CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Dulag 121 Pruszków – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"e065b6e9-cb01-4368-ab71-105a26544130","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Dulag_121_Pruszków","wgTitle":"Dulag 121 Pruszków","wgCurRevisionId":75223241,"wgRevisionId":75223241,"wgArticleId":1023514,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Wyróżnione artykuły","Szablon odn bez numeru strony","Szablony cytowania – problemy – cytuj – strona główna","Dobre Artykuły","Niemieckie nazistowskie obozy przejściowe w okupowanej Polsce 1939–1945","Zbrodnie niemieckie w powstaniu warszawskim","Architektura w Pruszkowie","Historia Pruszkowa"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName": "Dulag_121_Pruszków","wgRelevantArticleId":1023514,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75223241,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgCoordinates":{"lat":52.173014,"lon":20.807494},"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q9212886", "wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready", "ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents" ,"ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg/1200px-Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="900"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg/800px-Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="600"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg/640px-Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="480"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Dulag 121 Pruszków – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Dulag_121_Pruszków rootpage-Dulag_121_Pruszków skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Dulag+121+Pruszk%C3%B3w" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Dulag+121+Pruszk%C3%B3w" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Dulag+121+Pruszk%C3%B3w" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Dulag+121+Pruszk%C3%B3w" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Powstanie_obozu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Powstanie_obozu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Powstanie obozu</span> </div> </a> <ul id="toc-Powstanie_obozu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dulag_121_i_jego_załoga" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Dulag_121_i_jego_załoga"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Dulag 121 i jego załoga</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Dulag_121_i_jego_załoga-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Dulag 121 i jego załoga</span> </button> <ul id="toc-Dulag_121_i_jego_załoga-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Polski_personel" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Polski_personel"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span>Polski personel</span> </div> </a> <ul id="toc-Polski_personel-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Funkcjonowanie_obozu" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Funkcjonowanie_obozu"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Funkcjonowanie obozu</span> </div> </a> <ul id="toc-Funkcjonowanie_obozu-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Warunki_panujące_w_obozie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Warunki_panujące_w_obozie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Warunki panujące w obozie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Warunki_panujące_w_obozie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Przełącz podsekcję Warunki panujące w obozie</span> </button> <ul id="toc-Warunki_panujące_w_obozie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Akcja_pomocy_więźniom_Dulagu_121" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Akcja_pomocy_więźniom_Dulagu_121"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Akcja pomocy więźniom Dulagu 121</span> </div> </a> <ul id="toc-Akcja_pomocy_więźniom_Dulagu_121-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Ofiary" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Ofiary"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Ofiary</span> </div> </a> <ul id="toc-Ofiary-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Muzeum_Dulag_121" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Muzeum_Dulag_121"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Muzeum Dulag 121</span> </div> </a> <ul id="toc-Muzeum_Dulag_121-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Uwagi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Uwagi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Uwagi</span> </div> </a> <ul id="toc-Uwagi-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bibliografia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliografia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Bibliografia</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliografia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Dulag 121 Pruszków</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 3 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-3" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">3 języki</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w" title="Durchgangslager 121 Pruszków – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Durchgangslager 121 Pruszków" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Dulag_121_camp_in_Pruszk%C3%B3w" title="Dulag 121 camp in Pruszków – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Dulag 121 camp in Pruszków" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Dulag_121" title="Dulag 121 – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Dulag 121" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9212886#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Dulag_121_Pruszk%C3%B3w" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&oldid=75223241" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&page=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&id=75223241&wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FDulag_121_Pruszk%25C3%25B3w"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FDulag_121_Pruszk%25C3%25B3w"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&bookcmd=book_creator&referer=Dulag+121+Pruszk%C3%B3w"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&page=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q9212886" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> <div id="mw-indicator-coordinates" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span id="coordinates" class="coordinates plainlinks">Na mapach: <span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia"><img alt="Ziemia" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/20px-Geographylogo.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/30px-Geographylogo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/40px-Geographylogo.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></a></span><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&pagename=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&params=52.173013888889_N_20.807494444444_E"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 52°10′22,85″N 20°48′26,98″E"><span class="latitude">52°10′22,85″N</span> <span class="longitude">20°48′26,98″E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">/</span><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 52,173014 20,807494"><span class="latitude">52,173014</span> <span class="longitude">20,807494</span></span></span></a></span></div></div> <div id="mw-indicator-good-article" class="mw-indicator"><div class="mw-parser-output"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikipedia:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Ten artykuł został wyróżniony statusem „Dobrego Artykułu”. Kliknij, aby dowiedzieć się więcej."><img alt="To jest dobry artykuł" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/20px-Propozycja_DA.svg.png" decoding="async" width="20" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/30px-Propozycja_DA.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Propozycja_DA.svg/40px-Propozycja_DA.svg.png 2x" data-file-width="586" data-file-height="642" /></a></span></div></div> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><table class="infobox"> <caption class="naglowek" style="background-color:#c0c0c0; color:#000000;"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r65781301">.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex{display:flex;justify-content:flex-start;align-items:center;gap:4px}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-ikona{flex-grow:0;flex-shrink:0;font-size:7px;max-width:40px;overflow:hidden}.mw-parser-output .infobox>caption>.iboxt-flex>.iboxt-tekst{flex-grow:1}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-1{font-weight:bold}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-2{font-style:italic}.mw-parser-output .infobox>caption .iboxt-3{font-style:italic;font-size:90%}</style><div class="iboxt-1">Dulag 121 Pruszków</div><div class="iboxt-2">Durchgangslager 121</div> </caption> <tbody><tr class="grafika iboxs"> <td colspan="2"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow,_Durchgangslager_Pruszkow.jpg" class="mw-file-description" title="Napis „Tędy przeszła Warszawa” na murze byłych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie"><img alt="Ilustracja" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg/240px-Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg" decoding="async" width="240" height="180" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg/360px-Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg/480px-Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg 2x" data-file-width="2560" data-file-height="1920" /></a></span><br />Napis „Tędy przeszła Warszawa” na murze byłych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie </td></tr> <tr> <th>Typ </th> <td> <p><a href="/wiki/Durchgangslager" title="Durchgangslager">obóz przejściowy</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Odpowiedzialny </th> <td> <p><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/22px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" decoding="async" width="22" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/33px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg/44px-Flag_of_Germany_%281935%E2%80%931945%29.svg.png 2x" data-file-width="1000" data-file-height="600" /></span></span> </span><a href="/wiki/III_Rzesza" title="III Rzesza">III Rzesza</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Rozpoczęcie działalności </th> <td> <p>6 sierpnia 1944 </p> </td></tr> <tr> <th>Zakończenie działalności </th> <td> <p>16 stycznia 1945 </p> </td></tr> <tr> <th>Terytorium </th> <td> <p><a href="/wiki/II_Rzeczpospolita" title="II Rzeczpospolita">Polska</a> <a href="/wiki/Okupacja_niemiecka_ziem_polskich_(1939%E2%80%931945)" title="Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)">pod okupacją niemiecką</a> (<a href="/wiki/Generalne_Gubernatorstwo" title="Generalne Gubernatorstwo">Generalne Gubernatorstwo</a>) </p> </td></tr> <tr> <th>Miejsce </th> <td> <p><a href="/wiki/Pruszk%C3%B3w" title="Pruszków">Pruszków</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Pierwotne przeznaczenie </th> <td> <p>Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego </p> </td></tr> <tr> <th>Powierzchnia </th> <td> <p>48 ha </p> </td></tr> <tr> <th>Liczba podobozów </th> <td> <p>5 </p> </td></tr> <tr> <th>Liczba więźniów </th> <td> <p>390–550 tys. </p> </td></tr> <tr> <th>Narodowość więźniów </th> <td> <p><a href="/wiki/Polacy" title="Polacy">Polacy</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Liczba ofiar </th> <td> <p>kilka tysięcy </p> </td></tr> <tr> <th>Liczebność personelu </th> <td> <p>ok. 100 żołnierzy <a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmachtu</a><br />kilkudziesięciu <a href="/wiki/Je%C5%84cy_sowieccy_w_niewoli_niemieckiej_(1941%E2%80%931945)" title="Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945)">jeńców sowieckich</a> </p> </td></tr> <tr> <th>Komendanci </th> <td> <p><a href="/w/index.php?title=Kurt_Sieber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kurt Sieber (strona nie istnieje)">Kurt Sieber</a><br />08.1944 – 12. 1944 </p> </td></tr> <tr> <th>Upamiętnienie </th> <td> <p><a href="/wiki/Muzeum_Dulag_121" title="Muzeum Dulag 121">Muzeum Dulag 121</a> </p> </td></tr> <tr class="infobox-locationmap" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"> <td colspan="2"><div style="text-align:center;margin:0 auto;width:242px"><div style="color:var(--color-subtle, #54595d);;font-weight:bold">Położenie na mapie Pruszkowa</div><div class="mapa-lokalizacyjna"><div style="width:238px;padding:0;border:0 solid #aaa;position:relative"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span title="Mapa lokalizacyjna Pruszkowa"><img alt="Mapa konturowa Pruszkowa, w centrum znajduje się punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Pruszk%C3%B3w_location_map.png/238px-Pruszk%C3%B3w_location_map.png" decoding="async" width="238" height="202" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Pruszk%C3%B3w_location_map.png/357px-Pruszk%C3%B3w_location_map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Pruszk%C3%B3w_location_map.png/476px-Pruszk%C3%B3w_location_map.png 2x" data-file-width="858" data-file-height="730" /></span></span><div aria-hidden="true" style="top:47.887731481483%;left:59.23309178744%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_" title="Dulag 121 Pruszków"><img alt="Dulag 121 Pruszków" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/6px-Black_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/9px-Black_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/12px-Black_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:10em;z-index:90;font-size:12.6px;top:3.5px;float:center;left:-5em;text-align:center"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px">Dulag 121 Pruszków</span></div></div></div></div></div> </td></tr> <tr class="infobox-locationmap" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"> <td colspan="2"><div style="text-align:center;margin:0 auto;width:242px"><div style="color:var(--color-subtle, #54595d);;font-weight:bold">Położenie na mapie Polski</div><div class="mapa-lokalizacyjna"><div style="width:238px;padding:0;border:0 solid #aaa;position:relative"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span title="Mapa lokalizacyjna Polski"><img alt="Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Poland_adm_location_map.svg/238px-Poland_adm_location_map.svg.png" decoding="async" width="238" height="231" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Poland_adm_location_map.svg/357px-Poland_adm_location_map.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Poland_adm_location_map.svg/476px-Poland_adm_location_map.svg.png 2x" data-file-width="861" data-file-height="837" /></span></span><div aria-hidden="true" style="top:46.569017094017%;left:65.490602284528%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_" title="Dulag 121 Pruszków"><img alt="Dulag 121 Pruszków" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/6px-Black_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/9px-Black_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/12px-Black_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-1em;right:5px;text-align:right;float:right"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px">Dulag 121 Pruszków</span></div></div></div></div></div> </td></tr> <tr class="infobox-locationmap" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"> <td colspan="2"><div style="text-align:center;margin:0 auto;width:242px"><div style="color:var(--color-subtle, #54595d);;font-weight:bold">Położenie na mapie województwa mazowieckiego</div><div class="mapa-lokalizacyjna"><div style="width:238px;padding:0;border:0 solid #aaa;position:relative"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span title="Mapa lokalizacyjna województwa mazowieckiego"><img alt="Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Masovian_Voivodeship_location_map.svg/238px-Masovian_Voivodeship_location_map.svg.png" decoding="async" width="238" height="242" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Masovian_Voivodeship_location_map.svg/357px-Masovian_Voivodeship_location_map.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Masovian_Voivodeship_location_map.svg/476px-Masovian_Voivodeship_location_map.svg.png 2x" data-file-width="653" data-file-height="663" /></span></span><div aria-hidden="true" style="top:52.961004273504%;left:40.426693766938%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_" title="Dulag 121 Pruszków"><img alt="Dulag 121 Pruszków" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/6px-Black_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/9px-Black_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/12px-Black_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:120px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-1em;float:left;left:5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px">Dulag 121 Pruszków</span></div></div></div></div></div> </td></tr> <tr class="infobox-locationmap" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"> <td colspan="2"><div style="text-align:center;margin:0 auto;width:242px"><div style="color:var(--color-subtle, #54595d);;font-weight:bold">Położenie na mapie powiatu pruszkowskiego</div><div class="mapa-lokalizacyjna"><div style="width:238px;padding:0;border:0 solid #aaa;position:relative"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span title="Mapa lokalizacyjna powiatu pruszkowskiego"><img alt="Mapa konturowa powiatu pruszkowskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Powiat_pruszkowski_location_map.png/238px-Powiat_pruszkowski_location_map.png" decoding="async" width="238" height="222" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Powiat_pruszkowski_location_map.png/357px-Powiat_pruszkowski_location_map.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Powiat_pruszkowski_location_map.png/476px-Powiat_pruszkowski_location_map.png 2x" data-file-width="695" data-file-height="647" /></span></span><div aria-hidden="true" style="top:16.942033399319%;left:49.291368372039%;margin:0;position:absolute;height:0;padding:0;z-index:2;width:0"><div style="top:-3px;text-align:center;position:relative;line-height:6px;font-size:6px;left:-3px;width:6px"><span typeof="mw:File"><a href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_" title="Dulag 121 Pruszków"><img alt="Dulag 121 Pruszków" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/6px-Black_pog.svg.png" decoding="async" width="6" height="6" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/9px-Black_pog.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Black_pog.svg/12px-Black_pog.svg.png 2x" data-file-width="64" data-file-height="64" /></a></span></div><div style="line-height:15.12px;position:absolute;width:112px;z-index:90;font-size:12.6px;top:-1em;float:left;left:5px;text-align:left"><span style="text-shadow:0 0 5px white;;padding:1px">Dulag 121 Pruszków</span></div></div></div></div></div> </td></tr> <tr> <td colspan="2" style="background-color:var(--background-color-base, #fff); color:black; text-align:center; border-bottom:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1);"><span class="coordinates inline inline-and-top plainlinks"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Ziemia" title="Ziemia"><img alt="Ziemia" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/20px-Geographylogo.svg.png" decoding="async" width="20" height="20" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/30px-Geographylogo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Geographylogo.svg/40px-Geographylogo.svg.png 2x" data-file-width="160" data-file-height="160" /></a></span><a class="external text" href="//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl&pagename=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&params=52.173013888889_N_20.807494444444_E"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 52°10′22,85″N 20°48′26,98″E"><span class="latitude">52°10′22,85″N</span> <span class="longitude">20°48′26,98″E</span></span></span><span class="geo-multi-punct">/</span><span class="geo-nondefault"><span class="geo-dms" title="Mapy, zdjęcia satelitarne i inne informacje dotyczące miejsca o współrzędnych geograficznych 52,173014 20,807494"><span class="latitude">52,173014</span> <span class="longitude">20,807494</span></span></span></a></span> </td></tr> <tr class="noprint plainlinks" style="border-top:1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1); text-align:center;"> <td colspan="2" style="padding:0;"> <table cellpadding="4" cellspacing="0" style="width:100%; margin:0px; background:var(--background-color-base, #fff); color:inherit"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; width:30px;"><span typeof="mw:File"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w" title="Commons"><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/21px-Commons-logo.svg.png" decoding="async" width="21" height="28" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/31px-Commons-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/42px-Commons-logo.svg.png 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1376" /></a></span> </td> <td style="vertical-align:middle;"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w" class="extiw" title="commons:Category:Dulag 121 in Pruszków">Multimedia w Wikimedia Commons</a> </td></tr></tbody></table> </td></tr> <tr style="background:#eeeeee; color:black;"> <td colspan="2" class="naglowek" style="text-align:center; border-top: 1px solid var(--border-color-base, #a2a9b1)"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.dulag121.pl">Strona internetowa</a> </td></tr> </tbody></table> <p><b>Dulag 121 Pruszków</b> (<i><a href="/wiki/Durchgangslager" title="Durchgangslager">Durchgangslager</a> 121</i> <a href="/wiki/Pruszk%C3%B3w" title="Pruszków">Pruszków</a>) – <a href="/wiki/III_Rzesza" title="III Rzesza">niemiecki nazistowski</a> obóz przejściowy, w którym gromadzono cywilną ludność <a href="/wiki/Warszawa" title="Warszawa">Warszawy</a> i okolicznych miejscowości, <a href="/wiki/Wyp%C4%99dzenie_ludno%C5%9Bci_Warszawy" title="Wypędzenie ludności Warszawy">wypędzaną z domów</a> w trakcie oraz po zakończeniu <a href="/wiki/Powstanie_warszawskie" title="Powstanie warszawskie">powstania warszawskiego</a>. </p><p>Obóz został utworzony 6 sierpnia 1944 na terenie dawnych <a href="/wiki/Zak%C5%82ady_Naprawcze_Taboru_Kolejowego_Pruszk%C3%B3w" title="Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego Pruszków">Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie</a>. Funkcjonował do połowy grudnia 1944, a w formie szczątkowej – do 16 stycznia 1945. Przez Dulag 121 przeszło w tym okresie od 390 tys. do 410 tys. osób, spośród których dziesiątki tysięcy zostały po krótkim pobycie w obozie wywiezione na <a href="/wiki/Praca_przymusowa" title="Praca przymusowa">roboty przymusowe</a> w głąb <a href="/wiki/III_Rzesza" title="III Rzesza">Rzeszy</a> lub zesłane do <a href="/wiki/Obozy_niemieckie_(1933%E2%80%931945)" title="Obozy niemieckie (1933–1945)">obozów koncentracyjnych</a>. Z powodu chorób, wyczerpania lub z rąk strażników poniosło śmierć od kilkuset do kilku tysięcy więźniów Dulagu 121. Ponad 30 tys. osób zdołało jednak opuścić obóz dzięki pomocy zatrudnionego tam polskiego personelu. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Powstanie_obozu">Powstanie obozu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=1" title="Edytuj sekcję: Powstanie obozu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Powstanie obozu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12,_Warschauer_Aufstand,_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12%2C_Warschauer_Aufstand%2C_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12%2C_Warschauer_Aufstand%2C_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg" decoding="async" width="220" height="140" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12%2C_Warschauer_Aufstand%2C_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12%2C_Warschauer_Aufstand%2C_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12%2C_Warschauer_Aufstand%2C_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-12%2C_Warschauer_Aufstand%2C_fl%C3%BCchtende_Zivilisten.jpg 2x" data-file-width="794" data-file-height="504" /></a><figcaption>Wysiedleńcy w drodze do Pruszkowa</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28,_Warschauer_Aufstand,_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg" decoding="async" width="220" height="139" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-28%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Zivilisten_auf_Bahnhof.jpg 2x" data-file-width="794" data-file-height="503" /></a><figcaption><a href="/wiki/Warszawa_Zachodnia" title="Warszawa Zachodnia">Dworzec Zachodni w Warszawie</a>. Oczekiwanie na transport do Pruszkowa</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_railway_siding.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Pruszkow_railway_siding.jpg/220px-Pruszkow_railway_siding.jpg" decoding="async" width="220" height="123" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Pruszkow_railway_siding.jpg/330px-Pruszkow_railway_siding.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Pruszkow_railway_siding.jpg/440px-Pruszkow_railway_siding.jpg 2x" data-file-width="490" data-file-height="275" /></a><figcaption>Przybycie transportu na bocznicę kolejową w Pruszkowie</figcaption></figure> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Wyp%C4%99dzenie_ludno%C5%9Bci_Warszawy" title="Wypędzenie ludności Warszawy">Wypędzenie ludności Warszawy</a>.</i></div> <p>Obóz przejściowy w Pruszkowie powstał w szóstym dniu powstania warszawskiego (6 sierpnia 1944). Utworzono go na podstawie zarządzenia <a href="/wiki/Obergruppenf%C3%BChrer" title="Obergruppenführer">SS-Obergruppenführera</a> <a href="/wiki/Erich_von_dem_Bach-Zelewski" title="Erich von dem Bach-Zelewski">Ericha von dem Bacha-Zelewskiego</a> (dowódcy sił niemieckich wyznaczonych do stłumienia powstania), uzgodnionego dwa dni wcześniej z władzami administracyjnymi <a href="/wiki/Generalne_Gubernatorstwo" title="Generalne Gubernatorstwo">Generalnego Gubernatorstwa</a><sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311-1">[1]</a></sup>. Pierwszy transport wypędzonych warszawiaków dotarł do obozu w dniu 7 sierpnia. Znalazło się w nim około 5 tys. ocalałych z <a href="/wiki/Rze%C5%BA_Woli" title="Rzeź Woli">rzezi</a> mieszkańców warszawskiej <a href="/wiki/Wola_(Warszawa)" title="Wola (Warszawa)">Woli</a>, których najpierw zgromadzono w <a href="/wiki/Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_w_ko%C5%9Bciele_%C5%9Bw._Wojciecha_na_Woli" title="Obóz przejściowy w kościele św. Wojciecha na Woli">kościele św. Wojciecha</a>, a później pieszo pognano do Pruszkowa<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974493_2-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974493-2">[2]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010157_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010157-3">[3]</a></sup>. </p><p>Utworzenie obozu pruszkowskiego związane było ze zmianą niemieckich planów odnośnie do losu mieszkańców zbuntowanej Warszawy. Wieczorem 5 sierpnia 1944 Bach doprowadził bowiem (zapewne za wiedzą i zgodą nazistowskich przywódców) do częściowego uchylenia rozkazu <a href="/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Hitlera</a> z 1 sierpnia, nakazującego całkowitą eksterminację mieszkańców miasta – bez względu na wiek i płeć. Bach zakazał swoim oddziałom mordowania kobiet i dzieci, utrzymując jednak w mocy rozkaz likwidacji wszystkich polskich mężczyzn – zarówno wziętych do niewoli powstańców, jak i cywilów. Decyzja ta wynikała nie tyle z pobudek humanitarnych, co z pragmatycznej kalkulacji. Bach szybko zorientował się, że zbiorowe mordy wzmagają tylko wolę oporu Polaków, a zajęci mordowaniem, gwałtami i grabieżą niemieccy żołnierze nie są w stanie prowadzić działań ofensywnych przeciw powstańcom<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_305–306_4-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_305–306-4">[4]</a></sup>. Ponadto od samego początku zamierzał stłumić powstanie za pomocą kombinacji czynników natury politycznej i militarnej, gdyż obawiał się, że zastosowanie rozwiązań czysto siłowych uniemożliwi mu osiągnięcie podstawowego celu – tzn. szybką likwidację niebezpiecznego punktu zapalnego na tyłach <a href="/wiki/Front_wschodni_(II_wojna_%C5%9Bwiatowa)" title="Front wschodni (II wojna światowa)">frontu wschodniego</a>, którym stała się ogarnięta powstaniem Warszawa<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_235_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_235-5">[5]</a></sup>. 12 sierpnia Bach jeszcze bardziej złagodził rozkaz Hitlera poprzez wydanie zakazu mordowania polskich mężczyzn-cywilów<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._II_495_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._II_495-6">[6]</a></sup>. Obok wymienionych wcześniej przesłanek wzięto wówczas pod uwagę również aspekt ekonomiczny. Na tym etapie wojny III Rzesza nie mogła sobie bowiem pozwolić na zmarnowanie tak wielkiego rezerwuaru potencjalnej siły roboczej. Eksterminację zastąpiono więc całkowitym wysiedleniem ludności Warszawy. Wbrew oficjalnym zapewnieniom, że celem akcji wysiedleńczej jest wyłącznie zapewnienie bezpieczeństwa cywilom poprzez ich usunięcie ze strefy frontowej, Niemcom zależało jedynie na tym, aby wykorzystać uchodźców w charakterze niewolniczej siły roboczej, a samo miasto ograbić i zburzyć<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy19928–9_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy19928–9-7">[7]</a></sup>. W myśl nowych wytycznych Dulag 121 w Pruszkowie miał pełnić rolę obozu przejściowego dla wysiedlanej ludności Warszawy. Po krótkim pobycie w obozie osoby zdolne do pracy miały być wysyłane do gospodarstw, zakładów przemysłowych i obozów na terenie Rzeszy<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311-1">[1]</a></sup>. </p><p>Dulag 121 zorganizowano na terenie Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego położonych w pruszkowskiej dzielnicy <a href="/wiki/%C5%BBbik%C3%B3w" title="Żbików">Żbików</a>. Za wyborem tego miejsca przemawiało kilka czynników. Jesienią 1939 na terenie zakładów funkcjonował obóz przejściowy dla polskich <a href="/wiki/Jeniec_wojenny" title="Jeniec wojenny">jeńców wojennych</a>, którego pojemność wynosiła wówczas 2 tys. osób. Później (od 20 stycznia 1941) mieścił się tam przez pewien czas obóz pracy dla <a href="/wiki/%C5%BBydzi" title="Żydzi">Żydów</a>. Dzięki temu w 1944 na terenie zakładów wciąż istniały elementy infrastruktury ochronnej (bunkry, wieże strażnicze), które można było zaadaptować na potrzeby nowego obozu. Miejsce to wybrano także ze względu na korzystną lokalizację – niewielką odległość od stolicy oraz dogodne położenie przy <a href="/wiki/Linia_kolejowa" title="Linia kolejowa">linii kolejowej</a> z Warszawy do <a href="/wiki/Skierniewice" title="Skierniewice">Skierniewic</a>, które umożliwiało sprawne „rozładowanie” obozu<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199251_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199251-8">[8]</a></sup>. Dulag 121 był zorganizowany i zaopatrywany przez cywilną administrację Generalnego Gubernatorstwa, lecz kontrolę nad nim sprawował Bach<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311-1">[1]</a></sup>. </p><p>Początkowo Dulag 121 funkcjonował w warunkach całkowitej improwizacji i chaosu. Kierownictwo spoczywało w rękach <a href="/wiki/Oberf%C3%BChrer" title="Oberführer">Oberführera</a> <a href="/wiki/Sturmabteilung" title="Sturmabteilung">SA</a> Stephana i <a href="/wiki/Sturmbannf%C3%BChrer" title="Sturmbannführer">Sturmbannführera</a> SA Augusta Pollanda, którzy okazali się całkowicie niezdolni do zarządzania obozem i przyjmowania napływających wciąż transportów<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974487_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974487-9">[9]</a></sup>. Zgodnie z zeznaniem pracownika <a href="/wiki/Rada_G%C5%82%C3%B3wna_Opieku%C5%84cza_(1940%E2%80%931945)" title="Rada Główna Opiekuńcza (1940–1945)">Rady Głównej Opiekuńczej</a>, Władysława Mazurka, Stephan nie będąc w stanie sprawnie kierować obozem „po 2 czy 3 dniach upił się, pobił ludzi, z Niemcami się pokłócił, wyjechał z obozu i więcej nie wrócił”<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10">[10]</a></sup>. Zastąpił go wówczas Polland, który „będąc prawie stale pijanym, chodził po obozie z rewolwerem w ręku, strzelając i bijąc przy lada okazji”<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10">[10]</a></sup>. Sytuacja unormowała się nieco dopiero w okolicach 10 sierpnia, wraz z przybyciem nowej załogi złożonej z żołnierzy <a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmachtu</a> i SS<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10">[10]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974488_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974488-11">[11]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dulag_121_i_jego_załoga"><span id="Dulag_121_i_jego_za.C5.82oga"></span>Dulag 121 i jego załoga</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=2" title="Edytuj sekcję: Dulag 121 i jego załoga" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dulag 121 i jego załoga"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg/220px-Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg" decoding="async" width="220" height="155" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg/330px-Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg/440px-Pruszkow_Transit_Camps_refugees_on_siding.jpg 2x" data-file-width="683" data-file-height="480" /></a><figcaption>Wysiedleńcy po przybyciu do Pruszkowa</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_Transit_Camp_gate_no_14.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Pruszkow_Transit_Camp_gate_no_14.jpg/220px-Pruszkow_Transit_Camp_gate_no_14.jpg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Pruszkow_Transit_Camp_gate_no_14.jpg/330px-Pruszkow_Transit_Camp_gate_no_14.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Pruszkow_Transit_Camp_gate_no_14.jpg 2x" data-file-width="375" data-file-height="250" /></a><figcaption>Pruszków – brama nr 14</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg/220px-Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg" decoding="async" width="220" height="136" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg/330px-Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg/440px-Bishop_Szlagowski_in_Dulag_121.jpg 2x" data-file-width="800" data-file-height="496" /></a><figcaption>Biskup <a href="/wiki/Antoni_Szlagowski" title="Antoni Szlagowski">Antoni Szlagowski</a> wśród więźniów Dulagu 121</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_Transit_Camp_Vyss_and_Diehl.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Pruszkow_Transit_Camp_Vyss_and_Diehl.jpg/220px-Pruszkow_Transit_Camp_Vyss_and_Diehl.jpg" decoding="async" width="220" height="259" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/59/Pruszkow_Transit_Camp_Vyss_and_Diehl.jpg 1.5x" data-file-width="330" data-file-height="389" /></a><figcaption>Delegat <a href="/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy_Ruch_Czerwonego_Krzy%C5%BCa_i_Czerwonego_P%C3%B3%C5%82ksi%C4%99%C5%BCyca" title="Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca">MCK</a> dr Paul Wyss (w środku) w rozmowie z SS-Sturmbannführerem Gustawem Diehlem (z prawej)</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:President_Stanislaw_Wojciechowski_in_Pruszkow_Transit_Camp.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/President_Stanislaw_Wojciechowski_in_Pruszkow_Transit_Camp.jpg/220px-President_Stanislaw_Wojciechowski_in_Pruszkow_Transit_Camp.jpg" decoding="async" width="220" height="122" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/President_Stanislaw_Wojciechowski_in_Pruszkow_Transit_Camp.jpg/330px-President_Stanislaw_Wojciechowski_in_Pruszkow_Transit_Camp.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/President_Stanislaw_Wojciechowski_in_Pruszkow_Transit_Camp.jpg 2x" data-file-width="400" data-file-height="222" /></a><figcaption>Zdjęcie rzekomo przedstawiające prezydenta <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Wojciechowski" title="Stanisław Wojciechowski">Stanisława Wojciechowskiego</a> podczas pobytu w obozie</figcaption></figure> <p>Powierzchnia obozu pruszkowskiego wynosiła 48 <a href="/wiki/Hektar" title="Hektar">hektarów</a>. Na jego zabudowę składało się dziewięć wielkich hal produkcyjnych oraz kilkanaście mniejszych budynków<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311-1">[1]</a></sup>. Obóz był otoczony betonowym murem z czterema bramami<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski20046_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski20046-12">[12]</a></sup>. Niemiecka załoga kwaterowała w budynku biurowym „Pałacyk” oraz w budynku dawnej szkoły kolejowej. Hale produkcyjne pełniły natomiast następujące funkcje: </p> <ul><li>Hala nr 5 (wagonownia) odgrywała rolę pomieszczenia przejściowego, w którym odbywała się wstępna selekcja wysiedlonych<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962265-13">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485-14">[14]</a></sup>. Ponadto według niektórych relacji, gromadzono tam również mężczyzn uznanych za zdolnych do pracy<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974472–473-15">[15]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 1 (wagonownia) – umieszczano tam osoby uznane za niezdolne do pracy, przeznaczone do wysyłki na tereny Generalnego Gubernatorstwa<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962265-13">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485-14">[14]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 2 (oddział usług technicznych) – mieściło się w niej obozowe <a href="/wiki/Ambulatorium" title="Ambulatorium">ambulatorium</a>, izba chorych oraz niewielki szpital zakaźny<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski20048_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski20048-16">[16]</a></sup>. Niemiecka komisja lekarska przeprowadzała tam również „selekcję” wypędzonych, badając ich pod kątem zdolności do pracy<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_15-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974472–473-15">[15]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 3 (kuźnia) – umieszczano tam kolejarzy i tramwajarzy wraz z rodzinami, a w późniejszym okresie – mężczyzn uznanych za zdolnych do pracy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski20048_16-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski20048-16">[16]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 4 (hala remontu obrabiarek) – umieszczano tam kobiety uznane zdolne do pracy<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974474–475_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974474–475-17">[17]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 6 (parowozownia) – umieszczano tam mężczyzn uznanych za zdolnych do pracy, w tym osoby uznane przez Niemców za szczególnie niebezpieczne. Z tego powodu hala była otoczona wzmocnionymi strażami. Wiele osób przetrzymywanych w Hali nr 6 zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych, m.in. do <a href="/wiki/Mauthausen-Gusen_(KL)" class="mw-redirect mw-disambig" title="Mauthausen-Gusen (KL)">Mauthausen-Gusen</a><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974475–476_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974475–476-18">[18]</a></sup>. We wrześniu 1944 Halę nr 6 rozebrano, a zdolną do pracy ludność kierowano odtąd do hal nr 3 i 4<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201050_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201050-19">[19]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 7 (stolarnia) pełniła początkowo funkcję pomieszczenia przejściowego, a po kapitulacji <a href="/wiki/Mokot%C3%B3w" title="Mokotów">Mokotowa</a> i <a href="/wiki/%C5%BBoliborz" title="Żoliborz">Żoliborza</a> umieszczono w niej wziętych do niewoli żołnierzy <a href="/wiki/Armia_Krajowa" title="Armia Krajowa">AK</a><sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962267_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962267-20">[20]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974497_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974497-21">[21]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 8 (oddział wentylowy) – od września 1944 funkcjonował tam szpital, w którym umieszczano osoby podejrzewane o <a href="/wiki/Zaka%C5%BCenie" title="Zakażenie">chorobę zakaźną</a>. W późniejszym okresie hala pełniła funkcję pomieszczenia dla jeńców wojennych<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski20048_16-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski20048-16">[16]</a></sup>;</li> <li>Hala nr 9 (magazyn budowlany) – mieściły się w niej kuchnie i magazyny<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485-14">[14]</a></sup>.</li></ul> <p>Komendantem obozu w Pruszkowie był <a href="/wiki/Pu%C5%82kownik" title="Pułkownik">pułkownik</a> <a href="/w/index.php?title=Kurt_Sieber&action=edit&redlink=1" class="new" title="Kurt Sieber (strona nie istnieje)">Kurt Sieber</a>, któremu podlegała około 100-osobowa załoga złożona z żołnierzy <a href="/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmachtu</a>. Obok Niemców w skład załogi wchodziło także kilkudziesięciu <a href="/wiki/Je%C5%84cy_sowieccy_w_niewoli_niemieckiej_(1941%E2%80%931945)" title="Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945)">jeńców sowieckich</a>, których wykorzystywano do prac porządkowych. Siebera, oficera tzw. starej daty, charakteryzował ludzki stosunek do osadzonych w Pruszkowie Polaków. Jednym z pierwszych jego zarządzeń było wprowadzenie zakazu strzelania na terenie obozu<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10">[10]</a></sup>. </p><p>Sieber – formalnie komendant Dulagu 121 – odpowiadał w praktyce wyłącznie za utrzymanie porządku na terenie obozu oraz kwestie logistyczne<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974482–483_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974482–483-22">[22]</a></sup>. O losie więźniów decydowali natomiast jego zastępcy z <a href="/wiki/Schutzstaffel" title="Schutzstaffel">SS</a>, tj. SS-<a href="/wiki/Sturmbannf%C3%BChrer" title="Sturmbannführer">Sturmbannführer</a> <a href="/w/index.php?title=Gustaw_Diehl&action=edit&redlink=1" class="new" title="Gustaw Diehl (strona nie istnieje)">Gustaw Diehl</a> i SS-Untersturmführer Wetke. Obaj rezydowali w tzw. zielonym wagonie, w pobliżu którego stały dwa wagony towarowe pełniące funkcję obozowego aresztu<sup id="cite_ref-CITEREFSerwański194619_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSerwański194619-23">[23]</a></sup>. Diehl odpowiadał za funkcjonowanie obozowego kontrwywiadu, jak również za selekcję nowo przybyłych i organizację wywózek<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_i_482–483_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_i_482–483-24">[24]</a></sup>. Prawdopodobnie to właśnie on decydował o liczebności i miejscu docelowym każdego transportu wychodzącego z obozu<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962264_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962264-25">[25]</a></sup>. Przy organizacji selekcji i wywózek Diehla wspierało kilkunastu funkcjonariuszy pruszkowskiego <a href="/wiki/Arbeitsamty_w_okupowanej_Polsce" title="Arbeitsamty w okupowanej Polsce">Arbeitsamtu</a> (pol.: Urzędu Pracy), którymi kierował znany z brutalności Sturmbannführer SA August Polland. Władysław Mazurek wspominał, że Polland: </p> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74506874">.mw-parser-output div.cytat{display:table;border:1px solid #a2a9b1;padding:0;margin-top:0.5em;margin-bottom:0.8em;background:#f8f9fa}.mw-parser-output div.cytat>blockquote{margin:0;padding:0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo{text-align:right;padding:0 1em 0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo::before{content:"— "}.mw-parser-output div.cytat.środek{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output div.cytat.prawy{float:right;clear:right;margin-left:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.lewy{float:left;clear:left;margin-right:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.prawy:not([style]),.mw-parser-output div.cytat.lewy:not([style]){max-width:25em}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output div.cytat{background-color:#202122;border-color:#2e3136}}</style><div class="cytat"> <blockquote> <p><i>Ze specjalną zwierzęcą satysfakcją rozrywał rodziny i biada było tym, którzy chcąc pozostać razem zdradzili się jakimś nieopatrznym słowem czy też zachowaniem w jego obecności – musieli być rozerwani, choćby oboje mieli te same kwalifikacje, a więc np. nadawali się do pracy w Rzeszy, nie pojechali razem. Radością bowiem tego oprawcy był widok sprawionego bólu, krzywdy, łez i rozpaczy. Jeśli już nic innego zrobić nie mógł osobie samotnej, to odebrał jej np. ukochanego psa, jedynego towarzysza po stracie bliskich, kanarka lub mizerny bagaż</i><sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962264_25-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962264-25">[25]</a></sup>. </p> </blockquote> </div> <p>Lekarzem naczelnym obozu był Stabsarzt Adolf König (od 12 sierpnia 1944), podczas gdy funkcję jego zastępców pełnili Stabsarzt Peter Klenner oraz – przez krótki czas – Unterarzt Tössman. W listopadzie 1944 König opuścił Dulag 121, a na stanowisku naczelnego lekarza zastąpił go doktor Herbert Weigel, który sprawował tę funkcję do końca istnienia obozu<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201084_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201084-26">[26]</a></sup>. Przejściowo, w okresie największego napływu ludności, w obozie pracowało także kilku wojskowych lekarzy niemieckich<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200132_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200132-27">[27]</a></sup>. Osobami, u których zdiagnozowano <a href="/wiki/Gru%C5%BAlica_cz%C5%82owieka" title="Gruźlica człowieka">gruźlicę</a> lub chorobę zakaźną opiekował się natomiast personel sanitarny złożony z <a href="/wiki/Je%C5%84cy_sowieccy_w_niewoli_niemieckiej_(1941%E2%80%931945)" title="Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945)">jeńców radzieckich</a>. W hali nr 2 zorganizowano niewielki szpital zakaźny, którego ordynatorem został doktor Aleksander Anikiejew<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201083_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201083-28">[28]</a></sup>. Ponadto niemieckiemu personelowi medycznemu przydzielono do pomocy polskie tłumaczki<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201084_26-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201084-26">[26]</a></sup>. Niemieckich lekarzy cechował na ogół dość życzliwy stosunek do Polaków, przejawiający się m.in. „przymykaniem oczu” na próby uchronienia wysiedleńców przed wywózką do Rzeszy (pod pozorem choroby lub ułomności)<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974484_i_489_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974484_i_489-29">[29]</a></sup>. O ile jednak niemieccy lekarze przygotowywali listy z nazwiskami osób uznanych za niezdolnych do pracy, o tyle ostateczne decyzje w sprawie zwolnienia z obozu podejmowali zawsze esesmani z „zielonego wagonu”<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974497_21-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974497-21">[21]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962264_25-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962264-25">[25]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Polski_personel">Polski personel</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=3" title="Edytuj sekcję: Polski personel" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Polski personel"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>W Dulagu 121 – w odróżnieniu od innych niemieckich obozów – dopuszczano do pracy dochodzący z zewnątrz polski personel sanitarny i kuchenny, który cieszył się w dodatku względną swobodą<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_15-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974472–473-15">[15]</a></sup>. Polskie służby, odróżniające się od tłumu białymi fartuchami z opaskami czerwonego krzyża, działały na terenie obozu oraz opiekowały się rannymi i chorymi, których umieszczano zarówno w miejscowych szpitalach, jak i w prywatnych mieszkaniach<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201020_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201020-30">[30]</a></sup>. Wielu członków polskiego personelu zostało skierowanych do Pruszkowa przez <a href="/wiki/Polskie_Pa%C5%84stwo_Podziemne" title="Polskie Państwo Podziemne">Polskie Państwo Podziemne</a>. </p><p>W kuchni obozu pruszkowskiego pracowało zwykle od 200 do 400 osób<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199252-31">[31]</a></sup>, a w szczytowym momencie zatrudnionych było tam blisko 480 pracowników<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201072_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201072-32">[32]</a></sup>. Personelem kuchennym kierowała Ewa Maria Bogucka<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201073_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201073-33">[33]</a></sup>. Obozowa kuchnia pracowała niemal bez przerwy, przygotowując codziennie od 20 tys. do 25 tys., a sporadycznie nawet do 35 tys. półlitrowych porcji zupy. Ponadto rano i wieczorem personel kuchenny starał się rozwozić wysiedleńcom racje żywnościowe, na które składało się pół litra zbożowej kawy i 200–250 gramów razowego chleba. Na terenie obozu zorganizowano również lotne kantyny (kierował nimi inż. Stanisław Zabielski), które dostarczały wysiedleńcom – po cenach zakupu – papierosy, artykuły pierwszej potrzeby oraz dodatkowe racje żywności. O ich przydatności może świadczyć fakt, iż w okresie od 25 września do 13 października 1944 obroty kantyn wyniosły blisko 500 tys. <a href="/wiki/M%C5%82ynarki" title="Młynarki">okupacyjnych złotych</a><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201071_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201071-34">[34]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200679_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200679-35">[35]</a></sup>. </p><p>W obozowych służbach sanitarnych pracowało społecznie kilkudziesięciu lekarzy oraz blisko 300 sanitariuszek. Doktor porucznik Kazimierz Szupryczyński „Bożymir I” – lekarz kolejowy, a zarazem szef służb sanitarnych VI Rejonu AK, skierował do pomocy wysiedleńcom cały podległy sobie personel medyczny oraz personel pomocniczy <a href="/wiki/Wojskowa_S%C5%82u%C5%BCba_Kobiet" title="Wojskowa Służba Kobiet">Wojskowej Służby Kobiet</a>. Ponadto zaangażował w charakterze wolontariuszy lekarzy i pielęgniarki z Pruszkowa<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201067–69_36-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201067–69-36">[36]</a></sup>. Według niektórych źródeł w szczytowym momencie służby sanitarne Dulagu 121 zatrudniały ok. 500 osób – w tym 102 lekarzy, 122 pielęgniarki oraz liczne siostry <a href="/wiki/Szarytki" title="Szarytki">szarytki</a><sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199252-31">[31]</a></sup>. Na kierowniczkę polskiego personelu medycznego władze niemieckie wyznaczyły Jadwigę Kiełbasińską, <a href="/wiki/Po%C5%82o%C5%BCna" title="Położna">akuszerkę</a> z <a href="/wiki/Milan%C3%B3wek" title="Milanówek">Milanówka</a>, która bardzo dobrze znała język niemiecki oraz cieszyła się pełnym zaufaniem władz okupacyjnych. Kiełbasińska, bezprawnie posługująca się tytułem lekarza medycyny, nie była lubiana przez polski personel. Starała się jednak, nie tracąc zaufania Niemców, pomagać uchodźcom<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201080_37-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201080-37">[37]</a></sup>. Między innymi, na terenie willi „Perełka” w Milanówku Kiełbasińska zorganizowała szpital, w którym za jej wiedzą ukrywało się wielu powstańców<sup id="cite_ref-CITEREFWiśniewskaSikorska1991245_38-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWiśniewskaSikorska1991245-38">[38]</a></sup>. </p><p>W skład polskiego personelu wchodziła także grupa mężczyzn, którzy pod różnymi pretekstami uzyskiwali prawo wchodzenia na teren obozu<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200132_27-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200132-27">[27]</a></sup>. Zazwyczaj pracowali oni jako tragarze lub woźnice (obozowa stajnia posiadała trzy konie i cztery wozy)<sup id="cite_ref-CITEREFSerwański194645_i_55_39-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSerwański194645_i_55-39">[39]</a></sup>. Ponadto każda hala miała swojego kierownika – tzw. <i>Hallenleitera</i> – wyznaczanego na to stanowisko przez pruszkowską delegaturę Rady Głównej Opiekuńczej. Funkcja szefa hali wiązała się z licznymi przywilejami oraz umożliwiała niesienie skutecznej pomocy wysiedleńcom<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201048_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201048-40">[40]</a></sup>. </p><p>Należy także wspomnieć o tzw. złotych siostrach, czy też „białych hienach” działających na terenie obozu. Były to kobiety, które podszywając się pod członków polskiego personelu sanitarnego wyłudzały od wysiedlonych pieniądze i kosztowności w zamian za rzekomą pomoc w zwolnieniu z obozu. Niektóre z nich pracowały również jako konfidentki <a href="/wiki/Gestapo" title="Gestapo">Gestapo</a>. Działalności „złotych sióstr” starali się przeciwdziałać pozostali polscy pracownicy obozu<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010105_41-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010105-41">[41]</a></sup>. </p><p>Polski personel starał się chronić ludność przed zesłaniem do obozów koncentracyjnych bądź wywózką na roboty przymusowe. W tym celu podejmowano wysiłki na rzecz zakwalifikowania jak największej liczby wysiedleńców jako „rannych” lub „chorych” (skuteczne były zwłaszcza „rozpoznania” gruźlicy i innych chorób zakaźnych) – a więc niezdolnych do podjęcia pracy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200420–21_42-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200420–21-42">[42]</a></sup>. Przed wywózką chroniło także zatrudnienie w obozowej kuchni (ocalono w ten sposób m.in. literatów <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Dygat" title="Stanisław Dygat">Stanisława Dygata</a> i <a href="/wiki/Stefan_Otwinowski" title="Stefan Otwinowski">Stefana Otwinowskiego</a>)<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201072_32-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201072-32">[32]</a></sup>. Wysiedleńców wyciągano również z obozu na inne, niekiedy bardzo ryzykowne sposoby – np. przebierając ich w uniformy polskiego personelu sanitarnego (było to możliwe dopóki Niemcy nie wprowadzili obowiązku posiadania przez członków personelu przepustek z fotografiami) lub ukrywając w wozach opuszczających obóz. Niektórzy uchodźcy wychodzili z Dulagu pod pozorem zatrudnienia w komandach roboczych prowadzących prace porządkowe poza obozem lub nocami – przez małą furtkę w murze przy ul. Warsztatowej, do której klucz posiadali polscy kolejarze<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201092–93_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201092–93-43">[43]</a></sup>. Łącznie z obozu w Pruszkowie udało się wyprowadzić około 30 tys. uwięzionych. Ponadto w ramach tzw. akcji „Raków”, kolejarze z <a href="/wiki/Warszawska_Kolej_Dojazdowa" title="Warszawska Kolej Dojazdowa">EKD</a> umożliwili ucieczkę z transportu blisko 1 tys. osób<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199253_44-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199253-44">[44]</a></sup>. </p><p>Wśród uchodźców wyprowadzonych w ten sposób z obozu znalazło się wiele osób zasłużonych dla nauki, kultury lub życia społecznego, a nawet członkowie ruchu oporu<sup id="cite_ref-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354_45-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354-45">[45]</a></sup>. Staraniem polskiego personelu uwolniono m.in. byłego prezydenta RP, <a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Wojciechowski" title="Stanisław Wojciechowski">Stanisława Wojciechowskiego</a>; <a href="/wiki/Delegatura_Rz%C4%85du_na_Kraj" title="Delegatura Rządu na Kraj">delegata rządu</a> na <a href="/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_warszawskie_(II_Rzeczpospolita)" title="Województwo warszawskie (II Rzeczpospolita)">województwo warszawskie</a>, Józefa Kwasiborskiego „Niemirę”; jedenastu profesorów <a href="/wiki/Politechnika_Warszawska" title="Politechnika Warszawska">Politechniki Warszawskiej</a>; literatów – <a href="/wiki/Tadeusz_Breza" title="Tadeusz Breza">Tadeusza Brezę</a>, Stanisława Dygata, <a href="/wiki/Wilam_Horzyca" title="Wilam Horzyca">Wilama Horzycę</a>, Stefana Otwinowskiego, <a href="/wiki/Maria_Rodziewicz%C3%B3wna" title="Maria Rodziewiczówna">Marię Rodziewiczównę</a> i <a href="/wiki/Jerzy_Zawieyski" title="Jerzy Zawieyski">Jerzego Zawieyskiego</a>; felietonistę <a href="/wiki/Stefan_Wiechecki" title="Stefan Wiechecki">Stefana Wiecheckiego</a> „Wiecha”; grafika <a href="/wiki/Eryk_Lipi%C5%84ski" title="Eryk Lipiński">Eryka Lipińskiego</a>; profesora <a href="/wiki/Walery_Goetel" title="Walery Goetel">Walerego Goetela</a> (rektora krakowskiej <a href="/wiki/Akademia_G%C3%B3rniczo-Hutnicza_im._Stanis%C5%82awa_Staszica_w_Krakowie" title="Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie">AGH</a>), ludzi filmu – <a href="/wiki/Antoni_Bohdziewicz" title="Antoni Bohdziewicz">Antoniego Bohdziewicza</a> (reżysera i scenarzystę) i <a href="/wiki/Marian_Wyrzykowski" title="Marian Wyrzykowski">Mariana Wyrzykowskiego</a> (aktora i reżysera) oraz wielu innych<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201096_46-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201096-46">[46]</a></sup>. Ze względu na podeszły wiek zwolniono m.in. <a href="/wiki/Wincenty_Tomaszewicz" title="Wincenty Tomaszewicz">Wincentego Tomaszewicza</a>. Pomoc więźniom wiązała się jednak z dużym ryzykiem. Wielu członków polskiego personelu ukarano odebraniem przepustek i aresztem. Kilka osób wywieziono do obozów koncentracyjnych<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200132_27-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200132-27">[27]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010107_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010107-47">[47]</a></sup>. Znane są także cztery wypadki zamordowania przez Niemców osób pomagających wysiedleńcom<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200691_48-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200691-48">[48]</a></sup>. </p><p>O ile polski personel dysponował wieloma środkami umożliwiającymi udzielenie wysiedleńcom doraźnej pomocy, o tyle nie miał większego wpływu na ogólną sytuację panującą w obozie. W szczególności jego członkom kategorycznie zabroniono brać udziału w „selekcjach” i formowaniu transportów kierowanych w głąb III Rzeszy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201049_49-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201049-49">[49]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Funkcjonowanie_obozu">Funkcjonowanie obozu</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=4" title="Edytuj sekcję: Funkcjonowanie obozu" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Funkcjonowanie obozu"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Napływ ludności do Dulagu 121 był bardzo nieregularny i zależał od sytuacji na frontach powstańczych. Transporty z wysiedlonymi warszawiakami zazwyczaj docierały do obozu równolegle z opanowywaniem przez Niemców poszczególnych dzielnic stolicy:<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200428_50-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200428-50">[50]</a></sup> </p> <ul><li>7–8 sierpnia: z Woli;</li> <li>9–14 sierpnia: z <a href="/wiki/Ochota" title="Ochota">Ochoty</a>;</li> <li>19 sierpnia – 13 września: z <a href="/wiki/Praga_(Warszawa)" title="Praga (Warszawa)">Pragi</a>;</li> <li>22 sierpnia: z <a href="/wiki/Sielce_(Warszawa)" title="Sielce (Warszawa)">Sielc</a> i Dolnego <a href="/wiki/Mokot%C3%B3w" title="Mokotów">Mokotowa</a>;</li> <li>24 sierpnia: z okolic <a href="/wiki/Ulica_Krakowskie_Przedmie%C5%9Bcie_w_Warszawie" title="Ulica Krakowskie Przedmieście w Warszawie">Krakowskiego Przedmieścia</a>;</li> <li>31 sierpnia – 5 września: ze <a href="/wiki/Stare_Miasto_w_Warszawie" title="Stare Miasto w Warszawie">Starego Miasta</a>;</li> <li>2–3 września: z <a href="/wiki/Sadyba_(Warszawa)" title="Sadyba (Warszawa)">Sadyby</a>;</li> <li>5–9 września: z <a href="/wiki/Powi%C5%9Ble_(Warszawa)" title="Powiśle (Warszawa)">Powiśla</a>;</li> <li>12–17 września: z <a href="/wiki/Bielany_(Warszawa)" title="Bielany (Warszawa)">Bielan</a> i <a href="/wiki/Marymont" title="Marymont">Marymontu</a>;</li> <li>14–23 września: z <a href="/wiki/Solec_(Warszawa)" title="Solec (Warszawa)">Powiśla Czerniakowskiego</a>;</li> <li>25–28 września: z <a href="/wiki/Stary_Mokot%C3%B3w" title="Stary Mokotów">Górnego Mokotowa</a>;</li> <li>28 września – 1 października: z <a href="/wiki/%C5%BBoliborz" title="Żoliborz">Żoliborza</a>;</li> <li>2–10 października: ze <a href="/wiki/%C5%9Ar%C3%B3dmie%C5%9Bcie_(Warszawa)" title="Śródmieście (Warszawa)">Śródmieścia</a>.</li></ul> <p>Do obozu w Pruszkowie wysiedlano również ludność z najbliższych okolic Warszawy: <a href="/wiki/Anin" title="Anin">Anina</a>, <a href="/wiki/Stare_Babice" title="Stare Babice">Babic</a>, <a href="/wiki/Bemowo" title="Bemowo">Bemowa</a>, <a href="/wiki/Boernerowo" title="Boernerowo">Boernerowa</a>, <a href="/wiki/Jelonki_(Warszawa)" title="Jelonki (Warszawa)">Jelonek</a>, <a href="/wiki/Koby%C5%82ka" title="Kobyłka">Kobyłki</a>, <a href="/wiki/%C5%81omianki" title="Łomianki">Łomianek</a>, <a href="/wiki/M%C5%82ociny" title="Młociny">Młocin</a>, <a href="/wiki/T%C5%82uszcz_(powiat_wo%C5%82omi%C5%84ski)" class="mw-redirect" title="Tłuszcz (powiat wołomiński)">Tłuszcza</a>, <a href="/wiki/Ursus_(Warszawa)" title="Ursus (Warszawa)">Ursusa</a>, <a href="/wiki/Wawer" title="Wawer">Wawra</a>, <a href="/wiki/Wawrzyszew_(Warszawa)" title="Wawrzyszew (Warszawa)">Wawrzyszewa</a>, <a href="/wiki/W%C5%82ochy_(Warszawa)" title="Włochy (Warszawa)">Włoch</a> i <a href="/wiki/Zielonka_(miasto)" title="Zielonka (miasto)">Zielonki</a>, co było związane z realizacją niemieckiego planu przerzedzenia ludności polskiej w promieniu 35 kilometrów od stolicy<sup id="cite_ref-CITEREFGawryszewski2005488–489_51-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGawryszewski2005488–489-51">[51]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200676_52-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200676-52">[52]</a></sup>. </p><p>W pierwszych dniach istnienia Dulagu 121 wysiedleńców pędzono pieszo do Pruszkowa. W następnych tygodniach przywożono ich koleją – zazwyczaj z warszawskiego <a href="/wiki/Warszawa_Zachodnia" title="Warszawa Zachodnia">Dworca Zachodniego</a><sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199250_53-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199250-53">[53]</a></sup>. Warszawiaków dowożono do Pruszkowa zarówno pociągami kolei skierniewickiej, jak i składami EKD. Te drugie zatrzymywały się w Pruszkowie, skąd ich pasażerów (zazwyczaj przywiezionych z <a href="/wiki/Targowisko_Banacha" title="Targowisko Banacha">targowiska „Zieleniak”</a> na Ochocie) pieszo pędzono do obozu trzykilometrową trasą wiodącą przez miasto. Pociągi kolei skierniewickiej rozładowywano natomiast na terenie Dulagu 121 – w pobliżu bramy nr 14<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200130_54-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200130-54">[54]</a></sup>. Pod koniec sierpnia i we wrześniu 1944 do obozu przyjeżdżało dziennie kilkadziesiąt pociągów osobowych (od 3 do 6 wagonów) i towarowych<sup id="cite_ref-CITEREFGawryszewski2005488–489_51-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGawryszewski2005488–489-51">[51]</a></sup>. Jednorazowo w Pruszkowie<sup id="cite_ref-uwaga1_55-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga1-55">[a]</a></sup> przebywało zazwyczaj od 5 tys. do 40 tys. uchodźców<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200427_56-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200427-56">[55]</a></sup>. Ogromne zagęszczenie nastąpiło po upadku Starego Miasta, gdy w Dulagu 121 znalazło się około 75 tys. wysiedleńców<sup id="cite_ref-CITEREFGetter200469_57-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGetter200469-57">[56]</a></sup>. Największa liczba uchodźców trafiła jednak do obozu po kapitulacji powstania warszawskiego. Przez Dulag 121 przeszło wówczas blisko 150 tys. osób<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010161_58-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010161-58">[57]</a></sup>. </p><p>Dulag 121 nie był w stanie przyjąć wszystkich wysiedleńców. Celem choć częściowego rozładowania obozu pruszkowskiego Niemcy zmuszeni byli utworzyć przejściowo kilka podobozów w sąsiednich miejscowościach. Zostały one zorganizowane m.in. w: Ursusie (na terenie <a href="/wiki/Pa%C5%84stwowe_Zak%C5%82ady_In%C5%BCynierii" title="Państwowe Zakłady Inżynierii">Państwowych Zakładów Inżynierii</a>), <a href="/wiki/Piast%C3%B3w" title="Piastów">Piastowie</a> (na terenie fabryki gumowej „Tudor i Piastów”), <a href="/wiki/O%C5%BCar%C3%B3w_Mazowiecki" title="Ożarów Mazowiecki">Ożarowie Mazowieckim</a> (na terenie fabryki kabli i huty szkła), Włochach (na terenie fabryki „Era”), Skierniewicach (Dulag 142) i <a href="/wiki/Grodzisk_Mazowiecki" title="Grodzisk Mazowiecki">Grodzisku Mazowieckim</a><sup id="cite_ref-uwaga2_59-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga2-59">[b]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200680_60-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200680-60">[58]</a></sup>. Zwierzchnictwo nad tymi obozami sprawowała komendantura Dulagu 121 w Pruszkowie, a konkretnie SS-Sturmbannführer Diehl<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_311_61-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_311-61">[59]</a></sup>. Obozy w Ursusie i Piastowie funkcjonowały w pierwszych tygodniach października 1944. Po kapitulacji powstania przyjęły one blisko 50 tys. cywilnych mieszkańców Warszawy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200427–28_62-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200427–28-62">[60]</a></sup>. Z kolei wzięci do niewoli żołnierze AK trafiali do obozów przejściowych w Ożarowie (funkcjonował od 4 do 15 października 1944) oraz Skierniewicach. Przez oba obozy przeszło odpowiednio 11 668 i 3 tys. jeńców<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200428_50-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200428-50">[50]</a></sup>. </p><p>20 sierpnia 1944 Dulag 121 wizytował <a href="/wiki/Biskup_pomocniczy" title="Biskup pomocniczy">biskup pomocniczy</a> warszawski, ksiądz biskup <a href="/wiki/Antoni_Szlagowski" title="Antoni Szlagowski">Antoni Szlagowski</a>. Interweniował on w komendanturze obozu, domagając się m.in. zwolnienia uwięzionych <a href="/wiki/Duchowie%C5%84stwo" title="Duchowieństwo">duchownych</a> oraz respektowania zasady nierozdzielania rodzin. Mimo obietnic składanych przez Niemców położenie wysiedleńców nie uległo zmianie. Władze obozowe zgodziły się jedynie uwolnić przetrzymywanych duchownych oraz udzieliły trzem księżom<sup id="cite_ref-uwaga3_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga3-63">[c]</a></sup> zgody na sprawowanie funkcji duszpasterskich w charakterze <a href="/wiki/Kapelan" title="Kapelan">kapelanów</a> obozowych<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962266_64-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962266-64">[61]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974495–496_65-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974495–496-65">[62]</a></sup>. </p><p>5 września 1944 obóz wizytował SS-Obergruppenführer von dem Bach. Pielęgniarka Kazimiera Drescher, towarzysząca mu jako tłumaczka, nie dała sobie przerwać esesmanom z dowództwa obozu i opisała Bachowi faktyczny stan rzeczy. Ten zapewnił, że do nieprawidłowości doszło bez jego zgody i dał oficerskie słowo honoru, że zostaną one usunięte. W Dulagu 121 nie nastąpiły jednak żadne zmiany, a siostra Drescher wraz dwoma innymi pracownikami personelu została „za karę” zesłana do <a href="/wiki/Auschwitz-Birkenau" title="Auschwitz-Birkenau">Auschwitz</a><sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200691_48-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200691-48">[48]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199276–77_i_80–81_66-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199276–77_i_80–81-66">[63]</a></sup>. Pod koniec dnia zmuszono polską delegację RGO do podpisania przygotowanej przez Niemców deklaracji, stwierdzającej, że „oswobodzona” ludność Warszawy przebywająca w przejściowym obozie w Pruszkowie znajduje się w takich warunkach, na jakie pozwalają miejscowe środki, że ma dostateczną ilość żywności oraz że korzysta z opieki lekarskiej i duchowej, a jakiekolwiek nadużycia względem niej nie zdarzają się. Niemcy zagrozili usunięciem z obozu polskiego personelu w przypadku, gdyby pracownicy RGO odmówili podpisania deklaracji. Ta groźba skłoniła delegację polską do podpisania oświadczenia. Później w zmienionej formie zostało ono opublikowane w <a href="/wiki/Prasa_gadzinowa" title="Prasa gadzinowa">gadzinowym</a> „<a href="/wiki/Nowy_Kurier_Warszawski" title="Nowy Kurier Warszawski">Nowym Kurierze Warszawskim</a>”<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267_67-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267-67">[64]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201099_68-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201099-68">[65]</a></sup>. </p><p>18 września 1944 do obozu przybyła dwuosobowa delegacja <a href="/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy_Ruch_Czerwonego_Krzy%C5%BCa_i_Czerwonego_P%C3%B3%C5%82ksi%C4%99%C5%BCyca" title="Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca">Międzynarodowego Czerwonego Krzyża</a>, na czele której stał dr Paul Wyss (obywatel <a href="/wiki/Szwajcaria" title="Szwajcaria">Szwajcarii</a>). Niemcy zaimprowizowali wówczas komfortowy transport wysiedlonych<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267_67-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267-67">[64]</a></sup>. Na peronach czekały wagony osobowe, uprzątnięto niektóre hale (zawczasu usuwając z nich część ludności) oraz wydano więźniom lepszy posiłek. Dr Jadwiga Oszkielowa, która mimo gróźb Niemców przedstawiła delegatom MCK prawdziwą sytuację wysiedleńców, została ukarana odebraniem karty wstępu na teren obozu. Grożono jej także aresztowaniem<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010107–111_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010107–111-69">[66]</a></sup>. Po wyjeździe przedstawicieli MCK sytuacja w obozie powróciła do poprzedniego stanu<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200133_70-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200133-70">[67]</a></sup>. </p><p>Po kapitulacji sił powstańczych na Mokotowie do obozu pruszkowskiego przybył pierwszy transport jeńców wojennych, w którym znalazło się około 1200 oficerów i żołnierzy AK. Przybyłych rozlokowano w hali nr 7. Kilka dni później do Dulagu 121 przywieziono ok. 1 tys. żołnierzy AK wziętych do niewoli na Żoliborzu. Cywilnym uchodźcom surowo zabroniono utrzymywania kontaktów z jeńcami<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201045_71-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201045-71">[68]</a></sup>. Tego samego dnia, gdy przywieziono transport z Mokotowa, esesmani ciężko pobili kilku jeńców. Żołnierzy AK uratowała wówczas interwencja oficerów Wehrmachtu. Wszystkim jeńcom rozkazano jednakże usunięcie orzełków z powstańczych beretów i mundurów. Opornym odpruto orzełki za pomocą noży<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200130_54-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200130-54">[54]</a></sup>. </p><p>W połowie października 1944 Niemcy zasadniczo zakończyli wysiedlanie ludności lewobrzeżnej Warszawy. W dniu 5 listopada 1944 obóz pruszkowski został oficjalnie zamknięty i od tego momentu trwała jego stopniowa likwidacja<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200676_52-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200676-52">[52]</a></sup>. Ograniczono działalność ambulatorium, a 12 grudnia Dulag 121 opuściła dotychczasowa załoga złożona z żołnierzy Wehrmachtu. Kontrolę nad obozem przejęła wówczas miejscowa żandarmeria oraz inspektor <a href="/wiki/Arbeitsamty_w_okupowanej_Polsce" title="Arbeitsamty w okupowanej Polsce">Arbeitsamtu</a><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010162_72-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010162-72">[69]</a></sup>. W rzeczywistości obóz nadal funkcjonował – choć w ograniczonym zakresie. Więziono tam w pierwszym rzędzie ofiary <a href="/wiki/%C5%81apanka" title="Łapanka">łapanek</a> przeprowadzanych na dworcach kolejowych lub w miejscowościach podwarszawskich<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974486-73">[70]</a></sup>. 15 listopada do obozu trafił jeszcze transport z grupą tzw. <a href="/wiki/Robinsonowie_warszawscy" title="Robinsonowie warszawscy">robinsonów warszawskich</a> (osób ukrywających się w ruinach stolicy mimo zakończenia walk), których wyłapano podczas wielkiej łapanki<sup id="cite_ref-CITEREFKopf200130_54-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFKopf200130-54">[54]</a></sup>. Ponadto w baraku nr 13 przetrzymywano około 400 polskich mężczyzn, których wożono samochodami do Warszawy, gdzie byli zmuszani do pracy przy demontażu i transporcie rabowanych przez Niemców urządzeń fabrycznych, surowców, narzędzi, dóbr kultury, mebli, futer, odzieży, czy pościeli<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010114–115_74-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010114–115-74">[71]</a></sup>. Obóz służył również jako magazyn rabowanych dóbr<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974491–492_75-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974491–492-75">[72]</a></sup>. W rezultacie 10 stycznia 1945 w Dulagu 121 przebywało jeszcze około 700 więźniów. Obóz przejściowy w Pruszkowie przestał ostatecznie istnieć w dniu 16 stycznia 1945, gdy niemiecka załoga zbiegła przed zbliżającą się <a href="/wiki/Armia_Czerwona" title="Armia Czerwona">Armią Czerwoną</a>, a ostatni więźniowie opuścili niestrzeżony już obóz<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010114–115_74-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010114–115-74">[71]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199254_76-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199254-76">[73]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Warunki_panujące_w_obozie"><span id="Warunki_panuj.C4.85ce_w_obozie"></span>Warunki panujące w obozie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=5" title="Edytuj sekcję: Warunki panujące w obozie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Warunki panujące w obozie"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Polish_women_in_Dulag_121.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Polish_women_in_Dulag_121.jpg/220px-Polish_women_in_Dulag_121.jpg" decoding="async" width="220" height="139" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Polish_women_in_Dulag_121.jpg/330px-Polish_women_in_Dulag_121.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f8/Polish_women_in_Dulag_121.jpg/440px-Polish_women_in_Dulag_121.jpg 2x" data-file-width="510" data-file-height="322" /></a><figcaption>Kobiety z warszawskiej Woli na terenie obozu w Pruszkowie</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg/220px-Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg" decoding="async" width="220" height="177" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg/330px-Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg/440px-Kurt_Sieber_Durchgangslager_121_Pruszk%C3%B3w.jpg 2x" data-file-width="1063" data-file-height="855" /></a><figcaption>Komendant obozu płk. Kurt Sieber podczas wizytacji kuchni obozowej</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_(21-225).jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_%2821-225%29.jpg/220px-Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_%2821-225%29.jpg" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_%2821-225%29.jpg/330px-Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_%2821-225%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_%2821-225%29.jpg/440px-Ob%C3%B3z_przej%C5%9Bciowy_Dulag_121_w_Pruszkowie_%2821-225%29.jpg 2x" data-file-width="3500" data-file-height="2565" /></a><figcaption>Rozdawanie żywności przez pracowników PCK</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_Transit_Camp_Red_Cross_Nurse.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Pruszkow_Transit_Camp_Red_Cross_Nurse.jpg/220px-Pruszkow_Transit_Camp_Red_Cross_Nurse.jpg" decoding="async" width="220" height="300" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b6/Pruszkow_Transit_Camp_Red_Cross_Nurse.jpg 1.5x" data-file-width="327" data-file-height="446" /></a><figcaption>Kobieta z dzieckiem sfotografowana wraz z siostrą PCK</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg/220px-Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg/330px-Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg/440px-Pruszkow_Transit_Camp_women_and_children.jpg 2x" data-file-width="640" data-file-height="467" /></a><figcaption>Pruszków – kobiety i dzieci wysiedlane na tereny GG</figcaption></figure> <p>Wysiedleńcy przywiezieni do obozu musieli wśród krzyków i poszturchiwań wyskakiwać z wagonów wprost na ziemię, gdyż na pruszkowskiej bocznicy nie było peronów. Następnie wśród szpaleru Niemców pędzeni byli do którejś z dziewięciu hal produkcyjnych. Strażnikom nie wolno było pomagać chorym, rannym oraz starcom przy wysiadaniu z wagonów i przenoszeniu ładunków. Mógł się tym zajmować jedynie polski personel zwerbowany przez RGO – zbyt jednak nieliczny biorąc pod uwagę liczebność transportów<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201025_77-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201025-77">[74]</a></sup>. Hale w których umieszczano wysiedleńców były otoczone <a href="/wiki/Drut_kolczasty" title="Drut kolczasty">drutem kolczastym</a> i nadzorowane przez posterunki niemieckie<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski20049_78-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski20049-78">[75]</a></sup>. Oddalanie się od hal było wzbronione, stąd wyłącznie polski personel mógł się względnie swobodnie poruszać na terenie obozu<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201047_79-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201047-79">[76]</a></sup>. Zdarzały się wypadki, gdy osoby stojące zbyt blisko ogrodzenia szczuto psami. Niemieccy agenci i patrole wojskowe wyszukiwały w tłumie uchodźców ukrytych żołnierzy AK<sup id="cite_ref-Korytowski_80-0" class="reference"><a href="#cite_note-Korytowski-80">[77]</a></sup>. </p><p>Warunki panujące w obozie były bardzo ciężkie<sup id="cite_ref-uwaga4_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga4-81">[d]</a></sup>. Poszczególne hale, z których każda musiała pomieścić od 2 tys. do 5 tys. wysiedleńców, zupełnie nie nadawały się do zamieszkania. Stale panował w nich zaduch oraz tak wielki tłok, że nierzadko trudno było nawet znaleźć miejsce do siedzenia<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201042_82-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201042-82">[78]</a></sup><sup id="cite_ref-Lewandowski_83-0" class="reference"><a href="#cite_note-Lewandowski-83">[79]</a></sup>. W każdej z hal znajdowały się rowy rewizyjne, wypełnione gnijącymi odpadkami i robactwem, które przez dwa miesiące ani razu nie były oczyszczane, ani nawet zalewane wapnem<sup id="cite_ref-CITEREFSerwański194623_84-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSerwański194623-84">[80]</a></sup>. Brakowało posłań, więc wypędzona ludność musiała gnieździć się na zabłoconych betonowych podłogach, wśród kałuż wody; stosów szmat, śmieci i gruzów; porozrzucanych w nieładzie desek, szyn, blach bądź części remontowanych wagonów. Najgorsze warunki panowały w parowozowni (Hala nr 6), gdzie Niemcy lokowali osoby uznane za szczególnie niebezpieczne. Podłogi były tam pokryte olejami, smarem i żużlem<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10">[10]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201018_85-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201018-85">[81]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974474_86-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974474-86">[82]</a></sup>. W halach rozrzucono nieco słomy, która jednak szybko zgniła, stając się siedliskiem wszy i innego robactwa<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201042_82-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201042-82">[78]</a></sup>. W okresie największego zagęszczenia obozu warunki były tak ciężkie, że część ludności wolała koczować pod gołym niebem, szczególnie na Hali Nr 1, niezależnie od zimna, a często i deszczu<sup id="cite_ref-CITEREFSerwański194623_84-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSerwański194623-84">[80]</a></sup>. </p><p>Na standardowe wyżywienie składało się pół litra kawy plus 200–250 gramów chleba razowego na śniadanie i kolację oraz pół litra zupy na obiad. Polski personel starał się w miarę możliwości zwiększać i urozmaicać uzupełniać te szczupłe racje (organizując np. zupę mleczną dla dzieci)<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201071_34-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201071-34">[34]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFSerwański194641–42_87-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSerwański194641–42-87">[83]</a></sup>. W obozowej kuchni zatrudniano do 480 pracowników, lecz mimo tego panował głód, gdyż nawet gdy nie brakowało pożywienia pracownicy kuchni nie mogli nadążyć z jego rozwiezieniem, ponieważ brakowało talerzy i łyżek. Mimo że z każdym dniem noce stawały się coraz chłodniejsze, hale były nieogrzewane. Ze względu na brak elementarnych urządzeń sanitarnych niemożliwe było nawet umycie rąk, nie mówiąc o zachowaniu czystości. Z nielicznych kranów płynęła niezdatna do picia woda przemysłowa. Z powodu małej liczby latryn ludność musiała załatwiać potrzeby naturalne do rowów rewizyjnych<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962265-13">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485-14">[14]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201018_85-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201018-85">[81]</a></sup>. W rezultacie podłogi hal pokryły się szybko wodą i ekskrementami<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-5" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10">[10]</a></sup>. W obozie panowała powszechna <a href="/wiki/Wszawica" title="Wszawica">wszawica</a>. Wysiedleńcy masowo zapadali też na <a href="/wiki/Tyfus_plamisty" title="Tyfus plamisty">tyfus</a> i <a href="/wiki/Dyzenteria" title="Dyzenteria">czerwonkę</a><sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_i_489_88-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485_i_489-88">[84]</a></sup>. Sytuację pogarszał fakt, iż do obozu przywożono – zwłaszcza w końcowej fazie powstania i po kapitulacji – ludzi wygłodzonych; od tygodni koczujących po ruinach i piwnicach bez wody i światła; chorych, rannych i poparzonych; osoby krańcowo wyczerpane fizycznie i psychicznie; kobiety które padły ofiarą <a href="/wiki/Gwa%C5%82t" title="Gwałt">gwałtu</a> itp.<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974489_89-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974489-89">[85]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962262_90-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962262-90">[86]</a></sup> </p><p>Niemieccy lekarze zasadniczo nie zajmowali się leczeniem rannych i chorych, ograniczając się do selekcjonowania uchodźców pod kątem ich zdolności do pracy. Nie mieli przy tym zwyczaju badania chorych – oceniali jedynie wygląd pacjenta, porównywali z wystawioną przez polskich lekarzy diagnozą, po czym słuchali opisów objawów choroby przedstawianych przez tłumaczki<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201085_91-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201085-91">[87]</a></sup>. W efekcie ciężar opieki nad rannymi i chorymi spadł w pierwszym rzędzie na polski personel sanitarny, którego członkowie musieli niekiedy pracować niemal 24 godziny na dobę<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201067–69_36-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201067–69-36">[36]</a></sup>. W Hali nr 2 zorganizowano izbę chorych oraz wspomniany już niewielki szpital zakaźny. Początkowo za wyposażenie szpitalne służyła jedna skromnie wyposażona apteczka<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201083_28-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201083-28">[28]</a></sup>. Później na terenie Hali nr 8 zorganizowano szpital wyposażony w podstawowe instrumenty pozwalające na dokonywanie prostych zabiegów. Poważniejsze przypadki kierowano do szpitala w <a href="/wiki/Tworki_(Pruszk%C3%B3w)" title="Tworki (Pruszków)">Tworkach</a>, który stanowił podstawowe zaplecze sanitarne Dulagu 121. Szpital tworkowski, który wcześniej był w stanie jednorazowo przyjąć 800 pacjentów, musiał w okresie powstania warszawskiego pomieścić aż 4 tys. chorych<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199252-31">[31]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200414_92-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200414-92">[88]</a></sup>. Rannych i chorych kierowano także do pozostałych szpitali pruszkowskich – szpitala powiatowego przy ul. Pięknej (przyjął kilkuset pacjentów) oraz szpitala na „Wrzesinie” (przyjął ok. tysiąca pacjentów)<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200688_93-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200688-93">[89]</a></sup>. Szybko uległy one jednak przepełnieniu dlatego uchodźców zwalnianych z obozu ze względu na stan zdrowia zaczęto kierować także do szpitala w Milanówku (brak bliższych informacji na temat jego funkcjonowania), jak również do prowizorycznych punktów szpitalnych zorganizowanych w <a href="/wiki/Brwin%C3%B3w" title="Brwinów">Brwinowie</a>, Grodzisku Mazowieckim, <a href="/wiki/Komor%C3%B3w_(powiat_pruszkowski)" title="Komorów (powiat pruszkowski)">Komorowie</a>, <a href="/wiki/Konstancin-Jeziorna" title="Konstancin-Jeziorna">Konstancinie</a>, <a href="/wiki/Laski_(powiat_warszawski_zachodni)" title="Laski (powiat warszawski zachodni)">Laskach</a>, <a href="/wiki/Ok%C4%99cie_(Warszawa)" title="Okęcie (Warszawa)">Okęciu</a>, Piastowie, <a href="/wiki/Podkowa_Le%C5%9Bna" title="Podkowa Leśna">Podkowie Leśniej</a>, Ursusie i we Włochach. Rannych powstańców ukrytych w tłumie uchodźców starano się umieszczać w mieszkaniach prywatnych<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199252-31">[31]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200421_94-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200421-94">[90]</a></sup>. Łącznie w okolicach Warszawy zorganizowano co najmniej 55 szpitali, doraźnych punktów szpitalnych oraz punktów ambulatoryjnych i sanitarno-opatrunkowych, gdzie niesiono pomoc wygnańcom z Warszawy<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200689_95-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200689-95">[91]</a></sup>. Do Dulagu 121 trafiało również wiele kobiet, które padły ofiarą gwałtu. W Komorowie lekarze obozu pruszkowskiego organizowali dla nich bezpłatne zabiegi <a href="/wiki/Aborcja" title="Aborcja">aborcji</a><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201035_96-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201035-96">[92]</a></sup>. </p><p>W Pruszkowie wygnańcy przebywali przeważnie od dwóch do siedmiu dni<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski200427_56-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski200427-56">[55]</a></sup>, a niekiedy tylko kilka godzin. O ich losie decydowała selekcja dokonywana przez Gestapo, a o czasie pobytu w obozie – termin transportu. Ludzi niezdolnych do pracy (kobiety z dziećmi do lat 15, kobiety w ciąży, kobiety powyżej 50. roku życia, mężczyzn powyżej 60. roku życia, osoby z widoczną ułomnością lub kalectwem)<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962265-13">[13]</a></sup> wysyłano do różnych regionów Generalnego Gubernatorstwa i pozostawiano tam bez środków do życia<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974486-73">[70]</a></sup>. Osoby uznane za zdolne do pracy (mężczyźni w wieku od 15 do 60 lat oraz kobiety od 15. do 50. roku życia) kierowano na roboty przymusowe w głąb Rzeszy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201049_49-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201049-49">[49]</a></sup>. Tysiące osób zostało także zesłanych do obozów koncentracyjnych. SS-Sturmbannführer Diehl utrzymywał, że wszystkie kobiety są wywożone do Rzeszy celem normalnego zatrudnienia w rolnictwie lub przemyśle, a mężczyźni – w zależności od wyników śledztwa – są kierowani na roboty przymusowe lub do obozów koncentracyjnych. W rzeczywistości o miejscu docelowym transportu nierzadko decydował przypadek, a kobiety i dzieci na równi mężczyznami były kierowane do obozów koncentracyjnych<sup id="cite_ref-CITEREFDunin-Wąsowicz1984355_97-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDunin-Wąsowicz1984355-97">[93]</a></sup>. Między innymi, pod koniec sierpnia 1944 szef <a href="/wiki/Reichssicherheitshauptamt" title="Reichssicherheitshauptamt">Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy</a> (RSHA), SS-Obergruppenführer <a href="/wiki/Ernst_Kaltenbrunner" title="Ernst Kaltenbrunner">Ernst Kaltenbrunner</a>, zalecił dowództwu <a href="/wiki/Grupa_Armii_%C5%9Arodek" title="Grupa Armii Środek">Grupy Armii „Środek”</a>, aby ze względu na „poważne względy policyjnego bezpieczeństwa” podstawową masę zdolnych do pracy mężczyzn i kobiet z Warszawy kierować do pracy w obozach koncentracyjnych. Jedynie kobiety z małymi dziećmi mogły być traktowane jako polskie robotnice cywilne i oddawane do dyspozycji <a href="/wiki/Fritz_Sauckel" title="Fritz Sauckel">Głównego Pełnomocnika dla Mobilizacji Sił Roboczych</a>. Na mocy tego rozkazu do obozów koncentracyjnych trafiło m.in. wielu mieszkańców zdobywanego w tym czasie Starego Miasta<sup id="cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._II_506_98-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._II_506-98">[94]</a></sup>. </p><p>W pierwszych dniach funkcjonowania obozu niemieccy strażnicy zachowywali się bardzo brutalnie<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974486-73">[70]</a></sup>. Dochodziło wówczas do sporadycznych wypadków mordowania Polaków na terenie obozu<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974489_89-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974489-89">[85]</a></sup>. W tym okresie miały również miejsce szczególnie liczne transporty do obozów koncentracyjnych. Zarówno osoby przeznaczone do umieszczenia w obozach, jak i kierowane na roboty przymusowe, wywożono z Pruszkowa zaplombowanymi wagonami. Po przejęciu przez Wehrmacht kontroli nad obozem wysiedleńców traktowano już bardziej poprawnie, choć wciąż zdarzały się przypadki bicia więźniów. Po 15 sierpnia 1944 zaprzestano również plombowania wagonów, które wysyłano odtąd jedynie pod strażą<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-3" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974486-73">[70]</a></sup>. Selekcje przeprowadzane przez Niemców w Pruszkowie były jednak bardzo brutalne, jak również przeprowadzano je w sposób pobieżny i pośpieszny. Regularnie dochodziło do rozdzielania rodzin<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-4" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962265-13">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201050_19-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201050-19">[19]</a></sup>. Podczas formowania transportów wychodzących z Pruszkowa ludność upychano w wagonach w takim ścisku, że zdarzały się przypadki uduszenia lub zgniecenia. Niezdolnych do pracy rozwożono otwartymi wagonami-węglarkami. Zazwyczaj w kilkudniową podróż wysiedleńcy wyruszali bez wody i żywności. Bardzo rzadko polskiemu personelowi udawało się przedostać na bocznicę kolejową i dostarczyć wywożonym niewielkich zapasów na drogę<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201057_i_59_99-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201057_i_59-99">[95]</a></sup>. Pewnego dnia w pobliżu „zielonego wagonu” polscy pracownicy podsłuchali rozmowę esesmanów, którzy skierowawszy w głąb Rzeszy transport bez wody i żywności zastanawiali się głośno, ilu wywiezionych dojedzie żywych do miejsca przeznaczenia<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201059_100-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201059-100">[96]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Akcja_pomocy_więźniom_Dulagu_121"><span id="Akcja_pomocy_wi.C4.99.C5.BAniom_Dulagu_121"></span>Akcja pomocy więźniom Dulagu 121</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=6" title="Edytuj sekcję: Akcja pomocy więźniom Dulagu 121" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Akcja pomocy więźniom Dulagu 121"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Za zgodą Niemców opiekę nad zgromadzoną w obozie pruszkowskim ludnością sprawowały Rada Główna Opiekuńcza oraz <a href="/wiki/Polski_Czerwony_Krzy%C5%BC" title="Polski Czerwony Krzyż">Polski Czerwony Krzyż</a>, co pozwoliło w pewnym stopniu złagodzić ciężką sytuację wysiedlonych<sup id="cite_ref-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354_45-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354-45">[45]</a></sup>. Już 6 sierpnia 1944 niemiecki komisarz miasta Pruszkowa, Walter Bock, wezwał do siebie przedstawicieli pruszkowskiej delegatury RGO – przewodniczącego ks. Edwarda Tyszkę (proboszcza <a href="/wiki/Parafia_%C5%9Bw._Kazimierza_w_Pruszkowie" title="Parafia św. Kazimierza w Pruszkowie">parafii św. Kazimierza w Pruszkowie</a>) oraz członków zarządu: Władysława Mazurka i dr Kazimierza Szupryczyńskiego. Podczas spotkania, w którym udział wzięli także starosta powiatu warszawskiego Hermann Rupprecht oraz szef pruszkowskiego <a href="/wiki/Arbeitsamty_w_okupowanej_Polsce" title="Arbeitsamty w okupowanej Polsce">Arbeitsamtu</a> August Polland, Bock poinformował przybyłych Polaków o utworzeniu obozu, polecając zorganizowanie pomocy dla wysiedleńców z Warszawy, której władze niemieckie rzekomo udzielić nie mogły<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201017_101-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201017-101">[97]</a></sup>. Na teren obozu pozwolono znosić koce, bieliznę, pościel, naczynia kuchenne i żywność. Jeszcze tego samego dnia z ambon pruszkowskich kościołów księża zaapelowali do ludności o pomoc wysiedlonym<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201018_85-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201018-85">[81]</a></sup>. Na potrzeby obozu lokalne komitety opiekuńcze i PCK przekazały zgromadzone produkty. </p><p>Pruszkowska delegatura RGO uruchomiła na terenie Dulagu 121 kuchnię obozową oraz przystąpiła do gromadzenia zapasów żywności. Zorganizowała również transport rannych, chorych i niedołężnych, a także wspólnie z PCK przystąpiła do organizowania pierwszej pomocy sanitarnej<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201071_34-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201071-34">[34]</a></sup>. Część pracowników na stałe oddelegowano do obozu<sup id="cite_ref-uwaga5_102-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga5-102">[e]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201037_103-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201037-103">[98]</a></sup>. Powołano specjalną służbę „pocztową”, która dostarczała do obozu paczki (nawet do 300 dziennie) i korespondencję, jak również odbierała listy napisane przez osoby przebywające w obozie do rodzin poza murami<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200680_60-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200680-60">[58]</a></sup>. Na początku września 1944 przy pruszkowskiej delegaturze RGO powołano także 25-osobowy Wydział Ewidencyjno-Informacyjny (kierowany przez Teofila Cichońskiego), który stworzył kartotekę zawierającą dane osób zaginionych, wywiezionych do Rzeszy oraz członków rodzin prowadzących ich poszukiwania. W zbieraniu informacji o zaginionych pomagał polski personel obozowy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201065_104-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201065-104">[99]</a></sup>. Ponadto na przystankach kolejowych pomiędzy warszawskim <a href="/wiki/Warszawa_Zachodnia" title="Warszawa Zachodnia">Dworcem Zachodnim</a> a Pruszkowem dyżurowali członkowie RGO lub Wojskowej Służby Kobiet, którzy starali się dostarczać wysiedleńcom napoje i pożywienie, a także w miarę możliwości wyprowadzali z transportów ludzi młodych, osoby chore lub ranne, kobiety z dziećmi itp.<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200690_105-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200690-105">[100]</a></sup> </p><p>RGO i PCK nie były jedynymi polskimi organizacjami organizującymi pomoc dla wysiedleńców z Warszawy. Zbiórki pieniędzy i darów organizowała Kolejowa Opieka Społeczna pod kierownictwem Stanisława Pieścika i Józefa Zielińskiego, <a href="/wiki/Ochotnicza_stra%C5%BC_po%C5%BCarna_w_Polsce" title="Ochotnicza straż pożarna w Polsce">Ochotnicza Straż Pożarna</a>, miejscowe spółdzielnie spożywców, a także parafie i zakony katolickie wraz z działającymi przy nich oddziałami „<a href="/wiki/Caritas_(organizacja)" title="Caritas (organizacja)">Caritasu</a>”<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010121_106-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010121-106">[101]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200681_107-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200681-107">[102]</a></sup>. Pomocy wygnańcom udzielała spontanicznie ludność Pruszkowa i okolicznych miejscowości<sup id="cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974479_108-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974479-108">[103]</a></sup>. Na apel rozgłoszony w kościołach mieszkańcy miasta zaczęli znosić do obozu gotowe posiłki, menażki, miski i sztućce, naczynia kuchenne i koce. Rolnicy podzielili się swymi zbiorami<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200679_35-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200679-35">[35]</a></sup><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201075–76_109-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201075–76-109">[104]</a></sup>. Wielu wolontariuszy z Pruszkowa zgłosiło się do księdza Tyszki deklarując chęć podjęcia pracy na terenie obozu<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201020_30-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201020-30">[30]</a></sup>. </p><p>W akcji pomocy więźniom Dulagu 121 uczestniczyły również struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Komendant pruszkowskiego VI rejonu <a href="/wiki/Armia_Krajowa" title="Armia Krajowa">AK</a>, major Edward Rzewuski „Paweł”, oddał zapas mobilizacyjny: 20 ton <a href="/wiki/Ziemniak" title="Ziemniak">ziemniaków</a>, 10 ton <a href="/wiki/M%C4%85ka" title="Mąka">mąki</a>, tonę <a href="/wiki/Cukier_spo%C5%BCywczy" title="Cukier spożywczy">cukru</a>, oraz kilkaset kilogramów <a href="/wiki/Boczek" title="Boczek">boczku</a> i <a href="/wiki/S%C5%82onina" title="Słonina">słoniny</a><sup id="cite_ref-CITEREFZaborski201075–76_109-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski201075–76-109">[104]</a></sup>. Pruszkowska delegatura RGO otrzymywała za pośrednictwem powiatowego Delegata Rządu od 100 do 150 tys. złotych tygodniowo na pomoc więźniom Dulagu 121<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010117_110-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010117-110">[105]</a></sup>. Władze podziemne i Zarząd PCK przekazały łącznie na ten cel kwotę ok. 2 milionów okupacyjnych złotych. Członkinie Wojskowej Służby Kobiet zajmowały się również transportem medykamentów gromadzonych przez krakowską centralę RGO. Co tydzień od 10 do 16 harcerek docierało do Pruszkowa z plecakami pełnymi leków<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200687–88_111-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200687–88-111">[106]</a></sup>. </p><p>24 sierpnia 1944 powstańcza radiostacja „<a href="/wiki/B%C5%82yskawica_(radiostacja)" title="Błyskawica (radiostacja)">Błyskawica</a>” nadała w czterech językach komunikat oraz „list z Pruszkowa”, które zawierały apel do MCK o udzielenie szybkiej pomocy dla „100 000 starców i dzieci” przetrzymywanych w obozie. Apele powtarzano także w następnych dniach. Już 25 sierpnia powstańczą audycję retransmitowało Polskie Radio w <a href="/wiki/Londyn" title="Londyn">Londynie</a>, a w ślad za nim prasa <a href="/wiki/Kraje_anglosaskie" title="Kraje anglosaskie">anglosaska</a><sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200685_112-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200685-112">[107]</a></sup>. W połowie września do obozu dotarły z <a href="/wiki/Genewa" title="Genewa">Genewy</a> dwa wagony z darami MCK: żywnością, ubrankami dziecięcymi oraz lekarstwami, które ocaliły wiele osób<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010105_41-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010105-41">[41]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Ofiary">Ofiary</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=7" title="Edytuj sekcję: Ofiary" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Ofiary"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg/220px-Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg/330px-Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg/440px-Dulag_121_in_Pruszk%C3%B3w_-_transport_departure.jpg 2x" data-file-width="5346" data-file-height="3913" /></a><figcaption>Przygotowania do odejścia transportu</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg/220px-Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg" decoding="async" width="220" height="139" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg/330px-Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg/440px-Pruszkow_Transit_Camp_transport_departure.jpg 2x" data-file-width="880" data-file-height="555" /></a><figcaption>Pruszków – transport opuszczający obóz</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06,_Warschauer_Aufstand,_Frauen_an_Holzwand.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Frauen_an_Holzwand.jpg/220px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Frauen_an_Holzwand.jpg" decoding="async" width="220" height="140" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Frauen_an_Holzwand.jpg/330px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Frauen_an_Holzwand.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Frauen_an_Holzwand.jpg/440px-Bundesarchiv_Bild_101I-695-0423-06%2C_Warschauer_Aufstand%2C_Frauen_an_Holzwand.jpg 2x" data-file-width="790" data-file-height="503" /></a><figcaption>Pruszków. Kobiety szukające informacji o zaginionych</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG/220px-ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG" decoding="async" width="220" height="146" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG/330px-ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG/440px-ZNTK_w_Pruszkowie_pomnik.JPG 2x" data-file-width="3088" data-file-height="2056" /></a><figcaption>Pomnik z 1947</figcaption></figure><div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Z tym tematem związana jest kategoria: <a href="/wiki/Kategoria:Wi%C4%99%C5%BAniowie_Dulagu_121_Pruszk%C3%B3w" title="Kategoria:Więźniowie Dulagu 121 Pruszków">Więźniowie Dulagu 121 Pruszków</a>.</i></div> <p>Trudno ocenić ilu mieszkańców Warszawy i okolic przeszło przez obóz w Pruszkowie. Jeszcze w trakcie trwania powstania Rada Główna Opiekuńcza podawała, że do Dulagu 121 i jego podobozów trafiło około 685 tys. wysiedleńców<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010123_113-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010123-113">[108]</a></sup>. Była to liczba orientacyjna – nie oparta na imiennych zestawieniach. W kolejnych latach <a href="/wiki/Historiografia" title="Historiografia">historiografia</a> polska i niemiecka nie mogły dojść do porozumienia w sprawie rzeczywistej liczby więźniów obozu w Pruszkowie. Według źródeł niemieckich było to około 350 tys. osób<sup id="cite_ref-uwaga6_114-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga6-114">[f]</a></sup>, według polskich – blisko 550 tys.<sup id="cite_ref-CITEREFGetter200468_115-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFGetter200468-115">[109]</a></sup> W Polsce zwłaszcza ta druga liczba zakodowała się na długi czas w powszechnej świadomości. Pewnym przełomem okazały się opublikowane w 2006 wspomnienia <a href="/wiki/Anna_Danuta_S%C5%82awi%C5%84ska" title="Anna Danuta Sławińska">Anny Danuty Sławińskiej</a> z d. Leśniewskiej, polskiej tłumaczki obozowej z Pruszkowa, która na podstawie własnych obserwacji oraz niemieckich statystyk<sup id="cite_ref-uwaga7_116-0" class="reference"><a href="#cite_note-uwaga7-116">[g]</a></sup> obliczyła, że przez Dulag 121 przeszło od 390 tys. do 410 tys. warszawiaków<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński2008_117-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński2008-117">[110]</a></sup><span class="problemy problemy-w-odn" aria-hidden="true" data-nosnippet="" data-problemy="ODN: brak numeru strony"> </span>. </p><p>Nie jest znana dokładna liczba ofiar obozu pruszkowskiego. Śmiertelność w obozie wzrastała w miarę przybywania transportów z najdłużej broniących się dzielnic Warszawy, których ludność – od tygodni koczująca w ruinach i piwnicach bez wystarczających ilości wody i żywności – przybywała do Pruszkowa w stanie skrajnego wyczerpania fizycznego i psychicznego. Wielu wysiedleńców – w szczególności starcy, dzieci i chorzy – nie było w stanie sprostać warunkom obozowym. Dla przykładu w dniu 3 września 1944 zmarło ośmioro małych dzieci przetrzymywanych Hali nr 1<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010125_118-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010125-118">[111]</a></sup>. Duży procent zgonów wystąpił zwłaszcza w okresie napływania transportów z mieszkańcami Starówki, Powiśla Czerniakowskiego, Woli i Śródmieścia<sup id="cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962267–268_119-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962267–268-119">[112]</a></sup>. Tylko między 3 września a 27 października 1944 na terenie obozu zmarło 66 osób. Obozowy kapelan, ksiądz Marian Sikora, wystawił wówczas 43 imienne akty zgonu (w tym dla 2 osób zastrzelonych w czasie próby ucieczki)<sup id="cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199254_76-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199254-76">[73]</a></sup>. W gronie owych 66 zmarłych znalazły się ofiary wypadku kolejowego, do którego doszło na terenie obozu w dniu 9 września. W jego wyniku zginęło wówczas 10 osób, a 12 odniosło rany<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010126_120-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010126-120">[113]</a></sup>. </p><p>Na terenie Dulagu 121 miały miejsce przypadki mordowania młodych mężczyzn podejrzewanych o udział w powstaniu. Doraźne egzekucje były także stosowane przez Niemców przy próbie ucieczki z obozu lub transportu<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010125_118-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010125-118">[111]</a></sup>. Do czterech lub pięciu egzekucji na więźniach przywiezionych z Warszawy doszło przy szosie w Piastowie na tzw. Papierni. Więźniów Dulagu 121 rozstrzeliwano także w pobliżu glinianek Hosera na pruszkowskim Żbikowie (nieznana liczba ofiar), na terenie parku Potulickich w Pruszkowie (kilkanaście ofiar) oraz w pobliżu wsi <a href="/wiki/Kanie_(wojew%C3%B3dztwo_mazowieckie)" title="Kanie (województwo mazowieckie)">Kanie</a> (ok. 30 osób miano rozstrzelać tam w dniu 9 sierpnia)<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010126_120-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010126-120">[113]</a></sup>. Znane są też relacje, mówiące, że w połowie sierpnia 1944 (kilka dni po otwarciu obozu w Pruszkowie) przywieziono na pruszkowskie glinianki (przy ul. Lipowej) dwie ciężarówki z ok. 30–50 Polakami, których następnie rozstrzelano. Z egzekucji ocalał lekko ranny mężczyzna, którego uratowano w znajdującym się kilkaset metrów od tego miejsca szpitalu „Wrzesin”<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010127_i_130_121-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010127_i_130-121">[114]</a></sup>. Prawdopodobnie ofiary pochodziły z <a href="/wiki/Zak%C5%82ad_poprawczy_(Polska)" title="Zakład poprawczy (Polska)">Zakładu Poprawczego</a> księży <a href="/wiki/Michalici" title="Michalici">Michalitów</a> ze <a href="/wiki/Struga_(Marki)" title="Struga (Marki)">Strugi</a> koło Warszawy. Dużą grupę wychowanków i opiekunów tego zakładu <a href="/wiki/Zbrodnie_niemieckie_w_rejonie_placu_Teatralnego_w_Warszawie_(1944)#Masakry_na_ulicach_Koziej_i_Senatorskiej" title="Zbrodnie niemieckie w rejonie placu Teatralnego w Warszawie (1944)">rozstrzelano</a> 8 sierpnia w <a href="/wiki/Ogr%C3%B3d_Saski_w_Warszawie" title="Ogród Saski w Warszawie">Ogrodzie Saskim</a>. Zgodnie z relacją kierownika domu – księdza Jana Zawady (opartą na zeznaniach <a href="/wiki/Kapitan_(ranga)" title="Kapitan (ranga)">kapitana</a> <a href="/wiki/Wojsko_Polskie_(II_RP)" title="Wojsko Polskie (II RP)">WP</a> Stanisława Maciejewskiego) – ci mieszkańcy domu, którzy nie zostali zamordowani w dniu 8 sierpnia, zostali przywiezieni do Pruszkowa, gdzie wieczorem 9 sierpnia dokonano ich egzekucji<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński2008_117-1" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński2008-117">[110]</a></sup><span class="problemy problemy-w-odn" aria-hidden="true" data-nosnippet="" data-problemy="ODN: brak numeru strony"> </span>. </p><p>Po wojnie z grobów na terenie obozu ekshumowano (27 kwietnia 1945) i przeniesiono na cmentarz w Pruszkowie 82 nieznanych powstańców warszawskich i 50 cywilów (w tym 23 kobiety i 8 dzieci)<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010131_122-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010131-122">[115]</a></sup>. Z imiennego wykazu, który sporządzili pracownicy PCK wynikało, że do listopada 1944 na podwarszawskich cmentarzach pochowano 1559 uchodźców z Warszawy<sup id="cite_ref-CITEREFZaborski2010132_123-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZaborski2010132-123">[116]</a></sup>. Wiadomo, że na cmentarzu w <a href="/wiki/Tworki_(Pruszk%C3%B3w)" title="Tworki (Pruszków)">Tworkach</a> spoczywa 512 osób z Dulagu 121, które zmarły między 16 sierpnia 1944 a 17 marca 1945. Na cmentarzu w <a href="/wiki/Go%C5%82%C4%85bki_(Warszawa)" title="Gołąbki (Warszawa)">Gołąbkach</a> w Ursusie znajdują się mogiły 70 znanych z nazwiska oraz 40 nieznanych warszawiaków. W Milanówku pochowano 295 osób zmarłych od września 1944 do lipca 1945<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński200676–77_124-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński200676–77-124">[117]</a></sup>. Z kolei na cmentarzu w Komorowie spoczywają szczątki 34 wysiedleńców (są to osoby zmarłe między 5 września a 30 listopada 1944 – wśród nich m.in. Aleksander Janowski, jeden z założycieli <a href="/wiki/Polskie_Towarzystwo_Krajoznawcze" title="Polskie Towarzystwo Krajoznawcze">Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego</a>). Nie są to wszystkie miejsca pochówku wypędzonych i zmarłych warszawiaków. Liczba więźniów Dulagu 121 zmarłych z powodu chorób lub wyczerpania może więc sięgać nawet kilku tysięcy<sup id="cite_ref-CITEREFWawrzyński2008_117-2" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFWawrzyński2008-117">[110]</a></sup><span class="problemy problemy-w-odn" aria-hidden="true" data-nosnippet="" data-problemy="ODN: brak numeru strony"> </span>. </p><p><a href="/wiki/Edward_Serwa%C5%84ski" title="Edward Serwański">Edward Serwański</a> stwierdził (w swoim opracowaniu pt. Dulag 121 – Pruszków. Sierpień-październik 1944 roku.), że: „Pruszków jest zbrodnią specjalną. Na jej właściwy charakter składa się przede wszystkim fakt zmasowania kilkusettysięcznej rzeszy ludności, wycieńczonej fizycznie, wyniszczonej duchowo, ograbionej ze wszystkiego, a pomieszczonej w niezwykle prymitywnych warunkach, w sytuacji, gdzie prawie niemożliwa była do zorganizowania akcja pomocy, a celem tego była bezlitosna, brutalna segregacja, rozdzielanie rodzin, wysyłka ludzi w transportach, bez zaopatrzenia w żywność i napój, na prace przymusowe do Rzeszy Niemieckiej”<sup id="cite_ref-CITEREFSerwański19465–6_125-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFSerwański19465–6-125">[118]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Muzeum_Dulag_121">Muzeum Dulag 121</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=8" title="Edytuj sekcję: Muzeum Dulag 121" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Muzeum Dulag 121"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="noprint relarticle mainarticle" style="margin:0.2em 0 0.5em 1.6em"><span class="nomobile navigation-not-searchable"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/16px-Information_icon4.svg.png" decoding="async" width="16" height="16" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/24px-Information_icon4.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Information_icon4.svg/32px-Information_icon4.svg.png 2x" data-file-width="620" data-file-height="620" /></span></span> </span><i>Osobny artykuł: <a href="/wiki/Muzeum_Dulag_121" title="Muzeum Dulag 121">Muzeum Dulag 121</a>.</i></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Muzeum_Dulag_121,_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Muzeum_Dulag_121%2C_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg/220px-Muzeum_Dulag_121%2C_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg" decoding="async" width="220" height="165" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Muzeum_Dulag_121%2C_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg/330px-Muzeum_Dulag_121%2C_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Muzeum_Dulag_121%2C_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg/440px-Muzeum_Dulag_121%2C_zdj._28_wrze%C5%9Bnia_2019_r.jpg 2x" data-file-width="3648" data-file-height="2736" /></a><figcaption>Muzeum Dulag 121</figcaption></figure> <p>1 października 2010 nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Dulag 121, nad którego budową honorowy patronat objął ówczesny <a href="/wiki/Marsza%C5%82ek_Sejmu_Rzeczypospolitej_Polskiej" title="Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej">marszałek Sejmu</a> <a href="/wiki/Bronis%C5%82aw_Komorowski" title="Bronisław Komorowski">Bronisław Komorowski</a>. Muzeum ma za zadanie upamiętnić martyrologię więzionych w obozie mieszkańców Warszawy oraz stanowić wyraz wdzięczności dla ludności Pruszkowa i okolic za poświęcenie i ofiarność w niesieniu pomocy wypędzonym<sup id="cite_ref-CITEREFZalewska20119_i_11_126-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZalewska20119_i_11-126">[119]</a></sup>. Muzeum Dulag 121 mieści się na terenie dawnego obozu, w specjalnie na ten cel zaprojektowanym budynku. Ekspozycje muzeum powstały przy współpracy z <a href="/wiki/Muzeum_Powstania_Warszawskiego" title="Muzeum Powstania Warszawskiego">Muzeum Powstania Warszawskiego</a><sup id="cite_ref-CITEREFZalewska201111–12_127-0" class="reference"><a href="#cite_note-CITEREFZalewska201111–12-127">[120]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Uwagi">Uwagi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=9" title="Edytuj sekcję: Uwagi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=9" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Uwagi"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection refsection-uwagi ll-script ll-script-uwagi"><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-uwaga1-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga1_55-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Pruszków liczył wówczas kilkanaście tysięcy mieszkańców.</span> </li> <li id="cite_note-uwaga2-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga2_59-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Łącznie zidentyfikowano 38 obozów przejściowych, do których trafiali warszawiacy wypędzeni po powstaniu. Znajdowały się one m.in. w położonych blisko stolicy <a href="/wiki/Groty" title="Groty">Grotach</a> k. Babic, <a href="/wiki/Jelonki_(Warszawa)" title="Jelonki (Warszawa)">Jelonkach</a>, <a href="/wiki/Laski_(powiat_warszawski_zachodni)" title="Laski (powiat warszawski zachodni)">Laskach</a>, <a href="/wiki/%C5%81omianki" title="Łomianki">Łomiankach</a>, <a href="/wiki/Niepokalan%C3%B3w" title="Niepokalanów">Niepokalanowie</a>, <a href="/wiki/Pomiech%C3%B3wek" title="Pomiechówek">Pomiechówku</a>, <a href="/wiki/Rembert%C3%B3w" title="Rembertów">Rembertowie</a> (wyzwolony 12 września), <a href="/wiki/Zakroczym" title="Zakroczym">Zakroczymiu</a>, <a href="/wiki/%C5%BBabieniec_(powiat_piaseczy%C5%84ski)" title="Żabieniec (powiat piaseczyński)">Żabieńcu</a>. Wygnańców umieszczano także w obozach zorganizowanych w znacznej odległości od Warszawy – tj. w <a href="/wiki/Brzeg_(miasto)" title="Brzeg (miasto)">Brzegu</a>, <a href="/wiki/Dzia%C5%82dowo" title="Działdowo">Działdowie</a>, <a href="/wiki/G%C5%82og%C3%B3w" title="Głogów">Głogowie</a>, <a href="/wiki/Legnica" title="Legnica">Legnicy</a>, <a href="/wiki/%C5%81ambinowice" title="Łambinowice">Łambinowicach</a>, <a href="/wiki/Namys%C5%82%C3%B3w" title="Namysłów">Namysłowie</a>, <a href="/wiki/Ole%C5%9Bnica" title="Oleśnica">Oleśnicy</a>, <a href="/wiki/Opole" title="Opole">Opolu</a>, <a href="/wiki/Pi%C5%82a_(miasto)" title="Piła (miasto)">Pile</a>, <a href="/wiki/Dzielnica_IV_Pr%C4%85dnik_Bia%C5%82y" title="Dzielnica IV Prądnik Biały">Prądniku</a>, <a href="/wiki/Stargard" title="Stargard">Stargardzie</a>, <a href="/wiki/Szczakowa" title="Szczakowa">Szczakowej</a>, <a href="/wiki/So%C5%82tysowice" title="Sołtysowice">Wrocławiu-Sołtysowicach</a>. Patrz: <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 50–51.</span> </li> <li id="cite_note-uwaga3-63"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga3_63-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Byli to ks. Marian Sikora i ks. Wiktor Bartkowiak (<a href="/wiki/Pallotyni" title="Pallotyni">pallotyni</a>) oraz o. Orest Emilian Jaworski (<a href="/wiki/Zgromadzenie_%C5%9Awi%C4%99tego_Bazylego" title="Zgromadzenie Świętego Bazylego">bazylianin</a>). Udzielali oni chrztów, a nawet ślubów. Ponadto według niektórych relacji proboszcz parafii żbikowskiej, ks. Franciszek Dyżewski, miał odprawić mszę na terenie obozu. Patrz: <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 97.</span> </li> <li id="cite_note-uwaga4-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga4_81-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Jeden z wypędzonych warszawiaków miał stwierdzić w rozmowie z pracownikami RGO, że „z całego powstania najcięższe były dla niego dwa dni spędzone w Pruszkowie”. Patrz: <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 9.</span> </li> <li id="cite_note-uwaga5-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga5_102-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Obozową ekspozyturą <a href="/wiki/Rada_G%C5%82%C3%B3wna_Opieku%C5%84cza_(1940%E2%80%931945)" title="Rada Główna Opiekuńcza (1940–1945)">RGO</a> kierował wspomniany wcześniej Władysław Mazurek (lekarz weterynarii). Patrz: <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 78.</span> </li> <li id="cite_note-uwaga6-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga6_114-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Według danych niemieckich przez Dulag 121 przeszło 347 524 wysiedleńców. Z tej liczby 153 810 osób miano wywieźć na <a href="/wiki/Praca_przymusowa" title="Praca przymusowa">roboty przymusowe</a> w głąb <a href="/wiki/III_Rzesza" title="III Rzesza">Rzeszy</a>; 167 752 osoby wysiedlić do <a href="/wiki/Generalne_Gubernatorstwo" title="Generalne Gubernatorstwo">Generalnego Gubernatorstwa</a>, a kolejnych 25 962 zwolnić jako chorych. Powyższe dane nie uwzględniają jednak m.in. osób deportowanych do <a href="/wiki/Obozy_niemieckie_(1933%E2%80%931945)" title="Obozy niemieckie (1933–1945)">obozów koncentracyjnych</a>, więźniów podobozów Pruszkowa, uciekinierów, a także osób zmarłych lub zamordowanych na terenie Dulagu 121 i pozostałych obozów. Patrz: <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 76.</span> </li> <li id="cite_note-uwaga7-116"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-uwaga7_116-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Uzyskanych od zaprzyjaźnionego pracownika administracji obozowej.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=10" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=10" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_310–311_1-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPrzygoński1980">Przygoński 1980 ↓</a></span>, s. T. I 310–311.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974493-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974493_2-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 493.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010157-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010157_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 157.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_305–306-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_305–306_4-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPrzygoński1980">Przygoński 1980 ↓</a></span>, s. T. I 305–306.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_235-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_235_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPrzygoński1980">Przygoński 1980 ↓</a></span>, s. T. I 235.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._II_495-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._II_495_6-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPrzygoński1980">Przygoński 1980 ↓</a></span>, s. T. II 495.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy19928–9-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy19928–9_7-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 8–9.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199251-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199251_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 51.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974487-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974487_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 487.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962263-10"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-4">e</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962263_10-5">f</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 263.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974488-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974488_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 488.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski20046-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski20046_12-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 6.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962265-13"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-3">d</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962265_13-4">e</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 265.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485-14"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_14-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 485.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974472–473-15"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_15-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_15-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_15-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 472–473.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski20048-16"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski20048_16-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski20048_16-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski20048_16-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 8.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974474–475-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974474–475_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 474–475.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974475–476-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974475–476_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 475–476.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201050-19"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201050_19-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201050_19-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 50.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962267-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962267_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 267.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974497-21"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974497_21-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974497_21-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 497.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974482–483-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974482–483_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 482–483.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSerwański194619-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSerwański194619_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSerwański1946">Serwański 1946 ↓</a></span>, s. 19.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_i_482–483-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974472–473_i_482–483_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 472–473 i 482–483.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962264-25"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962264_25-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962264_25-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962264_25-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 264.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201084-26"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201084_26-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201084_26-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 84.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKopf200132-27"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200132_27-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200132_27-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200132_27-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKopf2001">Kopf 2001 ↓</a></span>, s. 32.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201083-28"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201083_28-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201083_28-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 83.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974484_i_489-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974484_i_489_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 484 i 489.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201020-30"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201020_30-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201020_30-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 20.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199252-31"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199252_31-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 52.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201072-32"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201072_32-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201072_32-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 72.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201073-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201073_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 73.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201071-34"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201071_34-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201071_34-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201071_34-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 71.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200679-35"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200679_35-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200679_35-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 79.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201067–69-36"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201067–69_36-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201067–69_36-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 67–69.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201080-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201080_37-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 80.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWiśniewskaSikorska1991245-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWiśniewskaSikorska1991245_38-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWiśniewskaSikorska1991">Wiśniewska i Sikorska 1991 ↓</a></span>, s. 245.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSerwański194645_i_55-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSerwański194645_i_55_39-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSerwański1946">Serwański 1946 ↓</a></span>, s. 45 i 55.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201048-40"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201048_40-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 48.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010105-41"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010105_41-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010105_41-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 105.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski200420–21-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200420–21_42-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 20–21.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201092–93-43"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201092–93_43-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 92–93.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199253-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199253_44-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 53.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354-45"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354_45-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDunin-Wąsowicz1984354_45-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDunin-Wąsowicz1984">Dunin-Wąsowicz 1984 ↓</a></span>, s. 354.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201096-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201096_46-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 96.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010107-47"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010107_47-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 107.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200691-48"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200691_48-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200691_48-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 91.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201049-49"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201049_49-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201049_49-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 49.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski200428-50"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200428_50-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200428_50-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 28.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGawryszewski2005488–489-51"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGawryszewski2005488–489_51-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFGawryszewski2005488–489_51-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGawryszewski2005">Gawryszewski 2005 ↓</a></span>, s. 488–489.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200676-52"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200676_52-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200676_52-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 76.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199250-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199250_53-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 50.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKopf200130-54"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200130_54-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200130_54-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200130_54-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKopf2001">Kopf 2001 ↓</a></span>, s. 30.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski200427-56"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200427_56-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200427_56-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 27.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGetter200469-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGetter200469_57-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGetter2004">Getter 2004 ↓</a></span>, s. 69.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010161-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010161_58-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 161.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200680-60"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200680_60-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200680_60-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 80.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._I_311-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._I_311_61-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPrzygoński1980">Przygoński 1980 ↓</a></span>, s. T. I 311.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski200427–28-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200427–28_62-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 27–28.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962266-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962266_64-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 266.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974495–496-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974495–496_65-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 495–496.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199276–77_i_80–81-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199276–77_i_80–81_66-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 76–77 i 80–81.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267-67"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267_67-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962266–267_67-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 266–267.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201099-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201099_68-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 99.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010107–111-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010107–111_69-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 107–111.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFKopf200133-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFKopf200133_70-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFKopf2001">Kopf 2001 ↓</a></span>, s. 33.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201045-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201045_71-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 45.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010162-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010162_72-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 162.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974486-73"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-2">c</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974486_73-3">d</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 486.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010114–115-74"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010114–115_74-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010114–115_74-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 114–115.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974491–492-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974491–492_75-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 491–492.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFExodus_Warszawy199254-76"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199254_76-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFExodus_Warszawy199254_76-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFExodus_Warszawy1992">Exodus Warszawy 1992 ↓</a></span>, s. 54.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201025-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201025_77-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 25.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski20049-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski20049_78-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 9.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201047-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201047_79-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 47.</span> </li> <li id="cite_note-Korytowski-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Korytowski_80-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.banwar1944.eu/?ns_id=239">Wspomnienia Stanisława Korytowskiego</a>. banwar1944.eu. [dostęp 2011-08-22].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201042-82"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201042_82-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201042_82-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 42.</span> </li> <li id="cite_note-Lewandowski-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Lewandowski_83-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.banwar1944.eu/?ns_id=408">Wspomnienia Bogdana Lewandowskiego</a>. banwar1944.eu. [dostęp 2011-08-22].</cite></span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSerwański194623-84"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSerwański194623_84-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFSerwański194623_84-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSerwański1946">Serwański 1946 ↓</a></span>, s. 23.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201018-85"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201018_85-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201018_85-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201018_85-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 18.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974474-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974474_86-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 474.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSerwański194641–42-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSerwański194641–42_87-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSerwański1946">Serwański 1946 ↓</a></span>, s. 41–42.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974485_i_489-88"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974485_i_489_88-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 485 i 489.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974489-89"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974489_89-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974489_89-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 489.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962262-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962262_90-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 262.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201085-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201085_91-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 85.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski200414-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200414_92-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 14.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200688-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200688_93-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 88.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski200421-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski200421_94-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2004">Zaborski 2004 ↓</a></span>, s. 21.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200689-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200689_95-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 89.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201035-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201035_96-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 35.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDunin-Wąsowicz1984355-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDunin-Wąsowicz1984355_97-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDunin-Wąsowicz1984">Dunin-Wąsowicz 1984 ↓</a></span>, s. 355.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFPrzygoński1980T._II_506-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFPrzygoński1980T._II_506_98-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFPrzygoński1980">Przygoński 1980 ↓</a></span>, s. T. II 506.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201057_i_59-99"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201057_i_59_99-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 57 i 59.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201059-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201059_100-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 59.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201017-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201017_101-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 17.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201037-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201037_103-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 37.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201065-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201065_104-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 65.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200690-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200690_105-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 90.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010121-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010121_106-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 121.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200681-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200681_107-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 81.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFLudność_cywilna1974479-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFLudność_cywilna1974479_108-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFLudność_cywilna1974">Ludność cywilna 1974 ↓</a></span>, s. 479.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski201075–76-109"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201075–76_109-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski201075–76_109-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 75–76.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010117-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010117_110-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 117.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200687–88-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200687–88_111-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 87–88.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200685-112"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200685_112-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 85.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010123-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010123_113-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 123.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFGetter200468-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFGetter200468_115-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFGetter2004">Getter 2004 ↓</a></span>, s. 68.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński2008-117"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński2008_117-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński2008_117-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński2008_117-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2008">Wawrzyński 2008 ↓</a></span>.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010125-118"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010125_118-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010125_118-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 125.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFDatnerLeszczyński1962267–268-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFDatnerLeszczyński1962267–268_119-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFDatnerLeszczyński1962">Datner i Leszczyński 1962 ↓</a></span>, s. 267–268.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010126-120"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010126_120-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010126_120-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 126.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010127_i_130-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010127_i_130_121-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 127 i 130.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010131-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010131_122-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 131.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZaborski2010132-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZaborski2010132_123-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZaborski2010">Zaborski 2010 ↓</a></span>, s. 132.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFWawrzyński200676–77-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFWawrzyński200676–77_124-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFWawrzyński2006">Wawrzyński 2006 ↓</a></span>, s. 76–77.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFSerwański19465–6-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFSerwański19465–6_125-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFSerwański1946">Serwański 1946 ↓</a></span>, s. 5–6.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZalewska20119_i_11-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZalewska20119_i_11_126-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZalewska2011">Zalewska 2011 ↓</a></span>, s. 9 i 11.</span> </li> <li id="cite_note-CITEREFZalewska201111–12-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-CITEREFZalewska201111–12_127-0">↑</a></span> <span class="reference-text"> <span class="harvard-citation"><a href="#CITEREFZalewska2011">Zalewska 2011 ↓</a></span>, s. 11–12.</span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Bibliografia">Bibliografia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=11" title="Edytuj sekcję: Bibliografia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=11" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Bibliografia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation book" id="CITEREFDatnerLeszczyński1962"><a href="/wiki/Szymon_Datner" title="Szymon Datner">Szymon Datner</a>, Kazimierz Leszczyński (red.): <i>Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach)</i>. Warszawa: wydawnictwo MON, 1962.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Zbrodnie+okupanta+w+czasie+powstania+warszawskiego+w+1944+roku+%28w+dokumentach%29&rft.aulast=Datner&rft.aufirst=Szymon&rft.pub=wydawnictwo+MON&rft.place=Warszawa"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFDunin-Wąsowicz1984"><a href="/wiki/Krzysztof_Dunin-W%C4%85sowicz" title="Krzysztof Dunin-Wąsowicz">Krzysztof Dunin-Wąsowicz</a>: <i>Warszawa w latach 1939–1945</i>. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8301042079" title="Specjalna:Książki/8301042079">ISBN <span class="isbn">83-01-04207-9</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Warszawa+w+latach+1939%E2%80%931945&rft.aulast=Dunin-W%C4%85sowicz&rft.aufirst=Krzysztof&rft.pub=Pa%C5%84stwowe+Wydawnictwo+Naukowe&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-01-04207-9"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFGawryszewski2005">Andrzej Gawryszewski: <i>Ludność Polski w XX wieku</i>. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8387954667" title="Specjalna:Książki/8387954667">ISBN <span class="isbn isbn-ulepszony">83-87954-66-7</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ludno%C5%9B%C4%87+Polski+w+XX+wieku&rft.aulast=Gawryszewski&rft.aufirst=Andrzej&rft.pub=Instytut+Geografii+i+Przestrzennego+Zagospodarowania+im.+Stanis%C5%82awa+Leszczyckiego+PAN&rft.place=Warszawa&rft.isbn=8387954667"></span></cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFGetter2004">Marek Getter. <em>Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim</em>. „Biuletyn IPN”. 8-9 (43-44), sierpień–wrzesień 2004.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Straty+ludzkie+i+materialne+w+Powstaniu+Warszawskim&rft.jtitle=Biuletyn+IPN&rft.date=sierpie%C5%84%E2%80%93wrzesie%C5%84+2004&rft.volume=8-9+%2843-44%29&rft.aulast=Getter&rft.aufirst=Marek"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFKopf2001"><a href="/wiki/Stanis%C5%82aw_Kopf" title="Stanisław Kopf">Stanisław Kopf</a>: <i>Wyrok na miasto. Warszawskie Termopile 1944–1945</i>. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939–1945” i Wydawnictwo „Askon”, 2001. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8387545546" title="Specjalna:Książki/8387545546">ISBN <span class="isbn">83-87545-54-6</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Wyrok+na+miasto.+Warszawskie+Termopile+1944%E2%80%931945&rft.aulast=Kopf&rft.aufirst=Stanis%C5%82aw&rft.pub=Fundacja+%E2%80%9EWystawa+Warszawa+Walczy+1939%E2%80%931945%E2%80%9D+i+Wydawnictwo+%E2%80%9EAskon%E2%80%9D&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-87545-54-6"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFPrzygoński1980"><a href="/wiki/Antoni_Przygo%C5%84ski" title="Antoni Przygoński">Antoni Przygoński</a>: <i>Powstanie warszawskie w sierpniu 1944 r</i>. T. I i II. Warszawa: PWN, 1980. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/830100293X" title="Specjalna:Książki/830100293X">ISBN <span class="isbn">83-01-00293-X</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Powstanie+warszawskie+w+sierpniu+1944+r&rft.aulast=Przygo%C5%84ski&rft.aufirst=Antoni&rft.pub=PWN&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-01-00293-X"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFSerwański1946"><a href="/wiki/Edward_Serwa%C5%84ski" title="Edward Serwański">Edward Serwański</a>: <i>Dulag 121 – Pruszków. Sierpień – październik 1944 roku</i>. Poznań: Wydawnictwo Zachodnie, 1946.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Dulag+121+%E2%80%93+Pruszk%C3%B3w.+Sierpie%C5%84+%E2%80%93+pa%C5%BAdziernik+1944+roku&rft.aulast=Serwa%C5%84ski&rft.aufirst=Edward&rft.pub=Wydawnictwo+Zachodnie&rft.place=Pozna%C5%84"></span></cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFWawrzyński2006">Mirosław Wawrzyński. <em>Solidarność ludzka w czasach pogardy</em>. „Biuletyn IPN”. 1-2 (60-61), styczeń–luty 2006.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Solidarno%C5%9B%C4%87+ludzka+w+czasach+pogardy&rft.jtitle=Biuletyn+IPN&rft.date=stycze%C5%84%E2%80%93luty+2006&rft.volume=1-2+%2860-61%29&rft.aulast=Wawrzy%C5%84ski&rft.aufirst=Miros%C5%82aw"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFWawrzyński2008">Mirosław Wawrzyński. <em>Wygnańcy</em>. „Polityka”. 31 (2665), 2008-08-02.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Wygna%C5%84cy&rft.jtitle=Polityka&rft.date=2008-08-02&rft.volume=31+%282665%29&rft.aulast=Wawrzy%C5%84ski&rft.aufirst=Miros%C5%82aw"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFWiśniewskaSikorska1991">Maria Wiśniewska, Małgorzata Sikorska: <i>Szpitale powstańczej Warszawy</i>. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1991. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8385249044" title="Specjalna:Książki/8385249044">ISBN <span class="isbn">83-85249-04-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Szpitale+powsta%C5%84czej+Warszawy&rft.aulast=Wi%C5%9Bniewska&rft.aufirst=Maria&rft.pub=Oficyna+Wydawnicza+%E2%80%9ERytm%E2%80%9D&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-85249-04-4"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFZaborski2010">Zdzisław Zaborski: <i>Durchgangslager 121. Niemiecka zbrodnia specjalna</i>. Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Pruszkowie, 2010. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9788362144044" title="Specjalna:Książki/9788362144044">ISBN <span class="isbn">978-83-62144-04-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Durchgangslager+121.+Niemiecka+zbrodnia+specjalna&rft.aulast=Zaborski&rft.aufirst=Zdzis%C5%82aw&rft.pub=Powiatowa+i+Miejska+Biblioteka+Publiczna+w+Pruszkowie&rft.place=Pruszk%C3%B3w&rft.isbn=978-83-62144-04-4"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFZaborski2004">Zdzisław Zaborski: <i>Tędy przeszła Warszawa. Epilog Powstania Warszawskiego</i>. Warszawa: Wydawnictwo ASKON, 2004. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8387545864" title="Specjalna:Książki/8387545864">ISBN <span class="isbn">83-87545-86-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=T%C4%99dy+przesz%C5%82a+Warszawa.+Epilog+Powstania+Warszawskiego&rft.aulast=Zaborski&rft.aufirst=Zdzis%C5%82aw&rft.pub=Wydawnictwo+ASKON&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-87545-86-4"></span></cite></li> <li><cite class="citation journal" id="CITEREFZalewska2011">Agnieszka Zalewska. <em>Kalendarium tworzenia Muzeum Dulag 121</em>. „Przegląd Pruszkowski”. 2(84), 2011.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.genre=article&rft.atitle=Kalendarium+tworzenia+Muzeum+Dulag+121&rft.jtitle=Przegl%C4%85d+Pruszkowski&rft.date=2011&rft.volume=2%2884%29&rft.aulast=Zalewska&rft.aufirst=Agnieszka"><span style="display: none;"> </span></span></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFExodus_Warszawy1992"><i>Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944</i>. T. I: <i>Pamiętniki, relacje</i>. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/8306015894" title="Specjalna:Książki/8306015894">ISBN <span class="isbn">83-06-01589-4</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Exodus+Warszawy.+Ludzie+i+miasto+po+Powstaniu+1944&rft.pub=Pa%C5%84stwowy+Instytut+Wydawniczy&rft.place=Warszawa&rft.isbn=83-06-01589-4"></span></cite></li> <li><cite class="citation book" id="CITEREFLudność_cywilna1974"><i>Ludność cywilna w powstaniu warszawskim</i>. T. I. Cz. 2: <i>Pamiętniki, relacje, zeznania</i>. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Ludno%C5%9B%C4%87+cywilna+w+powstaniu+warszawskim&rft.pub=Pa%C5%84stwowy+Instytut+Wydawniczy&rft.place=Warszawa"></span></cite></li> <li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.banwar1944.eu/index.php">Wypędzeni z Warszawy 1944 – Losy dzieci</a>. banwar1944.eu. [dostęp 2011-08-22].</cite></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&veaction=edit&section=12" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&action=edit&section=12" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://dulag121.pl/"><i>Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie</i></a> [online], dulag121.pl<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.gengre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Muzeum+Dulag+121+w+Pruszkowie&rft_id=http%3A%2F%2Fdulag121.pl%2F" style="display:none"> </span>.<span class="problemy problemy-w-cytuj" aria-hidden="true" data-nosnippet="">strona główna serwisu</span></cite></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://zapisyterroru.pl/dlibra/results?action=AdvancedSearchAction&type=-3&search_attid1=62&search_value1=Pruszk%C3%B3w+%E2%80%93+miasto+wyp%C4%99dzonych">Świadectwa i zeznania dotyczące obozu przejściowego w Pruszkowie w bazie <i>Zapisy Terroru</i></a></li></ul> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a> (<span class="description">Durchgangslager</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Virtual_International_Authority_File" title="Virtual International Authority File">VIAF</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/130399693">130399693</a></span></li><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/n2006049456">n2006049456</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>: <span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&local_base=NLX10&find_code=UID&request=987007411585005171">987007411585005171</a></span></li></ul></div></div></div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszków&oldid=75223241">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszków&oldid=75223241</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Dobre_Artyku%C5%82y" title="Kategoria:Dobre Artykuły">Dobre Artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Niemieckie_nazistowskie_obozy_przej%C5%9Bciowe_w_okupowanej_Polsce_1939%E2%80%931945" title="Kategoria:Niemieckie nazistowskie obozy przejściowe w okupowanej Polsce 1939–1945">Niemieckie nazistowskie obozy przejściowe w okupowanej Polsce 1939–1945</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Zbrodnie_niemieckie_w_powstaniu_warszawskim" title="Kategoria:Zbrodnie niemieckie w powstaniu warszawskim">Zbrodnie niemieckie w powstaniu warszawskim</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Architektura_w_Pruszkowie" title="Kategoria:Architektura w Pruszkowie">Architektura w Pruszkowie</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Historia_Pruszkowa" title="Kategoria:Historia Pruszkowa">Historia Pruszkowa</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryte kategorie: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Wyr%C3%B3%C5%BCnione_artyku%C5%82y" title="Kategoria:Wyróżnione artykuły">Wyróżnione artykuły</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_odn_bez_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon odn bez numeru strony">Szablon odn bez numeru strony</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablony_cytowania_%E2%80%93_problemy_%E2%80%93_cytuj_%E2%80%93_strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Kategoria:Szablony cytowania – problemy – cytuj – strona główna">Szablony cytowania – problemy – cytuj – strona główna</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 13 lis 2024, 10:47.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Dulag_121_Pruszk%C3%B3w&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-57488d5c7d-m5jnp","wgBackendResponseTime":197,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"1.176","walltime":"1.788","ppvisitednodes":{"value":43475,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":129924,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":41011,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":14,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":21,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":85596,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":1,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1212.160 1 -total"," 44.13% 534.931 186 Szablon:Odn"," 15.76% 191.095 1 Szablon:Obóz_infobox"," 12.09% 146.507 186 Szablon:Odn/tekst"," 11.19% 135.608 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 10.57% 128.156 11 Szablon:Cytuj_książkę"," 6.07% 73.560 392 Szablon:Odn/id"," 4.88% 59.180 1 Szablon:Infobox_mapa_lokalizacyjna"," 4.61% 55.890 1 Szablon:Przypisy"," 3.00% 36.360 1 Szablon:Infobox_tytuł"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.322","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":4291189,"limit":52428800},"limitreport-logs":"{{#invoke:Moduł:Mapa|Infobox}}\nwspółrzędne = \"52°10′22,85″N 20°48′26,98″E\"\nargumenty = table#1 {\n [\"category\"] = \"Obóz infobox\",\n}\nmap = \"Pruszków\"\nmap = \"powiat pruszkowski\"\nmap = \"mazowieckie\"\nmap = \"Polska\"\nmap = \"Pruszków\"\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”\",\n [\"description\"] = \"Dulag 121 Pruszków\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.173013888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.807494444444,\n [\"mark\"] = \"Black pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"w centrum\",\n [\"rx\"] = 140.97475845411,\n [\"ry\"] = 96.96986558966,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 59.23309178744,\n [\"y\"] = 47.887731481483,\n}\nmap = \"Polska\"\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”\",\n [\"description\"] = \"Dulag 121 Pruszków\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.173013888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.807494444444,\n [\"mark\"] = \"Black pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"blisko centrum na prawo\",\n [\"rx\"] = 155.86763343718,\n [\"ry\"] = 107.74480393996,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 65.490602284528,\n [\"y\"] = 46.569017094017,\n}\nmap = \"mazowieckie\"\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”\",\n [\"description\"] = \"Dulag 121 Pruszków\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.173013888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.807494444444,\n [\"mark\"] = \"Black pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"w centrum\",\n [\"rx\"] = 96.215531165312,\n [\"ry\"] = 127.97746873405,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 40.426693766938,\n [\"y\"] = 52.961004273504,\n}\nmap = \"powiat pruszkowski\"\ntable#1 {\n [\"autoAlt\"] = \"punkt z opisem „Dulag 121 Pruszków”\",\n [\"description\"] = \"Dulag 121 Pruszków\",\n [\"geohack\"] = \"type:city\",\n [\"latitude\"] = 52.173013888889,\n [\"link\"] = \"//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=pl\u0026params=52.173013888889_N_20.807494444444_E_\",\n [\"longitude\"] = 20.807494444444,\n [\"mark\"] = \"Black pog.svg\",\n [\"posDesc\"] = \"u góry\",\n [\"rx\"] = 117.31345672545,\n [\"ry\"] = 37.537207986007,\n [\"size\"] = 6,\n [\"x\"] = 49.291368372039,\n [\"y\"] = 16.942033399319,\n}\n\n== selectProperty ==\nrank = \"najlepsza\"\nloader = table#1 {\n [\"get\"] = function#1,\n}\nfilters = table#1 {\n [\"P582\"] = table#2 {\n [\"missing\"] = true,\n },\n}\nsnaktype = nil\nJednostka nie zawiera poszukiwanej właściwości 'P856'\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-5dc468848-wz67g","timestamp":"20241124191500","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Dulag 121 Pruszk\u00f3w","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Dulag_121_Pruszk%C3%B3w","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9212886","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q9212886","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2007-07-24T09:15:48Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/1\/1a\/Pruszkow%2C_Durchgangslager_Pruszkow.jpg","headline":"niemiecki nazistowski ob\u00f3z przej\u015bciowy"}</script> </body> </html>