%99z%C9%99rin_Az%C9%99rbaycan_sektoru" title="Xəzərin Azərbaycan sektoru">Xəzərin Azərbaycan sektoru</a> • <a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_Avropa_qit%C9%99sind%C9%99ki_%C9%99razisi" title="Azərbaycanın Avropa qitəsindəki ərazisi">Avropa ərazisi</a> • <a href="/w/index.php?title=%C6%8Fl%C9%99t_azad_iqtisadi_zonas%C4%B1&action=edit&redlink=1" class="new" title="Ələt azad iqtisadi zonası (səhifə mövcud deyil)">Ələt azad iqtisadi zonası</a></div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Ölkədən keçən enerji və nəqliyyat dəhlizləri</th><td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;">Tarixi</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_ip%C9%99k_yolu" title="Böyük ipək yolu">Böyük ipək yolu</a> • <a href="/wiki/Volqa_ticar%C9%99t_yolu" title="Volqa ticarət yolu">Volqa ticarət yolu</a> • <a href="/wiki/La%C3%A7%C4%B1n_d%C9%99hlizi" title="Laçın dəhlizi">Keçmiş Laçın yolu</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;">Orta Korridor</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/Lazurit_yolu_Beyn%C9%99lxalq_Tranzit_D%C9%99hlizi" title="Lazurit yolu Beynəlxalq Tranzit Dəhlizi">Lazurit yolu Beynəlxalq Tranzit Dəhlizi</a> • <a href="/w/index.php?title=Trans-X%C9%99z%C9%99r_Beyn%C9%99lxalq_N%C9%99qliyyat_D%C9%99hlizi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi (səhifə mövcud deyil)">Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi</a> • <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99_ke%C3%A7idi" title="Gəncə keçidi">Gəncə keçidi</a> • <a href="/wiki/C%C9%99nub_Qaz_D%C9%99hlizi" title="Cənub Qaz Dəhlizi">Cənub Qaz Dəhlizi</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;">Digər</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/Beyn%C9%99lxalq_%C5%9Eimal-C%C9%99nub_N%C9%99qliyyat_D%C9%99hlizi" title="Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi">Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi</a> • <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur_d%C9%99hlizi" title="Zəngəzur dəhlizi">Zəngəzur dəhlizi</a> (planlaşdırılır) • <a href="/w/index.php?title=Araz_d%C9%99hlizi&action=edit&redlink=1" class="new" title="Araz dəhlizi (səhifə mövcud deyil)">Araz dəhlizi</a> (planlaşdırılır)</div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Tarixi ərazilər</th><td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"></div><table class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0"><tbody><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;">Müasir dövrdə istifadə edilən</th><td class="navbox-list navbox-even" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/Arran" title="Arran">Arran</a> • <a class="mw-selflink selflink">Tarixi Azərbaycan</a> • <a href="/wiki/Qaraba%C4%9F" title="Qarabağ">Qarabağ</a> • <a href="/wiki/G%C9%99nc%C9%99basar" title="Gəncəbasar">Gəncəbasar</a> • <a href="/wiki/Mu%C4%9Fan_(tarixi_%C9%99razi)" class="mw-redirect" title="Muğan (tarixi ərazi)">Muğan</a> • <a href="/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_(region)" title="Naxçıvan (region)">Naxçıvan</a> • <a href="/wiki/%C5%9Eirvan_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şirvan (tarixi ərazi)">Şirvan</a> • <a href="/wiki/Z%C9%99ng%C9%99zur" title="Zəngəzur">Zəngəzur</a></div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px;width:8em; text-align:center;">Yalnızca tarixən istifadə edilən</th><td class="navbox-list navbox-odd" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px;width:auto;"><div style="padding:0em 0.25em"><div style="padding-left:5px;"><a href="/wiki/%C3%87uxurs%C9%99%C9%99d_b%C9%99yl%C9%99rb%C9%99yliyi" title="Çuxursəəd bəylərbəyliyi">Çuxursəəd</a> • <a href="/wiki/G%C3%BC%C5%9Ft%C9%99sbi" title="Güştəsbi">Güştəsbi</a> • <a href="/wiki/Layzan" title="Layzan">Layzan</a> • <a href="/wiki/M%C9%99sq%C9%99t_(tarixi_%C9%99razi)" title="Məsqət (tarixi ərazi)">Məsqət</a> • <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99ki_(tarixi_%C9%99razi)" title="Şəki (tarixi ərazi)">Şəki</a> • <a href="/wiki/%C5%9E%C9%99m%C5%9F%C9%99ddil_mahal%C4%B1" title="Şəmşəddil mahalı">Şəmşəddil</a></div></div></td></tr></tbody></table><div></div></td></tr><tr><th scope="row" class="navbox-group" style="width:1px">Digər</th><td class="navbox-list navbox-even hlist" style="text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid;width:100%;padding:0px"><div style="padding:0em 0.25em"><a href="/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_%C9%99razi_v%C9%99_suverenlik_m%C9%99s%C9%99l%C9%99l%C9%99rinin_xronologiyas%C4%B1" title="Azərbaycanın ərazi və suverenlik məsələlərinin xronologiyası">Ərazi və suverenlik məsələlərinin xronologiyası</a></div></td></tr></tbody></table></div>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&type=1x1&usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Mənbə — "<a dir="ltr" href="https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_(tarixi_ərazi)&oldid=8006058">https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_(tarixi_ərazi)&oldid=8006058</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/X%C3%BCsusi:Kateqoriyalar" title="Xüsusi:Kateqoriyalar">Kateqoriyalar</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycan_tarixi" title="Kateqoriya:Azərbaycan tarixi">Azərbaycan tarixi</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Tarixi_yerl%C9%99r" title="Kateqoriya:Tarixi yerlər">Tarixi yerlər</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Az%C9%99rbaycan_co%C4%9Frafiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Azərbaycan coğrafiyası">Azərbaycan coğrafiyası</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:%C4%B0ran_co%C4%9Frafiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:İran coğrafiyası">İran coğrafiyası</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:Erm%C9%99nistan_co%C4%9Frafiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Ermənistan coğrafiyası">Ermənistan coğrafiyası</a></li><li><a href="/wiki/Kateqoriya:G%C3%BCrc%C3%BCstan_co%C4%9Frafiyas%C4%B1" title="Kateqoriya:Gürcüstan coğrafiyası">Gürcüstan coğrafiyası</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Gizli kateqoriya: <ul><li><a href="/wiki/Kateqoriya:ISBN_sehrli_ke%C3%A7idl%C9%99rinin_istifad%C9%99_olundu%C4%9Fu_s%C9%99hif%C9%99l%C9%99r" title="Kateqoriya:ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr">ISBN sehrli keçidlərinin istifadə olunduğu səhifələr</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Bu səhifə sonuncu dəfə 16:40, 10 fevral 2025 tarixində redaktə edilib.</li> <li id="footer-info-copyright">Mətn <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.az">Creative Commons Attribution-ShareAlike lisenziyası</a> altındadır, bəzi hallarda əlavə şərtlər tətbiq oluna bilər. Ətraflı məlumat üçün <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">istifadə şərtlərinə</a> baxın.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Gizlilik siyasəti</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Vikipediya:Haqq%C4%B1nda">Vikipediya haqqında</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Vikipediya:M%C9%99suliyy%C9%99td%C9%99n_imtina">Məsuliyyətdən imtina</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Davranış Kodeksi</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Tərtibatçılar</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/az.wikipedia.org">Statistikalar</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Kuki məlumatı</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//az.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobil versiya</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"> Axtar </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Vikipediyada axtar"> </div> <input type="hidden" name="title" value="Xüsusi:Axtar"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Axtar</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Mündəricat" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Mündəricatı göstər/gizlət" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" > Mündəricatı göstər/gizlət </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" >Azərbaycan (tarixi ərazi)</div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"> 3 dildə </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"> Mövzu əlavə et </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-7f76cf74bc-pch6z","wgBackendResponseTime":273,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.538","walltime":"0.673","ppvisitednodes":{"value":4963,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":126390,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":6726,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":19,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":2,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":1,"limit":20},"unstrip-size":{"value":200660,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 414.914 1 -total"," 69.29% 287.499 1 Şablon:İstinadlar"," 31.79% 131.919 27 Şablon:Cite_web"," 18.25% 75.711 3 Şablon:Oq"," 14.69% 60.959 3 Şablon:Gizli_blokun_başlanğıcı"," 7.87% 32.674 1 Şablon:Azərbaycan_mövzularda"," 7.51% 31.170 22 Şablon:Vebarxiv"," 7.46% 30.935 1 Şablon:Ölkə_mövzularda"," 6.57% 27.268 1 Şablon:Naviqasiya_xətti"," 6.38% 26.487 1 Şablon:Digər_məna"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.157","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":3169355,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-d8647bfd6-746t2","timestamp":"20250222041454","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Az\u0259rbaycan (tarixi \u0259razi)","url":"https:\/\/az.wikipedia.org\/wiki\/Az%C9%99rbaycan_(tarixi_%C9%99razi)","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q12836408","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q12836408","author":{"@type":"Organization","name":"Vikimedia layih\u0259l\u0259rin\u0259 t\u00f6hf\u0259 ver\u0259nl\u0259r"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2010-07-13T06:48:32Z","dateModified":"2025-02-10T16:40:30Z","headline":"Q\u0259rbi Asiyada co\u011frafi v\u0259 tarixi region"}</script> </body> </html>