CINXE.COM

François Rabelais — Wikipédia

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available" lang="fr" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>François Rabelais — Wikipédia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-sticky-header-enabled vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )frwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","janvier","février","mars","avril","mai","juin","juillet","août","septembre","octobre","novembre","décembre"],"wgRequestId":"6d10e273-2dfc-4492-9a6c-674bd934bfe2","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"François_Rabelais","wgTitle":"François Rabelais","wgCurRevisionId":223696346,"wgRevisionId":223696346,"wgArticleId":8521,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Article contenant un lien mort","Page utilisant P119","Page utilisant P742","Page utilisant P551","Page utilisant P69","Page utilisant P2031","Page utilisant P22","Page utilisant P611","Page utilisant P3342","Article utilisant l'infobox Biographie2 avec la charte écrivain","Page utilisant P109","Article utilisant l'infobox Biographie2","Article utilisant une Infobox","Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata","Ouvrages à trier","Article de Wikipédia avec notice d'autorité","Page utilisant P1417","Page utilisant P5019","Page utilisant P8313","Page utilisant P7902","Page utilisant P6728","Page utilisant P4223","Page utilisant P6706","Page utilisant P1296","Page utilisant P7982","Page utilisant P7305","Page utilisant P3222","Page utilisant P8349","Page utilisant P4342","Page utilisant P3365","Page utilisant P3219","Page utilisant P7666","Page pointant vers des bases externes","Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes","Page utilisant P1711","Page utilisant P2252","Page utilisant P2538","Page utilisant P650","Page utilisant P245","Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts","Page utilisant P1953","Page utilisant P8591","Page utilisant P434","Page utilisant P5504","Page pointant vers des bases relatives à la musique","Page utilisant P5357","Page utilisant P1233","Page utilisant P5570","Page pointant vers des bases relatives à la littérature","Page utilisant P1977","Page utilisant P5068","Page pointant vers des bases relatives au spectacle","Page utilisant P5491","Page utilisant P5905","Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée","Page utilisant P5375","Page pointant vers des bases relatives à la santé","Page utilisant P10780","Page pointant vers des bases relatives à plusieurs domaines","Page utilisant P4491","Page pointant vers des bases relatives à la recherche","Portail:Littérature française ou francophone/Articles liés","Portail:Littérature française/Articles liés","Portail:Littérature/Articles liés","Portail:France/Articles liés","Portail:Europe/Articles liés","Portail:Humour/Articles liés","Portail:Culture/Articles liés","Portail:Renaissance/Articles liés","Portail:Époque moderne/Articles liés","Portail:Histoire/Articles liés","Portail:Royaume de France/Articles liés","Wikipédia:Article biographique","Portail:Biographie/Articles liés/Culture et arts","Portail:Biographie/Articles liés/Santé","Bon article","François Rabelais","Personnalité utilisant un pseudonyme","Romancier français du XVIe siècle","Écrivain tourangeau","Auteur de littérature utopique","Humaniste français de la Renaissance","Écrivain et médecin","Médecin français du XVIe siècle","Auteur d'aphorismes","Humour dans l'art et la culture","Personnalité de la République des Lettres","Personnalité liée à Poitiers","Personnalité liée à Metz","Auteur publié dans la Bibliothèque de la Pléiade","Étudiant de la faculté de médecine de Paris","Étudiant de l'université de Poitiers","Étudiant de l'université de Montpellier","Date de naissance incertaine (XVe siècle)","Naissance en Touraine","Décès en avril 1553","Décès à Paris","Personnalité inhumée dans les catacombes de Paris","Éponyme d'un objet céleste"],"wgPageViewLanguage":"fr","wgPageContentLanguage":"fr","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"François_Rabelais","wgRelevantArticleId":8521,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"fr","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"fr"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q131018","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false}; RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","mediawiki.page.gallery.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready"};RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.ArchiveLinks","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.page.gallery.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=fr&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.21"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg/1200px-Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1484"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg/960px-Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="990"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="792"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="François Rabelais — Wikipédia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//fr.m.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Modifier" href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipédia (fr)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//fr.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Flux Atom de Wikipédia" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-François_Rabelais rootpage-François_Rabelais skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Aller au contenu</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" title="Menu principal" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu principal" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu principal</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu principal</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigation </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" title="Accueil général [z]" accesskey="z"><span>Page d’accueil</span></a></li><li id="n-thema" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portail:Accueil" title="Regroupements d&#039;articles par thématiques"><span>Portails thématiques</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Page_au_hasard" title="Affiche un article au hasard [x]" accesskey="x"><span>Article au hasard</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Contact" title="Qui contacter"><span>Contact</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-Contribuer" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-Contribuer" > <div class="vector-menu-heading"> Contribuer </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-aboutwp" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:D%C3%A9buter" title="Guide pour apprendre à contribuer à Wikipédia"><span>Débuter sur Wikipédia</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Aide:Accueil" title="Accès à l’aide"><span>Aide</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_de_la_communaut%C3%A9" title="À propos du projet, ce que vous pouvez faire, où trouver les informations"><span>Communauté</span></a></li><li id="n-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_sp%C3%A9ciales" title="Outils pour contribuer à Wikipédia"><span>Pages spéciales</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Modifications_r%C3%A9centes" title="Liste des modifications récentes sur le wiki [r]" accesskey="r"><span>Modifications récentes</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Accueil_principal" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipédia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-fr.svg" style="width: 7.4375em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="l&#039;encyclopédie libre" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-fr.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Recherche" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia" aria-label="Rechercher sur Wikipédia" autocapitalize="sentences" title="Rechercher sur Wikipédia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Outils personnels"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Modifier l&#039;apparence de la taille, de la largeur et de la couleur de la police de la page" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Apparence" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Apparence</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr" class=""><span>Faire un don</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Fran%C3%A7ois+Rabelais" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire." class=""><span>Créer un compte</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Fran%C3%A7ois+Rabelais" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o" class=""><span>Se connecter</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Plus d’options" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils personnels" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Outils personnels</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu utilisateur" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="https://donate.wikimedia.org/?wmf_source=donate&amp;wmf_medium=sidebar&amp;wmf_campaign=fr.wikipedia.org&amp;uselang=fr"><span>Faire un don</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Cr%C3%A9er_un_compte&amp;returnto=Fran%C3%A7ois+Rabelais" title="Nous vous encourageons à créer un compte utilisateur et vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Créer un compte</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Connexion&amp;returnto=Fran%C3%A7ois+Rabelais" title="Nous vous encourageons à vous connecter ; ce n’est cependant pas obligatoire. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Se connecter</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pages pour les contributeurs déconnectés <a href="/wiki/Aide:Premiers_pas" aria-label="En savoir plus sur la contribution"><span>en savoir plus</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_contributions" title="Une liste des modifications effectuées depuis cette adresse IP [y]" accesskey="y"><span>Contributions</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Mes_discussions" title="La page de discussion pour les contributions depuis cette adresse IP [n]" accesskey="n"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Sommaire" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Sommaire</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">masquer</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Début</div> </a> </li> <li id="toc-Biographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Biographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Biographie</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Biographie-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Biographie</span> </button> <ul id="toc-Biographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-De_la_campagne_tourangelle_à_la_vie_monastique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#De_la_campagne_tourangelle_à_la_vie_monastique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.1</span> <span>De la campagne tourangelle à la vie monastique</span> </div> </a> <ul id="toc-De_la_campagne_tourangelle_à_la_vie_monastique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Vocation_de_médecin_et_premières_œuvres_littéraires" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vocation_de_médecin_et_premières_œuvres_littéraires"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.2</span> <span>Vocation de médecin et premières œuvres littéraires</span> </div> </a> <ul id="toc-Vocation_de_médecin_et_premières_œuvres_littéraires-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Voyages_en_Italie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Voyages_en_Italie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.3</span> <span>Voyages en Italie</span> </div> </a> <ul id="toc-Voyages_en_Italie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Censure_et_dernières_pérégrinations" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Censure_et_dernières_pérégrinations"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.4</span> <span>Censure et dernières pérégrinations</span> </div> </a> <ul id="toc-Censure_et_dernières_pérégrinations-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Les_derniers_écrits" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Les_derniers_écrits"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1.5</span> <span>Les derniers écrits</span> </div> </a> <ul id="toc-Les_derniers_écrits-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;œuvre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;œuvre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>L'œuvre</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-L&#039;œuvre-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section L'œuvre</span> </button> <ul id="toc-L&#039;œuvre-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Pantagruel" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Pantagruel"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.1</span> <span><i>Pantagruel</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Pantagruel-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gargantua" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Gargantua"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.2</span> <span><i>Gargantua</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Gargantua-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tiers_Livre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Tiers_Livre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.3</span> <span><i>Tiers Livre</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Tiers_Livre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Le_Quart_Livre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Le_Quart_Livre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.4</span> <span><i>Le Quart Livre</i></span> </div> </a> <ul id="toc-Le_Quart_Livre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Cinquième_Livre_(attribué_à_Rabelais)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Cinquième_Livre_(attribué_à_Rabelais)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.5</span> <span><i>Cinquième Livre</i> (attribué à Rabelais)</span> </div> </a> <ul id="toc-Cinquième_Livre_(attribué_à_Rabelais)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Almanachs_et_pronostications" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Almanachs_et_pronostications"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.6</span> <span>Almanachs et pronostications</span> </div> </a> <ul id="toc-Almanachs_et_pronostications-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Sciomachie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Sciomachie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.7</span> <span>Sciomachie</span> </div> </a> <ul id="toc-Sciomachie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Publications_savantes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Publications_savantes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.8</span> <span>Publications savantes</span> </div> </a> <ul id="toc-Publications_savantes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Activité_éditoriale" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Activité_éditoriale"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2.9</span> <span>Activité éditoriale</span> </div> </a> <ul id="toc-Activité_éditoriale-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Un_savoir_encyclopédique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Un_savoir_encyclopédique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Un savoir encyclopédique</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Un_savoir_encyclopédique-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Un savoir encyclopédique</span> </button> <ul id="toc-Un_savoir_encyclopédique-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Un_érudit_de_la_Renaissance" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Un_érudit_de_la_Renaissance"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.1</span> <span>Un érudit de la Renaissance</span> </div> </a> <ul id="toc-Un_érudit_de_la_Renaissance-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Permanence_du_Moyen_Âge" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Permanence_du_Moyen_Âge"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.2</span> <span>Permanence du Moyen Âge</span> </div> </a> <ul id="toc-Permanence_du_Moyen_Âge-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_culture_populaire" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_culture_populaire"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.3</span> <span>La culture populaire</span> </div> </a> <ul id="toc-La_culture_populaire-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;exemple_du_gigantisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;exemple_du_gigantisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3.4</span> <span>L'exemple du gigantisme</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;exemple_du_gigantisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Valeurs_et_engagements" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Valeurs_et_engagements"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Valeurs et engagements</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Valeurs_et_engagements-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Valeurs et engagements</span> </button> <ul id="toc-Valeurs_et_engagements-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Un_fer_de_lance_de_l&#039;humanisme" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Un_fer_de_lance_de_l&#039;humanisme"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.1</span> <span>Un fer de lance de l'humanisme</span> </div> </a> <ul id="toc-Un_fer_de_lance_de_l&#039;humanisme-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-L&#039;évangélisme_ou_la_question_religieuse" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#L&#039;évangélisme_ou_la_question_religieuse"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.2</span> <span>L'évangélisme ou la question religieuse</span> </div> </a> <ul id="toc-L&#039;évangélisme_ou_la_question_religieuse-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Idéaux_politiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Idéaux_politiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4.3</span> <span>Idéaux politiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Idéaux_politiques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Poétique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Poétique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Poétique</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Poétique-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Poétique</span> </button> <ul id="toc-Poétique-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Un_des_premiers_romanciers_modernes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Un_des_premiers_romanciers_modernes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.1</span> <span>Un des premiers romanciers modernes</span> </div> </a> <ul id="toc-Un_des_premiers_romanciers_modernes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-«_Pour_ce_que_le_rire_est_le_propre_de_l&#039;homme_»" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#«_Pour_ce_que_le_rire_est_le_propre_de_l&#039;homme_»"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.2</span> <span>« Pour ce que le rire est le propre de l'homme »</span> </div> </a> <ul id="toc-«_Pour_ce_que_le_rire_est_le_propre_de_l&#039;homme_»-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-La_langue_de_Rabelais" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_langue_de_Rabelais"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5.3</span> <span>La langue de Rabelais</span> </div> </a> <ul id="toc-La_langue_de_Rabelais-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Postérité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Postérité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Postérité</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Postérité-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Postérité</span> </button> <ul id="toc-Postérité-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Accueil" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Accueil"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1</span> <span>Accueil</span> </div> </a> <ul id="toc-Accueil-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-XVIe_siècle_:_facétie_ou_hérésie_?" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#XVIe_siècle_:_facétie_ou_hérésie_?"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.1</span> <span><span>XVI</span><sup>e</sup> siècle : facétie ou hérésie ?</span> </div> </a> <ul id="toc-XVIe_siècle_:_facétie_ou_hérésie_?-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_la_mise_à_l&#039;écart_de_la_«_canaille_exquise_»_(La_Bruyère)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_la_mise_à_l&#039;écart_de_la_«_canaille_exquise_»_(La_Bruyère)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.2</span> <span><span>XVII</span><sup>e</sup> et <span>XVIII</span><sup>e</sup> siècles : la mise à l'écart de la « canaille exquise » (La Bruyère)</span> </div> </a> <ul id="toc-XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_la_mise_à_l&#039;écart_de_la_«_canaille_exquise_»_(La_Bruyère)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XIXe_siècle_:_«_l&#039;Eschyle_de_la_mangeaille_»_(Victor_Hugo)" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#XIXe_siècle_:_«_l&#039;Eschyle_de_la_mangeaille_»_(Victor_Hugo)"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.3</span> <span><span>XIX</span><sup>e</sup> siècle : « l'Eschyle de la mangeaille » (Victor Hugo)</span> </div> </a> <ul id="toc-XIXe_siècle_:_«_l&#039;Eschyle_de_la_mangeaille_»_(Victor_Hugo)-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-XXe_siècle" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#XXe_siècle"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.1.4</span> <span><span>XX</span><sup>e</sup> siècle</span> </div> </a> <ul id="toc-XXe_siècle-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Héritages" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Héritages"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2</span> <span>Héritages</span> </div> </a> <ul id="toc-Héritages-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Textes_pararabelaisiens" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Textes_pararabelaisiens"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2.1</span> <span>Textes pararabelaisiens</span> </div> </a> <ul id="toc-Textes_pararabelaisiens-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Romanciers" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Romanciers"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2.2</span> <span>Romanciers</span> </div> </a> <ul id="toc-Romanciers-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dramaturges_et_musiciens" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Dramaturges_et_musiciens"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2.3</span> <span>Dramaturges et musiciens</span> </div> </a> <ul id="toc-Dramaturges_et_musiciens-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Illustrateurs" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Illustrateurs"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.2.4</span> <span>Illustrateurs</span> </div> </a> <ul id="toc-Illustrateurs-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-La_présence_de_Rabelais_dans_le_patrimoine" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#La_présence_de_Rabelais_dans_le_patrimoine"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3</span> <span>La présence de Rabelais dans le patrimoine</span> </div> </a> <ul id="toc-La_présence_de_Rabelais_dans_le_patrimoine-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Rabelais_et_Montpellier" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Rabelais_et_Montpellier"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.1</span> <span>Rabelais et Montpellier</span> </div> </a> <ul id="toc-Rabelais_et_Montpellier-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Rabelais_et_la_Touraine" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Rabelais_et_la_Touraine"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.3.2</span> <span>Rabelais et la Touraine</span> </div> </a> <ul id="toc-Rabelais_et_la_Touraine-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Honneur" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Honneur"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6.4</span> <span>Honneur</span> </div> </a> <ul id="toc-Honneur-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Œuvres" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Œuvres"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Œuvres</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Œuvres-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Œuvres</span> </button> <ul id="toc-Œuvres-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Éditions_anciennes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Éditions_anciennes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1</span> <span>Éditions anciennes</span> </div> </a> <ul id="toc-Éditions_anciennes-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Pantagruel_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Pantagruel_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1.1</span> <span>Pantagruel</span> </div> </a> <ul id="toc-Pantagruel_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Gargantua_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Gargantua_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1.2</span> <span>Gargantua</span> </div> </a> <ul id="toc-Gargantua_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Tiers_Livre_2" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Tiers_Livre_2"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1.3</span> <span>Tiers Livre</span> </div> </a> <ul id="toc-Tiers_Livre_2-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Quart_Livre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Quart_Livre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1.4</span> <span>Quart Livre</span> </div> </a> <ul id="toc-Quart_Livre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Isle_Sonnante_et_Cinsquiesme_Livre" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Isle_Sonnante_et_Cinsquiesme_Livre"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1.5</span> <span>Isle Sonnante et Cinsquiesme Livre</span> </div> </a> <ul id="toc-Isle_Sonnante_et_Cinsquiesme_Livre-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Éditions_collectives" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Éditions_collectives"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.1.6</span> <span>Éditions collectives</span> </div> </a> <ul id="toc-Éditions_collectives-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Éditions_modernes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Éditions_modernes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2</span> <span>Éditions modernes</span> </div> </a> <ul id="toc-Éditions_modernes-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Éditions_séparées" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Éditions_séparées"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.1</span> <span>Éditions séparées</span> </div> </a> <ul id="toc-Éditions_séparées-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Œuvres_complètes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Œuvres_complètes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7.2.2</span> <span>Œuvres complètes</span> </div> </a> <ul id="toc-Œuvres_complètes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Adaptations,_transpositions_et_réécritures" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Adaptations,_transpositions_et_réécritures"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Adaptations, transpositions et réécritures</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Adaptations,_transpositions_et_réécritures-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Adaptations, transpositions et réécritures</span> </button> <ul id="toc-Adaptations,_transpositions_et_réécritures-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Textes_para-rabelaisiens" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Textes_para-rabelaisiens"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.1</span> <span>Textes para-rabelaisiens</span> </div> </a> <ul id="toc-Textes_para-rabelaisiens-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Bande_dessinée" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bande_dessinée"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.2</span> <span>Bande dessinée</span> </div> </a> <ul id="toc-Bande_dessinée-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Disque_audio" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Disque_audio"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8.3</span> <span>Disque audio</span> </div> </a> <ul id="toc-Disque_audio-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Notes_et_références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes_et_références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9</span> <span>Notes et références</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Notes_et_références-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Notes et références</span> </button> <ul id="toc-Notes_et_références-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Notes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Notes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.1</span> <span>Notes</span> </div> </a> <ul id="toc-Notes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Citations" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Citations"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.2</span> <span>Citations</span> </div> </a> <ul id="toc-Citations-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Références" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Références"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">9.3</span> <span>Références</span> </div> </a> <ul id="toc-Références-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Voir_aussi" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#Voir_aussi"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10</span> <span>Voir aussi</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-Voir_aussi-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>Afficher / masquer la sous-section Voir aussi</span> </button> <ul id="toc-Voir_aussi-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Bibliographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Bibliographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1</span> <span>Bibliographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Bibliographie-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-Biographies" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Biographies"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.1</span> <span>Biographies</span> </div> </a> <ul id="toc-Biographies-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Ouvrages_généraux" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Ouvrages_généraux"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.2</span> <span>Ouvrages généraux</span> </div> </a> <ul id="toc-Ouvrages_généraux-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Approches_spécifiques" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Approches_spécifiques"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.3</span> <span>Approches spécifiques</span> </div> </a> <ul id="toc-Approches_spécifiques-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Essais_d&#039;écrivains" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Essais_d&#039;écrivains"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.4</span> <span>Essais d'écrivains</span> </div> </a> <ul id="toc-Essais_d&#039;écrivains-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Stylistique" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Stylistique"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.5</span> <span>Stylistique</span> </div> </a> <ul id="toc-Stylistique-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Réception_et_postérité" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Réception_et_postérité"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.6</span> <span>Réception et postérité</span> </div> </a> <ul id="toc-Réception_et_postérité-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Articles" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.1.7</span> <span>Articles</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-Vidéographie" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Vidéographie"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.2</span> <span>Vidéographie</span> </div> </a> <ul id="toc-Vidéographie-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Articles_connexes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Articles_connexes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.3</span> <span>Articles connexes</span> </div> </a> <ul id="toc-Articles_connexes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Liens_externes" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#Liens_externes"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">10.4</span> <span>Liens externes</span> </div> </a> <ul id="toc-Liens_externes-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" title="Table des matières" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">François Rabelais</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Aller à un article dans une autre langue. Disponible en 90 langues." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-90" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">90 langues</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-an mw-list-item"><a href="https://an.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – aragonais" lang="an" hreflang="an" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Aragonés" data-language-local-name="aragonais" class="interlanguage-link-target"><span>Aragonés</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%A7_%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%8A%D9%87" title="فرانسوا رابليه – arabe" lang="ar" hreflang="ar" data-title="فرانسوا رابليه" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabe" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-arz mw-list-item"><a href="https://arz.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%A7_%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%8A%D9%87" title="فرانسوا رابليه – arabe égyptien" lang="arz" hreflang="arz" data-title="فرانسوا رابليه" data-language-autonym="مصرى" data-language-local-name="arabe égyptien" class="interlanguage-link-target"><span>مصرى</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – asturien" lang="ast" hreflang="ast" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturien" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-avk mw-list-item"><a href="https://avk.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – kotava" lang="avk" hreflang="avk" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Kotava" data-language-local-name="kotava" class="interlanguage-link-target"><span>Kotava</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Fransua_Rable" title="Fransua Rable – azerbaïdjanais" lang="az" hreflang="az" data-title="Fransua Rable" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="azerbaïdjanais" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-azb mw-list-item"><a href="https://azb.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%A7_%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87" title="فرانسوا رابله – South Azerbaijani" lang="azb" hreflang="azb" data-title="فرانسوا رابله" data-language-autonym="تۆرکجه" data-language-local-name="South Azerbaijani" class="interlanguage-link-target"><span>تۆرکجه</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ba mw-list-item"><a href="https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – bachkir" lang="ba" hreflang="ba" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Башҡортса" data-language-local-name="bachkir" class="interlanguage-link-target"><span>Башҡортса</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – biélorusse" lang="be" hreflang="be" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="biélorusse" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be-x-old mw-list-item"><a href="https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – Belarusian (Taraškievica orthography)" lang="be-tarask" hreflang="be-tarask" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Беларуская (тарашкевіца)" data-language-local-name="Belarusian (Taraškievica orthography)" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская (тарашкевіца)</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсоа Рабле – bulgare" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Франсоа Рабле" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bulgare" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%AB%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%81%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE_%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%B2%E0%A7%87" title="ফ্রাঁসোয়া রাবলে – bengali" lang="bn" hreflang="bn" data-title="ফ্রাঁসোয়া রাবলে" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengali" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-br mw-list-item"><a href="https://br.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – breton" lang="br" hreflang="br" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Brezhoneg" data-language-local-name="breton" class="interlanguage-link-target"><span>Brezhoneg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – bosniaque" lang="bs" hreflang="bs" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bosniaque" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – catalan" lang="ca" hreflang="ca" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="catalan" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – tchèque" lang="cs" hreflang="cs" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="tchèque" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cy mw-list-item"><a href="https://cy.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – gallois" lang="cy" hreflang="cy" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Cymraeg" data-language-local-name="gallois" class="interlanguage-link-target"><span>Cymraeg</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – danois" lang="da" hreflang="da" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="danois" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – allemand" lang="de" hreflang="de" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="allemand" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CF%81%CE%B1%CE%BD%CF%83%CE%BF%CF%85%CE%AC_%CE%A1%CE%B1%CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CE%AF" title="Φρανσουά Ραμπελαί – grec" lang="el" hreflang="el" data-title="Φρανσουά Ραμπελαί" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grec" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – anglais" lang="en" hreflang="en" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="English" data-language-local-name="anglais" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – espéranto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="espéranto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – espagnol" lang="es" hreflang="es" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="espagnol" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – estonien" lang="et" hreflang="et" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estonien" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – basque" lang="eu" hreflang="eu" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="basque" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%A7_%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87" title="فرانسوا رابله – persan" lang="fa" hreflang="fa" data-title="فرانسوا رابله" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="persan" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – finnois" lang="fi" hreflang="fi" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="finnois" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – irlandais" lang="ga" hreflang="ga" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – galicien" lang="gl" hreflang="gl" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicien" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A4%D7%A8%D7%A0%D7%A1%D7%95%D7%90%D7%94_%D7%A8%D7%91%D7%9C%D7%94" title="פרנסואה רבלה – hébreu" lang="he" hreflang="he" data-title="פרנסואה רבלה" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hébreu" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%88%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%87" title="रैबेले – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="रैबेले" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – croate" lang="hr" hreflang="hr" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="croate" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – hongrois" lang="hu" hreflang="hu" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="hongrois" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%96%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A1_%D5%8C%D5%A1%D5%A2%D5%AC%D5%A5" title="Ֆրանսուա Ռաբլե – arménien" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Ֆրանսուա Ռաբլե" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="arménien" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ia mw-list-item"><a href="https://ia.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – interlingua" lang="ia" hreflang="ia" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Interlingua" data-language-local-name="interlingua" class="interlanguage-link-target"><span>Interlingua</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – indonésien" lang="id" hreflang="id" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonésien" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – islandais" lang="is" hreflang="is" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandais" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – italien" lang="it" hreflang="it" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="italien" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%95%E3%83%A9%E3%83%B3%E3%82%BD%E3%83%AF%E3%83%BB%E3%83%A9%E3%83%96%E3%83%AC%E3%83%BC" title="フランソワ・ラブレー – japonais" lang="ja" hreflang="ja" data-title="フランソワ・ラブレー" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japonais" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – javanais" lang="jv" hreflang="jv" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="javanais" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%A3%E1%83%90_%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%91%E1%83%9A%E1%83%94" title="ფრანსუა რაბლე – géorgien" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ფრანსუა რაბლე" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="géorgien" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – kazakh" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazakh" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%ED%94%84%EB%9E%91%EC%88%98%EC%95%84_%EB%9D%BC%EB%B8%94%EB%A0%88" title="프랑수아 라블레 – coréen" lang="ko" hreflang="ko" data-title="프랑수아 라블레" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="coréen" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – kirghize" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="kirghize" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Franciscus_Rabelaesus" title="Franciscus Rabelaesus – latin" lang="la" hreflang="la" data-title="Franciscus Rabelaesus" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="latin" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – luxembourgeois" lang="lb" hreflang="lb" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luxembourgeois" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lfn mw-list-item"><a href="https://lfn.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – lingua franca nova" lang="lfn" hreflang="lfn" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Lingua Franca Nova" data-language-local-name="lingua franca nova" class="interlanguage-link-target"><span>Lingua Franca Nova</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – lituanien" lang="lt" hreflang="lt" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="lituanien" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Fransu%C4%81_Rabl%C4%93" title="Fransuā Rablē – letton" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Fransuā Rablē" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="letton" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mg mw-list-item"><a href="https://mg.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – malgache" lang="mg" hreflang="mg" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Malagasy" data-language-local-name="malgache" class="interlanguage-link-target"><span>Malagasy</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mk mw-list-item"><a href="https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсоа Рабле – macédonien" lang="mk" hreflang="mk" data-title="Франсоа Рабле" data-language-autonym="Македонски" data-language-local-name="macédonien" class="interlanguage-link-target"><span>Македонски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mrj mw-list-item"><a href="https://mrj.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5,_%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0" title="Рабле, Франсуа – mari occidental" lang="mrj" hreflang="mrj" data-title="Рабле, Франсуа" data-language-autonym="Кырык мары" data-language-local-name="mari occidental" class="interlanguage-link-target"><span>Кырык мары</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%96%E1%80%9B%E1%80%94%E1%80%BA%E1%80%86%E1%80%BD%E1%80%AC_%E1%80%9B%E1%80%80%E1%80%BA%E1%80%97%E1%80%AE%E1%80%9C%E1%80%B1%E1%80%B8" title="ဖရန်ဆွာ ရက်ဗီလေး – birman" lang="my" hreflang="my" data-title="ဖရန်ဆွာ ရက်ဗီလေး" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birman" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – néerlandais" lang="nl" hreflang="nl" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="néerlandais" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – norvégien nynorsk" lang="nn" hreflang="nn" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norvégien nynorsk" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – norvégien bokmål" lang="nb" hreflang="nb" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norvégien bokmål" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nrm mw-list-item"><a href="https://nrm.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – Norman" lang="nrf" hreflang="nrf" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Nouormand" data-language-local-name="Norman" class="interlanguage-link-target"><span>Nouormand</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – occitan" lang="oc" hreflang="oc" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="occitan" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AB%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%95%E0%A9%8B%E0%A8%B8_%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%87%E0%A8%B2%E0%A8%BF%E0%A8%9C" title="ਫਰਾਂਕੋਸ ਰਾਬੇਲਿਜ – pendjabi" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਫਰਾਂਕੋਸ ਰਾਬੇਲਿਜ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendjabi" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pcd mw-list-item"><a href="https://pcd.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – picard" lang="pcd" hreflang="pcd" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Picard" data-language-local-name="picard" class="interlanguage-link-target"><span>Picard</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – polonais" lang="pl" hreflang="pl" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="polonais" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%88%D8%A7_%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D9%8A%D9%84%D9%87" title="فرانسوا رابيله – pachto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="فرانسوا رابيله" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="pachto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – portugais" lang="pt" hreflang="pt" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugais" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-qu mw-list-item"><a href="https://qu.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – quechua" lang="qu" hreflang="qu" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Runa Simi" data-language-local-name="quechua" class="interlanguage-link-target"><span>Runa Simi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – roumain" lang="ro" hreflang="ro" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="roumain" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5,_%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0" title="Рабле, Франсуа – russe" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Рабле, Франсуа" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="russe" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sc mw-list-item"><a href="https://sc.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – sarde" lang="sc" hreflang="sc" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Sardu" data-language-local-name="sarde" class="interlanguage-link-target"><span>Sardu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – écossais" lang="sco" hreflang="sco" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="écossais" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – serbo-croate" lang="sh" hreflang="sh" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbo-croate" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – slovaque" lang="sk" hreflang="sk" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="slovaque" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – slovène" lang="sl" hreflang="sl" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="slovène" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sq mw-list-item"><a href="https://sq.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – albanais" lang="sq" hreflang="sq" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Shqip" data-language-local-name="albanais" class="interlanguage-link-target"><span>Shqip</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсоа Рабле – serbe" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Франсоа Рабле" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbe" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – suédois" lang="sv" hreflang="sv" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="suédois" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-szy mw-list-item"><a href="https://szy.wikipedia.org/wiki/Fuolansuowa._Lapuolai%E5%BC%97%E6%9C%97%E7%B4%A2%E7%93%A6%E2%80%A2%E6%8B%89%E4%BC%AF%E9%9B%B7" title="Fuolansuowa. Lapuolai弗朗索瓦•拉伯雷 – Sakizaya" lang="szy" hreflang="szy" data-title="Fuolansuowa. Lapuolai弗朗索瓦•拉伯雷" data-language-autonym="Sakizaya" data-language-local-name="Sakizaya" class="interlanguage-link-target"><span>Sakizaya</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tg mw-list-item"><a href="https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – tadjik" lang="tg" hreflang="tg" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Тоҷикӣ" data-language-local-name="tadjik" class="interlanguage-link-target"><span>Тоҷикӣ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9F%E0%B8%A3%E0%B9%87%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%8B%E0%B8%B1%E0%B8%A7_%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B9%80%E0%B8%9A%E0%B8%AD%E0%B9%81%E0%B8%A5" title="ฟร็องซัว ราเบอแล – thaï" lang="th" hreflang="th" data-title="ฟร็องซัว ราเบอแล" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="thaï" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – tagalog" lang="tl" hreflang="tl" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalog" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – turc" lang="tr" hreflang="tr" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turc" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%83%D0%B0_%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B5" title="Франсуа Рабле – ukrainien" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Франсуа Рабле" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukrainien" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – ouzbek" lang="uz" hreflang="uz" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="ouzbek" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – vietnamien" lang="vi" hreflang="vi" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="vietnamien" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wa mw-list-item"><a href="https://wa.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="François Rabelais – wallon" lang="wa" hreflang="wa" data-title="François Rabelais" data-language-autonym="Walon" data-language-local-name="wallon" class="interlanguage-link-target"><span>Walon</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E5%BC%97%E6%9C%97%E7%B4%A2%E7%93%A6%C2%B7%E6%8B%89%E4%BC%AF%E9%9B%B7" title="弗朗索瓦·拉伯雷 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="弗朗索瓦·拉伯雷" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%A3%E1%83%90_%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%91%E1%83%9A%E1%83%94" title="ფრანსუა რაბლე – mingrélien" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="ფრანსუა რაბლე" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="mingrélien" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%BC%97%E6%9C%97%E7%B4%A2%E7%93%A6%C2%B7%E6%8B%89%E4%BC%AF%E9%9B%B7" title="弗朗索瓦·拉伯雷 – chinois" lang="zh" hreflang="zh" data-title="弗朗索瓦·拉伯雷" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chinois" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%8B%89%E4%BC%AF%E9%9B%B7" title="拉伯雷 – cantonais" lang="yue" hreflang="yue" data-title="拉伯雷" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="cantonais" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q131018#sitelinks-wikipedia" title="Modifier les liens interlangues" class="wbc-editpage">Modifier les liens</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Espaces de noms"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="Voir le contenu de la page [c]" accesskey="c"><span>Article</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Discussion:Fran%C3%A7ois_Rabelais" rel="discussion" title="Discussion au sujet de cette page de contenu [t]" accesskey="t"><span>Discussion</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Modifier la variante de langue" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">français</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Affichages"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=history" title="Historique des versions de cette page [h]" accesskey="h"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Outils" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Outils</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Outils</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">masquer</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Plus d’options" > <div class="vector-menu-heading"> Actions </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais"><span>Lire</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit" title="Modifier cette page [v]" accesskey="v"><span>Modifier</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit" title="Modifier le wikicode de cette page [e]" accesskey="e"><span>Modifier le code</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=history"><span>Voir l’historique</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Général </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Pages_li%C3%A9es/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="Liste des pages liées qui pointent sur celle-ci [j]" accesskey="j"><span>Pages liées</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Suivi_des_liens/Fran%C3%A7ois_Rabelais" rel="nofollow" title="Liste des modifications récentes des pages appelées par celle-ci [k]" accesskey="k"><span>Suivi des pages liées</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Importer_un_fichier" title="Téléverser des fichiers [u]" accesskey="u"><span>Téléverser un fichier</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;oldid=223696346" title="Adresse permanente de cette version de cette page"><span>Lien permanent</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=info" title="Davantage d’informations sur cette page"><span>Informations sur la page</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Citer&amp;page=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;id=223696346&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informations sur la manière de citer cette page"><span>Citer cette page</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:UrlShortener&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FFran%25C3%25A7ois_Rabelais"><span>Obtenir l&#039;URL raccourcie</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:QrCode&amp;url=https%3A%2F%2Ffr.wikipedia.org%2Fwiki%2FFran%25C3%25A7ois_Rabelais"><span>Télécharger le code QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Imprimer / exporter </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:Livre&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Fran%C3%A7ois+Rabelais"><span>Créer un livre</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Sp%C3%A9cial:DownloadAsPdf&amp;page=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=show-download-screen"><span>Télécharger comme PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;printable=yes" title="Version imprimable de cette page [p]" accesskey="p"><span>Version imprimable</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> Dans d’autres projets </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikiquote mw-list-item"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" hreflang="fr"><span>Wikiquote</span></a></li><li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikisource mw-list-item"><a href="https://fr.wikisource.org/wiki/Auteur:Fran%C3%A7ois_Rabelais" hreflang="fr"><span>Wikisource</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q131018" title="Lien vers l’élément dans le dépôt de données connecté [g]" accesskey="g"><span>Élément Wikidata</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Outils de la page"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Apparence"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Apparence</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">déplacer vers la barre latérale</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">masquer</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Un article de Wikipédia, l&#039;encyclopédie libre.</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="fr" dir="ltr"><div class="bandeau-container metadata homonymie hatnote bandeau-entete-label"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Bons_articles" title="Wikipédia:Bons articles"><img alt="Wikipédia:Bons articles" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/20px-Bon_article.svg.png" decoding="async" width="15" height="15" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/23px-Bon_article.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Bon_article.svg/30px-Bon_article.svg.png 2x" data-file-width="20" data-file-height="20" /></a></span></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p>Vous lisez un «&#160;<a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Bons_articles" title="Wikipédia:Bons articles">bon article</a>&#160;» labellisé en 2014. </p> </div></div> <div class="bandeau-container metadata homonymie hatnote"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Aide:Redirection" title="Aide:Redirection"><img alt="Page d’aide sur les redirections" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Arrows-move.svg/20px-Arrows-move.svg.png" decoding="async" width="20" height="8" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Arrows-move.svg/40px-Arrows-move.svg.png 1.5x" data-file-width="225" data-file-height="88" /></a></span></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p>«&#160;Rabelais&#160;» redirige ici. Pour les autres significations, voir <a href="/wiki/Rabelais_(homonymie)" class="mw-disambig" title="Rabelais (homonymie)">Rabelais (homonymie)</a>. </p> </div></div> <div class="infobox_v3 infobox infobox--frwiki noarchive large"><div class="entete icon auteur" style="background-color:#4C6099;color:#FFFFFF"><div>François Rabelais<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r155517023">.mw-parser-output .entete.auteur{background-image:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1e/Picto_infobox_auteur.png")}</style></div></div><div><div class="images" style="padding:2px 0"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Fichier:Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg/330px-Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg" decoding="async" width="260" height="322" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg/500px-Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg/960px-Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg 2x" data-file-width="1574" data-file-height="1947" /></a></span></div><div class="legend">Portrait anonyme de Rabelais exposé au <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Versailles" title="Château de Versailles">château de Versailles</a>. Cette représentation est inspirée de celle de <a href="/wiki/L%C3%A9onard_Gaultier" title="Léonard Gaultier">Léonard Gaultier</a> (<i>Chronologie collée</i>, 1601) et de la gravure présente dans l'édition de ses œuvres de <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Juste" title="François Juste">François Juste</a> en 1542<sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ce dernier fixe un «&#160;canon&#160;» avec une barrette (bonnet carré à armature), un vêtement laïc à bordure de fourrure, un œil un peu globuleux et une petite barbe. Il est probable qu'aucune image ne soit authentique et réalisée du vivant de Rabelais. Une cinquantaine de portraits plus ou moins libres ont existé tout au long de l'histoire et des rééditions du texte<sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">&#91;</span>1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">&#91;</span>2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</div></div><table><caption style="color:#FFFFFF;text-align:center;background-color:#4C6099">Biographie</caption><tbody><tr class=""><th scope="row">Naissance</th><td class=""><div> <a href="/wiki/1483" title="1483">1483</a> ou <a href="/wiki/1494" title="1494">1494</a><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">&#91;</span>3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><br /><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Rabelais,_Maison_La_Devini%C3%A8re" title="Musée Rabelais, Maison La Devinière">La Devinière</a> (<a href="/wiki/Seuilly" title="Seuilly">Seuilly</a>, <a href="/wiki/Touraine" title="Touraine">Touraine</a>,<br /><span data-sort-value="France 1364"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Pavillon_royal_de_la_France.png" class="mw-file-description" title="Drapeau du Royaume de France"><img alt="Drapeau du Royaume de France" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Pavillon_royal_de_la_France.png/20px-Pavillon_royal_de_la_France.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Pavillon_royal_de_la_France.png/40px-Pavillon_royal_de_la_France.png 1.5x" data-file-width="774" data-file-height="497" /></a></span></span>&#160;<a href="/wiki/Royaume_de_France" title="Royaume de France">Royaume de France</a></span>)</div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Décès</th><td class=""><div> <time class="nowrap date-lien dday" datetime="1553-04-19" data-sort-value="1553-04-19"><a href="/wiki/9_avril" title="9 avril">9 avril</a> <a href="/wiki/1553_en_litt%C3%A9rature" title="1553 en littérature">1553</a></time><br /><a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> (<span data-sort-value="France 1364"><span class="flagicon"><span class="mw-image-border" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Pavillon_royal_de_la_France.png" class="mw-file-description" title="Drapeau du Royaume de France"><img alt="Drapeau du Royaume de France" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Pavillon_royal_de_la_France.png/20px-Pavillon_royal_de_la_France.png" decoding="async" width="20" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Pavillon_royal_de_la_France.png/40px-Pavillon_royal_de_la_France.png 1.5x" data-file-width="774" data-file-height="497" /></a></span></span>&#160;<a href="/wiki/Royaume_de_France" title="Royaume de France">Royaume de France</a></span>)</div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Sépulture</th><td class=""><div> <span class="wd_p119"><a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P119" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Pseudonymes</th><td class=""><div> <span class="wd_p742">Seraphin Calobarsy, Alcofribas Nasier, Maistre Alcofribas Nasier, M. Alcofribas<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P742" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Domicile</th><td class=""><div> <span class="wd_p551"><a href="/wiki/Maison_de_Rabelais" title="Maison de Rabelais">Maison de Rabelais</a> <small>(<time datetime="1545" data-sort-value="1545" class="date-lien"><a href="/wiki/1545" title="1545">1545</a></time>-<wbr /><time datetime="1547" data-sort-value="1547" class="date-lien"><a href="/wiki/1547" title="1547">1547</a></time>)</small><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P551" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Formation</th><td class=""><div> <span class="wd_p69"><a href="/wiki/Universit%C3%A9_de_Montpellier" title="Université de Montpellier">Université de Montpellier</a><br /><a href="/wiki/Universit%C3%A9_de_Poitiers" title="Université de Poitiers">Université de Poitiers</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P69" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Activité</th><td class=""><div> <a href="/wiki/%C3%89crivain" title="Écrivain">Écrivain</a><br /><a href="/wiki/M%C3%A9decin" title="Médecin">Médecin</a><br /><a href="/wiki/Moine" title="Moine">Moine</a><br /><a href="/wiki/Pr%C3%AAtre_s%C3%A9culier" class="mw-redirect" title="Prêtre séculier">Prêtre</a></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Période d'activité</th><td class=""><div> À partir de <span class="wd_p2031"><time datetime="1532" data-sort-value="1532" class="date-lien"><a href="/wiki/1532" title="1532">1532</a></time><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P2031" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Père</th><td class=""><div> <span class="wd_p22"><a href="/wiki/Antoine_Rabelais" title="Antoine Rabelais">Antoine Rabelais</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P22" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr></tbody></table><table><caption style="color:#FFFFFF;text-align:center;background-color:#4C6099">Autres informations</caption><tbody><tr class=""><th scope="row">Ordres religieux</th><td class=""><div> <span class="wd_p611"><a href="/wiki/Histoire_des_ordres_franciscains" title="Histoire des ordres franciscains">Ordre des Frères mineurs de saint François</a> <small>(jusqu'aux <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1520" title="Années 1520">années 1520</a>)</small>, <a href="/wiki/Ordre_de_Saint-Beno%C3%AEt" title="Ordre de Saint-Benoît">ordre de Saint-Benoît</a> <small>(<a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1520" title="Années 1520">années 1520</a>)</small><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P611" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Mouvement</th><td class=""><div> <a href="/wiki/Humanisme_de_la_Renaissance" title="Humanisme de la Renaissance">Humanisme de la Renaissance</a></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Personnes liées</th><td class=""><div> <span class="wd_p3342"><a href="/wiki/Guillaume_Bud%C3%A9" title="Guillaume Budé">Guillaume Budé</a> (épistolier), <a href="/wiki/%C3%89rasme" title="Érasme">Érasme</a> (épistolier)<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#P3342" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Genre artistique</th><td class=""><div> <a href="/wiki/Roman_(litt%C3%A9rature)" title="Roman (littérature)">Roman</a></div></td></tr><tr class=""><th scope="row">Adjectifs dérivés</th><td class=""><div> «&#160;<a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/rabelaisien" class="extiw" title="wikt:rabelaisien">Rabelaisien</a>&#160;»</div></td></tr></tbody></table><table><caption style="color:#FFFFFF;text-align:center;background-color:#4C6099">Œuvres principales</caption><tbody><tr class=""><td class=""><div> <ul><li><i><a href="/wiki/Pantagruel" title="Pantagruel">Pantagruel</a></i> (1532)</li> <li><i><a href="/wiki/Gargantua" title="Gargantua">Gargantua</a></i> (1534)</li> <li><i><a href="/wiki/Le_Tiers_Livre" title="Le Tiers Livre">Le Tiers Livre</a></i> (1546)</li> <li><i><a href="/wiki/Le_Quart_Livre" title="Le Quart Livre">Le Quart Livre</a></i> (1552)</li> <li><i><a href="/wiki/Le_Cinqui%C3%A8me_Livre" title="Le Cinquième Livre">Le Cinquième Livre</a></i> (1564)</li></ul></div></td></tr></tbody></table><div><div class="images" style="padding:2px 0"><span class="mw-default-size" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Fichier:Signatur_Fran%C3%A7ois_Rabelais.PNG" class="mw-file-description"><img alt="signature de François Rabelais" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Signatur_Fran%C3%A7ois_Rabelais.PNG/170px-Signatur_Fran%C3%A7ois_Rabelais.PNG" decoding="async" width="170" height="51" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/81/Signatur_Fran%C3%A7ois_Rabelais.PNG 1.5x" data-file-width="178" data-file-height="53" /></a></span></div><div class="legend">Signature</div></div><p class="navbar noprint bordered navigation-not-searchable" style="border-top:1px solid#4C6099"><span class="plainlinks" style="text-align:left"><a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=0">modifier</a> - <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=0">modifier le code</a> - <a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018" class="extiw" title="d:Q131018">modifier Wikidata</a></span><span style="text-align:right"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Mod%C3%A8le:Infobox_Biographie2" title="Documentation du modèle"><img alt="Documentation du modèle" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/12px-Info_Simple.svg.png" decoding="async" width="12" height="12" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/18px-Info_Simple.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Info_Simple.svg/24px-Info_Simple.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a></span></span></p></div> <p><b>François Rabelais</b> (également connu sous deux <a href="/wiki/Anagramme" title="Anagramme">anagrammes</a> de son nom&#160;: <b>Alcofribas Nasier</b> ou bien <b>Serafin Calobarsy</b> —&#160;où «&#160;<i>Françoys</i>&#160;» est écrit en <a href="/wiki/Moyen_fran%C3%A7ais" title="Moyen français">moyen français</a>), né à <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Rabelais,_Maison_La_Devini%C3%A8re" title="Musée Rabelais, Maison La Devinière">la Devinière</a> à <a href="/wiki/Seuilly" title="Seuilly">Seuilly</a>, près de <a href="/wiki/Chinon" title="Chinon">Chinon</a> (dans l'ancienne province de <a href="/wiki/Touraine" title="Touraine">Touraine</a>), en <a href="/wiki/1483_en_litt%C3%A9rature" title="1483 en littérature">1483</a> ou en <a href="/wiki/1494_en_litt%C3%A9rature" title="1494 en littérature">1494</a> selon les sources, et mort à <a href="/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> le <time class="nowrap" datetime="1553-04-19" data-sort-value="1553-04-19">9 avril 1553</time>, est un <a href="/wiki/%C3%89crivain" title="Écrivain">écrivain</a> <a href="/wiki/Fran%C3%A7ais_(peuple)" title="Français (peuple)">français</a> <a href="/wiki/Humanisme_de_la_Renaissance" title="Humanisme de la Renaissance">humaniste</a> de la <a href="/wiki/Renaissance" title="Renaissance">Renaissance</a>. </p><p><a href="/wiki/Eccl%C3%A9siaste" title="Ecclésiaste">Ecclésiastique</a> et <a href="/wiki/Anticl%C3%A9ricalisme" title="Anticléricalisme">anticlérical</a>, <a href="/wiki/Chr%C3%A9tien" title="Chrétien">chrétien</a> considéré par certains comme <a href="/wiki/Libre-pens%C3%A9e" title="Libre-pensée">libre-penseur</a>, <a href="/wiki/M%C3%A9decin" title="Médecin">médecin</a> et ayant l'image d'un bon vivant, les multiples facettes de sa personnalité semblent parfois contradictoires. Pris dans la tourmente religieuse et politique de la <a href="/wiki/R%C3%A9forme_protestante" title="Réforme protestante">Réforme</a>, Rabelais se montre à la fois sensible et critique vis-à-vis des grandes questions de son temps. Par la suite, les regards portés sur sa vie et son œuvre ont évolué selon les époques et les courants de pensée. </p><p>Admirateur d'<a href="/wiki/%C3%89rasme" title="Érasme">Érasme</a>, maniant la <a href="/wiki/Parodie" title="Parodie">parodie</a> et la <a href="/wiki/Satire" title="Satire">satire</a>, Rabelais lutte en faveur de la tolérance, de la paix, d'une foi évangélique et du retour au savoir de l'Antiquité gréco-romaine, par-delà ces «&#160;ténèbres gothiques&#160;» qui caractérisent selon lui le <a href="/wiki/Moyen_%C3%82ge" title="Moyen Âge">Moyen Âge</a>, reprenant les thèses de <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platon</a> pour contrer les dérives de l'<a href="/wiki/Aristot%C3%A9lisme" title="Aristotélisme">aristotélisme</a>. Il s'en prend aux abus des princes et des hommes d'<a href="/wiki/%C3%89glise_(organisation)" title="Église (organisation)">Église</a>, et leur oppose d'une part la pensée humaniste <a href="/wiki/%C3%89vang%C3%A9lisme_de_la_Renaissance" title="Évangélisme de la Renaissance">évangélique</a>, d'autre part la <a href="/wiki/Culture_populaire" title="Culture populaire">culture populaire</a>, paillarde, «&#160;rigolarde&#160;», marquée par le goût du vin et des jeux, manifestant ainsi une foi chrétienne humble et ouverte, loin de toute pesanteur ecclésiastique. </p><p>Son réquisitoire à l'encontre des <a href="/wiki/Th%C3%A9ologie" title="Théologie">théologiens</a> de la <a href="/wiki/Coll%C3%A8ge_de_Sorbonne" title="Collège de Sorbonne">Sorbonne</a> et ses expressions crues, parfois obscènes, lui attirent les foudres de la censure des autorités religieuses, surtout à partir de la publication du <i><a href="/wiki/Le_Tiers_Livre" title="Le Tiers Livre">Tiers Livre</a></i>. Il partage avec le <a href="/wiki/Protestantisme" title="Protestantisme">protestantisme</a> la critique de la <a href="/wiki/Scolastique" title="Scolastique">scolastique</a> et du <a href="/wiki/Monachisme" title="Monachisme">monachisme</a>, mais le <a href="/wiki/R%C3%A9forme_protestante" title="Réforme protestante">réformateur religieux</a> <a href="/wiki/Jean_Calvin" title="Jean Calvin">Jean Calvin</a> s'en prend également à lui en 1550. </p><p>Ses œuvres majeures, comme <i><a href="/wiki/Pantagruel" title="Pantagruel">Pantagruel</a></i> (<a href="/wiki/1532" title="1532">1532</a>) et <i><a href="/wiki/Gargantua" title="Gargantua">Gargantua</a></i> (<a href="/wiki/1534" title="1534">1534</a>), qui tiennent à la fois de la chronique, du <a href="/wiki/Conte" title="Conte">conte</a> avec leurs personnages de géants, de la <a href="/wiki/Parodie" title="Parodie">parodie</a> héroï-comique, de l'<a href="/wiki/%C3%89pop%C3%A9e" title="Épopée">épopée</a> et du <a href="/wiki/Roman_de_chevalerie" title="Roman de chevalerie">roman de chevalerie</a>, mais qui préfigurent aussi le roman <a href="/wiki/R%C3%A9alisme_(litt%C3%A9rature)" title="Réalisme (littérature)">réaliste</a>, <a href="/wiki/Satirique" class="mw-redirect" title="Satirique">satirique</a> et philosophique, sont considérées comme une des premières formes du <a href="/wiki/Roman_(litt%C3%A9rature)" title="Roman (littérature)">roman</a> moderne. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Biographie">Biographie</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Modifier la section : Biographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=1" title="Modifier le code source de la section : Biographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="De_la_campagne_tourangelle_à_la_vie_monastique"><span id="De_la_campagne_tourangelle_.C3.A0_la_vie_monastique"></span>De la campagne tourangelle à la vie monastique</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Modifier la section : De la campagne tourangelle à la vie monastique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=2" title="Modifier le code source de la section : De la campagne tourangelle à la vie monastique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:La_Devini%C3%A8re_(estampe).jpg" class="mw-file-description"><img alt="Estampe représentant La Devinière, lieu d&#39;enfance de l&#39;écrivain." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/La_Devini%C3%A8re_%28estampe%29.jpg/250px-La_Devini%C3%A8re_%28estampe%29.jpg" decoding="async" width="220" height="246" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/La_Devini%C3%A8re_%28estampe%29.jpg/330px-La_Devini%C3%A8re_%28estampe%29.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/La_Devini%C3%A8re_%28estampe%29.jpg/500px-La_Devini%C3%A8re_%28estampe%29.jpg 2x" data-file-width="3592" data-file-height="4016" /></a><figcaption>La Devinière, lieu d'enfance de l'écrivain.</figcaption></figure> <p>Selon une tradition qui remonte à <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Roger_de_Gaigni%C3%A8res" title="François Roger de Gaignières">Roger de Gaignières</a> (1642-1715), le fils du <a href="/wiki/S%C3%A9n%C3%A9chal" title="Sénéchal">sénéchal</a> et avocat <a href="/wiki/Antoine_Rabelais" title="Antoine Rabelais">Antoine Rabelais</a> naît au <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Rabelais,_Maison_La_Devini%C3%A8re" title="Musée Rabelais, Maison La Devinière">domaine de la Devinière</a> à <a href="/wiki/Seuilly" title="Seuilly">Seuilly</a>, près de <a href="/wiki/Chinon" title="Chinon">Chinon</a> en <a href="/wiki/Touraine" title="Touraine">Touraine</a><sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">&#91;</span>4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Aucune preuve n'indique avec certitude les dates de naissance et de mort de Rabelais. En 1905, <a href="/wiki/Abel_Lefranc" title="Abel Lefranc">Abel Lefranc</a> postule l'année 1494 en s'appuyant sur le fait que Gargantua voit le jour un <a href="/wiki/Mardi_gras" title="Mardi gras">mardi gras</a> ayant lieu aux alentours du 3 février<sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">&#91;</span>5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Une lettre adressée à <a href="/wiki/Guillaume_Bud%C3%A9" title="Guillaume Budé">Guillaume Budé</a> va également dans ce sens car Rabelais s'y nomme <i>adulescens</i>, terme latin s'appliquant au jeune homme de moins de trente ans, mais il s'agit peut-être d'une simple marque de modestie<sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">&#91;</span>6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Les chercheurs s'accordent davantage sur 1483, en raison d'une copie de son épitaphe indiquant sa mort le <time class="nowrap" datetime="1553-04-19" data-sort-value="1553-04-19">9 avril 1553</time> à l'âge de 70 ans<sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">&#91;</span>7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Jean Dupèbe a néanmoins découvert une pièce notariale portant sur la succession de Rabelais en date du 14 mars 1553<sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">&#91;</span>8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Selon une troisième hypothèse avancée par Claude Bougreau, il serait né le 5 mai 1489, ainsi qu'il le déduit d'une étude du chapitre 40 du <i>Tiers-Livre</i><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">&#91;</span>9<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Son enfance se déroule probablement de manière similaire aux bourgeois aisés de son temps, bénéficiant de l'enseignement médiéval&#160;: le <a href="/wiki/Trivium_(%C3%A9ducation)" title="Trivium (éducation)"><i>trivium</i></a> (grammaire, rhétorique, dialectique) et le <i><a href="/wiki/Quadrivium" title="Quadrivium">quadrivium</a></i> (arithmétique, géométrie, musique, astronomie)<sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">&#91;</span>10<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Selon un témoignage rédigé au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle par <a href="/wiki/Jacques_Bruneau_de_Tartifume" title="Jacques Bruneau de Tartifume">Bruneau de Tartifume</a>, Rabelais commence sa vie de <a href="/wiki/Cordelier" class="mw-redirect" title="Cordelier">cordelier</a> au <a href="/wiki/Couvent_des_Cordeliers_d%27Angers" title="Couvent des Cordeliers d&#39;Angers">couvent de la Baumette</a> avant de rejoindre celui du Puy Saint-Martin à <a href="/wiki/Fontenay-le-Comte" title="Fontenay-le-Comte">Fontenay-le-Comte</a>. Il se lie alors avec <a href="/wiki/Pierre_Lamy_(humaniste)" title="Pierre Lamy (humaniste)">Pierre Lamy</a>, franciscain comme lui, et correspond avec Guillaume Budé. En 1523, ils voient tous deux leurs livres de grec confisqués, la connaissance de cette langue étant alors jugée dangereuse par la Sorbonne car supposée inciter à la libre interprétation du Nouveau Testament<sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">&#91;</span>11<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En obtenant un <a href="/wiki/Indult" title="Indult">indult</a> du pape <a href="/wiki/Cl%C3%A9ment_VII" title="Clément VII">Clément VII</a>, ils réussissent à obtenir la permission d'intégrer l'<a href="/wiki/Ordre_de_Saint-Beno%C3%AEt" title="Ordre de Saint-Benoît">ordre des bénédictins</a>, moins fermé à la culture profane. À l'abbaye <a href="/wiki/Abbaye_Saint-Pierre_de_Maillezais" title="Abbaye Saint-Pierre de Maillezais">Saint-Pierre-de-Maillezais</a>, il rencontre l'évêque <a href="/wiki/Geoffroy_d%27Estissac" title="Geoffroy d&#39;Estissac">Geoffroy d'Estissac</a>, prélat lettré nommé par François <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr>. Ce dernier prend Rabelais comme secrétaire et le place sous sa protection<sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">&#91;</span>12<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Quittant son habit de moine sans en demander officiellement l'autorisation, ce qui constitue alors un crime d'<a href="/wiki/Apostasie" title="Apostasie">apostasie</a>, Rabelais entreprend probablement un séjour à Paris entre 1528 et 1530, en commençant des études de médecine. Il entretient également une liaison amoureuse avec une veuve et devient père de deux enfants, légitimés en 1540<sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">&#91;</span>13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vocation_de_médecin_et_premières_œuvres_littéraires"><span id="Vocation_de_m.C3.A9decin_et_premi.C3.A8res_.C5.93uvres_litt.C3.A9raires"></span>Vocation de médecin et premières œuvres littéraires</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Modifier la section : Vocation de médecin et premières œuvres littéraires" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=3" title="Modifier le code source de la section : Vocation de médecin et premières œuvres littéraires"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Hotel-Dieu_interior,_Rabelais.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Hotel-Dieu_interior%2C_Rabelais.jpg/250px-Hotel-Dieu_interior%2C_Rabelais.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Hotel-Dieu_interior%2C_Rabelais.jpg/330px-Hotel-Dieu_interior%2C_Rabelais.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Hotel-Dieu_interior%2C_Rabelais.jpg/500px-Hotel-Dieu_interior%2C_Rabelais.jpg 2x" data-file-width="2586" data-file-height="2586" /></a><figcaption>Rabelais est médecin de l'hôpital Hôtel-Dieu de Lyon de 1532 à 1535.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG/220px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG/330px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG/440px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais.JPG 2x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a><figcaption>Médaille commémorative à l'effigie de Rabelais, conservée au Musée des Hospices civils de Lyon.</figcaption></figure> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG/250px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG/330px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG/500px-M%C3%A9daille_comm%C3%A9morative_%C3%A0_l%27effigie_de_Rabelais_-_revers_avec_repr%C3%A9sentation_du_Pont_du_Rh%C3%B4ne.JPG 2x" data-file-width="5184" data-file-height="3456" /></a><figcaption>Revers de la médaille avec représentation du Pont du Rhône.</figcaption></figure> <p>Rabelais consacre l'essentiel de sa carrière à la médecine, y développant son érudition sans apporter d'innovations majeures<sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">&#91;</span>14<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le 17 septembre <a href="/wiki/1530" title="1530">1530</a>, Rabelais s'inscrit à la <a href="/wiki/Facult%C3%A9_de_m%C3%A9decine_de_Montpellier" title="Faculté de médecine de Montpellier">Faculté de médecine de Montpellier</a>, où il est reçu bachelier six semaines après. Le baccalauréat, correspondant alors au premier grade universitaire, suppose généralement plusieurs années de formation. Son obtention rapide s'explique par des connaissances livresques ou par d'hypothétiques études parisiennes antérieures<sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">&#91;</span>15<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'université jouit alors d'une excellente réputation parce qu'on y valorise l'expérience et, plus globalement, s'y joue le renouvellement de la discipline. Au printemps 1531, il consacre un enseignement aux commentaires des textes grecs des <i>Aphorismes</i> d'<a href="/wiki/Hippocrate" title="Hippocrate">Hippocrate</a> et de l'<i>Ars parva</i> de <a href="/wiki/Galien" class="mw-redirect" title="Galien">Galien</a>. L'originalité de Rabelais ne tient pas dans le choix de ces auteurs, qui font autorité, mais dans la préférence qu'il accorde aux manuscrits grecs plutôt qu'à la <a href="/wiki/Vulgate" title="Vulgate">vulgate</a> latine découlant de traductions arabes<sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">&#91;</span>16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il s'intéresse également à la botanique médicale, qu'il étudie avec <a href="/wiki/Guillaume_Pellicier" class="mw-redirect" title="Guillaume Pellicier">Guillaume Pellicier</a>, ou encore à l'anatomie, assistant au moins à une dissection organisée par <a href="/wiki/Guillaume_Rondelet" title="Guillaume Rondelet">Rondelet</a> le 18 octobre 1530<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">&#91;</span>17<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Au printemps 1532, Rabelais s'installe à <a href="/wiki/Lyon" title="Lyon">Lyon</a> (qu'il surnomme «&#160;Myrelingues la brumeuse&#160;»), grand centre culturel où fleurit le commerce de la librairie. Le <abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> novembre, il est nommé médecin de l'<a href="/wiki/H%C3%B4tel-Dieu_de_Lyon" title="Hôtel-Dieu de Lyon">Hôtel-Dieu de Notre-Dame de la Pitié du Pont-du-Rhône</a>, où il exerce par intermittence. D'après le témoignage de ses amis, il acquiert une solide notoriété dans son domaine, comme l'atteste l'ode élogieuse de <a href="/wiki/Jean_Salmon_Macrin" title="Jean Salmon Macrin">Macrin</a><sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">&#91;</span>18<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il figurera d'ailleurs en 1556 dans un répertoire de médecins illustres publié à <a href="/wiki/Francfort-sur-l%27Oder" title="Francfort-sur-l&#39;Oder">Francfort-sur-l'Oder</a><sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">&#91;</span>19<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ces années lyonnaises s'avèrent fécondes sur le plan littéraire. Il publie chez l'imprimeur <a href="/wiki/S%C3%A9bastien_Gryphe" title="Sébastien Gryphe">Sébastien Gryphe</a> un choix des œuvres médicales précédemment annotées à Montpellier, édite les <i>Lettres médicinales</i> de <a href="/wiki/Giovanni_Manardo" title="Giovanni Manardo">Manardi</a> et le <i>Testament de Cuspidius</i>. Cet opuscule juridique, comportant le testament d'un Romain et un contrat de vente de l'Antiquité, s'avère être une supercherie de deux humanistes italiens, découverte à la fin du <a href="/wiki/XVIe_si%C3%A8cle" title="XVIe siècle"><abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a><sup id="cite_ref-22" class="reference"><a href="#cite_note-22"><span class="cite-bracket">&#91;</span>20<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-23" class="reference"><a href="#cite_note-23"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En 1532, <i>Pantagruel</i> sort des presses de <a href="/wiki/Claude_Nourry" title="Claude Nourry">Claude Nourry</a>, sous le pseudonyme d'Alcofribas Nasier<sup id="cite_ref-24" class="reference"><a href="#cite_note-24"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, parodiant l'ouvrage anonyme <i>Grandes et inestimables chroniques du grant et enorme geant Gargantua</i>, un recueil de récits populaires, de verve burlesque, s'inspirant de la <a href="/wiki/L%C3%A9gende_arthurienne" title="Légende arthurienne">geste arthurienne</a>, publié à Lyon. Peut-être que Rabelais n'est pas étranger à l'écriture ou à l'édition de cet ouvrage encore énigmatique mais d'une qualité littéraire médiocre<sup id="cite_ref-25" class="reference"><a href="#cite_note-25"><span class="cite-bracket">&#91;</span>21<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le succès immédiat de son premier roman l'incite sans doute à écrire, au début de 1533, la <i>Pantagrueline Prognostication</i>, almanach moqueur à l'égard des superstitions. </p><p>Le pseudonyme, dont le prénom est repris dans <i>Gargantua</i>, laisse supposer un désir de ne pas confondre ses ouvrages savants et ses fantaisies gigantales&#160;: <span class="citation">«&#160;un savant médecin ne pouvait inscrire son nom sur la couverture d'un ouvrage si peu sérieux&#160;»</span><sup id="cite_ref-26" class="reference"><a href="#cite_note-26"><span class="cite-bracket">&#91;</span>22<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La mention «&#160;abstracteur de quinte essence&#160;» renvoie, quant à elle, à l'alchimie à la mode au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle<sup id="cite_ref-27" class="reference"><a href="#cite_note-27"><span class="cite-bracket">&#91;</span>23<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Si ce premier roman s'inscrit dans une verve burlesque, il témoigne également déjà de la grande érudition de son auteur qui s'est plu à farcir le texte de références antiques et contemporaines<sup id="cite_ref-28" class="reference"><a href="#cite_note-28"><span class="cite-bracket">&#91;</span>24<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Voyages_en_Italie">Voyages en Italie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Modifier la section : Voyages en Italie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=4" title="Modifier le code source de la section : Voyages en Italie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Portrait du cardinal Jean du Bellay" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg/250px-Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg" decoding="async" width="220" height="236" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg/330px-Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg/500px-Ch%C3%A2teau_de_Beauregard_-_Cardinal_Jean_du_Bellay.jpg 2x" data-file-width="559" data-file-height="600" /></a><figcaption>Les trois voyages de Rabelais à Rome sont placés sous la protection de <a href="/wiki/Jean_du_Bellay_(cardinal)" title="Jean du Bellay (cardinal)">Jean du Bellay</a>.</figcaption></figure> <p>Aucune preuve n'établit avec certitude l'époque de la rencontre entre <a href="/wiki/Jean_du_Bellay_(cardinal)" title="Jean du Bellay (cardinal)">Jean du Bellay</a> et Rabelais. Toujours est-il que l'évêque de Paris se rend à Rome en ayant pour mission de convaincre le pape <a href="/wiki/Cl%C3%A9ment_VII" title="Clément VII">Clément VII</a> de ne pas excommunier <a href="/wiki/Henri_VIII" title="Henri VIII">Henri VIII</a>. Il engage alors Rabelais en janvier 1534 comme secrétaire et médecin jusqu'à son retour en avril. L'écrivain se passionne alors pour la composition de la ville et souhaite en établir un plan. Or, la même année paraît <i>Topographia antiqua Romae</i><sup id="cite_ref-29" class="reference"><a href="#cite_note-29"><span class="cite-bracket">&#91;</span>25<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> de <a href="/wiki/Bartolomeo_Marliani" title="Bartolomeo Marliani">Bartolomeo Marliani</a>, qu'il trouve supérieur à son projet, et transmet revu et corrigé chez <a href="/wiki/S%C3%A9bastien_Gryphe" title="Sébastien Gryphe">Gryphe</a><sup id="cite_ref-30" class="reference"><a href="#cite_note-30"><span class="cite-bracket">&#91;</span>26<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La réédition du <i>Pantagruel</i> de 1534 s'accompagne de nombreuses corrections orthographiques, syntaxiques et typographiques innovantes, ainsi que d'ajouts révélateurs de la lutte contre la Sorbonne<sup id="cite_ref-31" class="reference"><a href="#cite_note-31"><span class="cite-bracket">&#91;</span>27<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>De février à mai 1535, dans un contexte houleux pour les évangéliques à la suite de l'<a href="/wiki/Affaire_des_Placards" title="Affaire des Placards">affaire des Placards</a>, Rabelais part brusquement de Lyon, ne laissant aucune trace. À la fin de 1534 ou au début de 1535 sort sa seconde parodie de roman de chevalerie, <i>Gargantua</i>, davantage imprégnée par l'actualité politique et favorable à la monarchie. En juillet, Jean du Bellay, nommé cardinal, toujours chargé de diplomatie, l'emmène de nouveau à Rome. Rabelais s'occupe également des affaires de son protecteur Geoffroy d'Estissac, lui servant entre autres d'agent de liaison<sup id="cite_ref-32" class="reference"><a href="#cite_note-32"><span class="cite-bracket">&#91;</span>28<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le 17 janvier 1536, un <a href="/wiki/Bref_apostolique" title="Bref apostolique">bref</a> de <a href="/wiki/Paul_III" title="Paul III">Paul III</a> autorise Rabelais à regagner un monastère bénédictin de son choix et à exercer la médecine, à condition de ne pas pratiquer d'opérations <a href="/wiki/Chirurgie" title="Chirurgie">chirurgicales</a> et de faire pénitence devant un confesseur à sa convenance<sup id="cite_ref-33" class="reference"><a href="#cite_note-33"><span class="cite-bracket">&#91;</span>29<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il doit également rejoindre <a href="/wiki/Abbaye_de_Saint-Maur" title="Abbaye de Saint-Maur">l'abbaye de Saint-Maur-des-Fossés</a>, dont le cardinal est alors abbé <a href="/wiki/R%C3%A9gime_de_la_commende" title="Régime de la commende">commendataire</a>. Les moines y devenaient des prêtres séculiers en raison de sa transformation en <a href="/wiki/Coll%C3%A9giale" title="Collégiale">collégiale</a> engagée en 1533<sup id="cite_ref-34" class="reference"><a href="#cite_note-34"><span class="cite-bracket">&#91;</span>30<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En 1540, Rabelais part pour <a href="/wiki/Turin" title="Turin">Turin</a> dans la suite de <a href="/wiki/Guillaume_du_Bellay" title="Guillaume du Bellay">Guillaume du Bellay</a>, frère du cardinal, seigneur de Langey et gouverneur du <a href="/wiki/Pi%C3%A9mont" title="Piémont">Piémont</a>. La même année, François et Junie, ses enfants nés hors du mariage, sont légitimés par <a href="/wiki/Paul_III" title="Paul III">Paul III</a>. Le 9 janvier <a href="/wiki/1543" title="1543">1543</a>, Langey meurt à Saint-Symphorien-en-Laye et Rabelais ramène son corps au <a href="/wiki/Le_Mans" title="Le Mans">Mans</a>, où il est inhumé le 5 mars 1543. Le 30 mai suivant, Geoffroy d'Estissac meurt à son tour<sup id="cite_ref-35" class="reference"><a href="#cite_note-35"><span class="cite-bracket">&#91;</span>31<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Censure_et_dernières_pérégrinations"><span id="Censure_et_derni.C3.A8res_p.C3.A9r.C3.A9grinations"></span>Censure et dernières pérégrinations</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Modifier la section : Censure et dernières pérégrinations" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=5" title="Modifier le code source de la section : Censure et dernières pérégrinations"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Rabelais,_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg" class="mw-file-description"><img alt="Reproduction du curé de Meudon par un tableau de Jules Garnier" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Rabelais%2C_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg/220px-Rabelais%2C_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg" decoding="async" width="220" height="151" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Rabelais%2C_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg/330px-Rabelais%2C_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Rabelais%2C_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg/440px-Rabelais%2C_cur%C3%A9_de_Meudon.jpeg 2x" data-file-width="732" data-file-height="501" /></a><figcaption>Reproduction d'un tableau de <a href="/wiki/Jules_Garnier_(peintre)" class="mw-redirect" title="Jules Garnier (peintre)">Jules Garnier</a>.</figcaption></figure> <p>Le 19 septembre <a href="/wiki/1545" title="1545">1545</a>, Rabelais obtient un privilège royal pour l'impression du <i>Tiers Livre</i>, édité en <a href="/wiki/1546" title="1546">1546</a> chez Chrestien Wechel, qu'il signe de son propre nom. Les théologiens de la Sorbonne le condamnent alors pour <a href="/wiki/H%C3%A9r%C3%A9sie" title="Hérésie">hérésie</a>, accusation évoquée dans l'épître dédicatoire du <i>Quart Livre</i>. Le 31 décembre 1546, le roman rejoint les deux précédents dans le catalogue des livres censurés par l'université<sup id="cite_ref-36" class="reference"><a href="#cite_note-36"><span class="cite-bracket">&#91;</span>32<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En mars 1546, Rabelais fuit la France et se retire au plus tôt jusqu'en juin 1547, au plus tard au début de 1548, à <a href="/wiki/Metz" title="Metz">Metz</a>, <a href="/wiki/Ville_libre_d%27Empire" title="Ville libre d&#39;Empire">ville libre impériale</a>. Il entre au service de la cité, en tant que médecin ou conseiller. Il demeure chez Estienne Lorens dans le quartier de l'<a href="/wiki/Ancienne_Ville" title="Ancienne Ville">Ancienne Ville</a>. L'<a href="/wiki/Maison_de_Rabelais" title="Maison de Rabelais">édifice</a> porte désormais son nom. <i>Le Quart Livre</i> conserve des souvenirs de cet intermède messin, notamment par le patois, les coutumes et les légendes de la ville, comme le <a href="/wiki/Graoully" title="Graoully">Graoully</a><sup id="cite_ref-37" class="reference"><a href="#cite_note-37"><span class="cite-bracket">&#91;</span>33<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En <a href="/wiki/1547" title="1547">1547</a>, le roi <a href="/wiki/Henri_II_de_France" class="mw-redirect" title="Henri II de France">Henri II</a> succède à <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Ier_de_France" class="mw-redirect" title="François Ier de France">François <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr></a>. Le cardinal Jean du Bellay est maintenu au Conseil Royal, et obtient la surintendance générale des affaires du royaume en Italie. Il se trouve à Rome de juillet 1547 à juillet 1550. Bien qu'aucun document ne rende compte de la durée exacte du séjour de Rabelais, celui-ci se trouve à ses côtés et l'aide notamment pour ses fouilles archéologiques<sup id="cite_ref-38" class="reference"><a href="#cite_note-38"><span class="cite-bracket">&#91;</span>34<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le 18 janvier <a href="/wiki/1551" title="1551">1551</a>, le cardinal <a href="/wiki/Jean_du_Bellay_(1492-1560)" class="mw-redirect" title="Jean du Bellay (1492-1560)">du Bellay</a> octroie à Rabelais les cures de Saint-Martin de <a href="/wiki/Meudon" title="Meudon">Meudon</a> et de <a href="/wiki/Saint-Christophe-du-Jambet" title="Saint-Christophe-du-Jambet">Saint-Christophe-du-Jambet</a>. Il ne réside pas à Meudon, mais peut-être à Paris ou dans le <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Saint-Maur" title="Château de Saint-Maur">château de Saint-Maur</a>, encore en construction. L'image de l'humaniste en bon curé de cette ville est une légende tardive<sup id="cite_ref-39" class="reference"><a href="#cite_note-39"><span class="cite-bracket">&#91;</span>35<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Les_derniers_écrits"><span id="Les_derniers_.C3.A9crits"></span>Les derniers écrits</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Modifier la section : Les derniers écrits" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=6" title="Modifier le code source de la section : Les derniers écrits"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Mort_de_Rabelais,_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Mort_de_Rabelais%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg/220px-Mort_de_Rabelais%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg" decoding="async" width="220" height="147" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Mort_de_Rabelais%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg/330px-Mort_de_Rabelais%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Mort_de_Rabelais%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg/440px-Mort_de_Rabelais%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpeg 2x" data-file-width="881" data-file-height="588" /></a><figcaption>«&#160;Je vais quérir un grand peut-être&#160;» aurait répondu Rabelais à un page envoyé par du Bellay ou le cardinal de Lorraine<sup id="cite_ref-Greve16_40-0" class="reference"><a href="#cite_note-Greve16-40"><span class="cite-bracket">&#91;</span>36<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</figcaption></figure> <p>En <a href="/wiki/1548" title="1548">1548</a>, onze chapitres du <i>Quart Livre</i> sont publiés. Le 6 août <a href="/wiki/1550" title="1550">1550</a>, Rabelais obtient du roi un privilège d'édition pour toutes ses œuvres, avec interdiction à quiconque de les imprimer ou de les modifier sans son consentement. Dans la même période, le contrôle s'accentue sur l'imprimerie avec l'<a href="/wiki/%C3%89dit_de_Ch%C3%A2teaubriant" title="Édit de Châteaubriant">édit de Châteaubriant</a> dont une clause impose que chaque librairie détienne une copie du catalogue des livres interdits par la Sorbonne. Il y figure les trois premiers romans rabelaisiens. La condamnation par l'université n'empêche pas la circulation d'ouvrages bénéficiant d'un privilège royal<sup id="cite_ref-41" class="reference"><a href="#cite_note-41"><span class="cite-bracket">&#91;</span>37<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>La version intégrale du <i>Quart Livre</i> paraît en <a href="/wiki/1552" title="1552">1552</a>, avec une lettre dédicacée à <a href="/wiki/Odet_de_Coligny" title="Odet de Coligny">Odet de Coligny</a>, le remerciant pour ses encouragements. Le <i><a href="/wiki/Quart_livre" class="mw-redirect" title="Quart livre">Quart livre</a></i> est censuré par les théologiens de la Sorbonne, et la publication en est suspendue pour deux semaines, par un arrêt du Parlement en date du <abbr class="abbr" title="Premier">1<sup>er</sup></abbr> mars 1552, en attendant une nouvelle confirmation du roi<sup id="cite_ref-42" class="reference"><a href="#cite_note-42"><span class="cite-bracket">&#91;</span>38<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le <time class="nowrap" datetime="1553-01-17" data-sort-value="1553-01-17">7 janvier 1553</time>, Rabelais résigne ses cures. Il meurt à Paris, dans une maison de la rue des Jardins-Saint-Paul<sup id="cite_ref-TL_43-0" class="reference"><a href="#cite_note-TL-43"><span class="cite-bracket">&#91;</span>39<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, le 9<sup id="cite_ref-44" class="reference"><a href="#cite_note-44"><span class="cite-bracket">&#91;</span>40<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ou <time class="nowrap" datetime="1553-04-24" data-sort-value="1553-04-24">14 avril 1553</time>, sa mort donnant lieu à de nombreuses légendes et anecdotes invraisemblables, telles ce testament burlesque <span class="citation">«&#160;Je n'ai rien, je dois beaucoup, je donne le reste aux pauvres&#160;»</span> ou cette déclaration <a href="/wiki/Citation_apocryphe" title="Citation apocryphe">apocryphe</a>&#160;: <span class="citation">«&#160;Tirez le rideau, la farce est jouée&#160;»</span><sup id="cite_ref-Greve16_40-1" class="reference"><a href="#cite_note-Greve16-40"><span class="cite-bracket">&#91;</span>36<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il est enterré dans le cimetière de l'<a href="/wiki/Ancienne_%C3%A9glise_Saint-Paul-des-Champs" title="Ancienne église Saint-Paul-des-Champs">église Saint-Paul de Paris</a> au pied d'un grand arbre<sup id="cite_ref-TL_43-1" class="reference"><a href="#cite_note-TL-43"><span class="cite-bracket">&#91;</span>39<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-45" class="reference"><a href="#cite_note-45"><span class="cite-bracket">&#91;</span>41<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-46" class="reference"><a href="#cite_note-46"><span class="cite-bracket">&#91;</span>42<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Neuf ans après sa mort, seize chapitres d'un <i><a href="/wiki/Le_Cinqui%C3%A8me_Livre" title="Le Cinquième Livre">Cinquième Livre</a></i> sont publiés, puis une publication intégrale en <a href="/wiki/1564" title="1564">1564</a>, sans indication de lieu, ni de librairie. L'authenticité, partielle ou entière, de ce livre est un sujet de débats récurrents depuis lors<sup id="cite_ref-Cooper_47-0" class="reference"><a href="#cite_note-Cooper-47"><span class="cite-bracket">&#91;</span>43<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Toujours est-il qu'avec lui s'achève la geste pantagruélique et la quête de la Dive Bouteille. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="L'œuvre"><span id="L.27.C5.93uvre"></span>L'œuvre</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Modifier la section : L&#39;œuvre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=7" title="Modifier le code source de la section : L&#39;œuvre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Pantagruel"><i>Pantagruel</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Modifier la section : Pantagruel" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=8" title="Modifier le code source de la section : Pantagruel"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Pantagruel" title="Pantagruel">Pantagruel</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Panurge_embroch%C3%A9.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Panurge_embroch%C3%A9.jpg/250px-Panurge_embroch%C3%A9.jpg" decoding="async" width="220" height="150" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Panurge_embroch%C3%A9.jpg/330px-Panurge_embroch%C3%A9.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Panurge_embroch%C3%A9.jpg/500px-Panurge_embroch%C3%A9.jpg 2x" data-file-width="1474" data-file-height="1004" /></a><figcaption>Selon lui, Panurge s'est trouvé embroché par les Turcs.</figcaption></figure> <p>Publié en 1532, <i><a href="/wiki/Pantagruel" title="Pantagruel">Pantagruel</a></i> raconte sur un mode burlesque la vie du héros éponyme, reprenant la trame des romans de chevalerie&#160;: naissance, éducation, aventure et exploits guerriers. Le géant, fils de <a href="/wiki/Gargantua" title="Gargantua">Gargantua</a> et de Badebec, vient au monde lors d'une période de sécheresse qui lui donne son nom<sup id="cite_ref-48" class="reference"><a href="#cite_note-48"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 1<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Après une enfance placée sous le signe d'une faim insatiable et d'une force démesurée, il entreprend le tour des universités françaises. À Paris, l'épisode fameux de <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_de_l%27abbaye_de_Saint-Victor" title="Bibliothèque de l&#39;abbaye de Saint-Victor">la librairie Saint-Victor</a><sup id="cite_ref-49" class="reference"><a href="#cite_note-49"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> écorne les adversaires des humanistes, comme <a href="/wiki/Duns_Scot" class="mw-redirect" title="Duns Scot">Duns Scot</a> ou <a href="/wiki/No%C3%ABl_B%C3%A9da" title="Noël Béda">Noël Béda</a>, au travers d'un <a href="/wiki/Catalogue_de_biblioth%C3%A8que" title="Catalogue de bibliothèque">catalogue</a> imaginaire. La lettre de Gargantua rend un hommage vibrant à la renaissance du savoir par-delà le Moyen Âge, exhortant son fils à devenir un <span class="citation">«&#160;<i>abysme de science</i>&#160;»</span>. Puis apparaît <a href="/wiki/Panurge" title="Panurge">Panurge</a>, qui devient le fidèle compagnon de Pantagruel. Ce personnage fourbe multiplie les farces cruelles, les tours pendables et les bouffonneries. Pantagruel prouve son talent de <a href="/wiki/Juge" title="Juge">juge</a> dans l'inintelligible procès entre Humevesne et Baisecul avant que Panurge ne montre sa propre habileté dans un simulacre de controverse en <a href="/wiki/Langue_des_signes" title="Langue des signes">langue des signes</a> avec Thaumaste. Les Dipsodes, gouvernés par le roi Anarche, envahissent le pays des Amaurotes, à savoir l'Utopie<sup id="cite_ref-50" class="reference"><a href="#cite_note-50"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> sur lequel règne Gargantua. Pantagruel part donc en guerre. Lui et ses compagnons triomphent de leurs ennemis par des ruses invraisemblables&#160;: piège de cordes pour faire chuter les 660 cavaliers, livraison d'<a href="/wiki/Euphorbe" title="Euphorbe">euphorbe</a> et de «&#160;coccognide&#160;»<sup id="cite_ref-51" class="reference"><a href="#cite_note-51"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-52" class="reference"><a href="#cite_note-52"><span class="cite-bracket">&#91;</span>44<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> pour assoiffer l'ennemi contraint de boire. Peu après, Pantagruel triomphe de Loup Garou et de trois cents géants. Epistémon, soigné après une décapitation, raconte son séjour aux <a href="/wiki/Enfer" title="Enfer">Enfers</a>, où toute la hiérarchie terrestre est inversée. Les combats terminés, Pantagruel prend possession des terres des Dipsodes. Le narrateur explore ensuite le corps du géant, découvrant un autre monde. Il conclut l'ouvrage en promettant de raconter d'autres prouesses extraordinaires tout en invitant le lecteur de se garder des nuisibles hypocrites hostiles aux livres pantagruéliques. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Gargantua"><i>Gargantua</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=9" title="Modifier la section : Gargantua" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=9" title="Modifier le code source de la section : Gargantua"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg/250px-Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg" decoding="async" width="220" height="272" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg/330px-Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg/500px-Gustave_Dor%C3%A9_-_Gargantua.jpg 2x" data-file-width="2425" data-file-height="3000" /></a><figcaption><i>Les pèlerins mangés en salade</i> - Illustration de <a href="/wiki/Gustave_Dor%C3%A9" title="Gustave Doré">Gustave Doré</a>, 1873.</figcaption></figure> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Gargantua" title="Gargantua">Gargantua</a>.</div></div> <p>Le second roman de Rabelais, toujours publié sous le nom d'Alcofribas Nasier, pose des problèmes de datation, la critique actuelle hésitant entre 1533-1534 et 1535<sup id="cite_ref-53" class="reference"><a href="#cite_note-53"><span class="cite-bracket">&#91;</span>45<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En raison de la répression royale de 1534, cette question importe pour évaluer la hardiesse du propos. <i>Gargantua</i>, longtemps jugé mieux construit que <i>Pantagruel</i>, s'en démarque moins par une supériorité stylistique que par son didactisme plus prononcé. Dans le célèbre <a href="/wiki/Prologue_(litt%C3%A9rature)" title="Prologue (littérature)">prologue</a>, le narrateur avertit ses lecteurs de ne point s'arrêter au sens littéral mais d'interpréter le texte au-delà de son apparence frivole, et de chercher la «&#160;substantifique moelle&#160;» de ses écrits<sup id="cite_ref-54" class="reference"><a href="#cite_note-54"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 2<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'auteur multiplie en effet les allusions aux événements ou interrogations de son époque. Le récit commence par annoncer la <a href="/wiki/G%C3%A9n%C3%A9alogie" title="Généalogie">généalogie</a> du héros mais ne donne à lire qu'un poème illisible, <i>Les Fanfreluches antidotées</i>. </p><p>Le passage suivant évoque la <a href="/wiki/Grossesse" title="Grossesse">grossesse</a> de <a href="/wiki/Gargamelle_(litt%C3%A9rature)" class="mw-redirect" title="Gargamelle (littérature)">Gargamelle</a>, mère de Gargantua, en affirmant la possibilité de porter onze mois l'enfant dans son ventre<sup id="cite_ref-55" class="reference"><a href="#cite_note-55"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-56" class="reference"><a href="#cite_note-56"><span class="cite-bracket">&#91;</span>46<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Au fur et à mesure qu'il grandit, le géant se révèle ingénieux, en particulier lorsqu'il invente le torchecul, ce qui convainc son père Grangousier de lui trouver un précepteur. Il subit alors une éducation formaliste fondée sur un apprentissage mécanique, ce qui met en cause l'enseignement de la <a href="/wiki/Sorbonne" title="Sorbonne">Sorbonne</a>. <a href="/wiki/Thubal_Holoferne" title="Thubal Holoferne">Thubal Holoferne</a> lui impose d'apprendre des traités par cœur et à l'envers, maître Jobelin lui lit une série d'ouvrages de <a href="/wiki/Scolastique" title="Scolastique">scolastique</a> médiévale. L'entrée en scène du précepteur Ponocrates est l'occasion d'introduire les idées humanistes en matière de pédagogie, substituant la <a href="/wiki/Rh%C3%A9torique" title="Rhétorique">rhétorique</a> argumentative aux procédés <a href="/wiki/Syllogisme" title="Syllogisme">syllogistiques</a><sup id="cite_ref-57" class="reference"><a href="#cite_note-57"><span class="cite-bracket">&#91;</span>47<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Gargantua, son nouveau maître et le page Eudemon sont envoyés à Paris au moyen d'une <a href="/wiki/Grand_Jument" title="Grand Jument">gigantesque jument</a>. La curiosité étouffante des Parisiens contraint le prince à se réfugier sur les tours de <a href="/wiki/Cath%C3%A9drale_Notre-Dame_de_Paris" title="Cathédrale Notre-Dame de Paris">Notre-Dame</a>, avant de submerger la foule de son urine<sup id="cite_ref-58" class="reference"><a href="#cite_note-58"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 3<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Gargantua ayant dérobé les <a href="/wiki/Cloches" class="mw-redirect" title="Cloches">cloches</a> de la cathédrale afin d'en faire des grelots pour sa monture, le sophiste Janotus de Bragmardo déclame une harangue maladroite pour qu'il les restitue, tournant involontairement en ridicule le style des sorbonnards. Ponocrates met en œuvre une éducation inspirée entre autres de <a href="/wiki/Jean_Louis_Viv%C3%A8s" title="Jean Louis Vivès">Vivès</a><sup id="cite_ref-59" class="reference"><a href="#cite_note-59"><span class="cite-bracket">&#91;</span>48<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> et probablement de théoriciens italiens comme <a href="/wiki/Victorin_de_Feltre" title="Victorin de Feltre">Vittorino de Feltre</a><sup id="cite_ref-60" class="reference"><a href="#cite_note-60"><span class="cite-bracket">&#91;</span>49<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Gargantua se livre aussi bien à des exercices intellectuels que physiques, apprenant à manier les armes comme à jouer de la musique. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg/250px-Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg" decoding="async" width="220" height="274" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg/330px-Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg/500px-Fr%C3%A8re_Jean_d%C3%A9fend_le_clos_de_l%27abbaye_de_Seuill%C3%A9.jpg 2x" data-file-width="1552" data-file-height="1936" /></a><figcaption>Frère Jean défend le clos de l'abbaye contre les soldats de Picrochole.</figcaption></figure> <p>Les fouaciers de <a href="/wiki/Lern%C3%A9" title="Lerné">Lerné</a> génèrent une rixe avec les viticulteurs du royaume. Vaincus, ils se plaignent au roi Picrochole qui décide de partir en guerre. L'attaque contre le clos de Seuillé échoue en raison de la défense de <a href="/wiki/Fr%C3%A8re_Jean_des_Entommeures" title="Frère Jean des Entommeures">Frère Jean des Entommeures</a>, moine haut en couleur qui rejoint les compagnons de Gargantua. Le regret de Grandgousier de partir au combat et ses tentatives diplomatiques pour l'éviter rejoignent les convictions d'Érasme<sup id="cite_ref-61" class="reference"><a href="#cite_note-61"><span class="cite-bracket">&#91;</span>50<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En revanche, les conseils expansionnistes des gouverneurs de Picrochole recèlent une satire des visées impérialistes de <a href="/wiki/Charles_Quint" title="Charles Quint">Charles Quint</a>. Gargantua remporte l'assaut de la Roche Clermaud en suivant les progrès de l'art militaire, avec la rationalisation des manœuvres subordonnées au terrain<sup id="cite_ref-62" class="reference"><a href="#cite_note-62"><span class="cite-bracket">&#91;</span>51<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Gargantua se montre clément et magnanime en n'imposant que le travail de l'<a href="/wiki/Imprimerie" title="Imprimerie">imprimerie</a> à ses rivaux défaits et généreux envers ses alliés, en leur offrant des seigneuries, à Gymnaste, le Couldray, à Eudemon, <a href="/wiki/Montpensier" title="Montpensier">Montpensier</a>, à Tolmere, le Rivau, à Ithybole, <a href="/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Montsoreau" title="Château de Montsoreau">Montsoreau</a>, et à Acamas, <a href="/wiki/Candes-Saint-Martin" title="Candes-Saint-Martin">Candes</a>. </p><p>Pour récompenser Frère Jean, Gargantua ordonne la construction de l'<a href="/wiki/Abbaye_de_Th%C3%A9l%C3%A8me" title="Abbaye de Thélème">abbaye de Thélème</a>, dont le nom signifie «&#160;volonté&#160;» dans le grec du Nouveau Testament. Cet édifice à la forme d'<a href="/wiki/Hexagone" title="Hexagone">hexagone</a> regorge de richesses, par opposition à l'austérité traditionnelle en vigueur dans les ordres monastiques. Sa seule règle réside dans la formule <span class="citation">«&#160;Fay ce que vouldras&#160;»</span> inscrite sur son fronton. <a href="/wiki/Michael_Screech" title="Michael Screech">Michael Screech</a> pense que <span class="citation">«&#160;L'atmosphère générale de l’Église est celle d'un christianisme platonisant&#160;»</span><sup id="cite_ref-S_63-0" class="reference"><a href="#cite_note-S-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, et cela exprimerait, selon lui, les positions de Rabelais quant à la religion, s'intéressant principalement <span class="citation">«&#160;à la liberté du chrétien qui a été libéré de la loi mosaïque&#160;»</span><sup id="cite_ref-S_63-1" class="reference"><a href="#cite_note-S-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Michael Screech rappelle également que <span class="citation">«&#160;la liberté chrétienne était le cri de ralliement de tous ceux qui croyaient avec <a href="/wiki/Paul_de_Tarse" title="Paul de Tarse">saint Paul</a> que le <a href="/wiki/J%C3%A9sus-Christ" title="Jésus-Christ">Christ</a> avait libéré l'homme de sa sujétion à la loi&#160;»</span><sup id="cite_ref-S_63-2" class="reference"><a href="#cite_note-S-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ainsi Rabelais prônerait avant tout un retour aux valeurs essentielles du christianisme, se rattachant aux idées humanistes de son époque. La liberté des Thélémites va paradoxalement de pair avec une vie presque toujours partagée. Ils sont <span class="citation">«&#160;biens naturés&#160;»</span>, c'est-à-dire vertueux, donc leur sens de l'honneur contrebalance la permissivité de la maxime<sup id="cite_ref-S_63-3" class="reference"><a href="#cite_note-S-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Tiers_Livre"><i>Tiers Livre</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=10" title="Modifier la section : Tiers Livre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=10" title="Modifier le code source de la section : Tiers Livre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Le_Tiers_Livre" title="Le Tiers Livre">Le Tiers Livre</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg" class="mw-file-description"><img alt="Gravure représentant Panurger demandant conseil à Triboulet." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg/250px-Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg" decoding="async" width="220" height="163" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg/330px-Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg/500px-Panurge_demande_conseil_%C3%A0_Triboulet.jpeg 2x" data-file-width="741" data-file-height="550" /></a><figcaption>Après avoir en vain usé de la divination et consulté des savants, Panurge demande conseil au fou <a href="/wiki/Triboulet" title="Triboulet">Triboulet</a>.</figcaption></figure> <p>Publié en 1546 sous le nom de François Rabelais, bénéficiant du privilège de François <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr> et de celui d'Henri II pour l'édition de 1552, le <i>Tiers Livre</i> est, comme les précédents, condamné par la Sorbonne. À la forme de la chronique se substituent les discours des personnages, en particulier du dialogue entre Pantagruel et Panurge. En effet, ce dernier hésite à se marier, partagé entre le désir d'une femme et la crainte du cocuage. Il se livre alors à des méthodes <a href="/wiki/Divinatoires" class="mw-redirect" title="Divinatoires">divinatoires</a>, telles l'<a href="/wiki/Interpr%C3%A9tation_des_r%C3%AAves" title="Interprétation des rêves">interprétation des rêves</a> et la <a href="/wiki/Bibliomancie" title="Bibliomancie">bibliomancie</a>, et consulte des autorités détenant un savoir révélé, comme la <a href="/wiki/Sibylle" title="Sibylle">sibylle</a> de Panzoust ou le muet Nazdecabre, des connaissances profanes, par exemple le théologien Hippothadée ou le <a href="/wiki/Philosophe" title="Philosophe">philosophe</a> Trouillogan, ou sous l'emprise de la <a href="/wiki/Folie" title="Folie">folie</a>, en l'occurrence Triboulet. Il est probable que plusieurs des personnages pressentis se réfèrent à des individus réels, Rondibilis incarnant le médecin <a href="/wiki/Guillaume_Rondelet" title="Guillaume Rondelet">Rondelet</a>, l'ésotériste Her Trippa correspondant à <a href="/wiki/Corn%C3%A9lius_Agrippa" class="mw-redirect" title="Cornélius Agrippa">Cornélius Agrippa</a><sup id="cite_ref-64" class="reference"><a href="#cite_note-64"><span class="cite-bracket">&#91;</span>53<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'un des traits comiques du récit tient aux interprétations contradictoires auxquelles se livrent Pantagruel et Panurge, structure annoncée dès le chapitre III par l'<a href="/wiki/%C3%89loge_paradoxal" title="Éloge paradoxal">éloge paradoxal</a> des dettes<sup id="cite_ref-65" class="reference"><a href="#cite_note-65"><span class="cite-bracket">&#91;</span>54<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Les caractères montrent également une évolution significative. Par rapport à <i>Pantagruel</i>, Panurge se révèle moins rusé et assez obtus dans sa prétention à retourner tous les signes à son avantage et dans son refus de prêter attention aux conseils qu'il sollicite. Abusé par sa «&#160;philautie&#160;», ou amour de soi, il accuse Her Trippa, aux présages funestes, du vice dont il fait lui-même preuve. Sa culture sert sa pédanterie, non sa sagesse. Inversement, Pantagruel gagne en pondération, perdant de son exubérance de géant<sup id="cite_ref-66" class="reference"><a href="#cite_note-66"><span class="cite-bracket">&#91;</span>55<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Les protagonistes décident finalement de prendre la mer pour aller interroger l'oracle de la Dive Bouteille. Les derniers chapitres se consacrent à la louange du Pantagruelion, plante aux vertus miraculeuses, qui comprend des propriétés du <a href="/wiki/Chanvre" title="Chanvre">chanvre</a> et du <a href="/wiki/Lin_cultiv%C3%A9" title="Lin cultivé">lin</a><sup id="cite_ref-67" class="reference"><a href="#cite_note-67"><span class="cite-bracket">&#91;</span>56<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le narrateur lui-même intervient dans le récit, le décrivant d'abord minutieusement comme un naturaliste inspiré par Pline et <a href="/wiki/Charles_Estienne" title="Charles Estienne">Charles Estienne</a>, puis développant ses qualités avec un lyrisme nourri d'allusions mythologiques<sup id="cite_ref-68" class="reference"><a href="#cite_note-68"><span class="cite-bracket">&#91;</span>57<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Le_Quart_Livre"><i>Le Quart Livre</i></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=11" title="Modifier la section : Le Quart Livre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=11" title="Modifier le code source de la section : Le Quart Livre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Le_Quart_Livre" title="Le Quart Livre">Le Quart Livre</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Le_Physetere,_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Le_Physetere%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg/250px-Le_Physetere%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg" decoding="async" width="220" height="274" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Le_Physetere%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg/330px-Le_Physetere%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Le_Physetere%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg/500px-Le_Physetere%2C_par_Gustave_Dor%C3%A9.jpg 2x" data-file-width="1554" data-file-height="1934" /></a><figcaption>En mer, près de l'île Farouche, le Physetere, un monstre marin, attaque le navire de Pantagruel.</figcaption></figure> <p>Une première édition brouillonne du <i>Quart Livre</i> paraît en 1548, comportant onze chapitres et de nombreuses coquilles. Son caractère négligé rend mystérieuses les circonstances d'une telle publication, surtout pour un auteur controversé. Le prologue dénonce les diffamateurs mais la suite du récit ne soulève aucune idée polémique. Néanmoins, il contient déjà des épisodes parmi les plus fameux de la geste rabelaisienne, à savoir la tempête en mer et les <a href="/wiki/Mouton_de_Panurge_(locution)" title="Mouton de Panurge (locution)">moutons de Panurge</a>, ainsi que l'esquisse d'une trame narrative faite d'une odyssée erratique<sup id="cite_ref-Screech1992379-407_69-0" class="reference"><a href="#cite_note-Screech1992379-407-69"><span class="cite-bracket">&#91;</span>58<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le <i>Quart Livre</i> de 1552, imprimé par Michel Fezandat, relate donc le voyage de Pantagruel et de ses compagnons partis afin d'interroger l'oracle de la Dive Bouteille. Celle-ci, peu évoquée, constitue en réalité un prétexte pour l'exploration ou la simple évocation de quatorze îles dont l'atmosphère <a href="/wiki/Fantastique" title="Fantastique">fantastique</a> laisse transparaître les tourments de l'époque. La première escale, l'île de Medhamoti, ouvre ainsi sur le merveilleux par une foire fabuleuse&#160;: Epistémon achète une peinture des Idées de Platon, Pantagruel acquiert trois <a href="/wiki/Licornes" class="mw-redirect" title="Licornes">licornes</a>. La verve comique de Rabelais se vérifie ensuite par l'épisode des moutons de Panurge, lors duquel le marchand Dindenault perd la totalité de son bétail, ou lors de la satire carnavalesque des Chicanous, qui gagnent leur vie en se faisant battre. L'étouffement au beurre de Bringuenarilles, sur l'île de Tohu et Bohu, donne l'occasion d'un catalogue de morts extraordinaires. Par son sujet, il rejoint la discussion sur l'île des Macraeons à propos des conceptions païennes et chrétiennes de l'immortalité de l'âme. </p><p>Rabelais reprend un motif traditionnel de la culture médiévale par la guerre des Andouilles&#160;: celles-ci, alliées à Mardi-Gras, attaquent Pantagruel parce qu'ils le confondent avec leur ennemi Quaresmeprenant. La rivalité entre les Papefigues, hostiles au Vatican et les Papimanes, adulateurs du <a href="/wiki/Pape" title="Pape">pape</a>, témoigne des tensions religieuses. Rabelais tourne en dérision la déification papale, de même que la prétendue sacralité des <a href="/wiki/D%C3%A9cr%C3%A9tales" class="mw-redirect" title="Décrétales">décrétales</a>. La <a href="/wiki/Langue" title="Langue">langue</a> représente un thème essentiel du récit à de multiples reprises, notamment lors de la découverte d'Ennasin, où le nom des habitants déterminent leurs alliances et liens de parentés, et plus encore lors du prodige des paroles dégelées. Arrivé dans des eaux glaciales, l'équipage entend des sons sans en distinguer la provenance. Ce sont des paroles et des bruits restés emprisonnés dans la glace. Le refus de Pantagruel de conserver ces paroles en dénonce l'absurdité&#160;: le langage ne se thésaurise pas mais vit du contact entre les locuteurs<sup id="cite_ref-70" class="reference"><a href="#cite_note-70"><span class="cite-bracket">&#91;</span>59<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le voyage développe le thème de la mangeaille avec l'évocation d'un géant, messire Gaster. Sur son île, cette allégorie de la <a href="/wiki/Faim" title="Faim">faim</a> est révérée par des ventriloques, les Engastrimythes, et les Gastrolatres, obnubilés par leurs ventres. Cette ambivalente adoration stimule l'intelligence, générant des inventions tantôt bénéfiques (agriculture, charrettes), tantôt funestes (artilleries). Les protagonistes principaux se repaissent à leur tour devant l'île de Chaneph, habitée par des hypocrites. Le banquet auquel ils se livrent rappelle la <a href="/wiki/C%C3%A8ne" title="Cène">cène</a> et affirme une confiance paisible en Dieu qui contraste avec les pointes satiriques adressées à l'Église<sup id="cite_ref-71" class="reference"><a href="#cite_note-71"><span class="cite-bracket">&#91;</span>60<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ganabin, dernière île du roman, abrite des larrons incitant à ne pas accoster. Pantagruel fait tirer un coup de canon afin de faire peur à Panurge, réfugié dans la cale du navire. Ce dernier se conchie de peur, avant de répliquer avec éloquence et gouaillerie sur son courage et ses excréments<sup id="cite_ref-72" class="reference"><a href="#cite_note-72"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 4<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Cinquième_Livre_(attribué_à_Rabelais)"><span id="Cinqui.C3.A8me_Livre_.28attribu.C3.A9_.C3.A0_Rabelais.29"></span><i>Cinquième Livre</i> (attribué à Rabelais)</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=12" title="Modifier la section : Cinquième Livre (attribué à Rabelais)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=12" title="Modifier le code source de la section : Cinquième Livre (attribué à Rabelais)"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container bandeau-section metadata bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css loupe">Article détaillé&#160;: <a href="/wiki/Cinqui%C3%A8me_Livre" class="mw-redirect" title="Cinquième Livre">Cinquième Livre</a>.</div></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg/250px-Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg" decoding="async" width="220" height="387" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg/330px-Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg/500px-Dive_Bouteille_-_Cinqui%C3%A8me_livre.jpg 2x" data-file-width="752" data-file-height="1324" /></a><figcaption>L'épilénie, ou ode bacchique, que chante la prêtresse Bacbec, pour recueillir le mot de la Dive Bouteille.</figcaption></figure> <p>En 1562, soit neuf années après la mort de Rabelais, paraît <i>L'Isle Sonnante</i>, édition partielle du <i>Cinquième Livre</i>, constituée des 16 premiers chapitres. Une version de 47 chapitres voit le jour deux ans plus tard. Un manuscrit se trouve également conservé à la <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">Bibliothèque Nationale</a><sup id="cite_ref-73" class="reference"><a href="#cite_note-73"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 9<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dès le <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, l'authenticité de ce dernier opus se trouve remise en question. À la fin du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle coexistent encore des positions contraires en faveur ou non de l'attribution du texte à Rabelais, même s'il s'avère probable qu'il s'agisse de brouillons remaniés par les éditeurs<sup id="cite_ref-Cooper_47-1" class="reference"><a href="#cite_note-Cooper-47"><span class="cite-bracket">&#91;</span>43<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Le <i>Cinquième Livre</i> voit la poursuite et l'aboutissement de la quête de la Dive Bouteille pour laquelle Pantagruel et ses compagnons voyagent en mer. Le récit alterne des épisodes satiriques et de purs exercices d'imagination, sur une tonalité souvent plus violente que les précédents romans. Le passage dans l'Île Sonnante, habitée par des oiseaux tels que les Cardingaux ou les Evesgaux, dénonce l'organisation temporelle d'un clergé oisif et sectaire. Après l'île des Ferrements, aux arbres à armes, et l'île de Cassade, évoquant les jeux de hasard, l'arrivée sur l'île des Chats-fourrez brosse un portrait sombre d'une justice corrompue et versatile. La navigation mène l'équipage vers le royaume de la Quinte Essence, pays où la reine Entéléchie cultive un art de la sagesse aux raffinements subtils, voire excessifs. Après être passé au large de l'île d'Odes, où <span class="citation">«&#160;les chemins cheminent&#160;»</span><sup id="cite_ref-74" class="reference"><a href="#cite_note-74"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 10<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, le groupe rencontre les frères Fredons, moines au formalisme rigide, prétendument austères et vrais jouisseurs. Dans la terre d'illusion qu'est le pays de Satin, Ouy-dire dirige une école de rumeurs, d'opinions toutes faites et de calomnies. Après ces étapes teintées d'opprobres, les protagonistes se voient guidés par un habitant du Lanternois vers le temple de l'oracle, recouvert d'une fresque bacchique. Arrivés devant une fontaine, la prophétesse Bacbuc aide Panurge à recevoir le mot de la Dive Bouteille&#160;: <span class="citation">«&#160;<i>trinch</i>&#160;»</span>, ce qui signifie Buvez, et, par cette exhortation à boire, incite à la recherche personnelle de la vérité<sup id="cite_ref-75" class="reference"><a href="#cite_note-75"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 5<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Almanachs_et_pronostications">Almanachs et pronostications</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=13" title="Modifier la section : Almanachs et pronostications" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=13" title="Modifier le code source de la section : Almanachs et pronostications"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa,_par_Maurice_Sand.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa%2C_par_Maurice_Sand.png/250px-Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa%2C_par_Maurice_Sand.png" decoding="async" width="220" height="138" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa%2C_par_Maurice_Sand.png/330px-Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa%2C_par_Maurice_Sand.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa%2C_par_Maurice_Sand.png/500px-Comment_Panurge_prend_conseil_de_Her_Trippa%2C_par_Maurice_Sand.png 2x" data-file-width="1059" data-file-height="666" /></a><figcaption>Herr Trippa, personnage du <i>Tiers Livre</i>, est tourné en dérision par ses absurdes techniques divinatoires, dont l'astrologie.</figcaption></figure> <p>En vogue au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, les <a href="/wiki/Almanach" title="Almanach">almanachs</a> et pronostications mélangent observations astronomiques, prévisions météorologiques et conseils sanitaires. L'astrologie alors tient un rôle important dans la pensée scientifique et des témoignages flatteurs attestent que Rabelais lui-même s'y est illustré<sup id="cite_ref-76" class="reference"><a href="#cite_note-76"><span class="cite-bracket">&#91;</span>61<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Si la plupart des évangéliques croient en l'influence des corps célestes sur les phénomènes naturels et sur le corps humain, ils refusent néanmoins un usage abusif et hasardeux de cette discipline qui remet en cause le dogme de la <a href="/wiki/Providence_(religion)" title="Providence (religion)">Providence</a> et prospère sur la crédulité populaire. Si Rabelais publie un certain nombre d'almanachs (1533 et 1535), il tourne en dérision les excès des astrologues dans la <i><a href="/wiki/Pantagrueline_prognostication" title="Pantagrueline prognostication">Pantagrueline prognostication</a></i>. Cette parodie, écrite initialement pour l'année 1533, connaît de nombreuses mises à jour (pour les années 1535, 1537 et 1538) avant de laisser place à une édition <span class="citation">«&#160;pour l'an perpétuel&#160;»</span><sup id="cite_ref-77" class="reference"><a href="#cite_note-77"><span class="cite-bracket">&#91;</span>62<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Sciomachie">Sciomachie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=14" title="Modifier la section : Sciomachie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=14" title="Modifier le code source de la section : Sciomachie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Parue en 1549, la <i><a href="/wiki/Sciomachie" title="Sciomachie">Sciomachie</a></i><sup id="cite_ref-78" class="reference"><a href="#cite_note-78"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 11<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> évoque un banquet grandiose et un simulacre de bataille organisés en l'honneur de la naissance de <a href="/wiki/Louis_de_France_(1549-1550)" title="Louis de France (1549-1550)">Louis d'Orléans</a>, second fils d'<a href="/wiki/Henri_II_de_France" class="mw-redirect" title="Henri II de France">Henri II</a>. Si le débordement du <a href="/wiki/Tibre" title="Tibre">Tibre</a> empêche la <a href="/wiki/Naumachie" title="Naumachie">naumachie</a> (combat naval) de se tenir, l'affrontement terrestre met en scène un <a href="/wiki/Si%C3%A8ge_(militaire)" title="Siège (militaire)">siège</a> destiné à délivrer la déesse <a href="/wiki/Diane_(mythologie)" title="Diane (mythologie)">Diane</a>. Le récit de ces festivités illustre la générosité et l'effort de <a href="/wiki/Jean_du_Bellay_(1492-1560)" class="mw-redirect" title="Jean du Bellay (1492-1560)">Jean du Bellay</a> pour que resplendisse l'image du royaume de France. Il se présente comme une lettre adressée au cardinal de Guise, faction rivale des du Bellay, ce qui ne manque pas d'ironie<sup id="cite_ref-79" class="reference"><a href="#cite_note-79"><span class="cite-bracket">&#91;</span>63<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En réalité, Rabelais s'inspire d'un compte-rendu d'Antonio Buonaccorsi, l'alibi épistolaire conférant un aspect moins solennel, donc plus vraisemblable, à la description<sup id="cite_ref-80" class="reference"><a href="#cite_note-80"><span class="cite-bracket">&#91;</span>64<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Publications_savantes">Publications savantes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=15" title="Modifier la section : Publications savantes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=15" title="Modifier le code source de la section : Publications savantes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg/220px-Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg" decoding="async" width="220" height="291" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg/330px-Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg/440px-Illustration_de_Topographia_Antiquae_Romae.jpg 2x" data-file-width="794" data-file-height="1052" /></a><figcaption>Plan de Rome issu de la <i>Topographie</i> de Marliani.</figcaption></figure> <p>Rabelais compose plusieurs épîtres dédicatoires en latin, qui servent de préface pour des ouvrages anciens ou d'Italie. L'édition du second volume des lettres de Manardi, en juin 1532, se trouve ainsi introduite par une lettre adressée à <a href="/wiki/Andr%C3%A9_Tiraqueau" title="André Tiraqueau">André Tiraqueau</a> dans laquelle Rabelais exprime son admiration pour Manardi, restaurateur de la <span class="citation">«&#160;médecine ancienne et authentique&#160;»</span>, par différence avec les adeptes d'une tradition dépassée, qui s'accrochent à une <span class="citation">«&#160;odyssée d'erreurs&#160;»</span><sup id="cite_ref-Huchon1994980_81-0" class="reference"><a href="#cite_note-Huchon1994980-81"><span class="cite-bracket">&#91;</span>65<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Si les plaisanteries et les comparaisons imagées rappellent le style du romancier, la déploration de la crédulité populaire et le souhait du renouveau scientifique sont partagés par nombre de ses contemporains<sup id="cite_ref-PlattardPubSav_82-0" class="reference"><a href="#cite_note-PlattardPubSav-82"><span class="cite-bracket">&#91;</span>66<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La même année, Sébastien Gryphe souhaite éditer les textes d'Hippocrate et de Galien avec les commentaires de Rabelais. Celui-ci, dédiant son travail à Geoffroy d'Estissac, en appelle notamment à la plus grande vigilance dans les livres de médecine, où les incorrections engendrent des conséquences mortelles. Le choix d'un format réduit pour cette édition, en <a href="/wiki/Reliure" title="Reliure">in-16</a>, lui confère alors son originalité et s'explique par le souhait de rendre accessible aux étudiants une vulgarisation de ces écrits canoniques<sup id="cite_ref-PlattardPubSav_82-1" class="reference"><a href="#cite_note-PlattardPubSav-82"><span class="cite-bracket">&#91;</span>66<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Les deux faux vestiges antiques édités par Rabelais, <i>Le Testament de Lucius Cuspidius</i> et le <i>Contrat de vente</i> de Culita, dédicacés à <a href="/wiki/Amaury_Bouchard" title="Amaury Bouchard">Amaury Bouchard</a>, viennent respectivement de la main de <a href="/wiki/Giulio_Pomponio_Leto" title="Giulio Pomponio Leto">Pomponio Leto</a> et de <a href="/wiki/Giovanni_Pontano" title="Giovanni Pontano">Giovanni Pontano</a>. En ce qui concerne le premier, si le latin puise effectivement dans le vocabulaire cicéronien et justinien, il s'y trouve plusieurs maladresses ou singularités peu communes à un testamentaire romain, comme des imprécisions de lieux ou les noms d'esclaves empruntés à Plaute. Le second canular, plus douteux, comporte des expressions familières et des noms incongrus<sup id="cite_ref-83" class="reference"><a href="#cite_note-83"><span class="cite-bracket">&#91;</span>67<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Toujours est-il que jusqu'au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, les rééditions ne soupçonnent pas l'imposture, même si en 1587 l'archevêque <a href="/wiki/Antoine_Augustin" class="mw-redirect" title="Antoine Augustin">Antoine Augustin</a> la pressent déjà<sup id="cite_ref-Huchon1994Notice_de_François_Moreau1741_84-0" class="reference"><a href="#cite_note-Huchon1994Notice_de_François_Moreau1741-84"><span class="cite-bracket">&#91;</span>68<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Si l'hypothèse d'une farce orchestrée par Rabelais elle-même paraît peu vraisemblable, l'acquisition du texte par celui-ci reste un mystère<sup id="cite_ref-85" class="reference"><a href="#cite_note-85"><span class="cite-bracket">&#91;</span>69<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La dernière épître, destinée à Jean du Bellay, ouvre la <i>Topographia Antiquae Romae</i> de Bartolomeo Marliani. L'écrivain explique le projet avorté d'établir les plans de l'ancienne Rome à partir d'un cadran solaire, méthode qu'il attribue fautivement à <a href="/wiki/Thal%C3%A8s_de_Milet" class="mw-redirect" title="Thalès de Milet">Thalès de Milet</a>, en réalité redevable à <a href="/wiki/Anaxim%C3%A8ne" title="Anaximène">Anaximène</a>. Son devancier, un antiquaire milanais fréquentant également le cercle du cardinal, établit sa carte depuis les collines de la ville. Son travail, révisé par Rabelais et Gryphe, se voit débarrassé de ses erreurs épigraphiques et typographiques ainsi qu'augmenté d'un index. Il illustre la passion de l'humaniste et de son protecteur pour l'archéologie et, plus globalement, l'Antiquité<sup id="cite_ref-86" class="reference"><a href="#cite_note-86"><span class="cite-bracket">&#91;</span>70<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Rabelais aurait écrit un traité d'art militaire connu sous le nom de <i>Stratagemata… Domini de Langeio, militis in princio terti belli Caesari</i>. Ce texte, connu par <a href="/wiki/Charles_Perrat" title="Charles Perrat">Charles Perrat</a>, qui l'aurait identifié à la vente chez un bouquiniste parisien en 1932, est mentionné en 1585 par <a href="/wiki/Antoine_du_Verdier" title="Antoine du Verdier">Antoine du Verdier</a>, qui indique que Claude Massuau l'a traduit en français. Les <i>Stratagemata</i>, ou <i>Stratagèmes</i>, auraient été publiés en 1539 chez Sébastien Gryphe et traiteraient de la politique militaire de Guillaume du Bellay en Italie, en Allemagne et en Suisse. Cette publication fait écho à la représentation de la <a href="/wiki/M%C3%A8tis_(Gr%C3%A8ce_antique)" title="Mètis (Grèce antique)"><i>mètis</i></a> dans les passages épiques de la geste pantagruélique <sup id="cite_ref-87" class="reference"><a href="#cite_note-87"><span class="cite-bracket">&#91;</span>71<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Activité_éditoriale"><span id="Activit.C3.A9_.C3.A9ditoriale"></span>Activité éditoriale</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=16" title="Modifier la section : Activité éditoriale" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=16" title="Modifier le code source de la section : Activité éditoriale"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La <a href="/wiki/Devise_(phrase)" title="Devise (phrase)">devise</a>, partielle ou complète, de Rabelais a été trouvée sur 31 ouvrages («&#160;A la bonne fortune avec Dieu&#160;») et accompagnée parfois d'un emblème représentant un chevron surmonté de deux croix, chevauchant un oiseau et cerclé de lierre. Elle indique son intervention comme éditeur, plus rarement comme auteur, auprès des imprimeurs Sébastien Gryphe, François Juste et Pierre de Sainte-Lucie<sup id="cite_ref-signe_88-0" class="reference"><a href="#cite_note-signe-88"><span class="cite-bracket">&#91;</span>72<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Les publications de Rabelais montrent un intérêt pour la <a href="/wiki/Philologie" title="Philologie">philologie</a> médicale (édition du corpus hippocratique et galénique), la diffusion du grec (lettres et extraits de l'œuvre d'<a href="/wiki/Ange_Politien" title="Ange Politien">Ange Politien</a>) et la poésie vernaculaire (<a href="/wiki/Cl%C3%A9ment_Marot" title="Clément Marot">Clément Marot</a> ou l'hybride <i>Hécatomphile-Fleurs de la poésie françaises</i>)<sup id="cite_ref-signe_88-1" class="reference"><a href="#cite_note-signe-88"><span class="cite-bracket">&#91;</span>72<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>L'activité éditoriale de Rabelais marque une tendance à privilégier la version la plus exhaustive d'un texte au détriment de son authenticité, une préférence non systématique pour les graphies étymologisantes et un travail fréquent sur les index et les marges textuelles<sup id="cite_ref-signe_88-2" class="reference"><a href="#cite_note-signe-88"><span class="cite-bracket">&#91;</span>72<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Un_savoir_encyclopédique"><span id="Un_savoir_encyclop.C3.A9dique"></span>Un savoir encyclopédique</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=17" title="Modifier la section : Un savoir encyclopédique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=17" title="Modifier le code source de la section : Un savoir encyclopédique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Un_érudit_de_la_Renaissance"><span id="Un_.C3.A9rudit_de_la_Renaissance"></span>Un érudit de la Renaissance</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=18" title="Modifier la section : Un érudit de la Renaissance" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=18" title="Modifier le code source de la section : Un érudit de la Renaissance"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Versé aussi bien dans la médecine que dans le droit ou la philosophie, Rabelais témoigne dans son œuvre d'une curiosité insatiable et fait l'éloge du savoir, illustre représentant du <span class="citation">«&#160;vrai pays et abysme de encyclopédie&#160;»</span><sup id="cite_ref-89" class="reference"><a href="#cite_note-89"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 12<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il se réfère nommément à de très nombreux auteurs, de manière facétieuse ou non. Ses romans font la part belle aux discussions érudites, aux étalages de sources et aux querelles savantes. L'admiration des Anciens le pousse à multiplier les allusions à l'histoire ou la mythologie antique, celle-ci intégrée de manière vivante à la quête pantagruélique<sup id="cite_ref-90" class="reference"><a href="#cite_note-90"><span class="cite-bracket">&#91;</span>73<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Sa connaissance, non seulement du latin classique, mais également du grec et de l'hébreu, témoigne de son appartenance à l'humanisme. Il recommande ainsi <a href="/wiki/Cic%C3%A9ron" title="Cicéron">Cicéron</a> comme modèle<sup id="cite_ref-91" class="reference"><a href="#cite_note-91"><span class="cite-bracket">&#91;</span>74<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, il émaille son vocabulaire et ses noms propres d'<a href="/wiki/H%C3%A9bra%C3%AFsme" title="Hébraïsme">hébraïsmes</a><sup id="cite_ref-92" class="reference"><a href="#cite_note-92"><span class="cite-bracket">&#91;</span>75<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> et révèle un goût prononcé pour <a href="/wiki/Pline_l%27Ancien" title="Pline l&#39;Ancien">Pline l'Ancien</a>, les compilateurs tels <a href="/wiki/Varron_(%C3%A9crivain)" title="Varron (écrivain)">Varron</a> et <a href="/wiki/Aulu-Gelle" title="Aulu-Gelle">Aulu-Gelle</a>, ou encore <a href="/wiki/Plutarque" title="Plutarque">Plutarque</a> et <a href="/wiki/Ovide" title="Ovide">Ovide</a><sup id="cite_ref-93" class="reference"><a href="#cite_note-93"><span class="cite-bracket">&#91;</span>76<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Squelette_humain,_par_Mercure_Jollat.jpeg" class="mw-file-description"><img alt="Description du squelette humain extraite de De Dissectione partium corporis écrit par Charles Estienne." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Squelette_humain%2C_par_Mercure_Jollat.jpeg/250px-Squelette_humain%2C_par_Mercure_Jollat.jpeg" decoding="async" width="220" height="327" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Squelette_humain%2C_par_Mercure_Jollat.jpeg/330px-Squelette_humain%2C_par_Mercure_Jollat.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Squelette_humain%2C_par_Mercure_Jollat.jpeg/500px-Squelette_humain%2C_par_Mercure_Jollat.jpeg 2x" data-file-width="1024" data-file-height="1522" /></a><figcaption><i>La Dissection des parties du corps humain</i> de Charles Estienne constitue un intertexte médical de la description de Xenomanes.</figcaption></figure> <p><a href="/wiki/Lucien_de_Samosate" title="Lucien de Samosate">Lucien</a>, sans exagérer son influence, inspire à Rabelais son usage ludique d'un patrimoine intellectuel, l'entrelacement du sérieux et du comique, un recours fréquent aux citations, l'effacement de la frontière entre le réel et le merveilleux. Mais le Tourangeau s'appuie sur une culture plus vaste pour aboutir à une créativité plus foisonnante<sup id="cite_ref-94" class="reference"><a href="#cite_note-94"><span class="cite-bracket">&#91;</span>77<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Parmi ses auteurs de prédilection, <a href="/wiki/Platon" title="Platon">Platon</a> se remarque par l'alternance de vénération et de moquerie à son égard. Si <i>Gargantua</i> réutilise le <a href="/wiki/Topos_(litt%C3%A9rature)" title="Topos (littérature)">topos</a> du «&#160;philosophe-roi&#160;», le <i>Tiers Livre</i> ridiculise le platonisme abstrait et mondain de l'époque<sup id="cite_ref-95" class="reference"><a href="#cite_note-95"><span class="cite-bracket">&#91;</span>78<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Sa vocation de médecin se retrouve dans les thèmes de l'écrivain. Elle lui fournit un langage technique enrichissant ses descriptions du corps humain et des maladies mais plus encore, car à cette époque, elle requiert des notions en histoire naturelle, en chimie pharmaceutique et même en astronomie, afin d'intervenir au moment favorable<sup id="cite_ref-96" class="reference"><a href="#cite_note-96"><span class="cite-bracket">&#91;</span>79<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'exposé sur l'anatomie du géant Quaresmeprenant tire ainsi une grande partie de son lexique des observations de <a href="/wiki/Guy_de_Chauliac" title="Guy de Chauliac">Chauliac</a> et de <a href="/wiki/Charles_Estienne" title="Charles Estienne">Charles Estienne</a><sup id="cite_ref-97" class="reference"><a href="#cite_note-97"><span class="cite-bracket">&#91;</span>80<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, tandis que la défense d'une diététique moderne se vérifie par la critique du jeûne. Acquis aux idées nouvelles en matière d'hygiène, il raille cependant l'inefficacité et l'avidité des médecins<sup id="cite_ref-98" class="reference"><a href="#cite_note-98"><span class="cite-bracket">&#91;</span>81<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Nous ne possédons aucune indication sur une éventuelle formation juridique de Rabelais, même s'il fréquente des juristes à Fontenay-le-Comte. Il maîtrise cependant le droit avec assez de profondeur pour en tirer parti dans sa vie comme dans ses romans, comme l'illustrent sa correspondance avec Budé et ses activités romaines. Tournant en dérision les <a href="/wiki/Glose" title="Glose">gloses</a> qui obscurcissent les textes latins, la paperasserie judiciaire, le respect aveugle de la procédure, il s'attaque également aux abus du canon ecclésiastique<sup id="cite_ref-99" class="reference"><a href="#cite_note-99"><span class="cite-bracket">&#91;</span>82<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Les commentateurs ne s'accordent guère sur l'importance et la nature des traces de la littérature italienne dans l'œuvre de Rabelais, qu'il s'agisse de l'épopée burlesque (les <i>Macaronnées</i> de <a href="/wiki/Teofilo_Folengo" title="Teofilo Folengo">Folengo</a> ou le style héroï-comique de <a href="/wiki/Luigi_Pulci" title="Luigi Pulci">Pulci</a>), des savantes allégories de <a href="/wiki/Francesco_Colonna_(moine)" title="Francesco Colonna (moine)">Colonna</a>, l'auteur de l'<i><a href="/wiki/Hypnerotomachia_Poliphili" title="Hypnerotomachia Poliphili">Hypnerotomachia Poliphili</a></i>, des pédagogues, des polygraphes et des conteurs. Parmi ces derniers, deux d'entre eux paraissent être des sources assez certaines&#160;: <a href="/wiki/Le_Pogge" class="mw-redirect" title="Le Pogge">Pogge</a>, par ses <i>Facéties</i>, et <a href="/wiki/Masuccio_Salernitano" title="Masuccio Salernitano">Masuccio Salernitano</a>, par un récit inspirant l'épisode du diamant faux. La relation de l'humaniste au néoplatonisme d'Italie, en particulier à <a href="/wiki/Marsile_Ficin" title="Marsile Ficin">Marsile Ficin</a>, semble avoir évolué d'une inspiration respectueuse, décelable dans l'<a href="/wiki/Abbaye_de_Th%C3%A9l%C3%A8me" title="Abbaye de Thélème">idéal intellectuel de Thélème</a>, à une position satirique, sous-jacente à l'éloge des dettes, à Messer Gaster ou l'île des Ennasin<sup id="cite_ref-100" class="reference"><a href="#cite_note-100"><span class="cite-bracket">&#91;</span>83<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Permanence_du_Moyen_Âge"><span id="Permanence_du_Moyen_.C3.82ge"></span>Permanence du Moyen Âge</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=19" title="Modifier la section : Permanence du Moyen Âge" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=19" title="Modifier le code source de la section : Permanence du Moyen Âge"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Homme de la Renaissance, Rabelais apparaît à première vue comme un contempteur des temps médiévaux qui <span class="citation">«&#160;avoient mis à destruction toute bonne litterature&#160;»</span><sup id="cite_ref-101" class="reference"><a href="#cite_note-101"><span class="cite-bracket">&#91;</span>84<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Son œuvre reste néanmoins imprégnée de cet héritage. La critique de la scolastique médiévale telle qu'elle se présente dans <i>Gargantua</i> existe déjà au <abbr class="abbr" title="12ᵉ siècle"><span class="romain">XII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle et démontre que l'écrivain en maîtrise les codes et techniques de discours. Des théories médiévales s'accordent avec les conceptions pédagogiques, politiques ou religieuses qui se dégagent de ce roman. <a href="/wiki/Gilles_de_Rome" title="Gilles de Rome">Gilles de Rome</a>, encore connu au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, recommande déjà au jeune prince le sens de la justice et la nécessité d'entretenir aussi bien le corps que l'esprit<sup id="cite_ref-102" class="reference"><a href="#cite_note-102"><span class="cite-bracket">&#91;</span>85<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. De la même façon, <a href="/wiki/Guillaume_d%27Ockham" title="Guillaume d&#39;Ockham">Guillaume d'Ockham</a> déclare l'origine humaine de l'autorité, ce qui implique l'indépendance du pouvoir civil vis-à-vis de l'Église<sup id="cite_ref-103" class="reference"><a href="#cite_note-103"><span class="cite-bracket">&#91;</span>86<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. De manière plus probante, la parodie des romans de chevalerie, genre encore souvent lu par les lettrés de l'époque, reprend un héritage en le détournant. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_culture_populaire">La culture populaire</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=20" title="Modifier la section : La culture populaire" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=20" title="Modifier le code source de la section : La culture populaire"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Propos_des_biensyvres,_par_Albert_Robida.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Propos_des_biensyvres%2C_par_Albert_Robida.jpg/220px-Propos_des_biensyvres%2C_par_Albert_Robida.jpg" decoding="async" width="220" height="112" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Propos_des_biensyvres%2C_par_Albert_Robida.jpg/330px-Propos_des_biensyvres%2C_par_Albert_Robida.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Propos_des_biensyvres%2C_par_Albert_Robida.jpg/440px-Propos_des_biensyvres%2C_par_Albert_Robida.jpg 2x" data-file-width="1204" data-file-height="612" /></a><figcaption>Les banquets rabelaisiens concilient légèreté de bon vivant et références humanistes.</figcaption></figure><p>L'un des caractères les plus singuliers de l'œuvre rabelaisienne consiste dans l'entrelacement de thèmes folkloriques et lettrés. </p><p>Ce <a href="/wiki/Syncr%C3%A9tisme" title="Syncrétisme">syncrétisme</a> se vérifie notamment dans les sources du comique. <a href="/wiki/Mikha%C3%AFl_Bakhtine" title="Mikhaïl Bakhtine">Mikhaïl Bakhtine</a> met ainsi l'accent sur la portée subversive, carnavalesque et populaire du rire rabelaisien, caractéristiques se révélant par le recours au vocabulaire de la place publique, aux références au bas corporel, à la thématique de la fête, du boire et du manger ainsi que par le «&#160;réalisme grotesque&#160;» des images. Le critique russe pense que le texte traduit une vision du monde joyeuse, héritant des <a href="/wiki/Farce_(th%C3%A9%C3%A2tre)" title="Farce (théâtre)">farces</a> médiévales, dont les railleries ambivalentes ne détruisent jamais totalement leurs cibles<sup id="cite_ref-104" class="reference"><a href="#cite_note-104"><span class="cite-bracket">&#91;</span>87<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans une perspective opposée, Michael Screech insiste sur les ressorts savants d'une verve humaniste, en particulier influencée par <a href="/wiki/Lucien_de_Samosate" title="Lucien de Samosate">Lucien</a>. Les éléments vulgaires ne traduisent pas une inspiration d'une culture roturière en raison de l'homogénéité sociale de l'époque. Il n'était guère surprenant qu'une dame de la cour chante une chanson villageoise. En revanche, Rabelais sollicite des connaissances uniquement accessibles à une minorité cultivée&#160;: ainsi en est-il des <a href="/wiki/%C3%89tymologie" title="Étymologie">étymologies</a> fallacieuses ou des plaisanteries bibliques<sup id="cite_ref-S_63-4" class="reference"><a href="#cite_note-S-63"><span class="cite-bracket">&#91;</span>52<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Il reste que l'écrivain tourangeau ne s'interdit pas de puiser des images et des thèmes plus largement partagés que les humanités classiques. Outre des allusions isolées à plusieurs personnages de la tradition celtique (<a href="/wiki/Gauvain" title="Gauvain">Gauvain</a>, <a href="/wiki/F%C3%A9e_Morgane" title="Fée Morgane">Morgane</a>, le <a href="/wiki/Roi_Arthur" title="Roi Arthur">roi Arthur</a>…) la <a href="/wiki/Mati%C3%A8re_de_Bretagne" title="Matière de Bretagne">matière de Bretagne</a> nourrit, essentiellement dans <i>Pantagruel</i>, plusieurs épisodes jouant sur l'énormité des géants<sup id="cite_ref-105" class="reference"><a href="#cite_note-105"><span class="cite-bracket">&#91;</span>88<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'exemple_du_gigantisme"><span id="L.27exemple_du_gigantisme"></span>L'exemple du gigantisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=21" title="Modifier la section : L&#39;exemple du gigantisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=21" title="Modifier le code source de la section : L&#39;exemple du gigantisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Pantagruel%27s_childhood.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Pantagruel%27s_childhood.jpg/190px-Pantagruel%27s_childhood.jpg" decoding="async" width="190" height="245" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Pantagruel%27s_childhood.jpg/285px-Pantagruel%27s_childhood.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Pantagruel%27s_childhood.jpg/380px-Pantagruel%27s_childhood.jpg 2x" data-file-width="1526" data-file-height="1968" /></a><figcaption>Au berceau, Pantagruel boit le lait de 4600 vaches.</figcaption></figure> <p>Les <a href="/wiki/G%C3%A9ant_(mythologie)" title="Géant (mythologie)">géants</a> illustrent particulièrement bien l'intrication de la culture des clercs et des légendes populaires dans la trame romanesque, puisqu'ils font aussi bien l'objet de légendes que de spéculations. À la fin du Moyen Âge, ils sont considérés comme des êtres maléfiques, des brutes sauvages et impies, tant selon l'opinion commune que pour les théologiens<sup id="cite_ref-106" class="reference"><a href="#cite_note-106"><span class="cite-bracket">&#91;</span>89<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Des historiens essaient alors de retourner ce symbolisme dans une perspective idéologique. <a href="/wiki/Annius_de_Viterbe" title="Annius de Viterbe">Annius de Viterbe</a> va jusqu'à faire de <a href="/wiki/No%C3%A9_(patriarche)" title="Noé (patriarche)">Noé</a> et de sa famille<sup id="cite_ref-107" class="reference"><a href="#cite_note-107"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 13<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> des géants avant d'établir une généalogie descendant jusqu'à <a href="/wiki/Alexandre_VI" title="Alexandre VI">Alexandre VI</a><sup id="cite_ref-108" class="reference"><a href="#cite_note-108"><span class="cite-bracket">&#91;</span>90<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. À partir des ratiocinations d'Annius, <a href="/wiki/Jean_Lemaire_de_Belges" title="Jean Lemaire de Belges">Jean Lemaire de Belges</a> trace un lien de parenté direct entre <a href="/wiki/Charlemagne" title="Charlemagne">Charlemagne</a> et ce même patriarche, inspirant de nombreux chroniqueurs tels <a href="/wiki/Symphorien_Champier" title="Symphorien Champier">Symphorien Champier</a> ou <a href="/wiki/Jean_Bouchet" title="Jean Bouchet">Jean Bouchet</a><sup id="cite_ref-109" class="reference"><a href="#cite_note-109"><span class="cite-bracket">&#91;</span>91<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Les géants rabelaisiens s'inspirent de ces deux traditions antagonistes sans les prendre au sérieux, comme en témoignent les filiations des deux premiers romans. Gargamelle et Grandgousier, Pantagruel et Gargantua héritent donc en partie de cette revalorisation du géant, tandis que Bringuenarilles, l'avaleur de moulins à vent, ou Quaresmeprenant tiennent de l'imagerie traditionnelle. Néanmoins, même les bons géants conservent une part de leur nature débridée, surtout dans leur enfance exubérante, qu'ils jugulent par l'éducation princière<sup id="cite_ref-110" class="reference"><a href="#cite_note-110"><span class="cite-bracket">&#91;</span>92<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Valeurs_et_engagements">Valeurs et engagements</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=22" title="Modifier la section : Valeurs et engagements" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=22" title="Modifier le code source de la section : Valeurs et engagements"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Un_fer_de_lance_de_l'humanisme"><span id="Un_fer_de_lance_de_l.27humanisme"></span>Un fer de lance de l'humanisme</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=23" title="Modifier la section : Un fer de lance de l&#39;humanisme" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=23" title="Modifier le code source de la section : Un fer de lance de l&#39;humanisme"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg/250px-Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg" decoding="async" width="220" height="275" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg/330px-Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg/500px-Gargantua_observe_Th%C3%A9l%C3%A8me.jpg 2x" data-file-width="1560" data-file-height="1953" /></a><figcaption>Dans l'<a href="/wiki/Abbaye_de_Th%C3%A9l%C3%A8me" title="Abbaye de Thélème">abbaye de Thélème</a>, une égalité parfaite règne entre hommes et femmes, qui contraste avec les discours du <i>Tiers Livr</i>e.</figcaption></figure> <p>Illustre représentant de la Renaissance, Rabelais manifeste une confiance affirmée en la dignité de l'homme, en sa perfectibilité et ses capacités d'invention<sup id="cite_ref-111" class="reference"><a href="#cite_note-111"><span class="cite-bracket">&#91;</span>93<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En dépit d'un préjugé répandu, favorisé par les évocations gourmandes ou paillardes, les romans ne relèvent guère de l'<a href="/wiki/%C3%89picurisme" title="Épicurisme">épicurisme</a> au sens propre du terme<sup id="cite_ref-Screech_112-0" class="reference"><a href="#cite_note-Screech-112"><span class="cite-bracket">&#91;</span>94<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans une perspective <a href="/wiki/Sto%C3%AFcisme" title="Stoïcisme">stoïcienne</a>, le pantagruélisme relie explicitement la résistance sereine au destin à la joie de vivre, puisqu'il se définit par le fait de <span class="citation">«&#160;vivre en paix, joye, santé, faisans tousjours grand chere&#160;»</span><sup id="cite_ref-113" class="reference"><a href="#cite_note-113"><span class="cite-bracket">&#91;</span>95<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> avec une <span class="citation">«&#160;certaine gayté d'esprit conficte en mépris des choses fortuites&#160;»</span><sup id="cite_ref-114" class="reference"><a href="#cite_note-114"><span class="cite-bracket">&#91;</span>96<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Plutôt qu'à l'<a href="/wiki/Ataraxie" title="Ataraxie">ataraxie</a>, il invite à une joie vertueuse conduite par la raison et à la générosité qu'encourage la connaissance de soi<sup id="cite_ref-115" class="reference"><a href="#cite_note-115"><span class="cite-bracket">&#91;</span>97<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Cependant, la philosophie de Rabelais emprunte aussi bien aux stoïciens qu'aux épicuriens, aux <a href="/wiki/Scepticisme_(philosophie)" title="Scepticisme (philosophie)">sceptiques</a> et aux <a href="/wiki/Cynisme" title="Cynisme">cyniques</a><sup id="cite_ref-Screech_112-1" class="reference"><a href="#cite_note-Screech-112"><span class="cite-bracket">&#91;</span>94<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>S'inscrivant dans la lignée des farces médiévales, la représentation de la gent féminine dans les romans rabelaisiens nuance toutefois ce tableau&#160;: rarement individualisée, se manifestant souvent en groupe, la femme sert de cible à des plaisanteries grivoises, mettant l'accent sur sa sensualité et les risques du cocuage. À l'inverse, elle fait également l'objet d'une idéalisation contemplative et abstraite. Badebec et Gargamelle ne sont ainsi évoquées que de façon passagère, de même que l'amoureuse de Pantagruel ou la dame courtisée de Panurge sont bien peu personnifiées. Parce que focalisé sur la question matrimoniale, tout en ayant une portée plus large, le <i>Tiers Livre</i> se fait l'écho de la <a href="/wiki/Querelle_des_femmes" title="Querelle des femmes">querelle des femmes</a>, débat récurrent depuis le <abbr class="abbr" title="14ᵉ siècle"><span class="romain">XIV</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle sur la nature de ce sexe, ses qualités morales et son statut juridique. Rabelais, qui du reste ne s'identifie pas à ses personnages, traduit différentes prises de position d'où il ressort que la réussite de l'union conjugale dépend simplement du comportement des époux. Il reste que l'œuvre est représentative d'un univers typiquement masculin et que la question de la <a href="/wiki/Misogynie" title="Misogynie">misogynie</a> de l'écrivain a été l'une des controverses théoriques du <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle<sup id="cite_ref-116" class="reference"><a href="#cite_note-116"><span class="cite-bracket">&#91;</span>98<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La thèse de l'antiféminisme de Rabelais a été initiée par Abel Lefranc en 1931 dans son édition critique du <i>Tiers Livre</i> et ravivée dans les années 1980 par des chercheurs américains comme <a href="/wiki/Wayne_Booth" title="Wayne Booth">Wayne Booth</a>. Ce dernier ne s'appuie pas sur des passages isolés, reconnaissant que le point de vue du narrateur ou d'un personnage n'indique pas celui de Rabelais, mais pointe son imaginaire masculin négligeant les voix féminines. Des critiques comme Michael Schreech et V.-L. Saulnier soulignent au contraire les passages qui tempèrent cette dépréciation et qu'il n'existe pas de prise de position explicite en faveur de l'aliénation de la femme. Les commentateurs des années 1990 montrent le caractère ambivalent et plurivoque de cette représentation, le récit incriminant les mauvais tours de Panurge tout en le présentant comme un virtuose et joyeux compagnon<sup id="cite_ref-2017_Nicolas_Le_Cadet_117-0" class="reference"><a href="#cite_note-2017_Nicolas_Le_Cadet-117"><span class="cite-bracket">&#91;</span>99<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="L'évangélisme_ou_la_question_religieuse"><span id="L.27.C3.A9vang.C3.A9lisme_ou_la_question_religieuse"></span>L'évangélisme ou la question religieuse</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=24" title="Modifier la section : L&#39;évangélisme ou la question religieuse" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=24" title="Modifier le code source de la section : L&#39;évangélisme ou la question religieuse"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers,_par_Albert_Robida.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers%2C_par_Albert_Robida.jpg/220px-%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers%2C_par_Albert_Robida.jpg" decoding="async" width="220" height="255" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers%2C_par_Albert_Robida.jpg/330px-%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers%2C_par_Albert_Robida.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers%2C_par_Albert_Robida.jpg/440px-%C3%89pist%C3%A9mon_aux_enfers%2C_par_Albert_Robida.jpg 2x" data-file-width="1268" data-file-height="1472" /></a><figcaption>Selon Lefranc, la résurrection d'Épistémon après son passage aux Enfers est une scandaleuse parodie.</figcaption></figure> <p>Les écrits de Rabelais cristallisent un débat sur la question de l'incroyance au <a href="/wiki/XVIe_si%C3%A8cle" title="XVIe siècle"><abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</a>. L'historien de la littérature <a href="/wiki/Abel_Lefranc" title="Abel Lefranc">Abel Lefranc</a> soutient dans son introduction à <i>Pantagruel</i> de 1922 la thèse de l'<a href="/wiki/Ath%C3%A9isme" title="Athéisme">athéisme</a> de l'écrivain<sup id="cite_ref-118" class="reference"><a href="#cite_note-118"><span class="cite-bracket">&#91;</span>100<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-119" class="reference"><a href="#cite_note-119"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 14<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> et le classe parmi les tenants de la <a href="/wiki/Libre-pens%C3%A9e" title="Libre-pensée">libre-pensée</a><sup id="cite_ref-120" class="reference"><a href="#cite_note-120"><span class="cite-bracket">&#91;</span>101<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> dont il devient parfois l'archétype<sup id="cite_ref-121" class="reference"><a href="#cite_note-121"><span class="cite-bracket">&#91;</span>102<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il s'appuie notamment sur la lettre de Gargantua à Pantagruel, la résurrection d'Épistémon et les accusations portées contre lui par <a href="/wiki/Jean_Calvin" title="Jean Calvin">Calvin</a> (<i>Des scandales</i>, 1550) et par Henri Estienne dans son <i>Apologie pour Hérodote</i><sup id="cite_ref-122" class="reference"><a href="#cite_note-122"><span class="cite-bracket">&#91;</span>103<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>À cette interprétation s'oppose, en 1924, le théologien catholique <a href="/wiki/%C3%89tienne_Gilson" title="Étienne Gilson">Étienne Gilson</a><sup id="cite_ref-123" class="reference"><a href="#cite_note-123"><span class="cite-bracket">&#91;</span>104<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, et surtout l'historien des <a href="/wiki/%C3%89cole_des_Annales" title="École des Annales">Annales</a> <a href="/wiki/Lucien_Febvre" title="Lucien Febvre">Lucien Febvre</a> dans <i>Le problème de l'incroyance au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, la religion de Rabelais</i> (1942). Pour ce dernier, les «&#160;accusations&#160;» d'athéisme portées à l'encontre de Rabelais ne doivent pas être interprétées à la lumière du <a href="/wiki/Rationalisme" title="Rationalisme">rationalisme</a> moderne, mais replacées dans le contexte de l'époque. En effet, était considérée comme athée toute personne qui ne se conformait pas à la religion dominante ou celle de son accusateur. Les romans rabelaisiens témoignent plus probablement de la sensibilité <a href="/wiki/%C3%89vang%C3%A9lisme_de_la_Renaissance" title="Évangélisme de la Renaissance">évangélique</a> de bien des humanistes, les principaux protagonistes affirmant leur confiance en Dieu mais désapprouvant les excès de l'Église<sup id="cite_ref-124" class="reference"><a href="#cite_note-124"><span class="cite-bracket">&#91;</span>105<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ce débat ouvre ainsi la voie à une réflexion plus générale sur les représentations de l'époque. </p><p>Cependant, l'œuvre de Rabelais superpose de si nombreuses lectures différentes qu'on ne peut affirmer quelle fut sa véritable doctrine. Selon Laurent Gerbier, <span class="citation">«&#160;la seule "vérité" qui se laisse absolument nommer, depuis l’ordre propre du texte, c’est-à-dire à partir de son économie interne, c’est la puissance d’une parole capable d’accueillir en même temps des registres de langue et de doctrine différents et même opposés&#160;»</span><sup id="cite_ref-125" class="reference"><a href="#cite_note-125"><span class="cite-bracket">&#91;</span>106<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Idéaux_politiques"><span id="Id.C3.A9aux_politiques"></span>Idéaux politiques</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=25" title="Modifier la section : Idéaux politiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=25" title="Modifier le code source de la section : Idéaux politiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>La portée politique de la geste rabelaisienne se vérifie par la dénonciation des rois dévoreurs de peuple et des abus des autorités ecclésiastiques. La sagesse des bons souverains s'oppose à la cruauté des tyrans. En pleine conquête vengeresse, Picrochole encourage le pillage et la cruauté tandis que Grandgousier s'efforce d'agir avec bienveillance et générosité, en tant que protecteur de ses sujets<sup id="cite_ref-126" class="reference"><a href="#cite_note-126"><span class="cite-bracket">&#91;</span>107<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. De même, la colonisation de la Dipsodie ne s'appuie pas sur l'embrigadement des vaincus mais sur le libre consentement des «&#160;feaulx et bien recognaissants&#160;» habitants d'Utopie<sup id="cite_ref-127" class="reference"><a href="#cite_note-127"><span class="cite-bracket">&#91;</span>108<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'humaniste défend, comme Érasme, un prince chrétien cultivé, paternaliste et magnanime<sup id="cite_ref-128" class="reference"><a href="#cite_note-128"><span class="cite-bracket">&#91;</span>109<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-129" class="reference"><a href="#cite_note-129"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 6<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Par ses allusions à l'actualité, il se montre à plusieurs reprises en faveur du pouvoir royal. La vie même de Rabelais, sa proximité avec les du Bellay, ses privilèges réitérés contre vents et marées, la protection de la cour, indiquent également que ses idées s'accordent avec la politique du royaume<sup id="cite_ref-LefrancPolitique_130-0" class="reference"><a href="#cite_note-LefrancPolitique-130"><span class="cite-bracket">&#91;</span>110<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ainsi, la satire des Papimanes évoque la crise <a href="/wiki/Gallicanisme" title="Gallicanisme">gallicane</a> de 1551 tout en refusant la prétention du Saint-Père à la divinité<sup id="cite_ref-131" class="reference"><a href="#cite_note-131"><span class="cite-bracket">&#91;</span>111<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. De même, la guerre picrocholine répond directement à l'accusation de Thomas More à l'égard de François <abbr class="abbr" title="premier">I<sup>er</sup></abbr>, qui reproche à celui-ci son appétit de conquêtes<sup id="cite_ref-LefrancPolitique_130-1" class="reference"><a href="#cite_note-LefrancPolitique-130"><span class="cite-bracket">&#91;</span>110<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Néanmoins, l'ambivalence du texte, le refus des dogmes et la bouffonnerie de son militantisme expliquent les lectures subversives de l'aventure pantagruélique. Loin d'être l'œuvre d'un doctrinaire, les fictions rabelaisiennes sont celles d'un partisan d'une royauté acquise aux idéaux évangéliques et rendent hommage, sans atténuer l'ambivalence comique, à un gouvernement jugé sage et juste<sup id="cite_ref-132" class="reference"><a href="#cite_note-132"><span class="cite-bracket">&#91;</span>112<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Poétique"><span id="Po.C3.A9tique"></span>Poétique</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=26" title="Modifier la section : Poétique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=26" title="Modifier le code source de la section : Poétique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Un_des_premiers_romanciers_modernes">Un des premiers romanciers modernes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=27" title="Modifier la section : Un des premiers romanciers modernes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=27" title="Modifier le code source de la section : Un des premiers romanciers modernes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'œuvre fictionnelle de Rabelais, comme le <i><a href="/wiki/Don_Quichotte" title="Don Quichotte">Don Quichotte</a></i> de <a href="/wiki/Cervant%C3%A8s" class="mw-redirect" title="Cervantès">Cervantès</a>, participe à la redéfinition du <a href="/wiki/Roman_(litt%C3%A9rature)" title="Roman (littérature)">genre romanesque</a> par son caractère polyphonique<sup id="cite_ref-133" class="reference"><a href="#cite_note-133"><span class="cite-bracket">&#91;</span>113<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, accordant une place importante au narrateur et intégrant dans sa composition de multiples traditions littéraires pour mieux les détourner<sup id="cite_ref-134" class="reference"><a href="#cite_note-134"><span class="cite-bracket">&#91;</span>114<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Panurge, en contrebalançant les certitudes des savants et la grande sagesse de ses compagnons, se trouve ainsi être pour <a href="/wiki/Milan_Kundera" title="Milan Kundera">Milan Kundera</a>, <span class="citation">«&#160;l'un des plus grands personnages romanesques qu'ait connus l'Europe&#160;»</span><sup id="cite_ref-135" class="reference"><a href="#cite_note-135"><span class="cite-bracket">&#91;</span>115<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La polyphonie comprend également l'intégration de multiples genres dans le récit&#160;: des historiettes facétieuses<sup id="cite_ref-136" class="reference"><a href="#cite_note-136"><span class="cite-bracket">&#91;</span>116<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, des anecdotes relevant aussi bien de l'<i><a href="/wiki/Exemplum" title="Exemplum">exemplum</a></i> médiéval que de l'allusion antique<sup id="cite_ref-137" class="reference"><a href="#cite_note-137"><span class="cite-bracket">&#91;</span>117<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, la <a href="/wiki/Fable" title="Fable">fable</a> aux implications éducatives ou aux connotations paillardes<sup id="cite_ref-138" class="reference"><a href="#cite_note-138"><span class="cite-bracket">&#91;</span>118<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-139" class="reference"><a href="#cite_note-139"><span class="cite-bracket">&#91;</span>119<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, plusieurs formes de poèmes<sup id="cite_ref-140" class="reference"><a href="#cite_note-140"><span class="cite-bracket">&#91;</span>120<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>… </p><p>La geste rabelaisienne se présente avant tout comme une parodie d'<a href="/wiki/%C3%89pop%C3%A9e" title="Épopée">épopée</a> par ses combats hyperboliques, dont la violence se trouve aussi bien mise en scène que dénoncée, par ses aventures merveilleuses, sa quête qui, bien que tardive, couronne une série d'épreuves entrecoupées de nombreuses digressions. Panurge, tel <a href="/wiki/Ulysse" title="Ulysse">Ulysse</a>, révèle à Pantagruel son identité sous des haillons, avant d'accepter une amitié sur le modèle d'<a href="/wiki/%C3%89n%C3%A9e" title="Énée">Énée</a> et d'<a href="/wiki/Achate" title="Achate">Achate</a>. Néanmoins, le <a href="/wiki/Chronotope" title="Chronotope">chronotope</a> épique, parce qu'il s'abstrait de l'histoire en exaltant un passé fondateur, se trouve mis à mal par un récit qui entremêle références mythiques et allusions contemporaines. La portée épique réside davantage dans la persévérance des géants en leurs convictions humanistes, transformant une <span class="citation">«&#160;illiade burlesque&#160;»</span> en une <span class="citation">«&#160;odyssée allégorique&#160;»</span><sup id="cite_ref-141" class="reference"><a href="#cite_note-141"><span class="cite-bracket">&#91;</span>121<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Toutefois, la polysémie de la trame romanesque interdit de la considérer comme un simple vecteur idéologique. Fidèle en cela aux théories du langage de l'époque, elle annonce sa plurivocité dès le prologue de <i>Gargantua</i>, tout en prévenant les surinterprétations<sup id="cite_ref-Rigolot19965_142-0" class="reference"><a href="#cite_note-Rigolot19965-142"><span class="cite-bracket">&#91;</span>122<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Par exemple, des lectures aussi contradictoires que convaincantes s'affrontent quant à la question de savoir si un motif aussi prégnant que la nourriture et la boisson remet en cause la hiérarchie traditionnelle du corps et de l'esprit, se moque ou non des ripailles excessives<sup id="cite_ref-143" class="reference"><a href="#cite_note-143"><span class="cite-bracket">&#91;</span>123<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Pluralité des interprétations mise à part, il importe également de ne pas dénaturer ce qui se veut avant tout comme une fabulation, notamment en évitant d'expliquer constamment le texte par l'Histoire<sup id="cite_ref-144" class="reference"><a href="#cite_note-144"><span class="cite-bracket">&#91;</span>124<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Bien que dans son œuvre romanesque, Rabelais utilise des éléments de sa vie personnelle (la Touraine) ou de son époque (de la politique internationale aux voyages de <a href="/wiki/Jacques_Cartier" title="Jacques Cartier">Jacques Cartier</a>), qu'il prend parti dans les débats contemporains, son style s'avère avant tout d'un irréalisme exubérant nourri d'énormités monstrueuses<sup id="cite_ref-145" class="reference"><a href="#cite_note-145"><span class="cite-bracket">&#91;</span>125<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="«_Pour_ce_que_le_rire_est_le_propre_de_l'homme_»"><span id=".C2.AB_Pour_ce_que_le_rire_est_le_propre_de_l.27homme_.C2.BB"></span>«&#160;Pour ce que le rire est le propre de l'homme&#160;»</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=28" title="Modifier la section : «&#160;Pour ce que le rire est le propre de l&#39;homme&#160;»" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=28" title="Modifier le code source de la section : «&#160;Pour ce que le rire est le propre de l&#39;homme&#160;»"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg/220px-Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg" decoding="async" width="220" height="289" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg/330px-Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg/440px-Envoi_au_lecteur_de_Gargantua.jpeg 2x" data-file-width="644" data-file-height="845" /></a><figcaption>Envoi au lecteur en exergue de <i>Gargantua</i>.</figcaption></figure> <p>Rabelais manie de très nombreuses formes du <a href="/wiki/Comique" title="Comique">comique</a>, de la <a href="/wiki/Parodie" title="Parodie">parodie</a> savante à la paillardise la plus grossière, du <a href="/wiki/Jeu_de_mots" title="Jeu de mots">jeu de mots</a> gratuit à la <a href="/wiki/Satire" title="Satire">satire</a> vindicative. Si une part importante du comique rabelaisien se comprend en relation avec le contexte renaissant et la vie des idées, l'inventivité formelle y joue également un grand rôle. Les accumulations verbales, les fantaisies invraisemblables, la précision superflue des détails participent d'un style truculent irréductible aux convictions de l'auteur<sup id="cite_ref-146" class="reference"><a href="#cite_note-146"><span class="cite-bracket">&#91;</span>126<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le rire de Rabelais emprunte ainsi à de multiples traditions, comme l'illustrent les fréquents <a href="/wiki/Calembour" title="Calembour">calembours</a>, jouant sur l'<a href="/wiki/Homophonie" title="Homophonie">homophonie</a>, l'<a href="/wiki/Annomination" title="Annomination">annomination</a>, l'équivoque, l'imitation fallacieuse des accents locaux, qui, tout en s'inspirant de la bouffonnerie scénique, reprend également les jeux des <a href="/wiki/Grands_rh%C3%A9toriqueurs" title="Grands rhétoriqueurs">Grands rhétoriqueurs</a>. Le comique rabelaisien s'avère déroutant car il travaille même les idées d'inspiration humaniste, s'amusant du savoir livresque lui-même<sup id="cite_ref-147" class="reference"><a href="#cite_note-147"><span class="cite-bracket">&#91;</span>127<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Par le célèbre <a href="/wiki/Dizain" title="Dizain">dizain</a> liminaire à <i>Gargantua</i>, qui invite le lecteur à substituer l'euphorie au chagrin, Rabelais évoque non seulement un débat scolastique portant sur la nature du rire (s'il relève d'une propriété ou d'une <a href="/wiki/Essence_et_accident" class="mw-redirect" title="Essence et accident">essence</a> de l'homme), mais également sa dimension thérapeutique. Le rire préoccupe de nombreux savants de la Renaissance, tels que <a href="/wiki/Girolamo_Fracastoro" title="Girolamo Fracastoro">Fracastor</a>, <a href="/wiki/%C5%92colampade" class="mw-redirect" title="Œcolampade">Œcolampade</a> et Érasme, notamment son origine physiologique, corrélée à sa plus ou moins grande dignité s'il se situe dans la rate, le diaphragme ou le cerveau. Rabelais laisse peu d'indices sur son point de vue mais semble privilégier cette dernière option au regard de la description de Janotus de Bragmardo<sup id="cite_ref-148" class="reference"><a href="#cite_note-148"><span class="cite-bracket">&#91;</span>128<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;: </p> <blockquote><div>«&#160;Ensemble eulx, commença rire maistre Janotus, à qui mieulx, mieulx, tant que les larmes leur venoient es yeux&#160;: par la vehemente concution de la substance du cerveau à laquelle furent exprimées ces humiditez lachrymales, et transcoullées jouxte les nerfs optiques.&#160;»</div></blockquote><p style="margin: -0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;<cite>Gargantua, XIX<sup id="cite_ref-149" class="reference"><a href="#cite_note-149"><span class="cite-bracket">&#91;</span>129<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup></cite></p> <p><span class="citation">«&#160;L'agelaste&#160;»</span>, celui qui ne rit jamais, est associé aux calomniateurs et aux misanthropes pour qualifier les adversaires de l'humaniste<sup id="cite_ref-150" class="reference"><a href="#cite_note-150"><span class="cite-bracket">&#91;</span>130<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Pourtant, malgré une tonalité souvent joyeuse, et une référence fréquente à la gaité, force est de constater que les personnages principaux des romans rabelaisiens rigolent peu, et même de moins en moins au fur et à mesure qu'ils progressent vers la Dive Bouteille, ce qui ne signifie certes pas que leur sérénité décroît. À côté des rires récréatifs et insouciants, coexistent des rires malsains, mauvais ou déréglés&#160;: ainsi l'illustrent les moqueries de Panurge, les sarcasmes à l'égard des Chicanous, les éclats incontrôlés de Humenaz ou les convulsions sauvages de Quaresmeprenant<sup id="cite_ref-151" class="reference"><a href="#cite_note-151"><span class="cite-bracket">&#91;</span>131<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Salvateur ou régressif, cruel ou bienveillant, le rire confine souvent à l'exubérance. Un chapitre du <i>Quart Livre</i>, consacré aux morts étranges, mentionne d'ailleurs une anecdote légendaire de <a href="/wiki/Phil%C3%A9mon_(po%C3%A8te)" title="Philémon (poète)">Philémon</a> selon laquelle ce dernier périt dans une joviale dilatation de la rate. Toutefois, la geste pantagruélique incite bien plutôt au juste milieu, à un rire généreux et sans bassesse<sup id="cite_ref-152" class="reference"><a href="#cite_note-152"><span class="cite-bracket">&#91;</span>132<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_langue_de_Rabelais">La langue de Rabelais</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=29" title="Modifier la section : La langue de Rabelais" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=29" title="Modifier le code source de la section : La langue de Rabelais"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="thumb tright" style="width:250px;"><div class="thumbinner"><div class="thumbcaption"><div style="text-align: inherit;"> Lors nous jecta sur le tillac pleines mains de parolles gelées, et sembloient dragée perlée de diverses couleurs. Nous y veismes des motz de gueule, des mots de sinople, des motz de azur, des motz de sable, des motz d'orez.<br /><br /><div style="text-align: inherit;">Quart Livre, LVI</div><br /></div></div></div></div> <p>Dans son œuvre de fiction, Rabelais prodigue une créativité verbale foisonnante, dont une part de l'originalité tient à l'effervescence linguistique de la Renaissance, soucieuse de renouveler et de réhabiliter les <a href="/wiki/Langues_vernaculaires" class="mw-redirect" title="Langues vernaculaires">langues vernaculaires</a>. Son écriture littéraire suit l'évolution des réflexions orthographiques et grammaticales de son temps, conjointe à l'invention d'une langue artificielle. Ainsi, elle se singularise par de fréquents renvois du <a href="/wiki/Participe_pass%C3%A9" class="mw-redirect" title="Participe passé">participe passé</a> en fin de propositions, l'antéposition des <a href="/wiki/Compl%C3%A9ment_circonstanciel" title="Complément circonstanciel">compléments circonstanciels</a> aux verbes, eux-mêmes séparés du pronom sujet<sup id="cite_ref-153" class="reference"><a href="#cite_note-153"><span class="cite-bracket">&#91;</span>133<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. D'une exceptionnelle richesse, le lexique rabelaisien puise dans les langues anciennes, médiévales et modernes, les dialectes provinciaux et de multiples jargons professionnels. Plusieurs centaines de mots, expressions ou acceptions sémantiques apparaissent dans la langue française, tels que «&#160;corne d'abondance&#160;», «&#160;clocher devant les boiteux&#160;» ou «&#160;l'appétit vient en mangeant, la soif part en buvant&#160;»<sup id="cite_ref-154" class="reference"><a href="#cite_note-154"><span class="cite-bracket">&#91;</span>134<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans une époque où la création linguistique est en pleine effervescence, l'orthographe rabelaisienne se montre soucieuse de garder une trace de l'origine des mots<sup id="cite_ref-155" class="reference"><a href="#cite_note-155"><span class="cite-bracket">&#91;</span>135<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, marquant les corruptions phonétiques par ses choix typographiques<sup id="cite_ref-156" class="reference"><a href="#cite_note-156"><span class="cite-bracket">&#91;</span>136<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ce procédé rappelle celui d'<a href="/wiki/%C3%89rasme" title="Érasme">Érasme</a>, qui cherche des traces des <a href="/wiki/Prononciation" title="Prononciation">prononciations</a> antiques dans le parler de son époque<sup id="cite_ref-157" class="reference"><a href="#cite_note-157"><span class="cite-bracket">&#91;</span>137<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'emploi d'une <a href="/wiki/Argot" title="Argot">langue verte</a> qui rappelle la <a href="https://fr.wiktionary.org/wiki/scurrilit%C3%A9" class="extiw" title="wikt:scurrilité">scurrilité</a> des prêcheurs franciscains se comprend aussi bien comme un jeu que relevant de l'ironie déguisée. De toute manière, cette rhétorique de l'amplification traduit un rapport jubilatoire au langage qui transparaît jusque dans les effets sonores, de la <a href="/wiki/Cacophonie" title="Cacophonie">cacophonie</a> à la <a href="/wiki/Paronomase" class="mw-redirect" title="Paronomase">paronomase</a> en série<sup id="cite_ref-158" class="reference"><a href="#cite_note-158"><span class="cite-bracket">&#91;</span>138<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>L'évolution de la <a href="/wiki/Fran%C3%A7ais" title="Français">langue française</a> a conduit les éditeurs à proposer des versions modernisées de l'œuvre de Rabelais. Dans un article paru le <time class="nowrap" datetime="1905-03-01" data-sort-value="1905-03-01"><abbr class="abbr" title="premier">1<sup>er</sup></abbr> mars 1905</time> dans le <i><a href="/wiki/Mercure_de_France" title="Mercure de France">Mercure de France</a></i>, intitulé «&#160;Le Rabelais en français moderne&#160;», <a href="/wiki/Alfred_Jarry" title="Alfred Jarry">Alfred Jarry</a> se montre sévèrement critique devant une telle entreprise&#160;: <span class="citation">«&#160;Tout au moins exigerait-on de son auteur quelque connaissance rudimentaire de la langue du <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, et des mots de province chers à Rabelais<sup id="cite_ref-AJ682_159-0" class="reference"><a href="#cite_note-AJ682-159"><span class="cite-bracket">&#91;</span>139<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;»</span>. Jarry invite le lecteur à comparer le texte original, qu'il commente brièvement, et le texte modernisé&#160;: </p> <table> <tbody><tr> <td> <blockquote> <p>«&#160;Et la groisse cogneue, poussent hardiment oultre (<i>en avant</i>)&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;<i>Gargantua</i>, ch.III.</p> </td> <td> </td> <td> </td> <td> <blockquote> <p>«&#160;Leur grossesse connue, elles pourront porter hardiment leur outre.&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;édition de la <i> Librairie universelle</i>, 1905<sup id="cite_ref-AJ682_159-1" class="reference"><a href="#cite_note-AJ682-159"><span class="cite-bracket">&#91;</span>139<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</p> </td></tr></tbody></table> <table> <tbody><tr> <td> <blockquote> <p>«&#160;Si le diavol (<i>diabolum, sans diminutif</i>) ne veult qu'elles engroissent,<br /> il faudra tortre le douzil (<i>fermer le robinet</i>),<br /> et bouche clouze (<i>et n'en parlons plus</i>).&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;<i>Gargantua</i>, ch.III.</p> </td> <td> </td> <td> </td> <td> <blockquote> <p>«&#160;Si le petit diable ne veut pas qu'elles engrossent,<br /> il faudra nous tordre le douzil<br /> et leur clore la bouche.&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;édition de la <i> Librairie universelle</i>, 1905<sup id="cite_ref-AJ682_159-2" class="reference"><a href="#cite_note-AJ682-159"><span class="cite-bracket">&#91;</span>139<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</p> </td></tr></tbody></table> <table> <tbody><tr> <td> <blockquote> <p>«&#160;[…] cognoissoit mouches en laict (<i>distinguait noir sur blanc</i>).&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;<i>Gargantua</i>, ch.XI.</p> </td> <td> </td> <td> </td> <td> <blockquote> <p>«&#160;[…] connaissait des mouches nourrices.&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;édition de la <i> Librairie universelle</i>, 1905<sup id="cite_ref-160" class="reference"><a href="#cite_note-160"><span class="cite-bracket">&#91;</span>140<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>.</p> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Postérité"><span id="Post.C3.A9rit.C3.A9"></span>Postérité</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=30" title="Modifier la section : Postérité" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=30" title="Modifier le code source de la section : Postérité"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Accueil">Accueil</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=31" title="Modifier la section : Accueil" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=31" title="Modifier le code source de la section : Accueil"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'œuvre de Rabelais bénéficie d'un grand succès de sa création jusqu'à nos jours, malgré un ralentissement à l'époque classique. En 1533-1534, <i>Pantagruel</i> se trouve déjà publié au moins cinq fois. Il en va de même pour le <i>Tiers Livre</i> et le <i>Quart Livre</i> cinq ou six ans après leur parution. Ainsi, dès le <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, des milliers d'exemplaires des écrits rabelaisiens sont en circulation<sup id="cite_ref-161" class="reference"><a href="#cite_note-161"><span class="cite-bracket">&#91;</span>141<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le succès de la geste rabelaisienne se vérifie par des traductions parfois peu scrupuleuses. Ainsi <a href="/wiki/Johann_Fischart" title="Johann Fischart">Johann Fischart</a>, l'un des premiers grands écrivains de langue allemande, proposa une version trois fois plus longue de <i>Gargantua</i>, intitulée <i><a href="/wiki/Geschichtsklitterung" title="Geschichtsklitterung">Geschichtsklitterung</a></i><sup id="cite_ref-162" class="reference"><a href="#cite_note-162"><span class="cite-bracket">&#91;</span>142<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="XVIe_siècle_:_facétie_ou_hérésie_?"><span id="XVIe_si.C3.A8cle_:_fac.C3.A9tie_ou_h.C3.A9r.C3.A9sie_.3F"></span><abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;: facétie ou hérésie&#160;?</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=32" title="Modifier la section : XVIe&#160;siècle&#160;: facétie ou hérésie&#160;?" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=32" title="Modifier le code source de la section : XVIe&#160;siècle&#160;: facétie ou hérésie&#160;?"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>De son vivant, l'auteur connaît l'estime de ses pairs comme le rejet de ses adversaires tandis que l'image d'un écrivain bouffon s'installe peu à peu. L'épitaphe de Ronsard<sup id="cite_ref-163" class="reference"><a href="#cite_note-163"><span class="cite-bracket">&#91;</span>143<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> comme le poème de <a href="/wiki/Jacques-Auguste_de_Thou" class="mw-redirect" title="Jacques-Auguste de Thou">Jacques-Auguste de Thou</a><sup id="cite_ref-164" class="reference"><a href="#cite_note-164"><span class="cite-bracket">&#91;</span>144<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> le présentent comme un ivrogne, celles de <a href="/wiki/Jean-Antoine_de_Ba%C3%AFf" title="Jean-Antoine de Baïf">Jean-Antoine de Baïf</a><sup id="cite_ref-165" class="reference"><a href="#cite_note-165"><span class="cite-bracket">&#91;</span>145<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> et de <a href="/wiki/Jacques_Tahureau" title="Jacques Tahureau">Jacques Tahureau</a> comme un maître du rire<sup id="cite_ref-166" class="reference"><a href="#cite_note-166"><span class="cite-bracket">&#91;</span>146<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'éditeur anonyme du <i>Cinquième Livre</i>, par le fait qu'il publie à titre posthume, ainsi que par l'exergue liminaire du roman, atteste d'un prestige encore vivant<sup id="cite_ref-167" class="reference"><a href="#cite_note-167"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 7<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. <a href="/wiki/Montaigne" class="mw-redirect" title="Montaigne">Montaigne</a>, qui mentionne ses livres parmi ceux utiles à son délassement sans étendre particulièrement son propos, témoigne de la diffusion du Rabelais légendaire, égrillard et frivole<sup id="cite_ref-168" class="reference"><a href="#cite_note-168"><span class="cite-bracket">&#91;</span>147<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-169" class="reference"><a href="#cite_note-169"><span class="cite-bracket">&#91;</span>C 8<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Rabelais subit plusieurs attaques violentes pour ses convictions religieuses. Dans son <i>Alcorani</i><sup id="cite_ref-170" class="reference"><a href="#cite_note-170"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 15<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> de 1543, <a href="/wiki/Guillaume_Postel" title="Guillaume Postel">Guillaume Postel</a>, qui le mentionne quelques années auparavant comme un érudit<sup id="cite_ref-171" class="reference"><a href="#cite_note-171"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 16<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, inclut ses deux premiers livres dans son pamphlet contre les réformés. Il reproche plus précisément à ces derniers de susciter, voire de proférer des impiétés semblables aux croyances musulmanes, et que Rabelais, surnommé <span class="citation">«&#160;Christomastix&#160;»</span><sup id="cite_ref-172" class="reference"><a href="#cite_note-172"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 17<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> y contribue en privilégiant les Évangiles à l'autorité de l'Église<sup id="cite_ref-173" class="reference"><a href="#cite_note-173"><span class="cite-bracket">&#91;</span>148<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il voit dans l'<a href="/wiki/Abbaye_de_Th%C3%A9l%C3%A8me" title="Abbaye de Thélème">abbaye de Thélème</a> une invitation à mener la vie dénuée de règles que professent, selon lui, les luthériens<sup id="cite_ref-174" class="reference"><a href="#cite_note-174"><span class="cite-bracket">&#91;</span>149<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Six ans plus tard, Putherbe, moine de <a href="/wiki/Fontevrault" class="mw-redirect" title="Fontevrault">Fontevrault</a>, écrit <i>Theotimus</i> où il se déchaîne contre l'humaniste en conspuant sa débauche et ses railleries, s'étonnant qu'un évêque nourrisse un homme <span class="citation">«&#160;impur et pourri qui possède tant de bagout et si peu de raison&#160;»</span><sup id="cite_ref-175" class="reference"><a href="#cite_note-175"><span class="cite-bracket">&#91;</span>150<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans le <i>De Scandalis</i>, <a href="/wiki/Jean_Calvin" title="Jean Calvin">Calvin</a> s'en prend aux humanistes pour leur orgueil et leur impiété, déclarant la culture antique néfaste et vaine. Il impute à ceux qu'il appelle les «&#160;épicuriens&#160;» et les «&#160;lucianistes&#160;» d'assimiler l'homme aux chiens et aux pourceaux<sup id="cite_ref-176" class="reference"><a href="#cite_note-176"><span class="cite-bracket">&#91;</span>151<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Rabelais se voit accusé, aux côtés de <a href="/wiki/Andr%C3%A9_de_Gouveia" title="André de Gouveia">Gouvéa</a> et de <a href="/wiki/Henri-Corneille_Agrippa_de_Nettesheim" title="Henri-Corneille Agrippa de Nettesheim">Nettesheim</a> entre autres, de ne pas croire en l'immortalité de l'âme et d'amoindrir la crainte de Dieu par des propos sacrilèges<sup id="cite_ref-177" class="reference"><a href="#cite_note-177"><span class="cite-bracket">&#91;</span>152<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans la seconde moitié du siècle, son œuvre est jugée hérétique aussi bien par des catholiques que par des calvinistes, ce qui tend à occulter sa portée littéraire<sup id="cite_ref-178" class="reference"><a href="#cite_note-178"><span class="cite-bracket">&#91;</span>153<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Au regard de la large diffusion des romans, les témoignages laudatifs s'avèrent finalement peu nombreux, même si dès 1534 un dizain de <a href="/wiki/Hugues_Salel" title="Hugues Salel">Hugues Salel</a>, placé en exergue d'une édition de <i>Pantagruel</i>, compare Rabelais à <a href="/wiki/D%C3%A9mocrite" title="Démocrite">Démocrite</a>, le philosophe rieur<sup id="cite_ref-179" class="reference"><a href="#cite_note-179"><span class="cite-bracket">&#91;</span>154<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="XVIIe_et_XVIIIe_siècles_:_la_mise_à_l'écart_de_la_«_canaille_exquise_»_(La_Bruyère)"><span id="XVIIe_et_XVIIIe_si.C3.A8cles_:_la_mise_.C3.A0_l.27.C3.A9cart_de_la_.C2.AB_canaille_exquise_.C2.BB_.28La_Bruy.C3.A8re.29"></span><abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#32;et&#32;<abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècles&#160;: la mise à l'écart de la «&#160;canaille exquise&#160;» (La Bruyère)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=33" title="Modifier la section : XVIIe et XVIIIe&#160;siècles&#160;: la mise à l&#39;écart de la «&#160;canaille exquise&#160;» (La Bruyère)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=33" title="Modifier le code source de la section : XVIIe et XVIIIe&#160;siècles&#160;: la mise à l&#39;écart de la «&#160;canaille exquise&#160;» (La Bruyère)"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'esprit du <a href="/wiki/Classicisme" class="mw-redirect" title="Classicisme">classicisme</a> français, son goût de la mesure et de la bienséance, s'accordent mal avec la prose exubérante de Rabelais. Le jugement de <a href="/wiki/Jean_de_la_Bruy%C3%A8re" class="mw-redirect" title="Jean de la Bruyère">Jean de la Bruyère</a> va dans ce sens&#160;: tout en lui reconnaissant du talent, le moraliste lui reproche d'avoir <span class="citation">«&#160;semé l'ordure dans ses écrits&#160;»</span><sup id="cite_ref-180" class="reference"><a href="#cite_note-180"><span class="cite-bracket">&#91;</span>155<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Néanmoins, plusieurs écrivains assez indépendants, comme <a href="/wiki/Jean_de_La_Fontaine" title="Jean de La Fontaine">La Fontaine</a>, <a href="/wiki/Moli%C3%A8re" title="Molière">Molière</a> et la <a href="/wiki/Marquise_de_S%C3%A9vign%C3%A9" class="mw-redirect" title="Marquise de Sévigné">Marquise de Sévigné</a><sup id="cite_ref-181" class="reference"><a href="#cite_note-181"><span class="cite-bracket">&#91;</span>156<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> le tiennent en grande estime, voire s'en inspirent parfois<sup id="cite_ref-182" class="reference"><a href="#cite_note-182"><span class="cite-bracket">&#91;</span>157<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Au début du <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, les personnages rabelaisiens se retrouvent toutefois dans les milieux mondains ou des ballets sans profondeur, comme le ballet des Quolibets<sup id="cite_ref-183" class="reference"><a href="#cite_note-183"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 18<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> et le ballet des <i>Pantagruélistes</i>, dont l'auteur est inconnu<sup id="cite_ref-184" class="reference"><a href="#cite_note-184"><span class="cite-bracket">&#91;</span>158<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Plus le siècle progresse, plus les admirateurs de Rabelais se trouvent être au contraire des érudits et des libertins. Les médecins <a href="/wiki/Guy_Patin" title="Guy Patin">Guy Patin</a> et <a href="/wiki/Paul_Reneaulme" title="Paul Reneaulme">Paul Reneaulme</a>, le grammairien <a href="/wiki/Gilles_M%C3%A9nage_(grammairien)" title="Gilles Ménage (grammairien)">Ménage</a> proposent diverses interprétations allégoriques. Ce dernier s'inspire du romancier pour son <i>Dictionnaire étymologique</i><sup id="cite_ref-185" class="reference"><a href="#cite_note-185"><span class="cite-bracket">&#91;</span>159<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Dessin satirique représentant Gargantua en roi glouton." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg/250px-Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg" decoding="async" width="220" height="161" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg/330px-Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg/500px-Le_Gargantua_du_siecle_ou_l%27Oracle_de_la_dive_bouteille.jpg 2x" data-file-width="6950" data-file-height="5072" /></a><figcaption>Satire de la Révolution française. Gargantua et des membres du clergé caricaturés en oiseaux, allusion explicite au <i>Cinquième Livre</i>, consultent l'Oracle pour connaître l'avenir de la monarchie.</figcaption></figure> <p>Alors que l'œuvre se répand outre-Manche grâce aux traductions de Sir <a href="/wiki/Thomas_Urquhart" title="Thomas Urquhart">Thomas Urquhart</a> (1653 et 1693) et de <a href="/wiki/Pierre-Antoine_Motteux" title="Pierre-Antoine Motteux">Pierre-Antoine Motteux</a> (1694), elle se heurte à la réaction <a href="/wiki/Compagnie_de_J%C3%A9sus" title="Compagnie de Jésus">jésuite</a>. Le Père <a href="/wiki/Garasse" class="mw-redirect" title="Garasse">Garasse</a> écrit un ouvrage dirigé contre les protestants intitulé <i>Le Rabelais réformé par les Ministres</i> dans lequel l'humaniste s'accuse lui-même de futilités coupables à l'égard des puissants. Les libertins <a href="/wiki/Gassendi" class="mw-redirect" title="Gassendi">Gassendi</a>, <a href="/wiki/Giulio_Cesare_Vanini" title="Giulio Cesare Vanini">Vanini</a> et <a href="/wiki/Giordano_Bruno" title="Giordano Bruno">Bruno</a> attribuent au contraire leurs préoccupations à Rabelais&#160;: la recherche d'une religion naturelle et la critique des croyances établies<sup id="cite_ref-186" class="reference"><a href="#cite_note-186"><span class="cite-bracket">&#91;</span>160<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, quatre positions se dessinent&#160;: les savants considérant Rabelais comme un allié dans le combat anticlérical, cependant choqués par son langage, les érudits attachés à l'élucidation du texte, les religieux outrés par les blasphèmes et les amateurs de gaudrioles. L'opinion de <a href="/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Voltaire</a> s'améliore au fil de sa vie. Dans un passage du <i>Temple du goût</i>, les bibliothèques regorgent de livres corrigés par les Muses&#160;: seul un demi-quart des écrits du Tourangeau sont conservés<sup id="cite_ref-187" class="reference"><a href="#cite_note-187"><span class="cite-bracket">&#91;</span>161<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Néanmoins, si le philosophe n'apprécie pas le style truculent et la grossièreté, il pense que Rabelais cherchait, par ses inepties, à échapper à une censure meurtrière et le considère comme le premier des bouffons<sup id="cite_ref-188" class="reference"><a href="#cite_note-188"><span class="cite-bracket">&#91;</span>162<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'interprétation subversive est portée à son paroxysme lorsqu'en pleine Révolution, l'écrivain <a href="/wiki/Pierre-Louis_Guinguen%C3%A9" class="mw-redirect" title="Pierre-Louis Guinguené">Pierre-Louis Guinguené</a> convoque le franciscain comme un prophète méconnu<sup id="cite_ref-189" class="reference"><a href="#cite_note-189"><span class="cite-bracket">&#91;</span>163<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-190" class="reference"><a href="#cite_note-190"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 19<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="XIXe_siècle_:_«_l'Eschyle_de_la_mangeaille_»_(Victor_Hugo)"><span id="XIXe_si.C3.A8cle_:_.C2.AB_l.27Eschyle_de_la_mangeaille_.C2.BB_.28Victor_Hugo.29"></span><abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;: «&#160;l'Eschyle de la mangeaille&#160;» (Victor Hugo)</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=34" title="Modifier la section : XIXe&#160;siècle&#160;: «&#160;l&#39;Eschyle de la mangeaille&#160;» (Victor Hugo)" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=34" title="Modifier le code source de la section : XIXe&#160;siècle&#160;: «&#160;l&#39;Eschyle de la mangeaille&#160;» (Victor Hugo)"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg" class="mw-file-description"><img alt="Extrait du manuscrit de l&#39;Étude sur Rabelais de Flaubert." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg/330px-Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg" decoding="async" width="330" height="102" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg/500px-Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg/660px-Extrait_du_manuscrit_de_l%27%C3%89tude_sur_Rabelais_de_Flaubert.jpg 2x" data-file-width="838" data-file-height="260" /></a><figcaption>Dans un écrit de jeunesse consacré à Rabelais, Flaubert écrit que nul nom ne fut cité avec autant d'injustice et d'ignorance.</figcaption></figure> <p>Bien que le mythe d'un Rabelais ivrogne persiste encore, par exemple chez <a href="/wiki/Hippolyte_Taine" title="Hippolyte Taine">Taine</a><sup id="cite_ref-191" class="reference"><a href="#cite_note-191"><span class="cite-bracket">&#91;</span>164<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, les <a href="/wiki/Romantiques" class="mw-redirect" title="Romantiques">romantiques</a> réhabilitent l'écrivain avec lyrisme&#160;: <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois-Ren%C3%A9_de_Chateaubriand" title="François-René de Chateaubriand">Chateaubriand</a> déclare qu'il a <span class="citation">«&#160;créé les lettres françaises&#160;»</span>, <a href="/wiki/Victor_Hugo" title="Victor Hugo">Victor Hugo</a> l'exalte dans un poème des <a href="/wiki/Les_Contemplations" title="Les Contemplations"><i>Contemplations</i></a> sans en avoir apparemment une connaissance approfondie<sup id="cite_ref-192" class="reference"><a href="#cite_note-192"><span class="cite-bracket">&#91;</span>165<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. <a href="/wiki/Charles_Nodier" title="Charles Nodier">Charles Nodier</a> contribue significativement à la revalorisation de cet écrivain qu'il admire. Il le surnomme le «&#160;Homère bouffon&#160;», expression que Victor Hugo lui emprunte par la suite. Nodier vante en particulier la capacité de Rabelais à s'adapter à des publics et des goûts hétérogènes, le comparant à Sterne en 1830 dans un article de la <i><a href="/wiki/Revue_de_Paris" title="Revue de Paris">Revue de Paris</a></i>. Le style grotesque de Rabelais et son goût de l'érudition décalée l'influencent, notamment dans l'<i>Histoire du Roi de Bohême et de ses sept châteaux</i><sup id="cite_ref-193" class="reference"><a href="#cite_note-193"><span class="cite-bracket">&#91;</span>166<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Plus généralement, les études et les éditions de Rabelais se multiplient. En 1828 <a href="/wiki/Sainte-Beuve" class="mw-redirect" title="Sainte-Beuve">Sainte-Beuve</a> émet des réserves quant aux <span class="citation">«&#160;habitudes bachiques&#160;»</span> prêtées à Rabelais, en 1857 <a href="/wiki/D%C3%A9sir%C3%A9_Nisard" title="Désiré Nisard">Désiré Nisard</a> récuse explicitement la réputation de Rabelais<sup id="cite_ref-194" class="reference"><a href="#cite_note-194"><span class="cite-bracket">&#91;</span>167<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, fondée sur l'habitude d'interpréter le caractère des auteurs à partir de leur œuvre<sup id="cite_ref-195" class="reference"><a href="#cite_note-195"><span class="cite-bracket">&#91;</span>168<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Le moine défroqué se trouve tour à tour convoqué comme le symbole d'une tradition française du rire ou le père de la langue nationale<sup id="cite_ref-196" class="reference"><a href="#cite_note-196"><span class="cite-bracket">&#91;</span>169<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Au-delà des éloges, plusieurs écrivains s'en réclament. Si <a href="/wiki/G%C3%A9rard_de_Nerval" title="Gérard de Nerval">Nerval</a> fait part discrètement de son admiration, <a href="/wiki/Gustave_Flaubert" title="Gustave Flaubert">Gustave Flaubert</a> se montre l'un de ses plus fins connaisseurs. Il le cite à de multiples reprises dans sa correspondance, déclarant son attrait pour sa fantaisie monstrueuse<sup id="cite_ref-197" class="reference"><a href="#cite_note-197"><span class="cite-bracket">&#91;</span>170<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> et ses excès vigoureux<sup id="cite_ref-198" class="reference"><a href="#cite_note-198"><span class="cite-bracket">&#91;</span>171<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'auteur de <i>Madame Bovary</i> le qualifie par ailleurs volontiers de «&#160;<i>sacrosaint</i>&#160;»<sup id="cite_ref-199" class="reference"><a href="#cite_note-199"><span class="cite-bracket">&#91;</span>172<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Parfois évoquée avec nostalgie comme le symbole d'une gaité disparue, l'œuvre rabelaisienne se trouve également utilisée par certains pour défendre la gauloiserie, comme Henri Lucien<sup id="cite_ref-200" class="reference"><a href="#cite_note-200"><span class="cite-bracket">&#91;</span>173<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup> ou la provocation des bourgeois<sup id="cite_ref-201" class="reference"><a href="#cite_note-201"><span class="cite-bracket">&#91;</span>174<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il existe naturellement toujours des détracteurs, <a href="/wiki/Alphonse_de_Lamartine" title="Alphonse de Lamartine">Lamartine</a> assimilant dans son <i>Cours familier de littérature</i> Rabelais à un cynique ordurier<sup id="cite_ref-202" class="reference"><a href="#cite_note-202"><span class="cite-bracket">&#91;</span>175<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Ainsi, le <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle voit l'idéalisation de l'écrivain sans que sa célébrité n'amenuise l'imaginaire qu'il véhicule autour de lui. Le débat idéologique ne cesse pas non plus&#160;: en 1846, sous le règne de <a href="/wiki/Louis-Philippe_Ier" title="Louis-Philippe Ier">Louis-Philippe</a>, lors de la fouille du cimetière Saint-Paul (détruit en 1796), son cercueil est déterré. Le procès-verbal rapporte qu'il renferme <span class="citation">«&#160;les restes impurs d'un homme qui souilla la robe sacerdotale par le cynisme de ses écrits et la licence de ses mœurs&#160;»</span><sup id="cite_ref-203" class="reference"><a href="#cite_note-203"><span class="cite-bracket">&#91;</span>176<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="XXe_siècle"><span id="XXe_si.C3.A8cle"></span><abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=35" title="Modifier la section : XXe&#160;siècle" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=35" title="Modifier le code source de la section : XXe&#160;siècle"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Rabelais connaît un succès grandissant au <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, comme en témoignent de nombreux hommages d'écrivains aux sensibilités littéraires pourtant fort variées, allant de <a href="/wiki/Paul_Claudel" title="Paul Claudel">Paul Claudel</a> à <a href="/wiki/Francis_Jammes" title="Francis Jammes">Francis Jammes</a><sup id="cite_ref-204" class="reference"><a href="#cite_note-204"><span class="cite-bracket">&#91;</span>177<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En 1909, <a href="/wiki/Anatole_France" title="Anatole France">Anatole France</a> consacre une série de conférences à sa vie et ses romans devant un public argentin, publiées en 1928. Par crainte de heurter les convictions de son auditoire, il en oblitère cependant la crudité<sup id="cite_ref-205" class="reference"><a href="#cite_note-205"><span class="cite-bracket">&#91;</span>178<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans une interview célèbre<sup id="cite_ref-206" class="reference"><a href="#cite_note-206"><span class="cite-bracket">&#91;</span>179<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, <a href="/wiki/Louis-Ferdinand_C%C3%A9line" title="Louis-Ferdinand Céline">Céline</a> avance que, selon lui, Rabelais a <span class="citation">«&#160;raté son coup&#160;»</span> car la langue française n'a pas suivi l'exemple de son style truculent mais s'est affadie dans une pudibonderie académique. Préfacier des œuvres de Rabelais chez <a href="/wiki/Paul_Otchakovsky-Laurens" title="Paul Otchakovsky-Laurens">Paul Otchakovsky-Laurens</a><sup id="cite_ref-207" class="reference"><a href="#cite_note-207"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 20<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Bon" title="François Bon">François Bon</a> écrit en 1990 un essai polémique, <i>La Folie Rabelais</i>, peu apprécié par la critique universitaire en raison de ses imprécations présomptueuses et de ses interprétations hardies<sup id="cite_ref-208" class="reference"><a href="#cite_note-208"><span class="cite-bracket">&#91;</span>180<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, dans lequel il défend avec fougue le charme de la typographie et de l'orthographe des éditions originelles. Il développe néanmoins, à travers cette analyse du <i>Pantagruel</i>, sa propre conception de la littérature<sup id="cite_ref-209" class="reference"><a href="#cite_note-209"><span class="cite-bracket">&#91;</span>181<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Héritages"><span id="H.C3.A9ritages"></span>Héritages</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=36" title="Modifier la section : Héritages" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=36" title="Modifier le code source de la section : Héritages"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Textes_pararabelaisiens">Textes pararabelaisiens</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=37" title="Modifier la section : Textes pararabelaisiens" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=37" title="Modifier le code source de la section : Textes pararabelaisiens"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Statue_d%27Etienne_Dolet,.jpg" class="mw-file-description"><img alt="statue d’Étienne Dolet." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Statue_d%27Etienne_Dolet%2C.jpg/220px-Statue_d%27Etienne_Dolet%2C.jpg" decoding="async" width="220" height="287" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Statue_d%27Etienne_Dolet%2C.jpg/330px-Statue_d%27Etienne_Dolet%2C.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Statue_d%27Etienne_Dolet%2C.jpg/440px-Statue_d%27Etienne_Dolet%2C.jpg 2x" data-file-width="1448" data-file-height="1892" /></a><figcaption>Confrère de Rabelais, Étienne Dolet meurt en 1546 dans un contexte religieux de plus en plus conflictuel.</figcaption></figure> <p>Plusieurs ouvrages contemporains gravitent autour de l'imaginaire pantagruélique, attestant de son retentissement précoce. Inspiré par l'évangélisme de Rabelais, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Habert" title="François Habert">François Habert</a> publie en 1542 un <a href="/wiki/Po%C3%A9sie_pastorale" title="Poésie pastorale">poème pastoral</a> de 684 vers décasyllabiques où Gargantua prend la défense de la possibilité pour les prêtres de se marier, avec en toile de fond le discrédit jeté sur les abus ecclésiastiques<sup id="cite_ref-210" class="reference"><a href="#cite_note-210"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 21<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Une version du <i><a href="/wiki/Le_disciple_de_Pantagruel" class="mw-redirect" title="Le disciple de Pantagruel">Disciple de Pantagruel</a></i>, redevable davantage aux récits de voyage et à Lucien pour ce qui concerne le pays des Lanternes qu'à l'univers originel de l'écrivain, est fautivement attribuée à celui-ci par une édition pirate d'<a href="/wiki/%C3%89tienne_Dolet" title="Étienne Dolet">Étienne Dolet</a> en 1542<sup id="cite_ref-211" class="reference"><a href="#cite_note-211"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 22<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ces deux textes trouvent néanmoins une vie nouvelle comme sources dans le <i>Tiers Livre</i> et le <i>Quart Livre</i>&#160;: le premier préfigure les conseils sur les femmes tandis que le second décrit Bringuenarilles et l'Île Farouche<sup id="cite_ref-212" class="reference"><a href="#cite_note-212"><span class="cite-bracket">&#91;</span>182<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. En revanche, les <i><a href="/wiki/Les_Songes_drolatiques_de_Pantagruel" title="Les Songes drolatiques de Pantagruel">Songes drolatiques de Pantagruel</a></i>, ensemble de gravures attribuées à Rabelais à titre posthume, ne semblent avoir de relation avec l'auteur que leur exubérante fantaisie. En 2009, un <i>Traité du bon usage du vin</i> prétendument écrit par Rabelais et traduit du tchèque sort aux <a href="/wiki/%C3%89ditions_Allia" title="Éditions Allia">éditions Allia</a>. Selon la préface, il s'agirait de la traduction française d'une version tchèque d'un texte rabelaisien, écrite au <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle par un certain Martin Kraus de Krausenthal, ou en latin Martinus Carchesius, personnage réel de l'époque, traducteur de la première version allemande du <a href="/wiki/Faust" title="Faust">Faust</a> de 1587. Ce <a href="/wiki/Canular" title="Canular">canular</a> (œuvre de l'écrivain tchèque <a href="/wiki/Patrik_Ou%C5%99edn%C3%ADk" title="Patrik Ouředník">Patrik Ourednik</a>) traite des mérites physiologiques et psychologiques du vin en s'appuyant avec facétie sur des auteurs de références comme Aristote ou Avicenne, se concluant par un <span class="citation">«&#160;plagiat anticipé&#160;»</span> de <a href="/wiki/Georges_Moustaki" title="Georges Moustaki">Georges Moustaki</a><sup id="cite_ref-213" class="reference"><a href="#cite_note-213"><span class="cite-bracket">&#91;</span>183<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-214" class="reference"><a href="#cite_note-214"><span class="cite-bracket">&#91;</span>184<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Romanciers">Romanciers</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=38" title="Modifier la section : Romanciers" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=38" title="Modifier le code source de la section : Romanciers"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, l'humaniste exerce une influence notable sur plusieurs romanciers britanniques. <a href="/wiki/Jonathan_Swift" title="Jonathan Swift">Jonathan Swift</a>, dans <i><a href="/wiki/Les_Voyages_de_Gulliver" title="Les Voyages de Gulliver">Les Voyages de Gulliver</a></i>, ne se contente pas de tisser une trame romanesque composée de pérégrinations maritimes, d'îles imaginaires, de géants et de pointes satiriques, mais introduit des scènes apparentées à des épisodes typiquement rabelaisiens, notamment lors de la présentation des savants pédants de l'académie de Lagado ou de l'extinction de l'incendie par une aspersion d'urine<sup id="cite_ref-215" class="reference"><a href="#cite_note-215"><span class="cite-bracket">&#91;</span>185<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-Brown1933152-171chapter_5_216-0" class="reference"><a href="#cite_note-Brown1933152-171chapter_5-216"><span class="cite-bracket">&#91;</span>186<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La correspondance de <a href="/wiki/Laurence_Sterne" title="Laurence Sterne">Laurence Sterne</a> laisse apparaître que celui-ci se considère comme un digne successeur de l'écrivain<sup id="cite_ref-Brown1933189-206chapter_6_217-0" class="reference"><a href="#cite_note-Brown1933189-206chapter_6-217"><span class="cite-bracket">&#91;</span>187<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Il rédige d'ailleurs un <i>Fragment à la manière de Rabelais</i>, probable esquisse abandonnée de <i><a href="/wiki/Tristram_Shandy" class="mw-redirect" title="Tristram Shandy">Tristram Shandy</a></i>, publié avec ses lettres par sa fille Lydia<sup id="cite_ref-218" class="reference"><a href="#cite_note-218"><span class="cite-bracket">&#91;</span>188<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Les références au Tourangeau fourmillent d'ailleurs dans ce roman, à tel point que Frénais, le premier traducteur français de Sterne, affirme nécessaire de connaître le premier pour comprendre le second<sup id="cite_ref-219" class="reference"><a href="#cite_note-219"><span class="cite-bracket">&#91;</span>189<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Honor%C3%A9_de_Balzac" title="Honoré de Balzac">Honoré de Balzac</a> revendique explicitement le patronage de Rabelais dans ses préfaces à la <i><a href="/wiki/Physiologie_du_mariage" title="Physiologie du mariage">Physiologie du mariage</a></i> et aux <i><a href="/wiki/Les_Cent_Contes_drolatiques" title="Les Cent Contes drolatiques">Contes drolatiques</a>.</i> Il ne se sent pas proche de lui uniquement d'un point de vue littéraire mais aussi en raison du tempérament gai et farceur qu'il lui attribue<sup id="cite_ref-220" class="reference"><a href="#cite_note-220"><span class="cite-bracket">&#91;</span>190<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. L'écrivain romantique ne cesse de lui rendre hommage en le citant dans plus de vingt romans et nouvelles de <i><a href="/wiki/La_Com%C3%A9die_humaine" title="La Comédie humaine">La Comédie humaine</a></i>. <span class="citation">«&#160;Balzac est à l'évidence un fils ou un petit-fils de Rabelais […] Il n'a jamais caché son admiration pour l'auteur de <i>Gargantua</i> qu'il cite dans <i><a href="/wiki/Le_Cousin_Pons" title="Le Cousin Pons">Le Cousin Pons</a></i> comme «&#160;le plus grand esprit de l'humanité moderne&#160;»<sup id="cite_ref-221" class="reference"><a href="#cite_note-221"><span class="cite-bracket">&#91;</span>191<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-222" class="reference"><a href="#cite_note-222"><span class="cite-bracket">&#91;</span>192<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;»</span>. Il emprunte le pseudonyme-anagramme de Rabelais, Alcofribas, pour signer la nouvelle <i>Zéro, conte fantastique</i> dans le journal <i><a href="/wiki/La_Silhouette" title="La Silhouette">La Silhouette</a></i> du <time class="nowrap date-lien" datetime="1830-10-03" data-sort-value="1830-10-03"><a href="/wiki/3_octobre" title="3 octobre">3</a> <a href="/wiki/Octobre_1830" title="Octobre 1830">octobre</a> <a href="/wiki/1830_en_litt%C3%A9rature" title="1830 en littérature">1830</a></time>. C'est Balzac qui donne à «&#160;rabelaisien&#160;» le sens de «&#160;grivois, licencieux, truculent, joyeux&#160;»<sup id="cite_ref-223" class="reference"><a href="#cite_note-223"><span class="cite-bracket">&#91;</span>193<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p><i><a href="/wiki/Texaco" title="Texaco">Texaco</a></i> de <a href="/wiki/Patrick_Chamoiseau" title="Patrick Chamoiseau">Patrick Chamoiseau</a>, <i>L'Allée des soupirs</i> de <a href="/wiki/Rapha%C3%ABl_Confiant" title="Raphaël Confiant">Raphaël Confiant</a>, ainsi qu'une plus large part de la littérature créole se remarquent par une intense créativité lexicale, évoquant l'écriture rabelaisienne<sup id="cite_ref-224" class="reference"><a href="#cite_note-224"><span class="cite-bracket">&#91;</span>194<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-225" class="reference"><a href="#cite_note-225"><span class="cite-bracket">&#91;</span>195<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Dramaturges_et_musiciens">Dramaturges et musiciens</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=39" title="Modifier la section : Dramaturges et musiciens" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=39" title="Modifier le code source de la section : Dramaturges et musiciens"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg/220px-Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg" decoding="async" width="220" height="340" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg/330px-Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg/440px-Dindenault_par_Alfred_Albert.jpg 2x" data-file-width="1012" data-file-height="1566" /></a><figcaption>Costume de Dindenault pour <i>Pantagruel</i>, opéra-bouffe en deux actes de 1855 de <a href="/wiki/Th%C3%A9odore_Labarre" title="Théodore Labarre">Théodore Labarre</a> sur un livret d'Henri Trianon.</figcaption></figure> <p>Au cours du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, plusieurs dramaturges choisissent l'univers rabelaisien, en traduisant souvent davantage l'imaginaire collectif autour de l'écrivain qu'une connaissance réelle de l'œuvre, sans doute parce qu'il annonce la gaîté du spectacle<sup id="cite_ref-226" class="reference"><a href="#cite_note-226"><span class="cite-bracket">&#91;</span>196<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Ils suivent en cela l'exemple d'<a href="/wiki/Andr%C3%A9_Gr%C3%A9try" title="André Grétry">André Grétry</a>, auteur d'une comédie lyrique en trois actes de <a href="/wiki/1785_en_musique_classique" title="1785 en musique classique">1785</a>, <i>Panurge dans l'île des lanternes</i>, qui s'avère originale par des motifs orchestraux préfigurant, de manière plus maladroite, l'art de <a href="/wiki/Ludwig_van_Beethoven" title="Ludwig van Beethoven">Beethoven</a><sup id="cite_ref-227" class="reference"><a href="#cite_note-227"><span class="cite-bracket">&#91;</span>197<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. La vie de l'auteur elle-même donne matière à des pièces vaudevillesques, comme <i>Rabelais ou le presbytère de Meudon</i> de <a href="/wiki/Adolphe_de_Leuven" title="Adolphe de Leuven">Leuven</a> et de <a href="/wiki/Charles_Varin" class="mw-redirect" title="Charles Varin">Varin</a>, le représentant comme un joyeux curé de village, tandis que le <i>Gargantua ou Rabelais en voyage</i> de <a href="/wiki/Th%C3%A9ophile_Marion_Dumersan" title="Théophile Marion Dumersan">Dumersan</a> mêle la biographie fabulée à la fiction romanesque, figurant un écrivain aussi bon vivant que désargenté<sup id="cite_ref-228" class="reference"><a href="#cite_note-228"><span class="cite-bracket">&#91;</span>198<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p><a href="/wiki/Alfred_Jarry" title="Alfred Jarry">Alfred Jarry</a> écrit avec <a href="/wiki/Eug%C3%A8ne_Demolder" title="Eugène Demolder">Eugène Demolder</a> un livret d'<a href="/wiki/Op%C3%A9ra-bouffe" class="mw-redirect" title="Opéra-bouffe">opéra-bouffe</a>, sur une musique de <a href="/wiki/Claude_Terrasse" title="Claude Terrasse">Claude Terrasse</a>, intitulé <i>Pantagruel</i>, reprenant divers ingrédients de la geste rabelaisienne (le mariage et les moutons de Panurge, les noms des personnages) en les réarrangeant de manière méconnaissable. Pantagruel, pour obtenir la main de la princesse Allys, fille de Picrochole, part en expédition chercher un manteau fabriqué à partir de la toison d'or. Sa première représentation, en <a href="/wiki/1911_en_musique_classique" title="1911 en musique classique">1911</a>, fut couronnée de succès au Grand Théâtre de Lyon. Il existe en réalité plusieurs versions de ce qui est davantage une recomposition qu'une adaptation<sup id="cite_ref-229" class="reference"><a href="#cite_note-229"><span class="cite-bracket">&#91;</span>199<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-230" class="reference"><a href="#cite_note-230"><span class="cite-bracket">&#91;</span>200<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>À la suite du compositeur <a href="/wiki/Herv%C3%A9_(compositeur)" title="Hervé (compositeur)">Hervé</a> en 1879 ou de <a href="/wiki/Robert_Planquette" title="Robert Planquette">Robert Planquette</a> en 1895, <a href="/wiki/Jules_Massenet" title="Jules Massenet">Jules Massenet</a> se décida à écrire un <i><a href="/wiki/Panurge_(op%C3%A9ra)" title="Panurge (opéra)">Panurge</a></i> lyrique, sur le motif de l'aventure conjugale déjà parodié dans <i><a href="/wiki/Gris%C3%A9lidis" title="Grisélidis">Grisélidis</a></i>. Joué une première fois en <a href="/wiki/1913_en_musique_classique" title="1913 en musique classique">1913</a>, après la mort de l'auteur, le récit se construit autour des amours tumultueux de Colombe et du personnage éponyme, volage jaloux et buveur invétéré<sup id="cite_ref-231" class="reference"><a href="#cite_note-231"><span class="cite-bracket">&#91;</span>201<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En <a href="/wiki/1909_en_musique_classique" title="1909 en musique classique">1909</a>, <a href="/wiki/Edgard_Var%C3%A8se" title="Edgard Varèse">Edgard Varèse</a> entreprit la composition d'un <a href="/wiki/Po%C3%A8me_symphonique" title="Poème symphonique">poème symphonique</a> basé sur <i>Gargantua</i>. Il venait de rencontrer l'écrivain <a href="/wiki/Romain_Rolland" title="Romain Rolland">Romain Rolland</a>, qui partageait son enthousiasme&#160;: <span class="citation">«&#160;Votre <i>Gargantua</i> me paraît un idéal de sujet vivant et populaire (au sens de «&#160;tout un peuple&#160;»). Mais surtout amusez-vous en l'écrivant. Si vous ne jubilez pas en le faisant, ça n'est pas la peine de le faire. Débarrassez-vous des préoccupations intellectuelles&#160;: débordez<sup id="cite_ref-232" class="reference"><a href="#cite_note-232"><span class="cite-bracket">&#91;</span>202<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>&#160;!&#160;»</span> Le projet n'aboutit pas, ou bien Varèse détruisit sa partition dans les <a href="/wiki/Ann%C3%A9es_1960" title="Années 1960">années 1960</a><sup id="cite_ref-233" class="reference"><a href="#cite_note-233"><span class="cite-bracket">&#91;</span>203<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, mais le compositeur n'en demeurait pas moins un fervent lecteur et admirateur de l'œuvre de Rabelais, comme en témoigne sa correspondance avec <a href="/wiki/Nicolas_Slonimsky" title="Nicolas Slonimsky">Nicolas Slonimsky</a><sup id="cite_ref-234" class="reference"><a href="#cite_note-234"><span class="cite-bracket">&#91;</span>204<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Romain Rolland était encore amusé par une coïncidence&#160;: dans son roman-fleuve, <i><a href="/wiki/Jean-Christophe_(roman)" title="Jean-Christophe (roman)">Jean-Christophe</a></i>, le héros compose également un poème symphonique intitulé <i>Gargantua</i><sup id="cite_ref-235" class="reference"><a href="#cite_note-235"><span class="cite-bracket">&#91;</span>205<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En <a href="/wiki/1960_en_musique_classique" title="1960 en musique classique">1960</a>, <a href="/wiki/Paul-Baudouin_Michel" title="Paul-Baudouin Michel">Paul-Baudouin Michel</a> composa son quintette à vents, 5 mouvements (Op. 8), «&#160;Hommage à François Rabelais&#160;»<sup id="cite_ref-236" class="reference"><a href="#cite_note-236"><span class="cite-bracket">&#91;</span>206<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En <a href="/wiki/1971_en_musique_classique" title="1971 en musique classique">1971</a>, <a href="/wiki/Jean_Fran%C3%A7aix" title="Jean Françaix">Jean Françaix</a> composa <i>Les Inestimables Chroniques du bon géant Gargantua</i>, reprenant de grandes sections du texte de Rabelais pour récitant et <a href="/wiki/Orchestre_%C3%A0_cordes" title="Orchestre à cordes">orchestre à cordes</a><sup id="cite_ref-237" class="reference"><a href="#cite_note-237"><span class="cite-bracket">&#91;</span>207<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Dans le domaine du théâtre, <a href="/wiki/Jean-Louis_Barrault" title="Jean-Louis Barrault">Jean-Louis Barrault</a> réalisa une adaptation de <i>Gargantua</i> et <i>Pantagruel</i> dans un vaste spectacle intitulé <i>Rabelais</i>, créé en <a href="/wiki/1968_au_th%C3%A9%C3%A2tre" title="1968 au théâtre">1968</a> à l'<a href="/wiki/%C3%89lys%C3%A9e_Montmartre" class="mw-redirect" title="Élysée Montmartre">Élysée Montmartre</a>, avec une <a href="/wiki/Musique_de_sc%C3%A8ne_de_%C2%AB_Rabelais_%C2%BB" title="Musique de scène de « Rabelais »">musique</a> de <a href="/wiki/Michel_Polnareff" title="Michel Polnareff">Michel Polnareff</a>. En <a href="/wiki/1983_au_th%C3%A9%C3%A2tre" title="1983 au théâtre">1983</a>, l'écrivaine canadienne <a href="/wiki/Antonine_Maillet" title="Antonine Maillet">Antonine Maillet</a> crée sa pièce <i><a href="/wiki/Panurge,_ami_de_Pantagruel" title="Panurge, ami de Pantagruel">Panurge, ami de Pantagruel</a></i>, qui reprend la trame des romans de Rabelais. </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Illustrateurs">Illustrateurs</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=40" title="Modifier la section : Illustrateurs" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=40" title="Modifier le code source de la section : Illustrateurs"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Affiche_pour_les_%C5%93uvres_de_Rabelais_illustr%C3%A9es_par_Robida.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Affiche_pour_les_%C5%93uvres_de_Rabelais_illustr%C3%A9es_par_Robida.jpg/250px-Affiche_pour_les_%C5%93uvres_de_Rabelais_illustr%C3%A9es_par_Robida.jpg" decoding="async" width="138" height="380" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Affiche_pour_les_%C5%93uvres_de_Rabelais_illustr%C3%A9es_par_Robida.jpg/330px-Affiche_pour_les_%C5%93uvres_de_Rabelais_illustr%C3%A9es_par_Robida.jpg 2x" data-file-width="3265" data-file-height="9000" /></a><figcaption>Affiche publicitaire pour l'édition de la Librairie illustrée.</figcaption></figure> <p>Du vivant de l'auteur, la geste pantagruélique n'a guère inspirée les artistes. Les <a href="/wiki/Gravures_sur_bois" class="mw-redirect" title="Gravures sur bois">gravures sur bois</a> qui ornent ses œuvres sont des réemplois sans originalité et parfois sans lien direct avec le texte. Les illustrations commencent à apparaître au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle avec des tentatives plus ou moins réussies et en 1820 paraît la première édition de Rabelais du <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle chez <a href="/wiki/Th%C3%A9odore_Desoer" class="mw-redirect" title="Théodore Desoer">Théodore Desoer</a> avec 14 planches hors-texte, dont un portrait de l'écrivain, gravées par <a href="/wiki/Charles_Thompson_(graveur)" title="Charles Thompson (graveur)">Charles Thompson</a> et son élève Madame Bougon d'après les dessins de <a href="/wiki/Victor_Adam" title="Victor Adam">Victor Adam</a>. La technique de la gravure sur bois de bout était alors une innovation récente. Onze des dessins du texte sont des copies remaniées et allégées de gravures présentes dans la précédente édition de l'œuvre de Rabelais, parue en 1797-1798 chez Ferdinand Bastien<sup id="cite_ref-238" class="reference"><a href="#cite_note-238"><span class="cite-bracket">&#91;</span>208<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>En 1854, <a href="/wiki/Gustave_Dor%C3%A9" title="Gustave Doré">Gustave Doré</a> entreprend une première illustration des œuvres de Rabelais<sup id="cite_ref-239" class="reference"><a href="#cite_note-239"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 23<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>, qui ne s'apparente pas aux éditions littéraires luxueuses qu'il va initier avec <i>La Légende du Juif errant</i> deux ans plus tard. Ce travail se trouve en effet publié dans une collection populaire, en <a href="/wiki/In-octavo" title="In-octavo">in-octavo</a>, sur du papier de mauvaise qualité, avec toutefois de nombreuses gravures non réutilisées pour l'édition de 1873. Celle-ci, publiée par <a href="/wiki/Garnier_Fr%C3%A8res" class="mw-redirect" title="Garnier Frères">Garnier Frères</a>, retardée à cause de la guerre franco-prussienne, rejoint en revanche la lignée des fastueux <a href="/wiki/In-folio" title="In-folio">in-folio</a> du graveur<sup id="cite_ref-240" class="reference"><a href="#cite_note-240"><span class="cite-bracket">&#91;</span>209<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Relevant le défi de renouveler l'iconographie rabelaisienne, <a href="/wiki/Albert_Robida" title="Albert Robida">Albert Robida</a>, d'un style plus léger et humoristique, voit sa carrière prendre un tournant grâce au succès de son interprétation parue en 1885 et en 1886 aux Librairies illustrées, la maison de <a href="/wiki/Georges_Decaux_(%C3%A9diteur)" title="Georges Decaux (éditeur)">Georges Decaux</a><sup id="cite_ref-241" class="reference"><a href="#cite_note-241"><span class="cite-bracket">&#91;</span>210<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup><sup class="reference cite_virgule">,</sup><sup id="cite_ref-242" class="reference"><a href="#cite_note-242"><span class="cite-bracket">&#91;</span>N 24<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Cette édition des cinq tomes, établie par <a href="/wiki/Pierre_Jannet" title="Pierre Jannet">Pierre Jannet</a> décédé au moment de sa parution, se présente en deux in-folio et comprend 600 dessins dans le corps du texte et 49 planches hors-texte. Son style dynamique s'oppose au statisme de Gustave Doré. Il manifeste un plus grand souci de rendre l'extravagance rabelaisienne et la vraisemblance historique des costumes et de l'architecture, le sens littéraire primant sur l'ensemble. Le foisonnement des détails rappelle les accumulations des romans<sup id="cite_ref-243" class="reference"><a href="#cite_note-243"><span class="cite-bracket">&#91;</span>211<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>De manière générale, le <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle voit éclore de nombreuses illustrations de Rabelais, avec par exemple les enfantillages de <a href="/wiki/Marcel_Jeanjean" title="Marcel Jeanjean">Marcel Jeanjean</a> (1933), les coquines satires de <a href="/wiki/Jacques_Touchet" title="Jacques Touchet">Jacques Touchet</a> (1935) ou les bois de <a href="/wiki/Derain" class="mw-redirect" title="Derain">Derain</a> (1943)<sup id="cite_ref-244" class="reference"><a href="#cite_note-244"><span class="cite-bracket">&#91;</span>212<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. Attestant de leur poids dans l'imaginaire collectif, les personnages rabelaisiens sont parfois choisis pour eux-mêmes, sans relation avec les romans, comme le montre le <i><a href="/wiki/Gargantua_(Daumier)" title="Gargantua (Daumier)">Gargantua</a></i> de <a href="/wiki/Honor%C3%A9_Daumier" title="Honoré Daumier">Daumier</a>. Pour cette violente caricature de <a href="/wiki/Louis-Philippe_Ier" title="Louis-Philippe Ier">Louis-Philippe</a> interprété en ogre glouton, l'artiste écope d'une peine de six mois de prison<sup id="cite_ref-245" class="reference"><a href="#cite_note-245"><span class="cite-bracket">&#91;</span>213<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="La_présence_de_Rabelais_dans_le_patrimoine"><span id="La_pr.C3.A9sence_de_Rabelais_dans_le_patrimoine"></span>La présence de Rabelais dans le patrimoine</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=41" title="Modifier la section : La présence de Rabelais dans le patrimoine" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=41" title="Modifier le code source de la section : La présence de Rabelais dans le patrimoine"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Rabelais_et_Montpellier">Rabelais et Montpellier</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=42" title="Modifier la section : Rabelais et Montpellier" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=42" title="Modifier le code source de la section : Rabelais et Montpellier"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>À l'issue de son doctorat, obtenu lors de son second séjour montpelliérain (mai 1537 - janvier 1538), Rabelais enseigne quelque temps dans l'université. En souvenir de son passage, s'est installée une tradition autour d'une robe rouge qui lui est attribuée&#160;: chaque doctorant lui rend hommage le jour de sa thèse. En réalité, avant la <a href="/wiki/R%C3%A9volution_fran%C3%A7aise" title="Révolution française">Révolution</a>, l'habit rouge est réservé à l'impétrant du baccalauréat médical, qu'il porte pour les cours qu'il donne ensuite aux plus jeunes, le noir étant dévolu au diplôme final<sup id="cite_ref-SAI_246-0" class="reference"><a href="#cite_note-SAI-246"><span class="cite-bracket">&#91;</span>214<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p><p>Dans le <a href="/wiki/Jardin_des_plantes_de_Montpellier" title="Jardin des plantes de Montpellier">jardin des plantes de Montpellier</a>, se trouve une statue de <a href="/wiki/Jacques_Louis_Robert_Villeneuve" title="Jacques Louis Robert Villeneuve">Jacques Villeneuve</a>, inaugurée le 6 novembre 1921. Un buste de Rabelais couronne un mur accolé de deux Hermès et des personnages de la geste pantagruélique, au centre duquel est inscrite l'exhortation <span class="citation">«&#160;Vivez joyeux&#160;»</span><sup id="cite_ref-SAI_246-1" class="reference"><a href="#cite_note-SAI-246"><span class="cite-bracket">&#91;</span>214<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <div class="clear" style="clear:both;"></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Rabelais_et_la_Touraine">Rabelais et la Touraine</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=43" title="Modifier la section : Rabelais et la Touraine" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=43" title="Modifier le code source de la section : Rabelais et la Touraine"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Le nom de Rabelais revient très souvent dans la région tourangelle&#160;: il se trouve ainsi attribué à une rue, au <a href="/wiki/Rabelais-Tonnell%C3%A9" title="Rabelais-Tonnellé">quartier Rabelais</a>, à un collège, aux <a href="/wiki/Rencontres_Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="Rencontres François Rabelais">Rencontres François Rabelais</a>, aux <a href="/wiki/Presses_universitaires_Fran%C3%A7ois-Rabelais" title="Presses universitaires François-Rabelais">Presses universitaires François-Rabelais</a>, à des enseignes d'hôtels, etc. Non loin de <a href="/wiki/Chinon" title="Chinon">Chinon</a> se trouve également le <a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Rabelais,_Maison_La_Devini%C3%A8re" title="Musée Rabelais, Maison La Devinière">musée de la Devinière</a>, fondé en 1951 sur le lieu d'enfance de Rabelais réhabilité, à proximité de plusieurs hauts-lieux de la guerre picrocholine comme l'abbaye de <a href="/wiki/Seuilly" title="Seuilly">Seuilly</a> ou le château de la Roche-Clermaut<sup id="cite_ref-247" class="reference"><a href="#cite_note-247"><span class="cite-bracket">&#91;</span>215<span class="cite-bracket">&#93;</span></a></sup>. </p> <ul class="gallery mw-gallery-traditional"> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Buste_de_Rabelais.png" class="mw-file-description" title="Partie supérieure du monument de Rabelais dans le jardin des plantes de Montpellier."><img alt="Partie supérieure du monument de Rabelais dans le jardin des plantes de Montpellier." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Buste_de_Rabelais.png/120px-Buste_de_Rabelais.png" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Buste_de_Rabelais.png/250px-Buste_de_Rabelais.png 1.5x" data-file-width="1536" data-file-height="2048" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Partie supérieure du monument de Rabelais dans le jardin des plantes de Montpellier.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Rabelaisjdpmontp.JPG" class="mw-file-description" title="Monument montpelliérain de Jacques Villeneuve vu de face."><img alt="Monument montpelliérain de Jacques Villeneuve vu de face." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Rabelaisjdpmontp.JPG/80px-Rabelaisjdpmontp.JPG" decoding="async" width="80" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Rabelaisjdpmontp.JPG/120px-Rabelaisjdpmontp.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Rabelaisjdpmontp.JPG/160px-Rabelaisjdpmontp.JPG 2x" data-file-width="1536" data-file-height="2304" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Monument montpelliérain de Jacques Villeneuve vu de face.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg" class="mw-file-description" title="Statue du Louvre par Élias Robert."><img alt="Statue du Louvre par Élias Robert." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg/54px-Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg" decoding="async" width="54" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg/81px-Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg/108px-Rabelais_cour_Napoleon_Louvre.jpg 2x" data-file-width="1575" data-file-height="3500" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Statue du Louvre par <a href="/wiki/%C3%89lias_Robert" title="Élias Robert">Élias Robert</a>.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Statuette_de_Rabelais.JPG" class="mw-file-description" title="Rabelais assis, coiffé de son bonnet de docteur en médecine, par Alfred-Désiré Lanson."><img alt="Rabelais assis, coiffé de son bonnet de docteur en médecine, par Alfred-Désiré Lanson." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Statuette_de_Rabelais.JPG/73px-Statuette_de_Rabelais.JPG" decoding="async" width="73" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Statuette_de_Rabelais.JPG/110px-Statuette_de_Rabelais.JPG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Statuette_de_Rabelais.JPG/147px-Statuette_de_Rabelais.JPG 2x" data-file-width="2557" data-file-height="4175" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Rabelais assis, coiffé de son bonnet de docteur en médecine, par Alfred-Désiré Lanson.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg" class="mw-file-description" title="Statue à Chinon d&#39;Hébert fils."><img alt="Statue à Chinon d&#39;Hébert fils." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg/90px-Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg" decoding="async" width="90" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg/135px-Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg/180px-Statue_de_Rabelais_%C3%A0_Chinon.jpg 2x" data-file-width="615" data-file-height="819" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Statue à <a href="/wiki/Chinon" title="Chinon">Chinon</a> d'<a href="/wiki/Pierre-Eug%C3%A8ne-%C3%89mile_H%C3%A9bert" title="Pierre-Eugène-Émile Hébert">Hébert</a> fils.</div> </li> <li class="gallerybox" style="width: 155px"> <div class="thumb" style="width: 150px; height: 150px;"><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Statue_tourangelle_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais.jpg" class="mw-file-description" title="Statue tourangelle de François Rabelais par Henry Dumaige."><img alt="Statue tourangelle de François Rabelais par Henry Dumaige." src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Statue_tourangelle_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais.jpg/120px-Statue_tourangelle_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais.jpg" decoding="async" width="78" height="120" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Statue_tourangelle_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais.jpg/250px-Statue_tourangelle_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais.jpg 2x" data-file-width="2744" data-file-height="4232" /></a></span></div> <div class="gallerytext">Statue tourangelle de François Rabelais par Henry Dumaige.</div> </li> </ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Honneur">Honneur</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=44" title="Modifier la section : Honneur" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=44" title="Modifier le code source de la section : Honneur"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>L'<a href="/wiki/Ast%C3%A9ro%C3%AFde" title="Astéroïde">astéroïde</a> <span class="nowrap"><a href="/wiki/(5666)_Rabelais" title="(5666) Rabelais">(5666) Rabelais</a></span> <a href="/wiki/%C3%89ponymie" title="Éponymie">porte son nom</a>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Œuvres"><span id=".C5.92uvres"></span>Œuvres</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=45" title="Modifier la section : Œuvres" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=45" title="Modifier le code source de la section : Œuvres"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Éditions_anciennes"><span id=".C3.89ditions_anciennes"></span>Éditions anciennes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=46" title="Modifier la section : Éditions anciennes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=46" title="Modifier le code source de la section : Éditions anciennes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Pour l'inventaire et le classement complet des éditions anciennes, voir&#160;: <span class="ouvrage" id="RawlesScreech1987"><span class="ouvrage" id="R._RawlesM._A._Screech1987">R. <span class="nom_auteur">Rawles</span> et M. A. <span class="nom_auteur">Screech</span>, <cite class="italique">A New Rabelais Bibliography&#160;: Editions of Rabelais before 1626</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;219), <time>1987</time>, XVI + 693&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1988_num_27_1_1656">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=A+New+Rabelais+Bibliography&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=Editions+of+Rabelais+before+1626&amp;rft.aulast=Rawles&amp;rft.aufirst=R.&amp;rft.au=Screech%2C+M.+A.&amp;rft.date=1987&amp;rft.tpages=XVI+%2B+693+p.&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span> </p> <figure class="mw-default-size mw-halign-right" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Fichier:Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg/220px-Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg" decoding="async" width="220" height="275" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg/330px-Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg/440px-Rabelais_pr%C3%A9sente_Gargantua.jpg 2x" data-file-width="684" data-file-height="855" /></a><figcaption>En compagnie d'écrivains anciens et modernes, Rabelais présente son second roman.</figcaption></figure> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Pantagruel_2">Pantagruel</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=47" title="Modifier la section : Pantagruel" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=47" title="Modifier le code source de la section : Pantagruel"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Pantagruel. Les horribles et espoventables faictz et prouesses du tresrenommé Pantagruel Roy des Dispodes, filz du Grand geant Gargantua. Composez nouvellement par maistre Alcofrybas Nasier</i>, Lyon, Claude Nourry, [1532&#160;?]</li> <li><i>Pantagruel Roy des Dipsodes, restitué à son naturel, avec ses faictz et prouesses espouventables, composez par feu M. Alcofrybas abstracteur de quinte essence</i>, Lyon, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Juste" title="François Juste">François Juste</a>, 1542 (édition corrigée et complétée)</li> <li><i>Pantagruel</i>, fac-similé de l'édition de Lyon, <a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Juste" title="François Juste">François Juste</a>, 1533, d'après l'exemplaire unique de la bibliothèque royale de Dresde. Introduction de L. Dorez et P.-P. Plan, Paris, 1903</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Gargantua_2">Gargantua</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=48" title="Modifier la section : Gargantua" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=48" title="Modifier le code source de la section : Gargantua"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Gargantua</i> [titre réécrit&#160;?], Lyon, François Juste, 1534</li> <li><i>Gargantua. AΓAΘH TYXH. La vie inestimable du grand Gargantua, père de Pantagruel, jadis composée par l'Abstracteur de quinte essence. Livre plein de pantagruelisme</i>, Lyon, François Juste, 1535</li> <li><i>La vie treshorrificque du grand Gargantua, père de Pantagruel, jadis composee par M. Alcofribas abstracteur de quinte essence. Livre plein de Pantagruelisme</i>, Lyon, François Juste, 1542 (édition corrigée et complétée).</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Tiers_Livre_2">Tiers Livre</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=49" title="Modifier la section : Tiers Livre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=49" title="Modifier le code source de la section : Tiers Livre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Tiers Livre des faitz et dictz Heroïques du noble Pantagruel, composez par M. Franç. Rabelais docteur en Medicine, et Calloïer des Isles Hieres. L'auteur susdict supplie les lecteurs soy reserver à rire au soixante et dixhuytiesme livre</i>, Paris, Chrestien Wechel, 1546</li> <li><i>Le Tiers Livre des faictz et dictz Heroïques du bon Pantagruel&#160;: Composé par M. Fran. Rabelais docteur en Medicine. Reveu, et corrigé par l'Autheur, sus la censure antique. L'auteur susdict supplie les lecteurs soy reserver à rire au soixante et dixhuytiesme livre</i>, s.l., [Paris, M. Fezandat], 1552 (édition revue et complétée)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Quart_Livre">Quart Livre</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=50" title="Modifier la section : Quart Livre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=50" title="Modifier le code source de la section : Quart Livre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Le Quart Livre des faictz et dictz Heroïques du noble Pantagruel. Composé par M. François Rabelais, Docteur en Medicine et Calloier des Isles Hieres</i>, s.l.n.d., [Lyon, Pierre de Tours, 1548]</li> <li><i>Le Quart Livre des faicts et dits Heroïques du bon Pantagruel. Composé par M. François Rabelais, docteur en Medicine</i>, Paris, Fezandat, 1552</li> <li><i>Le Quart Livre des faictz et dictz Heroïques du bon Pantagruel. Composé par M. Françoys Rabelais, docteur en Medicine, Avec une briefve declaration d'aucunes dictions plus obscures contenues en ce dict livre</i>, Lyon, B. Aleman, 1552</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Isle_Sonnante_et_Cinsquiesme_Livre">Isle Sonnante et Cinsquiesme Livre</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=51" title="Modifier la section : Isle Sonnante et Cinsquiesme Livre" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=51" title="Modifier le code source de la section : Isle Sonnante et Cinsquiesme Livre"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>L'Isle Sonnante, par M. François Rabelays, qui n'a point encore esté imprimé ne mise en lumière&#160;: en laquelle est continuée la navigation faicte par Pantagruel, Panurge et austres ses officiers. Imprimé nouvellement</i>, s.l., 1562</li> <li><i>Le cinsquiesme et dernier livre de des faicts et dicts Heroïques du bon Pantagruel, composé par M. François Rabelais, docteur en Medecine. Auquel est contenu la visitation de l'Oracle de la Dive Bacbuc, et le mot de la Bouteille</i> (…), s.l., 1564</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Éditions_collectives"><span id=".C3.89ditions_collectives"></span>Éditions collectives</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=52" title="Modifier la section : Éditions collectives" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=52" title="Modifier le code source de la section : Éditions collectives"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i>Les Œuvres de M. François Rabelais Docteur en Medicine, contenans la vie, faictz et dicts Heroïques de Gargantua, et de son fils Panurge [sic]&#160;: Avec la Prognostication Pantagruéline</i>, s.l., 1553</li> <li><i>Œuvres. Faicts et dis du géant Gargantua et de son fils Pantagruel, avec la Prognostication Pantagruéline, l'épître du Limosin, la Crême philosophale et deux épîtres. Nouvelle édition où on l'a ajouté des remarques historiques et critiques</i> [par J. Le Duchat et B. de La Monnoye], Amsterdam, 1711</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Éditions_modernes"><span id=".C3.89ditions_modernes"></span>Éditions modernes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=53" title="Modifier la section : Éditions modernes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=53" title="Modifier le code source de la section : Éditions modernes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Éditions_séparées"><span id=".C3.89ditions_s.C3.A9par.C3.A9es"></span>Éditions séparées</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=54" title="Modifier la section : Éditions séparées" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=54" title="Modifier le code source de la section : Éditions séparées"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Rabelais1967"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais1967">François <span class="nom_auteur">Rabelais</span> (édition critique par V. L. Saulnier), <cite class="italique">Pantagruel</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Textes littéraires français&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2), <time>1967</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1946), LIV-265&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Pantagruel&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1967&amp;rft.tpages=LIV-265&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Rabelais1970"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais1970">François <span class="nom_auteur">Rabelais</span> (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr>&#160;Verdun-Léon Saulnier, texte établi par Ruth Calder&#160;; avec introduction, commentaires, tables et glossaire, par M. A. Screech), <cite class="italique">Gargantua</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Textes littéraires français&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;163), <time>1970</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Gargantua&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1970&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Rabelais1964"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais1964">François <span class="nom_auteur">Rabelais</span> (édition critique par M. A. Screech), <cite class="italique">Tiers Livre</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Textes littéraires français&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;102), <time>1964</time>, XXX-473&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Tiers+Livre&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1964&amp;rft.tpages=XXX-473&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Rabelais1967"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais1967">François <span class="nom_auteur">Rabelais</span> (édition critique par R. Marichal), <cite class="italique">Quart Livre</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Textes littéraires français&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;10), <time>1967</time>, XXXVIII-413&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Quart+Livre&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1967&amp;rft.tpages=XXXVIII-413&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><i>Pantagrueline Prognostication</i>, retranscription de Jacques Nassif, préface de Bénédicte Puppinck, Paris, Editions des Crépuscules, 2017</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Œuvres_complètes"><span id=".C5.92uvres_compl.C3.A8tes"></span>Œuvres complètes</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=55" title="Modifier la section : Œuvres complètes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=55" title="Modifier le code source de la section : Œuvres complètes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Huchon94"><small>[Huchon 1994]</small> François <span class="nom_auteur">Rabelais</span> (édition établie, présentée et annotée par Mireille Huchon avec la collaboration de François Moreau), <cite class="italique">Œuvres complètes</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Bibliothèque de la Pléiade&#160;», <time>1994</time>, 1801&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, 18&#160;<abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-011340-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-011340-8"><span class="nowrap">978-2-07-011340-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%C5%92uvres+compl%C3%A8tes&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1994&amp;rft.tpages=1801&amp;rft.isbn=978-2-07-011340-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Rabelais2017"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais2017">François Rabelais (sous la direction de Marie-Madeleine Fragonard, avec la collaboration de Mathilde Bernard et Nancy Oddo), <cite class="italique">Les Cinq Livres des faits et dits de Gargantua et Pantagruel</cite> (édition intégrale bilingue), Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Quarto&#160;», <time>2017</time>, 1656&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-017772-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-017772-1"><span class="nowrap">978-2-07-017772-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+Cinq+Livres+des+faits+et+dits+de+Gargantua+et+Pantagruel&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=2017&amp;rft.tpages=1656&amp;rft.isbn=978-2-07-017772-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Rabelais2022"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais2022">François Rabelais (sous la direction de Romain Menini, avec la collaboration de Myriam Marrache-Gouraud, Raphaël Cappellen, Claude La Charité et Nicolas Le Cadet), <cite class="italique">Tout Rabelais</cite> (édition intégrale bilingue), Paris, Éditions Bouquins, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;La Collection&#160;», <time>2022</time>, 2016&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-38-292256-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-38-292256-9"><span class="nowrap">978-2-38-292256-9</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Tout+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Bouquins&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=2022&amp;rft.tpages=2016&amp;rft.isbn=978-2-38-292256-9&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Adaptations,_transpositions_et_réécritures"><span id="Adaptations.2C_transpositions_et_r.C3.A9.C3.A9critures"></span>Adaptations, transpositions et réécritures</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=56" title="Modifier la section : Adaptations, transpositions et réécritures" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=56" title="Modifier le code source de la section : Adaptations, transpositions et réécritures"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Textes_para-rabelaisiens">Textes para-rabelaisiens</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=57" title="Modifier la section : Textes para-rabelaisiens" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=57" title="Modifier le code source de la section : Textes para-rabelaisiens"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="d&#39;Abundance1982"><span class="ouvrage" id="Jehan_d&#39;Abundance1982"><a href="/wiki/Jehan_d%27Abundance" title="Jehan d&#39;Abundance">Jehan d'Abundance</a> (édité par Guy Demerson et Christiane Lauvergnat-Gagnière), <cite class="italique">Le Disciple de Pantagruel (les Navigations de Panurge)</cite>, Paris, STFM, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Société des textes français modernes&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;175), <time>1982</time>, 98&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-86503-175-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-86503-175-6"><span class="nowrap">2-86503-175-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+Disciple+de+Pantagruel+%28les+Navigations+de+Panurge%29&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=STFM&amp;rft.aulast=d%27Abundance&amp;rft.aufirst=Jehan&amp;rft.date=1982&amp;rft.tpages=98&amp;rft.isbn=2-86503-175-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Rabelais2009"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais2009">François Rabelais (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;du tchèque), <cite class="italique">Traité de bon usage de vin</cite> (canular), Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Allia" title="Éditions Allia">Allia</a>, <time>2009</time>, <abbr class="abbr" title="deuxième">2<sup>e</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr>, 48&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782844853011" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782844853011"><span class="nowrap">9782844853011</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nllg.eu/spip.php?article32">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Trait%C3%A9+de+bon+usage+de+vin&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Allia&amp;rft.edition=2&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=2009&amp;rft.tpages=48&amp;rft.isbn=9782844853011&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bande_dessinée"><span id="Bande_dessin.C3.A9e"></span>Bande dessinée</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=58" title="Modifier la section : Bande dessinée" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=58" title="Modifier le code source de la section : Bande dessinée"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>François Rabelais et <a href="/wiki/Dino_Battaglia" title="Dino Battaglia">Dino Battaglia</a>, préface de Denis Baril, <i>Gargantua et Pantagruel</i>, Mosquito, 2001, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.actuabd.com/Quand-Dino-Battaglia-enluminait">présentation en ligne</a>.</li> <li>Jean-Yves Mitton et Michel Rodrigue, <i>Les truculentes aventures de Rabelais</i>, tome 1&#160;: <i>Salade de spadassins à la Léonard</i>, tome 2&#160;: <i>Fricassée de fripouilles à la Gargantua</i>, Hors collection, 2 vol., 2001-2002.</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Disque_audio">Disque audio</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=59" title="Modifier la section : Disque audio" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=59" title="Modifier le code source de la section : Disque audio"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>François Rabelais&#160;; voix de <a href="/wiki/Jacques_Fabbri" title="Jacques Fabbri">Jacques Fabbri</a>, <a href="/wiki/Claude_Pi%C3%A9plu" title="Claude Piéplu">Claude Piéplu</a> et <a href="/wiki/Michel_Galabru" title="Michel Galabru">Michel Galabru</a>, <i>Les Mirifiques Aventures de Grandgousier, Gargantua et Pantagruel</i>, Label Disques Adès, 1968</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Notes_et_références"><span id="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Notes et références</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=60" title="Modifier la section : Notes et références" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=60" title="Modifier le code source de la section : Notes et références"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Notes">Notes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=61" title="Modifier la section : Notes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=61" title="Modifier le code source de la section : Notes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a> </span><span class="reference-text">La pratique était courante de représenter un auteur, même antique, sur une édition de ses œuvres pour l'ornement ou la promotion, sans une visée authentique.</span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a> </span><span class="reference-text">L'année n'est pas précisée sur la lettre, mais la réponse du destinataire laisse supposer qu'elle date de 1521.</span> </li> <li id="cite_note-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-23">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="1887">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/stream/rabelaislgistet00rabegoog#page/n11/mode/2up"><cite style="font-style:normal;">Texte commenté par Arthur Heulhard</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">archive.org</span>, <time>1887</time></span>.</span> </li> <li id="cite_note-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-24">↑</a> </span><span class="reference-text">Alcofribas Nasier, parfois orthographié Alcorfybas, est le nom sous lequel Rabelais publie non seulement ses deux premiers romans, mais aussi la <i>Pantagrueline prognostication</i>. Séraphin Calobarsy —&#160;autre anagramme de Phrançois Rabelais&#160;— apparaît dans Gargantua et comme l'auteur de la <i>Pronostication pour l'an 1544</i>.</span> </li> <li id="cite_note-49"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-49">↑</a> </span><span class="reference-text">À cette époque, «&#160;librairie&#160;» signifie «&#160;bibliothèque&#160;».</span> </li> <li id="cite_note-50"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-50">↑</a> </span><span class="reference-text">Sur l'influence de Thomas More sur Rabelais, consulter «&#160;L'utopie de Thomas More à Rabelais, sources antiques et réécritures&#160;» d'Emmanuelle Lacore-Martin, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;18 et suivantes. En ligne <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://www.unicaen.fr/puc/ecrire/revues/kentron/kentron24/k2408martin.pdf">[1]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-51"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-51">↑</a> </span><span class="reference-text">Baie de Cnide, alors utilisée comme purgatif à faible dose.</span> </li> <li id="cite_note-55"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-55">↑</a> </span><span class="reference-text">Il s'agit d'un débat contemporain de Rabelais, l'enjeu étant notamment la légitimité des enfants nés de veuves.</span> </li> <li id="cite_note-73"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-73">↑</a> </span><span class="reference-text">Il y manque les chapitres 24 et 25 de l'édition de 1564 mais il s'y trouve un supplémentaire, intitulé «&#160;Comment furent les dames Lanternes servies à soupper&#160;».</span> </li> <li id="cite_note-74"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-74">↑</a> </span><span class="reference-text">Il s'agit de fleuves.</span> </li> <li id="cite_note-78"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-78">↑</a> </span><span class="reference-text">Le nom complet est la <i>Schiomachie et festins faits à Rome, pour la nativité de Monseigneur le duc d'Orléans second filz du royaume treschrestien Henry deuxiesme du nom traduicte d'italien en françoys</i>.</span> </li> <li id="cite_note-89"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-89">↑</a> </span><span class="reference-text">Citation extraite de la lettre de Gargantua à son fils Pantagruel (Pantagruel, VII). L'humaniste introduit le mot «&#160;encyclopédie&#160;» dans la langue française.</span> </li> <li id="cite_note-107"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-107">↑</a> </span><span class="reference-text">En prétendant commenter un texte de <a href="/wiki/B%C3%A9rose" title="Bérose">Bérose</a> qu'il a écrit lui-même.</span> </li> <li id="cite_note-119"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-119">↑</a> </span><span class="reference-text">Lefebvre écrit malencontreusement 1923 mais l'introduction en question date bien de 1922.</span> </li> <li id="cite_note-170"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-170">↑</a> </span><span class="reference-text">En forme longue, <i>Alcorani, seu Legis Mahometi et evangelistarum concordiae liber</i>.</span> </li> <li id="cite_note-171"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-171">↑</a> </span><span class="reference-text">Dans sa dédicace au <i>De originibus seu de hebraicae lingua</i> de 1538.</span> </li> <li id="cite_note-172"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-172">↑</a> </span><span class="reference-text">Signifie «&#160;fléau du Christ&#160;».</span> </li> <li id="cite_note-183"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-183">↑</a> </span><span class="reference-text">Le rédacteur de cette pièce, le poète Sigognes, emprunte plusieurs personnages à la geste pantagruélique, comme le capitaine Riflandouille.</span> </li> <li id="cite_note-190"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-190">↑</a> </span><span class="reference-text">Voir <i>L'Autorité de Rabelais dans la Révolution présente et dans la Constitution civile du clergé</i> Lire en ligne <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://www.bookprep.com/read/mdp.39015033902761">[2]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-207"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-207">↑</a> </span><span class="reference-text">Lire les préfaces en ligne&#160;: <span class="ouvrage"><span class="noarchive">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://athena.unige.ch/athena/bon/bon-prefaces-rabelais.html"><cite style="font-style:normal; color:var(--color-link-red, #d73333);">Quatre préfaces aux livres par François Bon</cite></a>&#160;»<sup class="plainlinks">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/*/http://athena.unige.ch/athena/bon/bon-prefaces-rabelais.html">Archive.org</a> • <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://athena.unige.ch/athena/bon/bon-prefaces-rabelais.html">Wikiwix</a> • <a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.is/http://athena.unige.ch/athena/bon/bon-prefaces-rabelais.html">Archive.is</a> • <a rel="nofollow" class="external text" href="https://webcache.googleusercontent.com/search?hl=fr&amp;q=cache:http://athena.unige.ch/athena/bon/bon-prefaces-rabelais.html">Google</a> • <a href="/wiki/Projet:Correction_des_liens_externes#J&#39;ai_trouvé_un_lien_mort,_que_faire_?" title="Projet:Correction des liens externes">Que faire&#160;?</a>)</sup></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-210"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-210">↑</a> </span><span class="reference-text">Lire <i>Le Songe de Pantagruel</i>de François Habert sur Gallica <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k711018/f2.image.r=Le%20songe%20de%20Pantagruel%20,%20avec%20la%20d%C3%A9ploration.langFR">[3]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-211"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-211">↑</a> </span><span class="reference-text">Lire <i>Le Disciple de Pantagruel</i> publié par Étienne Dolet sur Gallica <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k792829.r=Le+disciple+de+Pantagruel.langFR">[4]</a></span> </li> <li id="cite_note-239"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-239">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b86000454/f11.image.r=Fran%C3%A7ois%20Rabelais%20Gustave%20DOr%C3%A9.langFR">Voir en ligne sur le site de la BNF</a></span> </li> <li id="cite_note-242"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-242">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6272134c/f5.image.r=Fran%C3%A7ois%20Rabelais%20%20Robida.langFR">Voir en ligne sur le site de la BNF</a></span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Citations">Citations</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=62" title="Modifier la section : Citations" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=62" title="Modifier le code source de la section : Citations"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="references-small decimal" style=""><div class="mw-references-wrap"><ol class="references"> <li id="cite_note-48"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-48">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation">«&#160;... car Panta en grec, vault autant a dire comme tout, et Gruel, en langue <a href="/wiki/Agar%C3%A8nes" title="Agarènes">Hagarène</a>, vault autant dire comme altéré...&#160;»</span> <i>Pantagruel</i>, chapitre <abbr class="abbr" title="2"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">II</span></abbr></span> </li> <li id="cite_note-54"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-54">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation">«&#160;...A l'exemple d'icelluy vous convient estre saiges, pour fleurer, sentir et estimer cesx livres de haulte gresse, legiers au prochaz&#160;: et hardiz à la rencontre. Puis, par curieuse leçon, et meditation frequente rompre l'os, et sugcer la sustantificque mouelle.&#160;»</span> <i>Gargantua</i>, Prologue</span> </li> <li id="cite_note-58"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-58">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation">«&#160;Lors en soubriant destacha sa belle braguette, et tirant sa mentule en l'air les compissa si aigrement, qu'il en noya deux cens soixante mille, quatre cens dix et huyt. Sans les femmes et petiz enfans.&#160;»</span> <i>Gargantua</i>, chapitre <abbr class="abbr" title="17"><span class="romain" style="text-transform:uppercase">XVII</span></abbr></span> </li> <li id="cite_note-72"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-72">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation">«&#160;Appellez vous-ceci cecy foyre, bren, crottes, merde, fiant, dejection, matiere fecale, excrement, repaire, laisse, esmeut, fumée, estront, scybale, ou spyrathe&#160;? C'est (croy je) sapphran d'Hibernie. Ho, ho, hie. Sela, Beuvons&#160;»</span> <i>Quart Livre, chap. LXVII</i></span> </li> <li id="cite_note-75"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-75">↑</a> </span><span class="reference-text">Si avez noté ce qui est en lettres Ioniques escrit dessus la porte du temple, vous avez peu entendre qu'en vin est vérité cachée. La Dive Bouteille vous y envoye, soyez vous mesmes interpretes de votre entreprinse</span> </li> <li id="cite_note-129"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-129">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="citation">«&#160;Le temps n'est plus d'ainsi conquester les royaulmes avec dommaige de son prochain frère chrétien&#160;»</span> <i>Tiers Livre</i>, chapitre VIII</span> </li> <li id="cite_note-167"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-167">↑</a> </span><span class="reference-text"><blockquote> <p>«&#160;Rabelais est-il mort&#160;? Voici encore un livre.<br />Non, sa meilleure part a repris ses esprits,<br />Pour nous faire présent de l'un de ses écrits<br />Qui le rend entre tous immortel et fait vivre. c'est-à-dire, autant que je puis comprendre&#160;:<br />Rabelais est mort, mais il a repris ses sens pour nous faire présent de ce livre.&#160;» </p> </blockquote></span> </li> <li id="cite_note-169"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-169">↑</a> </span><span class="reference-text"><blockquote> <p>«&#160;Entre les livres simplement plaisants, je trouve des modernes, le <a href="/wiki/D%C3%A9cam%C3%A9ron" title="Décaméron">Décaméron</a> de <a href="/wiki/Boccace" title="Boccace">Boccace</a>, Rabelais et les <i>Baisers</i> de <a href="/wiki/Jean_Second" title="Jean Second">Jean Second</a>, s'il les faut loger sous ce titre, dignes qu'on s'y amuse. Quant aux <i><a href="/wiki/Amadis_de_Gaule" title="Amadis de Gaule">Amadis</a></i> et telles sortes d'écrits, ils n'ont pas eu le crédit d'arrêter seulement mon enfance.&#160;» </p> </blockquote><p style="margin:-0.7em 0 0.3em 6em">—&#160;<a href="/wiki/Montaigne" class="mw-redirect" title="Montaigne">Montaigne</a>,&#32;<cite><a href="/wiki/Essais_(Montaigne)" title="Essais (Montaigne)">Essais</a>, livre II, ch. x.</cite></p></span> </li> </ol></div> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Références"><span id="R.C3.A9f.C3.A9rences"></span>Références</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=63" title="Modifier la section : Références" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=63" title="Modifier le code source de la section : Références"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r222998893">@media screen{body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:30em;overflow:auto;padding:3px;border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin-top:0.3em}body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre .references-small{margin-top:0}}@media screen and (prefers-reduced-motion:reduce){body:not(.mw-mf) .mw-parser-output .reference-cadre{height:auto;padding:0;border:0 none}}</style><div class="reference-cadre" tabindex="0"> <div class="references-small decimal" style="column-width:25em;"><ol class="references"> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Rabelais2017"><span class="ouvrage" id="François_Rabelais2017">François Rabelais, <cite class="italique">Les Cinq Livres des fait et dits de Gargantua et Pantagruel</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Quarto&#160;», <time>2017</time>, 1656&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-017772-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-017772-1"><span class="nowrap">978-2-07-017772-1</span></a>)</small>, «&#160;L'homme qui ferait l'œuvre ou l'œuvre qui ferait l'homme&#160;: L'homme et ce qu'on en sait de Marie-Madeleine Fragonard&#160;», <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">19–33</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+Cinq+Livres+des+fait+et+dits+de+Gargantua+et+Pantagruel&amp;rft.atitle=L%27homme+qui+ferait+l%27%C5%93uvre+ou+l%27%C5%93uvre+qui+ferait+l%27homme+%3A+L%27homme+et+ce+qu%27on+en+sait+de+Marie-Madeleine+Fragonard&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Rabelais&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=2017&amp;rft.pages=19%E2%80%9333&amp;rft.tpages=1656&amp;rft.isbn=978-2-07-017772-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lefranc1925"><span class="ouvrage" id="Abel_Lefranc1925">Abel Lefranc, «&#160;<cite style="font-style:normal">Le visage de François Rabelais</cite>&#160;», <i><a href="/wiki/%C3%89cole_pratique_des_hautes_%C3%A9tudes" title="École pratique des hautes études">École pratique des hautes études</a>, Section des sciences historiques et philologiques. Annuaire</i>,&#8206; <time>1925</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">7–26</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.persee.fr/doc/ephe_0000-0001_1925_num_1_1_3033">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Le+visage+de+Fran%C3%A7ois+Rabelais&amp;rft.jtitle=%C3%89cole+pratique+des+hautes+%C3%A9tudes%2C+Section+des+sciences+historiques+et+philologiques.+Annuaire&amp;rft.aulast=Lefranc&amp;rft.aufirst=Abel&amp;rft.date=1925&amp;rft.pages=7%E2%80%9326&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;31.</span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;33–34.</span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lefranc1908"><span class="ouvrage" id="Abel_Lefranc1908">Abel Lefranc, «&#160;<cite style="font-style:normal">Conjectures sur la date de naissance de Rabelais</cite>&#160;», <i>Revue des Études Rabelaisiennes</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;6,&#8206; <time>1908</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">265–270</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0151-1815">0151-1815</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k19482m/f291.image.r=abel%20lefranc%20rabelais%20naissance.langFR">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Conjectures+sur+la+date+de+naissance+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=Revue+des+%C3%89tudes+Rabelaisiennes&amp;rft.issue=6&amp;rft.aulast=Lefranc&amp;rft.aufirst=Abel&amp;rft.date=1908&amp;rft.pages=265%E2%80%93270&amp;rft.issn=0151-1815&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;993.</span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;37.</span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a> </span><span class="reference-text">Jean Dupèbe, «&#160;La date de la mort de Rabelais&#160;», <i>Études Rabelaisiennes</i>, t. XVIII, Genève, Droz, 1985.</span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a> </span><span class="reference-text"><i>Bulletin des amis du Vieux Chinon</i>, t. XI, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;8, 2013.</span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;38.</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a> </span><span class="reference-text">Guy Demerson, <i>Rabelais</i>, éd. Balland, 1986, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;13.</span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;41.</span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;46.</span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Antonioli1975"><span class="ouvrage" id="Roland_Antonioli1975">Roland Antonioli, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais et la médecine</cite>&#160;», <i>Bulletin de l'Association d'étude sur l'humanisme, la réforme et la renaissance</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;XII,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1975-01" data-sort-value="1975-01">janvier 1975</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">29-31</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1975_num_1_1_909">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+et+la+m%C3%A9decine&amp;rft.jtitle=Bulletin+de+l%27Association+d%27%C3%A9tude+sur+l%27humanisme%2C+la+r%C3%A9forme+et+la+renaissance&amp;rft.issue=XII&amp;rft.aulast=Antonioli&amp;rft.aufirst=Roland&amp;rft.date=1975-01&amp;rft.pages=29-31&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;110.</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;50.</span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="AntonioliRabelais_et_la_médecine"><span class="ouvrage" id="Roland_AntonioliRabelais_et_la_médecine">Roland Antonioli, <cite class="italique">Rabelais et la médecine</cite>, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, rabelais et la médecine <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=LWGQAAAAIAAJ&amp;q=rondelet+anatomie">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+la+m%C3%A9decine&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Antonioli&amp;rft.aufirst=Roland&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;116.</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a> </span><span class="reference-text">Wolfgang Justus (ou Wolfgang Juste, ou Wolfgang Jobst), <i>Chronologia sive temporum supputatio omnium illustrium medicorum (...)</i>, Francoforti ad Viadrum (Francfort-sur-l'Oder), 1556. Mentionné par Guy Demerson, <i>Rabelais</i>, éd. Balland, 1926, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;15.</span> </li> <li id="cite_note-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-22">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;117.</span> </li> <li id="cite_note-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-25">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;136.</span> </li> <li id="cite_note-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-26">↑</a> </span><span class="reference-text">Jacques Boulanger, Introduction à l'édition des <i>Œuvres complètes</i> de Rabelais, Bibliothèque de la Pléiade, 1941.</span> </li> <li id="cite_note-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-27">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;125-129.</span> </li> <li id="cite_note-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-28">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;154.</span> </li> <li id="cite_note-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-29">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Marliani1534"><span class="ouvrage" id="Bartolomeo_Marliani1534"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : latin">(la)</abbr> Bartolomeo <span class="nom_auteur">Marliani</span>, <cite class="italique" lang="la">Topographia antiquae Romae</cite>, Apud Seb. Gryphium, <time>1534</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.ca/books/about/Topographia_antiquae_Romae.html?id=yaC4cQAACAAJ&amp;redir_esc=y">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Topographia+antiquae+Romae&amp;rft.pub=Apud+Seb.+Gryphium&amp;rft.aulast=Marliani&amp;rft.aufirst=Bartolomeo&amp;rft.date=1534&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-30">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;196-197.</span> </li> <li id="cite_note-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-31">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;183-184.</span> </li> <li id="cite_note-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-32">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;226.</span> </li> <li id="cite_note-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-33">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lesellier1936"><span class="ouvrage" id="J._Lesellier1936">J. <span class="nom_auteur">Lesellier</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">L'absolution de Rabelais en cour de Rome ses circonstances. Ses résultats</cite>&#160;», <i>Humanisme et Renaissance</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;3, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;3,&#8206; <time>1936</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">237–270</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/JSTOR" title="JSTOR">JSTOR</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://jstor.org/stable/20673008">20673008</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=L%27absolution+de+Rabelais+en+cour+de+Rome+ses+circonstances.+Ses+r%C3%A9sultats&amp;rft.jtitle=Humanisme+et+Renaissance&amp;rft.issue=3&amp;rft.aulast=Lesellier&amp;rft.aufirst=J.&amp;rft.date=1936&amp;rft.volume=3&amp;rft.pages=237%E2%80%93270&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-34">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;236.</span> </li> <li id="cite_note-35"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-35">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;241.</span> </li> <li id="cite_note-36"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-36">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;311</span> </li> <li id="cite_note-37"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-37">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;312</span> </li> <li id="cite_note-38"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-38">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;315-318</span> </li> <li id="cite_note-39"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-39">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;335-337</span> </li> <li id="cite_note-Greve16-40"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Greve16_40-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Greve16_40-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#De_Grève1961">De Grève 1961</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;99</span> </li> <li id="cite_note-41"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-41">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;342</span> </li> <li id="cite_note-42"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-42">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon2011">Huchon 2011</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;341</span> </li> <li id="cite_note-TL-43"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-TL_43-0">a</a> et <a href="#cite_ref-TL_43-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text">Histoire de Paris depuis le temps gaulois jusqu'à nos jours de Théophile Lavallée Tome 1 page 42</span> </li> <li id="cite_note-44"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-44">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k365263/f80.image.r">Recueil des inscriptions parisiennes&#160;: 1881-1891 / Ville de Paris</a></span> </li> <li id="cite_note-45"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-45">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tombes-celebrites.com/3.cfm?c=976-la-mort-et-la-tombe-de-rabelais">La mort et la tombe de RABELAIS</a></span> </li> <li id="cite_note-46"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-46">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.tombes-sepultures.com/crbst_1360.html">Église et cimetière Saint-Paul des Champs à Paris</a></span> </li> <li id="cite_note-Cooper-47"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Cooper_47-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Cooper_47-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Cooper2001"><span class="ouvrage" id="Richard_Cooper2001">Richard <span class="nom_auteur">Cooper</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;L'authenticité du Cinquiesme Livre&#160;: état présent de la question&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Le Cinsquiesme Livre&#160;: Actes du colloque international de Rome (16-19 octobre 1998)</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Études rabelaisiennes&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;XL), <time>2001</time>, 635&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-600-00637-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-600-00637-0"><span class="nowrap">2-600-00637-0</span></a>, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0082-6081">0082-6081</a></span>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">9-22</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Le+Cinsquiesme+Livre&amp;rft.atitle=L%27authenticit%C3%A9+du+Cinquiesme+Livre+%3A+%C3%A9tat+pr%C3%A9sent+de+la+question&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.stitle=Actes+du+colloque+international+de+Rome+%2816-19+octobre+1998%29&amp;rft.aulast=Cooper&amp;rft.aufirst=Richard&amp;rft.date=2001&amp;rft.pages=9-22&amp;rft.tpages=635&amp;rft.isbn=2-600-00637-0&amp;rft.issn=0082-6081&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-52"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-52">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1322</span> </li> <li id="cite_note-53"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-53">↑</a> </span><span class="reference-text">Gérard Milhe Poutingon, <i>François Rabelais</i>, Armand Colin, 2009, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;72</span> </li> <li id="cite_note-56"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-56">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1071</span> </li> <li id="cite_note-57"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-57">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1102</span> </li> <li id="cite_note-59"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-59">↑</a> </span><span class="reference-text">Rita Guerlac, «&#160;<span class="lang-en" lang="en">Vivès and the Education of Gargantua&#160;</span>», <i>Études rabelaisiennes</i>, XI, 1974, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">63-72</span></span> </li> <li id="cite_note-60"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-60">↑</a> </span><span class="reference-text">Jean Larmat, <i>Le Moyen Âge dans le «&#160;Gargantua de Rabelais&#160;»</i>, Les Belles Lettres, 1973, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">321-344</span></span> </li> <li id="cite_note-61"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-61">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1136</span> </li> <li id="cite_note-62"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-62">↑</a> </span><span class="reference-text">Stéphane-Claude Gigon, «&#160;L'art militaire dans Rabelais&#160;», <i>Revue des Études rabelaisiennes</i>, V, 1907, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">3-23</span>.</span> </li> <li id="cite_note-S-63"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-S_63-0">a</a> <a href="#cite_ref-S_63-1">b</a> <a href="#cite_ref-S_63-2">c</a> <a href="#cite_ref-S_63-3">d</a> et <a href="#cite_ref-S_63-4">e</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Screech1992">Screech 1992</a></span> </li> <li id="cite_note-64"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-64">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1412</span> </li> <li id="cite_note-65"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-65">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1424</span> </li> <li id="cite_note-66"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-66">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Screech1992">Screech 1992</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;308-312</span> </li> <li id="cite_note-67"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-67">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Demonet1996"><span class="ouvrage" id="Marie-Luce_Demonet1996">Marie-Luce Demonet, <cite style="font-style:normal">«&#160;Polysémie et pharmacie dans le <i>Tiers Livre</i>&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Rabelais et le <i>Tiers Livre</i>&#160;: colloque de Nice 1996</cite>, Nice, Publications de la Faculté des lettres et sciences humaines de Nice, <time>1996</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-910897-11-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-910897-11-7"><span class="nowrap">2-910897-11-7</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00264797/document">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">61-84</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+et+le+%27%27Tiers+Livre%27%27+%3A+colloque+de+Nice+1996&amp;rft.atitle=Polys%C3%A9mie+et+pharmacie+dans+le+%27%27Tiers+Livre%27%27&amp;rft.place=Nice&amp;rft.pub=Publications+de+la+Facult%C3%A9+des+lettres+et+sciences+humaines+de+Nice&amp;rft.aulast=Demonet&amp;rft.aufirst=Marie-Luce&amp;rft.date=1996&amp;rft.pages=61-84&amp;rft.isbn=2-910897-11-7&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-68"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-68">↑</a> </span><span class="reference-text">François Rigolot, <i>Les Langages de Rabelais</i>, Droz, 1996, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">144-152</span></span> </li> <li id="cite_note-Screech1992379-407-69"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Screech1992379-407_69-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Screech1992">Screech 1992</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;379-407. </span> </li> <li id="cite_note-70"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-70">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Jeanneret1975"><span class="ouvrage" id="Michel_Jeanneret1975">Michel Jeanneret, «&#160;<cite style="font-style:normal">Les paroles dégelées (Rabelais, Quart Livre, 48-65)</cite>&#160;», <i>Littérature</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;17, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;17,&#8206; <time>1975</time>, pp. 14-30 <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/litt_0047-4800_1975_num_17_1_979">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Les+paroles+d%C3%A9gel%C3%A9es+%28Rabelais%2C+Quart+Livre%2C+48-65%29&amp;rft.jtitle=Litt%C3%A9rature&amp;rft.issue=17&amp;rft.aulast=Jeanneret&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.date=1975&amp;rft.volume=17&amp;rft.pages=pp.+14-30&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-71"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-71">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Saulnier1983"><span class="ouvrage" id="Verdun-Louis_Saulnier1983">Verdun-Louis Saulnier, <cite class="italique">Rabelais dans son enquête&#160;: le dessein de Rabelais</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;2, Paris, Société d'édition d'enseignement supérieur, <time>1983</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+dans+son+enqu%C3%AAte&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%A9dition+d%27enseignement+sup%C3%A9rieur&amp;rft.stitle=le+dessein+de+Rabelais&amp;rft.aulast=Saulnier&amp;rft.aufirst=Verdun-Louis&amp;rft.date=1983&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-76"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-76">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Dupèbe1999"><span class="ouvrage" id="Jean_Dupèbe1999">Jean <span class="nom_auteur">Dupèbe</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Rabelais, médecin astrologue du <i>Pantagruel</i> au <i>Tiers-Livre</i>&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Le Tiers Livre&#160;: Actes du colloque international de Rome</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXXVII&#160;: <span class="italique">Études rabelaisiennes</span>, Genève, Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;328), <time>1999</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">71-97</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Le+Tiers+Livre&amp;rft.atitle=Rabelais%2C+m%C3%A9decin+astrologue+du+%27%27Pantagruel%27%27+au+%27%27Tiers-Livre%27%27&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=Actes+du+colloque+international+de+Rome&amp;rft.aulast=Dup%C3%A8be&amp;rft.aufirst=Jean&amp;rft.date=1999&amp;rft.pages=71-97&amp;rft.spage=71&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-77"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-77">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1701-1703</span> </li> <li id="cite_note-79"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-79">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Screech1992">Screech 1992</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;409-413</span> </li> <li id="cite_note-80"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-80">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="La_Charité2003"><span class="ouvrage" id="Claude_La_Charité2003">Claude <span class="nom_auteur">La Charité</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">La Sciomachie (1549) de Rabelais&#160;: la «&#160;juste quantité d’une epistre&#160;» ou l’alibi épistolaire de la propagande épidictique</cite>&#160;», <i>Tangence</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;72,&#8206; <time>2003</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">111-126</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0226-9554">0226-9554</a></span>, <a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.7202/009095ar">10.7202/009095ar</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.erudit.org/revue/tce/2003/v/n72/009095ar.pdf">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=La+Sciomachie+%281549%29+de+Rabelais+%3A+la+%C2%AB+juste+quantit%C3%A9+d%E2%80%99une+epistre+%C2%BB+ou+l%E2%80%99alibi+%C3%A9pistolaire+de+la+propagande+%C3%A9pidictique&amp;rft.jtitle=Tangence&amp;rft.issue=72&amp;rft.aulast=La+Charit%C3%A9&amp;rft.aufirst=Claude&amp;rft.date=2003&amp;rft.pages=111-126&amp;rft.issn=0226-9554&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.7202%2F009095ar&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-Huchon1994980-81"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Huchon1994980_81-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon1994">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;980. </span> </li> <li id="cite_note-PlattardPubSav-82"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-PlattardPubSav_82-0">a</a> et <a href="#cite_ref-PlattardPubSav_82-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Plattard1904"><span class="ouvrage" id="Jean_Plattard1904">Jean <span class="nom_auteur">Plattard</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Les publications savantes de Rabelais</cite>&#160;», <i>Revue des études rabelaisiennes</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2,&#8206; <time>1904</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">67-77</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k19478c/f89.image.r=Revue%20des%20%C3%A9tudes%20rabelaisiennes.langFR">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Les+publications+savantes+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=Revue+des+%C3%A9tudes+rabelaisiennes&amp;rft.issue=2&amp;rft.aulast=Plattard&amp;rft.aufirst=Jean&amp;rft.date=1904&amp;rft.pages=67-77&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-83"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-83">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Heulhard1887"><span class="ouvrage" id="Arthur_Heulhard1887">Arthur <span class="nom_auteur">Heulhard</span>, <cite class="italique">Rabelais légiste&#160;: testament de Cuspidius et contrat de vente de Culita</cite>, Paris, A. Dupret, <time>1887</time>, 50-XIX&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6580335v/f11.image.r=Rabelais%20l%C3%A9giste.langFR">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+l%C3%A9giste&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=A.+Dupret&amp;rft.stitle=testament+de+Cuspidius+et+contrat+de+vente+de+Culita&amp;rft.aulast=Heulhard&amp;rft.aufirst=Arthur&amp;rft.date=1887&amp;rft.tpages=50-XIX&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-Huchon1994Notice_de_François_Moreau1741-84"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Huchon1994Notice_de_François_Moreau1741_84-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon1994">Notice de François Moreau</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1741. </span> </li> <li id="cite_note-85"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-85">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Cooper1977"><span class="ouvrage" id="Richard_Cooper1977"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Richard <span class="nom_auteur">Cooper</span>, <cite style="font-style:normal" lang="en">«&#160;Rabelais Edition of the Will of Cuspidius and the Roman Contract of Sale (1532)&#160;»</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XIV, Genève, Librairie Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;162), <time>1977</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">59-70</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Rabelais+Edition+of+the+Will+of+Cuspidius+and+the+Roman+Contract+of+Sale+%281532%29&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Cooper&amp;rft.aufirst=Richard&amp;rft.date=1977&amp;rft.pages=59-70&amp;rft.spage=59&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-86"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-86">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Cooper1977"><span class="ouvrage" id="Richard_Cooper1977"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Richard <span class="nom_auteur">Cooper</span>, <cite style="font-style:normal" lang="en">«&#160;Rabelais and the Topographia Antiquæ Romæ of Marliani&#160;»</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XIV, Genève, Librairie Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;162), <time>1977</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">71-87</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Rabelais+and+the+Topographia+Antiqu%C3%A6+Rom%C3%A6+of+Marliani&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Cooper&amp;rft.aufirst=Richard&amp;rft.date=1977&amp;rft.pages=71-87&amp;rft.spage=71&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-87"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-87">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Huchon"><span class="ouvrage" id="Mireille_Huchon">Mireille Huchon, <cite style="font-style:normal">«&#160;Textes et signes&#160;: Rabelais et les stratagèmes&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Théories critiques et littérature de la Renaissance&#160;: mélanges offerts à Lawrence Kritzman</cite>, Paris, Classiques Garnier <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-406-10919-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-406-10919-8"><span class="nowrap">978-2-406-10919-8</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">239-250</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Th%C3%A9ories+critiques+et+litt%C3%A9rature+de+la+Renaissance+%3A+m%C3%A9langes+offerts+%C3%A0+Lawrence+Kritzman&amp;rft.atitle=Textes+et+signes+%3A+Rabelais+et+les+stratag%C3%A8mes&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Classiques+Garnier&amp;rft.aulast=Huchon&amp;rft.aufirst=Mireille&amp;rft.pages=239-250&amp;rft.isbn=978-2-406-10919-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-signe-88"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-signe_88-0">a</a> <a href="#cite_ref-signe_88-1">b</a> et <a href="#cite_ref-signe_88-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="La_Charité2018"><span class="ouvrage" id="Claude_La_Charité2018">Claude La Charité, «&#160;<cite style="font-style:normal">Sous le signe de la bonne fortune&#160;: chronologie et typologie du travail éditorial de Rabelais</cite>&#160;», <i>L'Année rabelaisienne</i>, Classiques Garnier, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2,&#8206; <time>2018</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">24-44</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2552-3848">2552-3848</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Sous+le+signe+de+la+bonne+fortune&amp;rft.jtitle=L%27Ann%C3%A9e+rabelaisienne&amp;rft.issue=2&amp;rft.stitle=chronologie+et+typologie+du+travail+%C3%A9ditorial+de+Rabelais&amp;rft.au=Claude+La+Charit%C3%A9&amp;rft.date=2018&amp;rft.pages=24-44&amp;rft.issn=2552-3848&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-90"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-90">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Demerson1973"><span class="ouvrage" id="Guy_Demerson1973">Guy <span class="nom_auteur">Demerson</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">«&#160;Extraicts de haulte mythologie&#160;»&#160;: La mythologie classique dans les "Mythologies Pantagruélicques" de Rabelais</cite>&#160;», <i>Cahiers de l'Association internationale des études françaises</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;25,&#8206; <time>1973</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">227-245</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0571-5865">0571-5865</a></span>, <a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/caief.1973.1035">10.3406/caief.1973.1035</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/caief_0571-5865_1973_num_25_1_1035">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=%C2%AB+Extraicts+de+haulte+mythologie+%C2%BB&amp;rft.jtitle=Cahiers+de+l%27Association+internationale+des+%C3%A9tudes+fran%C3%A7aises&amp;rft.issue=25&amp;rft.stitle=La+mythologie+classique+dans+les+%22Mythologies+Pantagru%C3%A9licques%22+de+Rabelais&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1973&amp;rft.pages=227-245&amp;rft.issn=0571-5865&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fcaief.1973.1035&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-91"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-91">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Demerson2005"><span class="ouvrage" id="Geneviève_Demerson2005">Geneviève <span class="nom_auteur">Demerson</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Présence explicite de Cicéron chez Rabelais</cite>&#160;», <i>Bulletin de l'Association d'étude sur l'humanisme, la réforme et la renaissance</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;60,&#8206; <time>2005</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">19-29</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/rhren.2005.2695">10.3406/rhren.2005.2695</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_2005_num_60_1_2695">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Pr%C3%A9sence+explicite+de+Cic%C3%A9ron+chez+Rabelais&amp;rft.jtitle=Bulletin+de+l%27Association+d%27%C3%A9tude+sur+l%27humanisme%2C+la+r%C3%A9forme+et+la+renaissance&amp;rft.issue=60&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Genevi%C3%A8ve&amp;rft.date=2005&amp;rft.pages=19-29&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Frhren.2005.2695&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-92"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-92">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bastiaensen1968"><span class="ouvrage" id="Michel_Bastiaensen1968">Michel <span class="nom_auteur">Bastiaensen</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">L'hébreu chez Rabelais</cite>&#160;», <i>Revue belge de philologie et d'histoire</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;46,&#8206; <time>1968</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">725-748</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/rbph.1968.2735">10.3406/rbph.1968.2735</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rbph_0035-0818_1968_num_46_3_2735">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=L%27h%C3%A9breu+chez+Rabelais&amp;rft.jtitle=Revue+belge+de+philologie+et+d%27histoire&amp;rft.issue=46&amp;rft.aulast=Bastiaensen&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.date=1968&amp;rft.pages=725-748&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Frbph.1968.2735&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-93"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-93">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;107</span> </li> <li id="cite_note-94"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-94">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lauvergnat-Gagniere1978"><span class="ouvrage" id="Christiane_Lauvergnat-Gagniere1978">Christiane <span class="nom_auteur">Lauvergnat-Gagniere</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais lecteur de Lucien de Samosate</cite>&#160;», <i>Cahiers de l'Association internationale des études françaises</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;30,&#8206; <time>1978</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">71-86</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/caief.1978.1162">10.3406/caief.1978.1162</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/caief_0571-5865_1978_num_30_1_1162">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+lecteur+de+Lucien+de+Samosate&amp;rft.jtitle=Cahiers+de+l%27Association+internationale+des+%C3%A9tudes+fran%C3%A7aises&amp;rft.issue=30&amp;rft.aulast=Lauvergnat-Gagniere&amp;rft.aufirst=Christiane&amp;rft.date=1978&amp;rft.pages=71-86&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fcaief.1978.1162&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-95"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-95">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Frei2010"><span class="ouvrage" id="Peter_Frei2010">Peter <span class="nom_auteur">Frei</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Le «&#160;Platon&#160;» de Rabelais</cite>&#160;», <i>Acta fabula</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;11, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2,&#8206; <time>2010</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.fabula.org/revue/document5510.php">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Le+%C2%AB+Platon+%C2%BB+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=Acta+fabula&amp;rft.issue=2&amp;rft.aulast=Frei&amp;rft.aufirst=Peter&amp;rft.date=2010&amp;rft.volume=11&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-96"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-96">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1991">Demerson 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;223</span> </li> <li id="cite_note-97"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-97">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;1541</span> </li> <li id="cite_note-98"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-98">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;98</span> </li> <li id="cite_note-99"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-99">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1991">Demerson 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;233-241</span> </li> <li id="cite_note-100"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-100">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Cooper1999"><span class="ouvrage" id="Richard_Cooper1999">Richard <span class="nom_auteur">Cooper</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Les lectures italiennes de Rabelais&#160;: une mise au point&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Le Tiers Livre&#160;: Actes du colloque international de Rome</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXXVII&#160;: <span class="italique">Études Rabelaisiennes</span>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;CCCXXVIII), <time>1999</time>, 140&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">25-49</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Le+Tiers+Livre&amp;rft.atitle=Les+lectures+italiennes+de+Rabelais+%3A+une+mise+au+point&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=Actes+du+colloque+international+de+Rome&amp;rft.aulast=Cooper&amp;rft.aufirst=Richard&amp;rft.date=1999&amp;rft.pages=25-49&amp;rft.spage=25&amp;rft.tpages=140&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-101"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-101">↑</a> </span><span class="reference-text"><i>Pantagruel</i>, chapitre VIII</span> </li> <li id="cite_note-102"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-102">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Larmat1973">Larmat 1973</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;339-343</span> </li> <li id="cite_note-103"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-103">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Larmat1973">Larmat 1973</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;381</span> </li> <li id="cite_note-104"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-104">↑</a> </span><span class="reference-text">Mikhaïl Bakhtine, <i>L’œuvre de François Rabelais et la culture populaire au Moyen Âge et sous la Renaissance</i>, coll. Tel, Gallimard, 1970</span> </li> <li id="cite_note-105"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-105">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Antonioli1998"><span class="ouvrage" id="Roland_Antonioli1998">Roland <span class="nom_auteur">Antonioli</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;La matière de Bretagne dans le Pantagruel&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Rabelais en son demi-millénaire&#160;: actes du colloque international de Tours, 24-29 septembre 1984</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXI, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance / Études rabelaisiennes&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;CCXXV), <time>1998</time>, 408&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb34948599h.public">34948599</a></span>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">77-86</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+en+son+demi-mill%C3%A9naire&amp;rft.atitle=La+mati%C3%A8re+de+Bretagne+dans+le+Pantagruel&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.stitle=actes+du+colloque+international+de+Tours%2C+24-29+septembre+1984&amp;rft.aulast=Antonioli&amp;rft.aufirst=Roland&amp;rft.date=1998&amp;rft.pages=77-86&amp;rft.tpages=408&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-106"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-106">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Stephens2006">Stephens 2006</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;160</span> </li> <li id="cite_note-108"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-108">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Stephens2006">Stephens 2006</a>, chap. III («&#160;Annius de Viterbe, le déluge et une nouvelle conception de l'histoire universelle&#160;»), <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;163-230</span> </li> <li id="cite_note-109"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-109">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Stephens2006">Stephens 2006</a>, chap. IV («&#160;Jean Lemaire de Belges&#160;»), <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;231-298</span> </li> <li id="cite_note-110"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-110">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Goyet1994"><span class="ouvrage" id="Francis_Goyet1994">Francis <span class="nom_auteur">Goyet</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;D'Hercule à Gargantua&#160;: l’ambivalence des géants&#160;»</cite>, dans Michel Simonin et al., <cite class="italique">Rabelais pour le <abbr class="abbr" title="21ᵉ siècle"><span class="romain">XXI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle. Actes du Colloque du Centre d’Études supérieures de la Renaissance</cite>, Genève, Droz, <time>1994</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://ouvroir-litt-arts.univ-grenoble-alpes.fr/revues/reserve/234-d-hercule-a-gargantua-l-ambivalence-des-geants">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+pour+le+XXIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle.+Actes+du+Colloque+du+Centre+d%E2%80%99%C3%89tudes+sup%C3%A9rieures+de+la+Renaissance&amp;rft.atitle=D%27Hercule+%C3%A0+Gargantua+%3A+l%E2%80%99ambivalence+des+g%C3%A9ants&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Goyet&amp;rft.aufirst=Francis&amp;rft.date=1994&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fouvroir-litt-arts.univ-grenoble-alpes.fr%2Frevues%2Freserve%2F234-d-hercule-a-gargantua-l-ambivalence-des-geants&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-111"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-111">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;169-170</span> </li> <li id="cite_note-Screech-112"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-Screech_112-0">a</a> et <a href="#cite_ref-Screech_112-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Screech"><span class="ouvrage" id="Martin_Screech"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Martin <span class="nom_auteur">Screech</span>, <cite style="font-style:normal" lang="en">«&#160;Some Stoics Elements in Rabelaisian Religious Tough&#160;: (The Will - Destiny - Active Virtue)&#160;»</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;I, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1956) <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=daxw_uZUHcMC&amp;pg=PA73&amp;lpg=PA73&amp;dq=some+stoic+elements+rabelais+screech&amp;source=bl&amp;ots=DM3pYkC3o9&amp;sig=DHM_37b41Nh-XuSUXCes8lRKM_o&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=gP_4UvzGI4G57Aari4GoAw&amp;ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=some%20stoic%20elements%20rabelais%20screech&amp;f=false">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">73-97</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Some+Stoics+Elements+in+Rabelaisian+Religious+Tough&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Screech&amp;rft.aufirst=Martin&amp;rft.pages=73-97&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-113"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-113">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Pantagruel, chapitre 34, addition de 1534</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;337</span> </li> <li id="cite_note-114"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-114">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Prologue du Quart Livre</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;523</span> </li> <li id="cite_note-115"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-115">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Desrosiers-Bonin1992">Desrosiers-Bonin 1992</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;29-38</span> </li> <li id="cite_note-116"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-116">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;200-208</span> </li> <li id="cite_note-2017_Nicolas_Le_Cadet-117"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2017_Nicolas_Le_Cadet_117-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Le_Cadet2017"><span class="ouvrage" id="Nicolas_Le_Cadet2017">Nicolas Le Cadet, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais et les rabelaisants&#160;: pour une histoire des querelles critiques au XXe siècle</cite>&#160;», <i>L'Année rabelaisienne</i>, Classiques Garnier, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;1,&#8206; <time>2017</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">31-83</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2552-3848">2552-3848</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+et+les+rabelaisants&amp;rft.jtitle=L%27Ann%C3%A9e+rabelaisienne&amp;rft.issue=1&amp;rft.stitle=pour+une+histoire+des+querelles+critiques+au+XXe+si%C3%A8cle&amp;rft.au=Nicolas+Le+Cadet&amp;rft.date=2017&amp;rft.pages=31-83&amp;rft.issn=2552-3848&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-118"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-118">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Febvre2003">Febvre 2003</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;26</span> </li> <li id="cite_note-120"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-120">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lapeyre1970"><span class="ouvrage" id="Henri_Lapeyre1970">Henri <span class="nom_auteur">Lapeyre</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Un grand historien&#160;: Lucien Febvre</cite>&#160;», <i><a href="/wiki/Revue_europ%C3%A9enne_des_sciences_sociales" title="Revue européenne des sciences sociales">Revue européenne des sciences sociales</a></i>, <abbr class="abbr" title="numéros">n<sup>os</sup></abbr>&#160;22-23,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1970-10" data-sort-value="1970-10">octobre 1970</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;160<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Un+grand+historien&amp;rft.jtitle=Revue+europ%C3%A9enne+des+sciences+sociales&amp;rft.issue=22-23&amp;rft.stitle=Lucien+Febvre&amp;rft.aulast=Lapeyre&amp;rft.aufirst=Henri&amp;rft.date=1970-10&amp;rft.pages=160&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-121"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-121">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Aron1988"><span class="ouvrage" id="Émile_Aron1988"><a href="/wiki/%C3%89mile_Aron" title="Émile Aron">Émile <span class="nom_auteur">Aron</span></a>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Ce que Rabelais doit à la médecine et ce que la médecine lui doit&#160;»</cite>, dans Jean Céard et Jean-Claude Margolin (éds.), <cite class="italique">Rabelais en son demi-millénaire</cite>, Genève, Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Études rabelaisiennes&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;XXI), <time>1988</time> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-600-03136-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-600-03136-3"><span class="nowrap">978-2-600-03136-3</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;87<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+en+son+demi-mill%C3%A9naire&amp;rft.atitle=Ce+que+Rabelais+doit+%C3%A0+la+m%C3%A9decine+et+ce+que+la+m%C3%A9decine+lui+doit&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Aron&amp;rft.aufirst=%C3%89mile&amp;rft.date=1988&amp;rft.pages=87&amp;rft.isbn=978-2-600-03136-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-122"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-122">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Febvre2003">Febvre 2003</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;132</span> </li> <li id="cite_note-123"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-123">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Gilson1986"><span class="ouvrage" id="Étienne_Gilson1986"><a href="/wiki/%C3%89tienne_Gilson" title="Étienne Gilson">Étienne Gilson</a>, <cite class="italique">De la Bible à François Villon&#160;: Rabelais Franciscain</cite>, Paris, J. Vrin, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Vrin-reprise&#160;», <time>1986</time>, 79&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7116-0281-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7116-0281-8"><span class="nowrap">2-7116-0281-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=De+la+Bible+%C3%A0+Fran%C3%A7ois+Villon&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=J.+Vrin&amp;rft.stitle=Rabelais+Franciscain&amp;rft.aulast=Gilson&amp;rft.aufirst=%C3%89tienne&amp;rft.date=1986&amp;rft.tpages=79&amp;rft.isbn=2-7116-0281-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-124"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-124">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Le_Cadet2010">Le Cadet 2010</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;58</span> </li> <li id="cite_note-125"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-125">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Gerbier2004"><span class="ouvrage" id="Laurent_Gerbier2004">Laurent Gerbier, «&#160;<cite style="font-style:normal">"Un chien sans maître", Lucien Febvre et l’athéisme de Rabelais</cite>&#160;», <i>Actes de la Société chauvinoise de philosophie</i>,&#8206; 2004-ii, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">5-58</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.philosophie-chauvigny.org/spip.php?article46">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=%22Un+chien+sans+ma%C3%AEtre%22%2C+Lucien+Febvre+et+l%E2%80%99ath%C3%A9isme+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=Actes+de+la+Soci%C3%A9t%C3%A9+chauvinoise+de+philosophie&amp;rft.aulast=Gerbier&amp;rft.aufirst=Laurent&amp;rft.date=2004&amp;rft.pages=5-58&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-126"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-126">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1991">Demerson 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;523</span> </li> <li id="cite_note-127"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-127">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Rigolot1996">Rigolot 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;102</span> </li> <li id="cite_note-128"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-128">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;215</span> </li> <li id="cite_note-LefrancPolitique-130"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-LefrancPolitique_130-0">a</a> et <a href="#cite_ref-LefrancPolitique_130-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lefranc1930"><span class="ouvrage" id="Abel_Lefranc1930"><a href="/wiki/Abel_Lefranc" title="Abel Lefranc">Abel <span class="nom_auteur">Lefranc</span></a>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais et le pouvoir royal</cite>&#160;», <i>Revue du seizième siècle</i>, Paris, E. Champion, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;17,&#8206; <time>1930</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">191-202</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0151-1823">0151-1823</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k15473p/f193.image">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+et+le+pouvoir+royal&amp;rft.jtitle=Revue+du+seizi%C3%A8me+si%C3%A8cle&amp;rft.issue=17&amp;rft.aulast=Lefranc&amp;rft.aufirst=Abel&amp;rft.date=1930&amp;rft.pages=191-202&amp;rft.issn=0151-1823&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-131"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-131">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Marichal1964"><span class="ouvrage" id="Robert_Marichal1964">Robert <span class="nom_auteur">Marichal</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Quart Livre. Commentaires&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;V, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;65), <time>1964</time>, 207&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb37416974q.public">37416974</a></span>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">100-142</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Quart+Livre.+Commentaires&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Marichal&amp;rft.aufirst=Robert&amp;rft.date=1964&amp;rft.pages=100-142&amp;rft.tpages=207&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-132"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-132">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1991">Demerson 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;243</span> </li> <li id="cite_note-133"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-133">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Méniel2007"><span class="ouvrage" id="Bruno_Méniel2007">Bruno <span class="nom_auteur">Méniel</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Discours savants et discours romanesque dans le Tiers Livre&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Naissance du roman moderne&#160;: Rabelais, Cervantès, Sterne&#160;: Récit, morale, philosophie</cite>, Mont-Saint-Aignan, Publications des Universités de Rouen et du Havre, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Cours / Littérature comparée&#160;», <time>2007</time>, 324&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">99-145</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Naissance+du+roman+moderne+%3A+Rabelais%2C+Cervant%C3%A8s%2C+Sterne&amp;rft.atitle=Discours+savants+et+discours+romanesque+dans+le+Tiers+Livre&amp;rft.place=Mont-Saint-Aignan&amp;rft.pub=Publications+des+Universit%C3%A9s+de+Rouen+et+du+Havre&amp;rft.stitle=R%C3%A9cit%2C+morale%2C+philosophie&amp;rft.aulast=M%C3%A9niel&amp;rft.aufirst=Bruno&amp;rft.date=2007&amp;rft.pages=99-145&amp;rft.spage=99&amp;rft.tpages=324&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-134"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-134">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Dayre2007"><span class="ouvrage" id="Éric_Dayre2007">Éric <span class="nom_auteur">Dayre</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Naissances poétiques du roman&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Naissance du roman moderne&#160;: Rabelais, Cervantès, Sterne&#160;: Récit, morale, philosophie</cite>, Mont-Saint-Aignan, Publications des Universités de Rouen et du Havre, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Cours / Littérature comparée&#160;», <time>2007</time>, 324&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">13-44</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Naissance+du+roman+moderne+%3A+Rabelais%2C+Cervant%C3%A8s%2C+Sterne&amp;rft.atitle=Naissances+po%C3%A9tiques+du+roman&amp;rft.place=Mont-Saint-Aignan&amp;rft.pub=Publications+des+Universit%C3%A9s+de+Rouen+et+du+Havre&amp;rft.stitle=R%C3%A9cit%2C+morale%2C+philosophie&amp;rft.aulast=Dayre&amp;rft.aufirst=%C3%89ric&amp;rft.date=2007&amp;rft.pages=13-44&amp;rft.spage=13&amp;rft.tpages=324&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-135"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-135">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Kundera1986"><span class="ouvrage" id="Milan_Kundera1986"><a href="/wiki/Milan_Kundera" title="Milan Kundera">Milan <span class="nom_auteur">Kundera</span></a>, <cite class="italique">L'Art du roman&#160;: essai</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <time>1986</time>, 199&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-07-070815-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-07-070815-2"><span class="nowrap">2-07-070815-2</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27Art+du+roman&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.stitle=essai&amp;rft.aulast=Kundera&amp;rft.aufirst=Milan&amp;rft.date=1986&amp;rft.tpages=199&amp;rft.isbn=2-07-070815-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-136"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-136">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1994">Les facéties chez Rabelais</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;35-54</span> </li> <li id="cite_note-137"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-137">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1994">Formes et fonctions de l'anecdote exemplaire chez Rabelais</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;55-78</span> </li> <li id="cite_note-138"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-138">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Hoffmann1992"><span class="ouvrage" id="George_Hoffmann1992">George <span class="nom_auteur">Hoffmann</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais à la limite de la fable&#160;: le rôle de la culture populaire dans le programme humaniste</cite>&#160;», <i>Bulletin de l'Association d'étude sur l'humanisme, la réforme et la renaissance</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;34,&#8206; <time>1992</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">27-39</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/rhren.1992.1827">10.3406/rhren.1992.1827</a></span>,&#160;: <a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1992_num_34_1_1827">http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1992_num_34_1_1827</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+%C3%A0+la+limite+de+la+fable+%3A+le+r%C3%B4le+de+la+culture+populaire+dans+le+programme+humaniste&amp;rft.jtitle=Bulletin+de+l%27Association+d%27%C3%A9tude+sur+l%27humanisme%2C+la+r%C3%A9forme+et+la+renaissance&amp;rft.issue=34&amp;rft.aulast=Hoffmann&amp;rft.aufirst=George&amp;rft.date=1992&amp;rft.pages=27-39&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Frhren.1992.1827&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-139"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-139">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="J._Smith1998"><span class="ouvrage" id="Paul_J._Smith1998">Paul <span class="nom_auteur">J. Smith</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Fable Ésopique et dispositif épidictique&#160;: pour une approche rhétorique du <i>Pantagruel</i>&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Rabelais pour le <abbr class="abbr" title="21ᵉ siècle"><span class="romain">XXI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle. Actes du Colloque du Centre d’Etudes supérieures de la Renaissance</cite>, Genève, Droz, <time>1998</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">91-104</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+pour+le+XXIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle.+Actes+du+Colloque+du+Centre+d%E2%80%99Etudes+sup%C3%A9rieures+de+la+Renaissance&amp;rft.atitle=Fable+%C3%89sopique+et+dispositif+%C3%A9pidictique+%3A+pour+une+approche+rh%C3%A9torique+du+%27%27Pantagruel%27%27&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=J.+Smith&amp;rft.aufirst=Paul&amp;rft.date=1998&amp;rft.pages=91-104&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-140"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-140">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Hervée2012"><span class="ouvrage" id="Nathalie_Hervée2012">Nathalie <span class="nom_auteur">Hervée</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Insertions et inscriptions&#160;: une étude métrique des poèmes de <i>Gargantua</i></cite>&#160;», <i>Le Verger</i> «&#160;Bouquet I&#160;»,&#8206; <time class="nowrap" datetime="2012-01" data-sort-value="2012-01">janvier 2012</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.cornucopia16.com/app/download/5517867810/Verger+1_HERVE.pdf?t=1325431648">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Insertions+et+inscriptions+%3A+une+%C3%A9tude+m%C3%A9trique+des+po%C3%A8mes+de+%27%27Gargantua%27%27&amp;rft.jtitle=Le+Verger&amp;rft.aulast=Herv%C3%A9e&amp;rft.aufirst=Nathalie&amp;rft.date=2012-01&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-141"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-141">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Demerson1988"><span class="ouvrage" id="Guy_Demerson1988">Guy <span class="nom_auteur">Demerson</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Paradigmes épiques chez Rabelais&#160;»</cite>, dans Jean Céard et Jean-Claude Margolin (dir.), <cite class="italique">Rabelais en son demi-millénaire&#160;: actes du colloque international de Tours, 24-29 septembre 1984</cite>, Genève, Droz, <time>1988</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">225-236</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+en+son+demi-mill%C3%A9naire+%3A+actes+du+colloque+international+de+Tours%2C+24-29+septembre+1984&amp;rft.atitle=Paradigmes+%C3%A9piques+chez+Rabelais&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1988&amp;rft.pages=225-236&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-Rigolot19965-142"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Rigolot19965_142-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Rigolot1996">Rigolot 1996</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;5. </span> </li> <li id="cite_note-143"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-143">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Jeanneret1984"><span class="ouvrage" id="Michel_Jeanneret1984">Michel <span class="nom_auteur">Jeanneret</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Polyphonie de Rabelais&#160;: ambivalence, antithèse et ambiguïté</cite>&#160;», <i>Littérature</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;55 «&#160;La farcissure. Intertextualités au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;»,&#8206; <time>1984</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">98-111</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/litt_0047-4800_1984_num_55_3_2238">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Polyphonie+de+Rabelais+%3A+ambivalence%2C+antith%C3%A8se+et+ambigu%C3%AFt%C3%A9&amp;rft.jtitle=Litt%C3%A9rature&amp;rft.issue=55&amp;rft.aulast=Jeanneret&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.date=1984&amp;rft.pages=98-111&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-144"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-144">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Spitzer1960"><span class="ouvrage" id="Leo_Spitzer1960"><a href="/wiki/Leo_Spitzer" title="Leo Spitzer">Leo <span class="nom_auteur">Spitzer</span></a>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais et les «&#160;rabelaisants&#160;»</cite>&#160;», <i>Studi francesci</i>,&#8206; <time>1960</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+et+les+%C2%AB+rabelaisants+%C2%BB&amp;rft.jtitle=Studi+francesci&amp;rft.aulast=Spitzer&amp;rft.aufirst=Leo&amp;rft.date=1960&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-145"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-145">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Spitzer1939"><span class="ouvrage" id="Leo_Spitzer1939"><a href="/wiki/Leo_Spitzer" title="Leo Spitzer">Leo <span class="nom_auteur">Spitzer</span></a>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Le Prétendu Réalisme de Rabelais</cite>&#160;», <i>Modern Philology</i>, The University of Chicago Press, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;37, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1939-11" data-sort-value="1939-11">novembre 1939</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">139-150</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Le+Pr%C3%A9tendu+R%C3%A9alisme+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=Modern+Philology&amp;rft.issue=2&amp;rft.aulast=Spitzer&amp;rft.aufirst=Leo&amp;rft.date=1939-11&amp;rft.volume=37&amp;rft.pages=139-150&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-146"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-146">↑</a> </span><span class="reference-text">Marcel Tetel, <i>Étude sur le comique de Rabelais</i>, Leo S. Olschki, 1964</span> </li> <li id="cite_note-147"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-147">↑</a> </span><span class="reference-text">Guy Demerson, «&#160;Les calembours de Rabelais&#160;», étude publiée dans <i>Humanisme et Facétie</i>, Paradigme, Orléans, 1994. Reprend l'essentiel d'une communication d'un colloque publié initialement dans <i>Les Cahiers de Varsovie</i>. Le comique verbal en France au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle, publié en 1981</span> </li> <li id="cite_note-148"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-148">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="ScreechCalder1992"><span class="ouvrage" id="Michael_Andrew_ScreechRuth_Calder1992"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Michael Andrew <span class="nom_auteur">Screech</span> et Ruth <span class="nom_auteur">Calder</span>, <cite style="font-style:normal" lang="en">«&#160;Some Renaissance attitudes to laugher&#160;»</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">Some Renaissance studies&#160;: selected articles 1951-1991 with a bibliography</cite>, Genève, Librairie Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;262), <time>1992</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">216-227</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Some+Renaissance+studies&amp;rft.atitle=Some+Renaissance+attitudes+to+laugher&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.stitle=selected+articles+1951-1991+with+a+bibliography&amp;rft.aulast=Screech&amp;rft.aufirst=Michael+Andrew&amp;rft.au=Calder%2C+Ruth&amp;rft.date=1992&amp;rft.pages=216-227&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-149"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-149">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon94">Huchon 1994</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;53</span> </li> <li id="cite_note-150"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-150">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Quesnel1991"><span class="ouvrage" id="Colette_Quesnel1991">Colette Quesnel, <cite class="italique">Mourir de rire d'après et avec Rabelais</cite>, Montréal &amp; Paris, Bellarmin &amp; J.Vrin, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Cahiers d'études médiévales&#160;», <time>1991</time>, 134&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-89007-719-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-89007-719-5"><span class="nowrap">2-89007-719-5</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=Zo-pXTw8IB8C&amp;printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">61-62</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Mourir+de+rire+d%27apr%C3%A8s+et+avec+Rabelais&amp;rft.place=Montr%C3%A9al+%26+Paris&amp;rft.pub=Bellarmin+%26+J.Vrin&amp;rft.aulast=Quesnel&amp;rft.aufirst=Colette&amp;rft.date=1991&amp;rft.pages=61-62&amp;rft.tpages=134&amp;rft.isbn=2-89007-719-5&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-151"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-151">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bowen1988"><span class="ouvrage" id="Barbara_C._Bowen1988">Barbara C. <span class="nom_auteur">Bowen</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Rire est le propre de l'homme&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Rabelais en son demi-millénaire&#160;: Actes du colloque international de Tours (24-29 septembre 1984)</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXI&#160;: <span class="italique">Études rabelaisiennes</span>, Genève, Librairie Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;225), <time>1988</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">185-201</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+en+son+demi-mill%C3%A9naire&amp;rft.atitle=Rire+est+le+propre+de+l%27homme&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.stitle=Actes+du+colloque+international+de+Tours+%2824-29+septembre+1984%29&amp;rft.aulast=Bowen&amp;rft.aufirst=Barbara+C.&amp;rft.date=1988&amp;rft.pages=185-201&amp;rft.spage=185&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-152"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-152">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Deloince-Louette2005"><span class="ouvrage" id="Christiane_Deloince-Louette2005">Christiane <span class="nom_auteur">Deloince-Louette</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Mourir de rire, mourir pour rire dans le Quart Livre</cite>&#160;», <i>Recherches &amp; Travaux</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;67,&#8206; <time>2005</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://recherchestravaux.revues.org/267">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Mourir+de+rire%2C+mourir+pour+rire+dans+le+Quart+Livre&amp;rft.jtitle=Recherches+%26+Travaux&amp;rft.issue=67&amp;rft.aulast=Deloince-Louette&amp;rft.aufirst=Christiane&amp;rft.date=2005&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-153"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-153">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Huchon2009"><span class="ouvrage" id="Mireille_Huchon2009">Mireille <span class="nom_auteur">Huchon</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Rabelais et le vulgaire illustre&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">La Langue de Rabelais. La Langue de Montaigne&#160;: Actes du colloque de Rome - septembre 2003</cite>, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, <time>2009</time>, 607&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">20-39</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=La+Langue+de+Rabelais.+La+Langue+de+Montaigne&amp;rft.atitle=Rabelais+et+le+vulgaire+illustre&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.stitle=Actes+du+colloque+de+Rome+-+septembre+2003&amp;rft.aulast=Huchon&amp;rft.aufirst=Mireille&amp;rft.date=2009&amp;rft.pages=20-39&amp;rft.spage=20&amp;rft.tpages=607&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-154"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-154">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon1994">Notice sur la langue de Rabelais</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;XXXV-LI</span> </li> <li id="cite_note-155"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-155">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon1981">Huchon 1981</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;196-233</span> </li> <li id="cite_note-156"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-156">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon1981">Huchon 1981</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;237-291</span> </li> <li id="cite_note-157"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-157">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Huchon1981">Huchon 1981</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;493</span> </li> <li id="cite_note-158"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-158">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Cornillat2000"><span class="ouvrage" id="François_Cornillat2000"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> François <span class="nom_auteur">Cornillat</span>, <cite style="font-style:normal" lang="en">«&#160;On Sound Effects In Rabelais&#160;: (Part I)&#160;»</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXXIX, Genève, Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;344), <time>2000</time>, 174&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">137-167</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=On+Sound+Effects+In+Rabelais&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Cornillat&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=2000&amp;rft.pages=137-167&amp;rft.spage=137&amp;rft.tpages=174&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-AJ682-159"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-AJ682_159-0">a</a> <a href="#cite_ref-AJ682_159-1">b</a> et <a href="#cite_ref-AJ682_159-2">c</a></sup> </span><span class="reference-text"><a href="#Jarry1987">Jarry 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;682</span> </li> <li id="cite_note-160"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-160">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Jarry1987">Jarry 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;683</span> </li> <li id="cite_note-161"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-161">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="FebvreMartin1999"><span class="ouvrage" id="Lucien_FebvreHenri-Jean_Martin1999"><a href="/wiki/Lucien_Febvre" title="Lucien Febvre">Lucien <span class="nom_auteur">Febvre</span></a> et <a href="/wiki/Henri-Jean_Martin" title="Henri-Jean Martin">Henri-Jean <span class="nom_auteur">Martin</span></a> (postface Frédéric Barbier), <cite class="italique">L'Apparition du livre</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Albin_Michel" title="Éditions Albin Michel">Albin Michel</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Bibliothèque de l'Évolution de l'Humanité&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;33), <time>1999</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1958), 588&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-226-10689-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-226-10689-6"><span class="nowrap">978-2-226-10689-6</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr>&#160;VIII («&#160;Le livre, ce ferment&#160;»), <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;382<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27Apparition+du+livre&amp;rft.atitle=Le+livre%2C+ce+ferment&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Albin+Michel&amp;rft.aulast=Febvre&amp;rft.aufirst=Lucien&amp;rft.au=Martin%2C+Henri-Jean&amp;rft.date=1999&amp;rft.pages=382&amp;rft.tpages=588&amp;rft.isbn=978-2-226-10689-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-162"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-162">↑</a> </span><span class="reference-text">février 2011&#160;: le Gargantua de Johann Fischart. Trésors de l'année 2011 de la bibliothèque universitaire de Strasbourg. <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://www.bnu.fr/collections/le-tresor-du-mois/les-tresors-de-annee-2011/fevrier-2011-le-gargantua-de-johann-fischart">[5]</a></span> </li> <li id="cite_note-163"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-163">↑</a> </span><span class="reference-text">Ronsard, Le Bocage, Paris, Vve de la Porte, 1554, f. 10 <a href="https://fr.wikisource.org/wiki/%C3%89pitaphe_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais" class="extiw" title="s:Épitaphe de François Rabelais">Lire sur l'épitaphe</a></span> </li> <li id="cite_note-164"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-164">↑</a> </span><span class="reference-text">De Thou, <i>De vita sua</i>, 1. VI, 1598</span> </li> <li id="cite_note-165"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-165">↑</a> </span><span class="reference-text"><i>Œuvres en rimes de Baif</i>, Ch.Marty-Laveaux, t. IV, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;280 et 371 d'après Marcel de Grève</span> </li> <li id="cite_note-166"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-166">↑</a> </span><span class="reference-text">Jacques Tahureau, <i>Premières poésies</i>, Librairie des bibliophiles, 1870</span> </li> <li id="cite_note-168"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-168">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#De_Grève1961">De Grève 1961</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;112</span> </li> <li id="cite_note-173"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-173">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Febvre2003">Febvre 2003</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;113-117</span> </li> <li id="cite_note-174"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-174">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Kuntz1998"><span class="ouvrage" id="Marion_Leathers_Kuntz1998">Marion Leathers <span class="nom_auteur">Kuntz</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Rabelais, Postel et Utopie&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Rabelais pour le <abbr class="abbr" title="21ᵉ siècle"><span class="romain">XXI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;: actes du colloque du Centre d'études supérieures de la Renaissance, Chinon-Tours, 1994</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;33&#160;: <span class="italique">Études rabelaisiennes</span>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;321), <time>1998</time>, 443&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-600-00267-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-600-00267-7"><span class="nowrap">2-600-00267-7</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">55-64</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+pour+le+XXIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&amp;rft.atitle=Rabelais%2C+Postel+et+Utopie&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=actes+du+colloque+du+Centre+d%27%C3%A9tudes+sup%C3%A9rieures+de+la+Renaissance%2C+Chinon-Tours%2C+1994&amp;rft.aulast=Kuntz&amp;rft.aufirst=Marion+Leathers&amp;rft.date=1998&amp;rft.pages=55-64&amp;rft.spage=55&amp;rft.tpages=443&amp;rft.isbn=2-600-00267-7&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-175"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-175">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Febvre2003">Febvre 2003</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;123-124</span> </li> <li id="cite_note-176"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-176">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Plattard"><span class="ouvrage" id="Jean_Plattard">Jean <span class="nom_auteur">Plattard</span>, <cite class="italique">Vie de Rabelais</cite> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.fr/books?id=iCEzUS9LPFMC&amp;pg=PA159&amp;dq=Rabelais+pourceaux+Calvins">lire en ligne</a>)</small>, «&#160;Dix années d'exercice de la médecine&#160;»<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Vie+de+Rabelais&amp;rft.atitle=Dix+ann%C3%A9es+d%27exercice+de+la+m%C3%A9decine&amp;rft.aulast=Plattard&amp;rft.aufirst=Jean&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-177"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-177">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bohatec1938"><span class="ouvrage" id="Joseph_Bohatec1938">Joseph <span class="nom_auteur">Bohatec</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Calvin et l'humanisme</cite>&#160;», <i>Revue Historique</i>, <a href="/wiki/Presses_universitaires_de_France" title="Presses universitaires de France">Presses universitaires de France</a>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;183,&#8206; <time>1938</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">207-241</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/discover/10.2307/40946697?uid=3738016&amp;uid=2129&amp;uid=2134&amp;uid=2477418797&amp;uid=2477418787&amp;uid=2&amp;uid=70&amp;uid=3&amp;uid=60&amp;sid=21103819171177">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Calvin+et+l%27humanisme&amp;rft.jtitle=Revue+Historique&amp;rft.aulast=Bohatec&amp;rft.aufirst=Joseph&amp;rft.date=1938&amp;rft.pages=207-241&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-178"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-178">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#De_Grève1961">De Grève 1961</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;37-58</span> </li> <li id="cite_note-179"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-179">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#De_Grève1961">De Grève 1961</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;23</span> </li> <li id="cite_note-180"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-180">↑</a> </span><span class="reference-text">Jean de la Bruyère, avec commentaires et notes par O. Caron, <i>Des ouvrages de l'esprit</i>, s.n., 1909 <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5488410d.image.r=ordure.f81">[6]</a></span> </li> <li id="cite_note-181"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-181">↑</a> </span><span class="reference-text">Lettre de <abbr class="abbr" title="Madame">M<sup>me</sup></abbr> de Sévigné à sa fille <abbr class="abbr" title="Madame">M<sup>me</sup></abbr> de Grignan en date du 5 janvier 1671. Lire en ligne <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.fr/books?id=xglEAAAAYAAJ&amp;pg=PR17&amp;lpg=PR17&amp;dq=s%C3%A9vign%C3%A9+rabelais&amp;source=bl&amp;ots=Gat-uo0Pdw&amp;sig=DQe5hWGBZVPvwaLj74hRYLEavv0&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=L7ppUtykKeiw0QX_7YG4Aw&amp;ved=0CHQQ6AEwCA#v=onepage&amp;q=s%C3%A9vign%C3%A9%20rabelais&amp;f=false">[7]</a></span> </li> <li id="cite_note-182"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-182">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#De_Grève2009">De Grève 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;72</span> </li> <li id="cite_note-184"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-184">↑</a> </span><span class="reference-text">Réimprimé par Paul Lacroix, dans <i>Ballets et mascarades</i>, (Turin, 1868, 6 vol.), t. IV <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;299</span> </li> <li id="cite_note-185"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-185">↑</a> </span><span class="reference-text">Marcel de Grève, «&#160;Les Érudits du <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle en quête de la clef de Rabelais&#160;», <i>Études rabelaisiennes</i>, Genève, Droz, t. V, 1964, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">41-63</span>. Repris dans Marcel de Grève, op. cit., 2009</span> </li> <li id="cite_note-186"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-186">↑</a> </span><span class="reference-text">Marcel de Grève, «&#160;François Rabelais et les libertins du <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;», <i>Études rabelaisiennes</i>, I, 1956, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">120-150</span>. Repris dans Marcel de Grève, op. cit., 2009</span> </li> <li id="cite_note-187"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-187">↑</a> </span><span class="reference-text">Lire en ligne <a href="https://fr.wikisource.org/wiki/Page:Voltaire_-_%C5%92uvres_compl%C3%A8tes_Garnier_tome8.djvu/595" class="extiw" title="s:Page:Voltaire - Œuvres complètes Garnier tome8.djvu/595">s:Page:Voltaire - Œuvres complètes Garnier tome8.djvu/595</a></span> </li> <li id="cite_note-188"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-188">↑</a> </span><span class="reference-text">Maurice de Grève, «&#160;Rabelais sous les Lumières des philosophes du <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle.» Article inédit du vivant de l'auteur paru dans la réunion d'études précitées.</span> </li> <li id="cite_note-189"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-189">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Lazard2002">Lazard 2002</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;8</span> </li> <li id="cite_note-191"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-191">↑</a> </span><span class="reference-text">Hippolyte Taine, <i>Histoire de la littérature anglaise</i>, 1863-1865, vol. 4, livre 3, chap. 5 Consulté en ligne <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k2014243/f58.image.r=fumier">[8]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-192"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-192">↑</a> </span><span class="reference-text">Voir le chapitre «&#160;Rabelais dans les lettres français et étrangères&#160;», dans Jean Plattard, <i>Vie de Rabelais</i>, Éditions G. Van Oest, 1928 <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://books.google.fr/books?id=iCEzUS9LPFMC&amp;pg=PA243&amp;lpg=PA243&amp;dq=%22lettres+fran%C3%A7aises%22+rabelais+chateaubriand&amp;source=bl&amp;ots=Wp4wHagAeE&amp;sig=ac_oHZm1cAEOVSqMqz190vg0XEU&amp;hl=fr&amp;sa=X&amp;ei=6KOCUqfeJaep0QXowIFQ&amp;ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=%22lettres%20fran%C3%A7aises%22%20rabelais%20chateaubriand&amp;f=false">[9]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-193"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-193">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Boisacq1995"><span class="ouvrage" id="Marie-Jeanne_Boisacq1995">Marie-Jeanne Boisacq, <cite style="font-style:normal">«&#160;Charles Nodier et la réhabilitation de François Rabelais au XIXe siècle&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXX, Genève, Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;CCLXXXVIII), <time>1995</time>, 203&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">127-135</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Charles+Nodier+et+la+r%C3%A9habilitation+de+Fran%C3%A7ois+Rabelais+au+XIXe+si%C3%A8cle&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Boisacq&amp;rft.aufirst=Marie-Jeanne&amp;rft.date=1995&amp;rft.pages=127-135&amp;rft.tpages=203&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-194"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-194">↑</a> </span><span class="reference-text">Article Rabelais, Dictionnaire de la conversation et de la lecture, t. XV, publié sous la direction de M. W. Duckett, Paris, Michel Lévy frères, 1857, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;237.</span> </li> <li id="cite_note-195"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-195">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;13-25.</span> </li> <li id="cite_note-196"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-196">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;56-70.</span> </li> <li id="cite_note-197"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-197">↑</a> </span><span class="reference-text">Gustave Flaubert, <i>Correspondance</i>, Lettre à Louise Colet, 25 septembre 1852, II, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;164.</span> </li> <li id="cite_note-198"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-198">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;75-88.</span> </li> <li id="cite_note-199"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-199">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Flaubert"><span class="ouvrage" id="Gustave_Flaubert">Gustave Flaubert, <cite class="italique">Correspondance</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;V, Paris, Conard, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;341<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Correspondance&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Conard&amp;rft.aulast=Flaubert&amp;rft.aufirst=Gustave&amp;rft.pages=341&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>, cité par Michaël Baraz, «&#160;Le sentiment de l’unité dans l’œuvre de Rabelais&#160;», <i>Études françaises</i>, vol.&#160;8, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;1, février 1972, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;53 (<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.erudit.org/fr/revues/etudfr/1972-v8-n1-etudfr1710/036506ar/">lire en ligne</a>).</span> </li> <li id="cite_note-200"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-200">↑</a> </span><span class="reference-text">Henri Lucien, <i>Gauloiserie et calembredaines</i>, Paris, Ollendorf, 1882, p.X Voir en ligne <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k80322r/f15.image">[10]</a>.</span> </li> <li id="cite_note-201"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-201">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;89-126.</span> </li> <li id="cite_note-202"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-202">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;130.</span> </li> <li id="cite_note-203"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-203">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2000"><cite class="italique">Rabelais.&#160;: La Devinière, ou le havre perdu</cite>, Christian Pirot, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;maison d'écrivain&#160;», <time>2000</time>, 147&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-86808-155-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-86808-155-1"><span class="nowrap">978-2-86808-155-1</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;119<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais.&amp;rft.pub=Christian+Pirot&amp;rft.stitle=La+Devini%C3%A8re%2C+ou+le+havre+perdu&amp;rft.date=2000&amp;rft.pages=119&amp;rft.tpages=147&amp;rft.isbn=978-2-86808-155-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-204"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-204">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Saulnier1965"><span class="ouvrage" id="Verdun-Louis_Saulnier1965">Verdun-Louis <span class="nom_auteur">Saulnier</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Divers échos de Rabelais au <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;6, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;71), <time>1965</time>, 15&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb37416977r.public">37416977</a></span>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">73-88</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Divers+%C3%A9chos+de+Rabelais+au+XXe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Saulnier&amp;rft.aufirst=Verdun-Louis&amp;rft.date=1965&amp;rft.pages=73-88&amp;rft.spage=73&amp;rft.tpages=15&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-205"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-205">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Hilton1941"><span class="ouvrage" id="Ronald_Hilton1941"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : espagnol">(es)</abbr> Ronald <span class="nom_auteur">Hilton</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal" lang="es">Anatole France y la America Latina</cite>&#160;», <i><span class="lang-es" lang="es">Revista Iberoamericana</span></i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;III, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;6,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1941-05-06" data-sort-value="1941-05-06">6 mai 1941</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;298 <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://revista-iberoamericana.pitt.edu/ojs/index.php/Iberoamericana/article/viewFile/1030/1264">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Anatole+France+y+la+America+Latina&amp;rft.jtitle=Revista+Iberoamericana&amp;rft.issue=6&amp;rft.aulast=Hilton&amp;rft.aufirst=Ronald&amp;rft.date=1941-05-06&amp;rft.volume=III&amp;rft.pages=298&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-206"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-206">↑</a> </span><span class="reference-text">L.-F. Céline«&#160;Rabelais, il a raté son coup&#160;», interview reprise dans le Cahier de l’Herne, 1963. Accessible en ligne <a rel="nofollow" class="external autonumber" href="http://docenti.lett.unisi.it/files/124/1/3/2/rabelais.PDF">[11]</a></span> </li> <li id="cite_note-208"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-208">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Demerson1992"><span class="ouvrage" id="Guy_Demerson1992">Guy <span class="nom_auteur">Demerson</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">François Bon, <i>La folie Rabelais. L'invention du Pantagruel</i></cite>&#160;», <i>Bulletin de l'Association d'étude sur l'humanisme, la réforme et la renaissance</i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;34, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;1,&#8206; <time>1992</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">112-123</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1992_num_34_1_1842">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Fran%C3%A7ois+Bon%2C+%27%27La+folie+Rabelais.+L%27invention+du+Pantagruel%27%27&amp;rft.jtitle=Bulletin+de+l%27Association+d%27%C3%A9tude+sur+l%27humanisme%2C+la+r%C3%A9forme+et+la+renaissance&amp;rft.issue=1&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1992&amp;rft.volume=34&amp;rft.pages=112-123&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-209"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-209">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Viart2008"><span class="ouvrage" id="Dominique_Viart2008">Dominique Viart, <cite class="italique">François Bon&#160;: Étude de l'œuvre</cite>, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Bordas" title="Éditions Bordas">Bordas</a>, <time>2008</time>, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;48<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Fran%C3%A7ois+Bon&amp;rft.pub=Bordas&amp;rft.stitle=%C3%89tude+de+l%27%C5%93uvre&amp;rft.aulast=Viart&amp;rft.aufirst=Dominique&amp;rft.date=2008&amp;rft.pages=48&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-212"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-212">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Lewis1988"><span class="ouvrage" id="John_Lewis1988">John <span class="nom_auteur">Lewis</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Quelques aspects de la littérature para-rabelaisienne d'avant 1562&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Rabelais en son demi-millénaire&#160;: actes du colloque international de Tours, 24-29 septembre 1984</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXI, Genève, Librairie Droz, <time>1988</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">167-183</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Rabelais+en+son+demi-mill%C3%A9naire+%3A+actes+du+colloque+international+de+Tours%2C+24-29+septembre+1984&amp;rft.atitle=Quelques+aspects+de+la+litt%C3%A9rature+para-rabelaisienne+d%27avant+1562&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Lewis&amp;rft.aufirst=John&amp;rft.date=1988&amp;rft.pages=167-183&amp;rft.spage=167&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-213"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-213">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Niminen2017"><span class="ouvrage" id="Mario_Niminen2017">Mario Niminen, «&#160;<cite style="font-style:normal">François Rabelais, <i>Traité du bon usage du vin</i>, traduit du tchèque par Marianne Canavaggio, Paris, Éditions Allia, 2009, 48 p.</cite>&#160;», <i>L'Année rabelaisienne</i>, Classiques Garnier, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;1,&#8206; <time>2017</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">404-411</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2552-3848">2552-3848</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Fran%C3%A7ois+Rabelais%2C+%27%27Trait%C3%A9+du+bon+usage+du+vin%27%27%2C+traduit+du+tch%C3%A8que+par+Marianne+Canavaggio%2C+Paris%2C+%C3%89ditions+Allia%2C+2009%2C+48+p.&amp;rft.jtitle=L%27Ann%C3%A9e+rabelaisienne&amp;rft.issue=1&amp;rft.aulast=Niminen&amp;rft.aufirst=Mario&amp;rft.date=2017&amp;rft.pages=404-411&amp;rft.issn=2552-3848&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-214"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-214">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bastien2017"><span class="ouvrage" id="Francis_Bastien2017">Francis Bastien, «&#160;<cite style="font-style:normal">Compte rendu de Patrik Ouřednik&#160;: entre fausse traduction et restitution fidèle (à propos du <i>Traité de bon usage de vin</i>)</cite>&#160;», <i>L'Année rabelaisienne</i>, Classiques Garnier, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;1,&#8206; <time>2017</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">412-421</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2552-3848">2552-3848</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Compte+rendu+de+Patrik+Ou%C5%99ednik+%3A+entre+fausse+traduction+et+restitution+fid%C3%A8le+%28%C3%A0+propos+du+%27%27Trait%C3%A9+de+bon+usage+de+vin%27%27%29&amp;rft.jtitle=L%27Ann%C3%A9e+rabelaisienne&amp;rft.issue=1&amp;rft.aulast=Bastien&amp;rft.aufirst=Francis&amp;rft.date=2017&amp;rft.pages=412-421&amp;rft.issn=2552-3848&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-215"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-215">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="A._Eddy1922"><span class="ouvrage" id="Wiliam_A._Eddy1922"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Wiliam <span class="nom_auteur">A. Eddy</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal" lang="en">Rabelais -- A source for Gulliver's Travels</cite>&#160;», <i><span class="lang-en" lang="en">Modern Language Notes</span></i>, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;37, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;7,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1922-11" data-sort-value="1922-11">novembre 1922</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">416-418</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/2914800">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+--+A+source+for+Gulliver%27s+Travels&amp;rft.jtitle=Modern+Language+Notes&amp;rft.issue=7&amp;rft.aulast=A.+Eddy&amp;rft.aufirst=Wiliam&amp;rft.date=1922-11&amp;rft.volume=37&amp;rft.pages=416-418&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-Brown1933152-171chapter_5-216"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Brown1933152-171chapter_5_216-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Brown1933">Brown 1933</a>, chapter 5, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;152-171. </span> </li> <li id="cite_note-Brown1933189-206chapter_6-217"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Brown1933189-206chapter_6_217-0">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Brown1933">Brown 1933</a>, chapter 6, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;189-206. </span> </li> <li id="cite_note-218"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-218">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Bandry-Scubby1991"><span class="ouvrage" id="Anne_Bandry-Scubby1991">Anne <span class="nom_auteur">Bandry-Scubby</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Sterne, l'imitateur imité</cite>&#160;», <i>Bulletin de la société d'études anglo-américaines des <abbr class="abbr" title="17ᵉ siècle"><span class="romain">XVII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#32;et&#32;<abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècles</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;32,&#8206; <time>1991</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">67-77</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2117-590X">2117-590X</a></span>, <a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/xvii.1991.1197">10.3406/xvii.1991.1197</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/xvii_0291-3798_1991_num_32_1_1197">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Sterne%2C+l%27imitateur+imit%C3%A9&amp;rft.jtitle=Bulletin+de+la+soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%A9tudes+anglo-am%C3%A9ricaines+des+XVIIe%26%2332%3Bet%26%2332%3BXVIIIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cles&amp;rft.issue=32&amp;rft.aulast=Bandry-Scubby&amp;rft.aufirst=Anne&amp;rft.date=1991&amp;rft.pages=67-77&amp;rft.issn=2117-590X&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fxvii.1991.1197&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-219"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-219">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Dromart2007"><span class="ouvrage" id="Anne_Dromart2007">Anne <span class="nom_auteur">Dromart</span>, <cite class="italique">Laurence Sterne&#160;: Tristam Shandy</cite>, Neuilly, Atlande, <time>2007</time>, 159&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-35030-025-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-35030-025-2"><span class="nowrap">978-2-35030-025-2</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">24-25</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Laurence+Sterne&amp;rft.place=Neuilly&amp;rft.pub=Atlande&amp;rft.stitle=%27%27Tristam+Shandy%27%27&amp;rft.aulast=Dromart&amp;rft.aufirst=Anne&amp;rft.date=2007&amp;rft.pages=24-25&amp;rft.tpages=159&amp;rft.isbn=978-2-35030-025-2&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-220"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-220">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;92-96</span> </li> <li id="cite_note-221"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-221">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_de_la_Pl%C3%A9iade" title="Bibliothèque de la Pléiade">Bibliothèque de la Pléiade</a>, 1977, t.VII, p.587</span> </li> <li id="cite_note-222"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-222">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Michel_Brix" title="Michel Brix">Michel Brix</a>, <i>Balzac et l'héritage de Rabelais</i>, PUF, 2002-2005, vol. 102, p.838</span> </li> <li id="cite_note-223"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-223">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="/wiki/Alain_Rey" title="Alain Rey">Alain Rey</a>, <i>Dictionnaire historique la langue française</i>, Le Robert, 2011, <abbr class="abbr" title="page">p.</abbr>&#160;1833</span> </li> <li id="cite_note-224"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-224">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="2005">«&#160;<cite style="font-style:normal">Raphaël Confiant&#160;: un langage entre attachement et liberté</cite>&#160;», <i>Loxias</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;9 «&#160;Littératures d'outre-mer: une ou des écritures «&#160;créoles&#160;»&#160;?&#160;»,&#8206; <time>2005</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://revel.unice.fr/loxias/index.html?id=121">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rapha%C3%ABl+Confiant+%3A+un+langage+entre+attachement+et+libert%C3%A9&amp;rft.jtitle=Loxias&amp;rft.issue=9&amp;rft.date=2005&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span> </li> <li id="cite_note-225"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-225">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Chandler_Caldwell,_Jr.1999"><span class="ouvrage" id="Roy_Chandler_Caldwell,_Jr.1999">Roy Chandler Caldwell, Jr., «&#160;<cite style="font-style:normal">L'Allée des Soupirs, ou le grotesque créole de Raphaël Confiant</cite>&#160;», <i>Francographies</i>,&#8206; <time>1999</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">59-70</span> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.lehman.cuny.edu/ile.en.ile/paroles/confiant_caldwell.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=L%27All%C3%A9e+des+Soupirs%2C+ou+le+grotesque+cr%C3%A9ole+de+Rapha%C3%ABl+Confiant&amp;rft.jtitle=Francographies&amp;rft.au=Roy+Chandler+Caldwell%2C+Jr.&amp;rft.date=1999&amp;rft.pages=59-70&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-226"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-226">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;45</span> </li> <li id="cite_note-227"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-227">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Le_Marrec2011"><span class="ouvrage" id="David_Le_Marrec2011">David Le Marrec, «&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://operacritiques.free.fr/css/index.php?2011/10/05/1836-gretry-panurge-dans-l-ile-des-lanternes-isle-antonio-sacchini-renaud-ou-la-suite-d-armide-antoine-dauvergne-directeur-de-l-opera-academie-royale-de-musique"><cite style="font-style:normal;">Grétry&#160;: Panurge, la fin des préjugés - Sacchini&#160;: Renaud, la fin de l'espoir</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">Carnets sur sol</span>, <time class="nowrap" datetime="2011-10-05" data-sort-value="2011-10-05">5 octobre 2011</time></span></span></span> </li> <li id="cite_note-228"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-228">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Fougère2009">Fougère 2009</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;46-48</span> </li> <li id="cite_note-229"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-229">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Battaglia2010"><span class="ouvrage" id="Diana_Battaglia2010">Diana <span class="nom_auteur">Battaglia</span>, <cite class="italique">Rabelais au <abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;: adaptation au théâtre par Alfred Jarry et en bandes dessinées par Dino Battaglia</cite> (mémoire de recherches), <time>2010</time> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="http://dumas.ccsd.cnrs.fr/docs/00/53/40/40/PDF/Diana_BATTAGLIA_MA_moire_Rabelais_au_XXe_siA_cle_adaptationa_.pdf">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+au+XXe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle+%3A+adaptation+au+th%C3%A9%C3%A2tre+par+Alfred+Jarry+et+en+bandes+dessin%C3%A9es+par+Dino+Battaglia&amp;rft.aulast=Battaglia&amp;rft.aufirst=Diana&amp;rft.date=2010&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-230"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-230">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="JarryDemolder1911"><span class="ouvrage" id="Alfred_JarryEugène_Demolder1911">Alfred <span class="nom_auteur">Jarry</span> et Eugène <span class="nom_auteur">Demolder</span> (musique de Claude Terrasse), <cite class="italique">Pantagruel&#160;: opéra-bouffe en cinq actes et six tableaux</cite>, Paris, Société d'éditions musicales, <time>1911</time>, 91&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, in-16 <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6388051x/f7.image">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Pantagruel&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%A9ditions+musicales&amp;rft.stitle=op%C3%A9ra-bouffe+en+cinq+actes+et+six+tableaux&amp;rft.aulast=Jarry&amp;rft.aufirst=Alfred&amp;rft.au=Demolder%2C+Eug%C3%A8ne&amp;rft.date=1911&amp;rft.tpages=91&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-231"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-231">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Olivier1996"><span class="ouvrage" id="Brigitte_Olivier1996">Brigitte Olivier, <cite class="italique">J. Massenet&#160;: Itinéraires pour un théâtre musical</cite>, Arles, <a href="/wiki/Actes_Sud" title="Actes Sud">Actes Sud</a>, <time>1996</time>, 296&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7427-1018-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7427-1018-3"><span class="nowrap">2-7427-1018-3</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">262-281</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=J.+Massenet&amp;rft.place=Arles&amp;rft.pub=Actes+Sud&amp;rft.stitle=Itin%C3%A9raires+pour+un+th%C3%A9%C3%A2tre+musical&amp;rft.aulast=Olivier&amp;rft.aufirst=Brigitte&amp;rft.date=1996&amp;rft.pages=262-281&amp;rft.tpages=296&amp;rft.isbn=2-7427-1018-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-232"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-232">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Vivier1987">Vivier 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;23</span> </li> <li id="cite_note-233"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-233">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Vivier1987">Vivier 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;26</span> </li> <li id="cite_note-234"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-234">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Vivier1987">Vivier 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;4</span> </li> <li id="cite_note-235"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-235">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Vivier1987">Vivier 1987</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;22-23</span> </li> <li id="cite_note-236"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-236">↑</a> </span><span class="reference-text">Éditions <a href="/wiki/CeBeDeM" title="CeBeDeM">CeBeDeM</a> +CR Bruxelles.</span> </li> <li id="cite_note-237"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-237">↑</a> </span><span class="reference-text"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.jeanfrancaix.org/index.php?go=detail&amp;Itemid=15&amp;itemid=116&amp;option=com_items"><i>Les Inestimables Chroniques du bon géant Gargantua</i>, sur le site http://www.jeanfrancaix.org</a></span> </li> <li id="cite_note-238"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-238">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Cappellien2020"><span class="ouvrage" id="Raphaël_Cappellien2020">Raphaël Cappellien, «&#160;<cite style="font-style:normal">Les illustrations des <i>Œuvres</i> de Rabelais chez Desoer</cite>&#160;», <i>L'Année rabelaisienne</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;4,&#8206; <time>2020</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">187-197</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2552-3848">2552-3848</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Les+illustrations+des+%27%27%C5%92uvres%27%27+de+Rabelais+chez+Desoer&amp;rft.jtitle=L%27Ann%C3%A9e+rabelaisienne&amp;rft.issue=4&amp;rft.aulast=Cappellien&amp;rft.aufirst=Rapha%C3%ABl&amp;rft.date=2020&amp;rft.pages=187-197&amp;rft.issn=2552-3848&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</span> </li> <li id="cite_note-240"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-240">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Kaenel2014"><span class="ouvrage" id="Philippe_Kaenel2014">Philippe <span class="nom_auteur">Kaenel</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">Gustave Doré. L'imaginaire au pouvoir</cite> (catalogue d'exposition), Paris, Musée d'Orsay - Flammarion, <time>2014</time>, 336&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-08-131641-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-08-131641-6"><span class="nowrap">978-2-08-131641-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Gustave+Dor%C3%A9.+L%27imaginaire+au+pouvoir&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Mus%C3%A9e+d%27Orsay+-+Flammarion&amp;rft.aulast=Kaenel&amp;rft.aufirst=Philippe&amp;rft.date=2014&amp;rft.tpages=336&amp;rft.isbn=978-2-08-131641-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-241"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-241">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Doré"><span class="ouvrage" id="Sandrine_Doré">Sandrine <span class="nom_auteur">Doré</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Après Gustave Doré&#160;: Albert Robida (1848-1926) et le métier d'illustrateur&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Actes du colloque international Gustave Doré 1883-2013&#160;: 22 &amp; 23 mars 2013</cite>, Centre de Recherche et d'Histoire InterMédias de l'École Emile Cohl, 157&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-9542044-2-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-9542044-2-0"><span class="nowrap">978-2-9542044-2-0</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">128-137</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Actes+du+colloque+international+Gustave+Dor%C3%A9+1883-2013&amp;rft.atitle=Apr%C3%A8s+Gustave+Dor%C3%A9+%3A+Albert+Robida+%281848-1926%29+et+le+m%C3%A9tier+d%27illustrateur&amp;rft.pub=Centre+de+Recherche+et+d%27Histoire+InterM%C3%A9dias+de+l%27%C3%89cole+Emile+Cohl&amp;rft.stitle=22+%26+23+mars+2013&amp;rft.aulast=Dor%C3%A9&amp;rft.aufirst=Sandrine&amp;rft.pages=128-137&amp;rft.spage=128&amp;rft.tpages=157&amp;rft.isbn=978-2-9542044-2-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-243"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-243">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Chauffour2020"><span class="ouvrage" id="Julien_Chauffour2020">Julien Chauffour, «&#160;<cite style="font-style:normal">Albert Robida, illustrateur et imitateur de Rabelais</cite>&#160;», <i>L'Année rabelaisienne</i>, Classiques Garnier, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;4,&#8206; <time>2020</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">363-372</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2552-3848">2552-3848</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Albert+Robida%2C+illustrateur+et+imitateur+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=L%27Ann%C3%A9e+rabelaisienne&amp;rft.issue=4&amp;rft.aulast=Chauffour&amp;rft.aufirst=Julien&amp;rft.date=2020&amp;rft.pages=363-372&amp;rft.issn=2552-3848&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-244"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-244">↑</a> </span><span class="reference-text"><a href="#Demerson1991">Demerson 1991</a>, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&#160;150</span> </li> <li id="cite_note-245"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-245">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Le_Men2008"><span class="ouvrage" id="Ségolène_Le_Men2008">Ségolène <span class="nom_auteur">Le Men</span>, <cite class="italique">Daumier et la caricature</cite>, Paris, <a href="/wiki/Citadelles_%26_Mazenod" title="Citadelles &amp; Mazenod">Citadelles &amp; Mazenod</a>, <time>2008</time>, 239&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-85088-270-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-85088-270-8"><span class="nowrap">978-2-85088-270-8</span></a>)</small>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">33-35</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Daumier+et+la+caricature&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Citadelles+%26+Mazenod&amp;rft.aulast=Le+Men&amp;rft.aufirst=S%C3%A9gol%C3%A8ne&amp;rft.date=2008&amp;rft.pages=33-35&amp;rft.tpages=239&amp;rft.isbn=978-2-85088-270-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-SAI-246"><span class="mw-cite-backlink noprint">↑ <sup><a href="#cite_ref-SAI_246-0">a</a> et <a href="#cite_ref-SAI_246-1">b</a></sup> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage" id="Saint-Léger2004"><span class="ouvrage" id="Guy_Saint-Léger2004">Guy <span class="nom_auteur">Saint-Léger</span>, <cite class="italique">François Rabelais&#160;: médecin montpelliérain</cite>, Copenhague/Liouc, Le Plein des Sens, <time>2004</time>, 169&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/87-90493-85-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/87-90493-85-0"><span class="nowrap">87-90493-85-0</span></a>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb39252178p.public">39252178</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=jSyuyHgn2BwC&amp;printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Fran%C3%A7ois+Rabelais&amp;rft.place=Copenhague%2FLiouc&amp;rft.pub=Le+Plein+des+Sens&amp;rft.stitle=m%C3%A9decin+montpelli%C3%A9rain&amp;rft.aulast=Saint-L%C3%A9ger&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=2004&amp;rft.tpages=169&amp;rft.isbn=87-90493-85-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></span> </li> <li id="cite_note-247"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-247">↑</a> </span><span class="reference-text"><span class="ouvrage">«&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.musee-rabelais.fr/le-musee"><cite style="font-style:normal;">Le musée Rabelais, d’hier à aujourd’hui</cite></a>&#160;», sur <span class="italique">www.musee-rabelais.fr</span> <small style="line-height:1em;">(consulté le <time class="nowrap" datetime="2014-05-03" data-sort-value="2014-05-03">3 mai 2014</time>)</small></span></span> </li> </ol> </div> </div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Voir_aussi">Voir aussi</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=64" title="Modifier la section : Voir aussi" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=64" title="Modifier le code source de la section : Voir aussi"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r194021218">.mw-parser-output .autres-projets>.titre{text-align:center;margin:0.2em 0}.mw-parser-output .autres-projets>ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li{list-style:none;margin:0.2em 0;text-indent:0;padding-left:24px;min-height:20px;text-align:left;display:block}.mw-parser-output .autres-projets>ul>li>a{font-style:italic}@media(max-width:720px){.mw-parser-output .autres-projets{float:none}}</style><div class="autres-projets boite-grise boite-a-droite noprint js-interprojets"> <p class="titre">Sur les autres projets Wikimedia&#160;:</p> <ul class="noarchive plainlinks"> <li class="commons"><a class="external text" href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Fran%C3%A7ois_Rabelais?uselang=fr">François Rabelais</a>, sur <span class="project">Wikimedia Commons</span></li><li class="wikisource"><a href="https://fr.wikisource.org/wiki/Auteur:Fran%C3%A7ois_Rabelais" class="extiw" title="s:Auteur:François Rabelais">François Rabelais</a>, <span class="nowrap">sur <span class="project">Wikisource</span></span></li><li class="wikiquote"><a href="https://fr.wikiquote.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Rabelais" class="extiw" title="q:François Rabelais">François Rabelais</a>, <span class="nowrap">sur <span class="project">Wikiquote</span></span></li> </ul> </div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Bibliographie">Bibliographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=65" title="Modifier la section : Bibliographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=65" title="Modifier le code source de la section : Bibliographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="bandeau-container metadata bandeau-section bandeau-niveau-information"><div class="bandeau-cell bandeau-icone" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"><figure class="mw-halign-center" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Fichier:Nuvola_apps_bookcase.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Nuvola_apps_bookcase.svg/40px-Nuvola_apps_bookcase.svg.png" decoding="async" width="30" height="30" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Nuvola_apps_bookcase.svg/60px-Nuvola_apps_bookcase.svg.png 1.5x" data-file-width="128" data-file-height="128" /></a><figcaption></figcaption></figure></div><div class="bandeau-cell" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <p><b>Un article bibliographique spécifique serait utile</b> <small>(mars 2023)</small>. Compte tenu du nombre d'ouvrages ou d'études relatives au sujet de l'article, il serait utile de créer un <a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bibliographie_par_th%C3%A8me" title="Catégorie:Bibliographie par thème">article bibliographique spécifique</a>. On ne garderait alors dans l'article que les ouvrages biographiques ou de référence principaux, ainsi que ceux utilisés pour écrire l'article. </p> </div></div> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Biographies">Biographies</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=66" title="Modifier la section : Biographies" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=66" title="Modifier le code source de la section : Biographies"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Huchon2011"><span class="ouvrage" id="Mireille_Huchon2011">Mireille <span class="nom_auteur">Huchon</span>, <cite class="italique">Rabelais</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Biographies&#160;», <time>2011</time>, 429&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-073544-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-073544-0"><span class="nowrap">978-2-07-073544-0</span></a>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb423758422.public">42375842</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Huchon&amp;rft.aufirst=Mireille&amp;rft.date=2011&amp;rft.tpages=429&amp;rft.isbn=978-2-07-073544-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Ouvrages_généraux"><span id="Ouvrages_g.C3.A9n.C3.A9raux"></span>Ouvrages généraux</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=67" title="Modifier la section : Ouvrages généraux" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=67" title="Modifier le code source de la section : Ouvrages généraux"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Bakhtine1982"><span class="ouvrage" id="Mikhaïl_Bakhtine1982"><a href="/wiki/Mikha%C3%AFl_Bakhtine" title="Mikhaïl Bakhtine">Mikhaïl <span class="nom_auteur">Bakhtine</span></a> (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;Andrée Robel), <cite class="italique">L’Œuvre de François Rabelais et la culture populaire au Moyen Âge et sous la Renaissance</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Tel&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;70), <time>1982</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1970), 471&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, 19&#160;<abbr class="abbr" title="centimètre">cm</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-023404-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-023404-2"><span class="nowrap">978-2-07-023404-2</span></a>, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0339-8560">0339-8560</a></span>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb366044051.public">36604405</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%E2%80%99%C5%92uvre+de+Fran%C3%A7ois+Rabelais+et+la+culture+populaire+au+Moyen+%C3%82ge+et+sous+la+Renaissance&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Bakhtine&amp;rft.aufirst=Mikha%C3%AFl&amp;rft.date=1982&amp;rft.tpages=471&amp;rft.isbn=978-2-07-023404-2&amp;rft.issn=0339-8560&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Demerson1991"><span class="ouvrage" id="Guy_Demerson1991">Guy <span class="nom_auteur">Demerson</span>, <cite class="italique">Rabelais</cite>, Paris, <a href="/wiki/Librairie_Arth%C3%A8me_Fayard" title="Librairie Arthème Fayard">Fayard</a>, <time>1991</time>, 350&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7158-0566-7" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7158-0566-7"><span class="nowrap">2-7158-0566-7</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Fayard&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1991&amp;rft.tpages=350&amp;rft.isbn=2-7158-0566-7&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Demerson1994"><span class="ouvrage" id="Guy_Demerson1994">Guy <span class="nom_auteur">Demerson</span>, <cite class="italique">Humanisme et Facétie&#160;: Quinze études sur Rabelais</cite> (recueil d'articles), Orléans - Caen, Paradigme, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;L'Atelier de la Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;3), <time>1994</time>, 359&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Humanisme+et+Fac%C3%A9tie&amp;rft.place=Orl%C3%A9ans+-+Caen&amp;rft.pub=Paradigme&amp;rft.stitle=Quinze+%C3%A9tudes+sur+Rabelais&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1994&amp;rft.tpages=359&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Lefebvre1955"><span class="ouvrage" id="Henri_Lefebvre1955"><a href="/wiki/Henri_Lefebvre" title="Henri Lefebvre">Henri Lefebvre</a>, <cite class="italique">Rabelais</cite>, Paris, Editions Hier et aujourd'hui, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Grandes figures&#160;», <time>1955</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Editions+Hier+et+aujourd%27hui&amp;rft.aulast=Lefebvre&amp;rft.aufirst=Henri&amp;rft.date=1955&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Glauser1966"><span class="ouvrage" id="Alfred_Glauser1966">Alfred Glauser, <cite class="italique">Rabelais créateur</cite>, Nizet, <time>1966</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+cr%C3%A9ateur&amp;rft.pub=Nizet&amp;rft.aulast=Glauser&amp;rft.aufirst=Alfred&amp;rft.date=1966&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Lazard2002"><span class="ouvrage" id="Madeleine_Lazard2002">Madeleine <span class="nom_auteur">Lazard</span>, <cite class="italique">Rabelais</cite>, Paris, Hachette littératures, <time>2002</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1993), 270&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Hachette+litt%C3%A9ratures&amp;rft.aulast=Lazard&amp;rft.aufirst=Madeleine&amp;rft.date=2002&amp;rft.tpages=270&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Ragon1993"><span class="ouvrage" id="Michel_Ragon1993"><a href="/wiki/Michel_Ragon" title="Michel Ragon">Michel Ragon</a>, <cite class="italique">Le Roman de Rabelais&#160;: roman</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Albin_Michel" title="Éditions Albin Michel">Albin Michel</a>, <time>1993</time>, 221&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-226-06731-0" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-226-06731-0"><span class="nowrap">2-226-06731-0</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+Roman+de+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Albin+Michel&amp;rft.stitle=roman&amp;rft.aulast=Ragon&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.date=1993&amp;rft.tpages=221&amp;rft.isbn=2-226-06731-0&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Saulnier1957"><span class="ouvrage" id="V.-L._Saulnier1957"><a href="/wiki/Verdun-L%C3%A9on_Saulnier" title="Verdun-Léon Saulnier">V.-L. Saulnier</a>, <cite class="italique">Le Dessein de Rabelais</cite>, <a href="/wiki/CDU_Sedes" title="CDU Sedes">SEDES</a>, <time>1957</time><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+Dessein+de+Rabelais&amp;rft.pub=SEDES&amp;rft.aulast=Saulnier&amp;rft.aufirst=V.-L.&amp;rft.date=1957&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Screech1992"><span class="ouvrage" id="Michael_Screech1992">Michael <span class="nom_auteur">Screech</span> (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;de l'anglais), <cite class="italique">Rabelais</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Tel&#160;», <time>1992</time>, 640&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-07-012348-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-07-012348-3"><span class="nowrap">978-2-07-012348-3</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Screech&amp;rft.aufirst=Michael&amp;rft.date=1992&amp;rft.tpages=640&amp;rft.isbn=978-2-07-012348-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Chesney_Zegura2004"><span class="ouvrage" id="Elizabeth_Chesney_Zegura2004"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Elizabeth <span class="nom_auteur">Chesney Zegura</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique" lang="en">The Rabelais Encyclopedia</cite>, Westport-Londres, <a href="/wiki/Greenwood_Publishing_Group" title="Greenwood Publishing Group">Greenwood Publishing Group</a>, <time>2004</time>, 293&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/EAN_13" title="EAN 13">EAN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9780313310348" title="Spécial:Ouvrages de référence/9780313310348"><span class="nowrap">9780313310348</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/stable/20478118?seq=1#metadata_info_tab_contents">présentation en ligne</a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://epdf.pub/the-rabelais-encyclopedia.html">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Rabelais+Encyclopedia&amp;rft.place=Westport-Londres&amp;rft.pub=Greenwood+Publishing+Group&amp;rft.aulast=Chesney+Zegura&amp;rft.aufirst=Elizabeth&amp;rft.date=2004&amp;rft.tpages=293&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Approches_spécifiques"><span id="Approches_sp.C3.A9cifiques"></span>Approches spécifiques</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=68" title="Modifier la section : Approches spécifiques" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=68" title="Modifier le code source de la section : Approches spécifiques"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Aronson1973"><span class="ouvrage" id="Nicole_Aronson1973">Nicole <span class="nom_auteur">Aronson</span>, <cite class="italique">Les Idées politiques de Rabelais</cite>, Paris, A.-G. Nizet, <time>1973</time>, 283&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+Id%C3%A9es+politiques+de+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=A.-G.+Nizet&amp;rft.aulast=Aronson&amp;rft.aufirst=Nicole&amp;rft.date=1973&amp;rft.tpages=283&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Baraz1983"><span class="ouvrage" id="Michaël_Baraz1983">Michaël <span class="nom_auteur">Baraz</span>, <cite class="italique">Rabelais et la joie de la liberté</cite>, Paris, José Corti, <time>1983</time>, 288&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb347173554.public">34717355</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+la+joie+de+la+libert%C3%A9&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Jos%C3%A9+Corti&amp;rft.aulast=Baraz&amp;rft.aufirst=Micha%C3%ABl&amp;rft.date=1983&amp;rft.tpages=288&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Jarry1987"><span class="ouvrage" id="Alfred_Jarry1987"><a href="/wiki/Alfred_Jarry" title="Alfred Jarry">Alfred <span class="nom_auteur">Jarry</span></a>, <cite class="italique">«&#160;Le Rabelais en français moderne&#160;», repris dans ses Œuvres complètes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;II, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Gallimard" title="Éditions Gallimard">Gallimard</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;La Pléiade&#160;», <time>1987</time>, 1011&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-07-011127-X" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-07-011127-X"><span class="nowrap">2-07-011127-X</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%C2%AB+Le+Rabelais+en+fran%C3%A7ais+moderne+%C2%BB%2C+repris+dans+ses+%C5%92uvres+compl%C3%A8tes&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Gallimard&amp;rft.aulast=Jarry&amp;rft.aufirst=Alfred&amp;rft.date=1987&amp;rft.tpages=1011&amp;rft.isbn=2-07-011127-X&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Desrosiers-Bonin1992"><span class="ouvrage" id="Diane_Desrosiers-Bonin1992">Diane <span class="nom_auteur">Desrosiers-Bonin</span>, <cite class="italique">Rabelais et l'humanisme civil</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XXVII&#160;: <span class="italique">Études rabelaisiennes</span>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;263), <time>1992</time>, 268&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb35516096f.public">35516096</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+l%27humanisme+civil&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=Desrosiers-Bonin&amp;rft.aufirst=Diane&amp;rft.date=1992&amp;rft.tpages=268&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Febvre2003"><span class="ouvrage" id="Lucien_Febvre2003"><a href="/wiki/Lucien_Febvre" title="Lucien Febvre">Lucien <span class="nom_auteur">Febvre</span></a> (postface Denis Crozet), <cite class="italique">Le Problème de l'incroyance au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;: La religion de Rabelais</cite>, Paris, Albin Michel, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Bibliothèque de l'Évolution de l'Humanité&#160;», <time>2003</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1947), 579&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-226-13561-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-226-13561-8"><span class="nowrap">2-226-13561-8</span></a>, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0755-1770">0755-1770</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://classiques.uqac.ca/classiques/febvre_lucien/probleme_incroyance_16e/febvre_incroyance.pdf">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+Probl%C3%A8me+de+l%27incroyance+au+XVIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Albin+Michel&amp;rft.stitle=La+religion+de+Rabelais&amp;rft.aulast=Febvre&amp;rft.aufirst=Lucien&amp;rft.date=2003&amp;rft.tpages=579&amp;rft.isbn=2-226-13561-8&amp;rft.issn=0755-1770&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Frei2015"><span class="ouvrage" id="Peter_Frei2015">Peter Frei, <cite class="italique">François Rabelais et le scandale de la modernité&#160;: pour une herméneutique de l'obscène renaissant</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Etudes rabelaisiennes&#160;», <time>2015</time>, 264&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/9782600019521" title="Spécial:Ouvrages de référence/9782600019521"><span class="nowrap">9782600019521</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://doc.rero.ch/record/306537">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Fran%C3%A7ois+Rabelais+et+le+scandale+de+la+modernit%C3%A9&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=pour+une+herm%C3%A9neutique+de+l%27obsc%C3%A8ne+renaissant&amp;rft.aulast=Frei&amp;rft.aufirst=Peter&amp;rft.date=2015&amp;rft.tpages=264&amp;rft.isbn=9782600019521&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Gaignebet1986"><span class="ouvrage" id="Claude_Gaignebet1986"><a href="/wiki/Claude_Gaignebet" title="Claude Gaignebet">Claude Gaignebet</a>, <cite class="italique">À plus hault sens&#160;: l'ésotérisme spirituel et charnel de Rabelais</cite>, Paris, Maisonneuve et Larose, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Esoterisme&#160;», <time>1986</time>, 584&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7068-0923-X" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7068-0923-X"><span class="nowrap">2-7068-0923-X</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%C3%80+plus+hault+sens+%3A+l%27%C3%A9sot%C3%A9risme+spirituel+et+charnel+de+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Maisonneuve+et+Larose&amp;rft.aulast=Gaignebet&amp;rft.aufirst=Claude&amp;rft.date=1986&amp;rft.tpages=584&amp;rft.isbn=2-7068-0923-X&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Gray1974"><span class="ouvrage" id="Floyd_Gray1974">Floyd <span class="nom_auteur">Gray</span>, <cite class="italique">Rabelais et l'écriture</cite>, Paris, A.-G. Nizet, <time>1974</time>, 215&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb345675948.public">34567594</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/discover/10.2307/2860302?uid=3738016&amp;uid=2477418787&amp;uid=2129&amp;uid=2&amp;uid=70&amp;uid=3&amp;uid=60&amp;sid=21103623492113">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+l%27%C3%A9criture&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=A.-G.+Nizet&amp;rft.aulast=Gray&amp;rft.aufirst=Floyd&amp;rft.date=1974&amp;rft.tpages=215&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Huchon1981"><span class="ouvrage" id="Mireille_Huchon1981">Mireille <span class="nom_auteur">Huchon</span>, <cite class="italique">Rabelais grammairien&#160;: de l'histoire du texte aux problèmes d'authenticité</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XVI&#160;: <span class="italique">Études rabelaisiennes</span>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;CLXXXIII), <time>1981</time>, 534&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+grammairien&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=de+l%27histoire+du+texte+aux+probl%C3%A8mes+d%27authenticit%C3%A9&amp;rft.aulast=Huchon&amp;rft.aufirst=Mireille&amp;rft.date=1981&amp;rft.tpages=534&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Larmat1973"><span class="ouvrage" id="Jean_Larmat1973">Jean <span class="nom_auteur">Larmat</span>, <cite class="italique">Le Moyen Âge dans le Gargantua de Rabelais</cite> (thèse de doctorat), Paris, <a href="/wiki/Les_Belles_Lettres" title="Les Belles Lettres">Les Belles Lettres</a>, <time>1973</time>, 583&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb35373150k.public">35373150</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+Moyen+%C3%82ge+dans+le+Gargantua+de+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Les+Belles+Lettres&amp;rft.aulast=Larmat&amp;rft.aufirst=Jean&amp;rft.date=1973&amp;rft.tpages=583&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Le_Cadet2010"><span class="ouvrage" id="Nicolas_Le_Cadet2010">Nicolas <span class="nom_auteur">Le Cadet</span>, <cite class="italique">L'Évangélisme fictionnel&#160;: Les <i>Livres</i> rabelaisiens, le <i>Cymbalum Mundi</i>, <i>L'Heptameron</i> (1532-1552)</cite>, Paris, Classique Garnier, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Bibliothèque de la Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2), <time>2010</time>, 482&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-8124-0202-9" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-8124-0202-9"><span class="nowrap">978-2-8124-0202-9</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27%C3%89vang%C3%A9lisme+fictionnel&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Classique+Garnier&amp;rft.stitle=Les+%27%27Livres%27%27+rabelaisiens%2C+le+%27%27Cymbalum+Mundi%27%27%2C+%27%27L%27Heptameron%27%27+%281532-1552%29&amp;rft.aulast=Le+Cadet&amp;rft.aufirst=Nicolas&amp;rft.date=2010&amp;rft.tpages=482&amp;rft.isbn=978-2-8124-0202-9&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Le_Cadet2020"><span class="ouvrage" id="Nicolas_Le_Cadet2020">Nicolas <span class="nom_auteur">Le Cadet</span>, <cite class="italique">Rabelais et le théâtre</cite>, Paris, Classique Garnier, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Les Mondes de Rabelais&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;5), <time>2020</time>, 467&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-406-10450-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-406-10450-6"><span class="nowrap">978-2-406-10450-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+le+th%C3%A9%C3%A2tre&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Classique+Garnier&amp;rft.aulast=Le+Cadet&amp;rft.aufirst=Nicolas&amp;rft.date=2020&amp;rft.tpages=467&amp;rft.isbn=978-2-406-10450-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Rigolot1996"><span class="ouvrage" id="François_Rigolot1996">François <span class="nom_auteur">Rigolot</span>, <cite class="italique">Les Langages de Rabelais</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Titre courant&#160;», <time>1996</time>, 195&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-600-00506-4" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-600-00506-4"><span class="nowrap">2-600-00506-4</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://books.google.com/books?id=PWK8quqWs1sC&amp;printsec=frontcover">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+Langages+de+Rabelais&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Rigolot&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1996&amp;rft.tpages=195&amp;rft.isbn=2-600-00506-4&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Stephens2006"><span class="ouvrage" id="Walter_Stephens2006">Walter <span class="nom_auteur">Stephens</span> (<abbr class="abbr" title="traduction">trad.</abbr>&#160;de l'anglais par Florian Preisig), <cite class="italique">Les Géants de Rabelais&#160;: folklore, histoire ancienne, nationalisme</cite> [«&#160;<span class="lang-en" lang="en">Giants in Those Days&#160;: Folklore, Ancien History, and Nationalism</span>&#160;»], Paris, Honoré Champion, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Études et essais sur la Renaissance / La Renaissance française&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;LXIX), <time>2006</time> (<abbr class="abbr" title="première">1<sup>re</sup></abbr>&#160;<abbr class="abbr" title="édition">éd.</abbr> 1989), 590&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7453-1399-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7453-1399-1"><span class="nowrap">2-7453-1399-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+G%C3%A9ants+de+Rabelais+%3A+folklore%2C+histoire+ancienne%2C+nationalisme&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Honor%C3%A9+Champion&amp;rft.aulast=Stephens&amp;rft.aufirst=Walter&amp;rft.date=2006&amp;rft.tpages=590&amp;rft.isbn=2-7453-1399-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Essais_d'écrivains"><span id="Essais_d.27.C3.A9crivains"></span>Essais d'écrivains</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=69" title="Modifier la section : Essais d&#39;écrivains" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=69" title="Modifier le code source de la section : Essais d&#39;écrivains"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Bon1990"><span class="ouvrage" id="François_Bon1990"><a href="/wiki/Fran%C3%A7ois_Bon" title="François Bon">François <span class="nom_auteur">Bon</span></a>, <cite class="italique">La Folie Rabelais&#160;: L'invention du Pantagruel</cite>, Paris, <a href="/wiki/Les_%C3%89ditions_de_Minuit" class="mw-redirect" title="Les Éditions de Minuit">Éditions de Minuit</a>, <time>1990</time>, 255&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7073-1350-5" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7073-1350-5"><span class="nowrap">2-7073-1350-5</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.leseditionsdeminuit.eu/f/index.php?sp=liv&amp;livre_id=1543">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Folie+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+de+Minuit&amp;rft.stitle=L%27invention+du+Pantagruel&amp;rft.aulast=Bon&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1990&amp;rft.tpages=255&amp;rft.isbn=2-7073-1350-5&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="ButorHollier1972"><span class="ouvrage" id="Michel_ButorDenis_Hollier1972"><a href="/wiki/Michel_Butor" title="Michel Butor">Michel <span class="nom_auteur">Butor</span></a> et Denis <span class="nom_auteur">Hollier</span> (recueil d'articles), <cite class="italique">Rabelais ou C'était pour rire</cite>, Paris, Larousse, <time>1972</time>, 143&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+ou+C%27%C3%A9tait+pour+rire&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Larousse&amp;rft.aulast=Butor&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.au=Hollier%2C+Denis&amp;rft.date=1972&amp;rft.tpages=143&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="France1928"><span class="ouvrage" id="Anatole_France1928"><a href="/wiki/Anatole_France" title="Anatole France">Anatole <span class="nom_auteur">France</span></a>, <cite class="italique">Rabelais</cite>, Paris, <a href="/wiki/Calmann-L%C3%A9vy" title="Calmann-Lévy">Calmann-Lévy</a>, <time>1928</time>, IV-246&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k202368z">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Calmann-L%C3%A9vy&amp;rft.aulast=France&amp;rft.aufirst=Anatole&amp;rft.date=1928&amp;rft.tpages=IV-246&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Stylistique">Stylistique</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=70" title="Modifier la section : Stylistique" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=70" title="Modifier le code source de la section : Stylistique"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Demerson1996"><span class="ouvrage" id="Guy_Demerson1996">Guy <span class="nom_auteur">Demerson</span>, <cite class="italique">L'esthétique de Rabelais</cite>, Paris, <a href="/wiki/CDU_Sedes" title="CDU Sedes">SEDES</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Esthétique&#160;», <time>1996</time>, 322&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-7181-9408-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-7181-9408-1"><span class="nowrap">2-7181-9408-1</span></a>, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/1264-1669">1264-1669</a></span>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb36159439q.public">36159439</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1997_num_44_1_2137">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27esth%C3%A9tique+de+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=SEDES&amp;rft.aulast=Demerson&amp;rft.aufirst=Guy&amp;rft.date=1996&amp;rft.tpages=322&amp;rft.isbn=2-7181-9408-1&amp;rft.issn=1264-1669&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Gray1994"><span class="ouvrage" id="Floyd_Gray1994">Floyd <span class="nom_auteur">Gray</span>, <cite class="italique">Rabelais et le comique du discontinu</cite>, Paris, Champion, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Études et essais sur la Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2), <time>1994</time>, 202&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-85203-393-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-85203-393-3"><span class="nowrap">2-85203-393-3</span></a>, <a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb357330896.public">35733089</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhren_0181-6799_1994_num_39_1_2005">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+le+comique+du+discontinu&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Champion&amp;rft.aulast=Gray&amp;rft.aufirst=Floyd&amp;rft.date=1994&amp;rft.tpages=202&amp;rft.isbn=2-85203-393-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Giacone2009"><span class="ouvrage" id="Franco_Giacone2009">Franco <span class="nom_auteur">Giacone</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">La Langue de Rabelais. La Langue de Montaigne&#160;: actes du colloque de Rome, septembre 2003</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XLVIII&#160;: <span class="italique">Études rabelaisiennes</span>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Librairie Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'Humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;CDLXII), <time>2009</time>, 607&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-600-01239-3" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-600-01239-3"><span class="nowrap">978-2-600-01239-3</span></a>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://crm.revues.org/11933">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+Langue+de+Rabelais.+La+Langue+de+Montaigne&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.stitle=actes+du+colloque+de+Rome%2C+septembre+2003&amp;rft.aulast=Giacone&amp;rft.aufirst=Franco&amp;rft.date=2009&amp;rft.tpages=607&amp;rft.isbn=978-2-600-01239-3&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Keller1963"><span class="ouvrage" id="Abraham_C._Keller1963"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Abraham C. <span class="nom_auteur">Keller</span>, <cite class="italique" lang="en">The Telling of Tales in Rabelais&#160;: Aspects of His Narrative Art</cite>, Francfort sur le Main, Vittorio Klostermann, <time>1963</time>, 81&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/discover/10.2307/436127?uid=3738016&amp;uid=2129&amp;uid=2134&amp;uid=2477418797&amp;uid=2477418787&amp;uid=2&amp;uid=70&amp;uid=3&amp;uid=60&amp;purchase-type=article&amp;accessType=none&amp;sid=21103624308173&amp;showMyJstorPss=false&amp;seq=1&amp;showAccess=false">présentation en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Telling+of+Tales+in+Rabelais&amp;rft.place=Francfort+sur+le+Main&amp;rft.pub=Vittorio+Klostermann&amp;rft.stitle=Aspects+of+His+Narrative+Art&amp;rft.aulast=Keller&amp;rft.aufirst=Abraham+C.&amp;rft.date=1963&amp;rft.tpages=81&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Michel2007"><span class="ouvrage" id="Christian_Michel2007">Christian <span class="nom_auteur">Michel</span> (<abbr class="abbr" title="directeur de publication">dir.</abbr>), <cite class="italique">Naissance du roman moderne&#160;: Rabelais, Cervantès, Sterne&#160;: Récit, morale, philosophie</cite>, Mont-Saint-Aignan, Publications des Universités de Rouen et du Havre, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Cours / littérature comparée&#160;», <time>2007</time>, 324&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-87775-426-2" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-87775-426-2"><span class="nowrap">978-2-87775-426-2</span></a>, <a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/1952-5915">1952-5915</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Naissance+du+roman+moderne+%3A+Rabelais%2C+Cervant%C3%A8s%2C+Sterne&amp;rft.place=Mont-Saint-Aignan&amp;rft.pub=Publications+des+Universit%C3%A9s+de+Rouen+et+du+Havre&amp;rft.stitle=R%C3%A9cit%2C+morale%2C+philosophie&amp;rft.aulast=Michel&amp;rft.aufirst=Christian&amp;rft.date=2007&amp;rft.tpages=324&amp;rft.isbn=978-2-87775-426-2&amp;rft.issn=1952-5915&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Moreau1982"><span class="ouvrage" id="François_Moreau1982">François <span class="nom_auteur">Moreau</span>, <cite class="italique">Les Images dans l'œuvre de Rabelais&#160;: Inventaire, commentaire critique et index</cite>, Paris, Société d'édition d'enseignement supérieur, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Littérature&#160;», <time>1982</time>, XIII-189&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb357330896.public">35733089</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Les+Images+dans+l%27%C5%93uvre+de+Rabelais&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Soci%C3%A9t%C3%A9+d%27%C3%A9dition+d%27enseignement+sup%C3%A9rieur&amp;rft.stitle=Inventaire%2C+commentaire+critique+et+index&amp;rft.aulast=Moreau&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1982&amp;rft.tpages=XIII-189&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Tetel1964"><span class="ouvrage" id="Marcel_Tetel1964">Marcel <span class="nom_auteur">Tetel</span> (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr>&#160;Carlo Pellegrini), <cite class="italique">Études sur le comique de Rabelais</cite>, Florence, L. S. Olschki, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Biblioteca dell'Archivum romanicum / 1&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;69), <time>1964</time>, 148&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb33190610s.public">33190610</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+sur+le+comique+de+Rabelais&amp;rft.place=Florence&amp;rft.pub=L.+S.+Olschki&amp;rft.aulast=Tetel&amp;rft.aufirst=Marcel&amp;rft.date=1964&amp;rft.tpages=148&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Réception_et_postérité"><span id="R.C3.A9ception_et_post.C3.A9rit.C3.A9"></span>Réception et postérité</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=71" title="Modifier la section : Réception et postérité" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=71" title="Modifier le code source de la section : Réception et postérité"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><span class="ouvrage" id="Brown1933"><span class="ouvrage" id="Huntington_Brown1933"><abbr class="abbr indicateur-langue" title="Langue : anglais">(en)</abbr> Huntington <span class="nom_auteur">Brown</span>, <cite class="italique" lang="en">Rabelais in English Literature</cite>, Paris, <a href="/wiki/Les_Belles_Lettres" title="Les Belles Lettres">Les Belles Lettres</a>, <time>1933</time>, 254&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale_de_France" title="Bibliothèque nationale de France">BNF</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb31878870n.public">31878870</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+in+English+Literature&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Les+Belles+Lettres&amp;rft.aulast=Brown&amp;rft.aufirst=Huntington&amp;rft.date=1933&amp;rft.tpages=254&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="De_Grève2009"><span class="ouvrage" id="Marcel_De_Grève2009">Marcel <span class="nom_auteur">De Grève</span> (<abbr class="abbr" title="préface">préf.</abbr>&#160;Jean Céard, études réunies par Claude De Grève et Jean Céard), <cite class="italique">La Réception de Rabelais en Europe du <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr> au <abbr class="abbr" title="18ᵉ siècle"><span class="romain">XVIII</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_Honor%C3%A9_Champion" title="Éditions Honoré Champion">Éditions Honoré Champion</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Études &amp; essais Renaissance&#160;», <time>2009</time>, 303&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-7453-1871-8" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-7453-1871-8"><span class="nowrap">978-2-7453-1871-8</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=La+R%C3%A9ception+de+Rabelais+en+Europe+du+XVIe+au+XVIIIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=%C3%89ditions+Honor%C3%A9+Champion&amp;rft.aulast=De+Gr%C3%A8ve&amp;rft.aufirst=Marcel&amp;rft.date=2009&amp;rft.tpages=303&amp;rft.isbn=978-2-7453-1871-8&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="De_Grève1961"><span class="ouvrage" id="Marcel_De_Grève1961">Marcel <span class="nom_auteur">De Grève</span>, <cite class="italique">L'interprétation de Rabelais au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle</cite>, Genève, Librairie Droz, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;47), <time>1961</time>, 310&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=L%27interpr%C3%A9tation+de+Rabelais+au+XVIe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Librairie+Droz&amp;rft.aulast=De+Gr%C3%A8ve&amp;rft.aufirst=Marcel&amp;rft.date=1961&amp;rft.tpages=310&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Vivier1987"><span class="ouvrage" id="Odile_Vivier1987">Odile <span class="nom_auteur">Vivier</span>, <cite class="italique">Varèse</cite>, Paris, <a href="/wiki/%C3%89ditions_du_Seuil" title="Éditions du Seuil">Seuil</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;solfèges&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;34), <time>1987</time>, 192&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/2-02-000254-X" title="Spécial:Ouvrages de référence/2-02-000254-X"><span class="nowrap">2-02-000254-X</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Var%C3%A8se&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Seuil&amp;rft.aulast=Vivier&amp;rft.aufirst=Odile&amp;rft.date=1987&amp;rft.tpages=192&amp;rft.isbn=2-02-000254-X&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Fougère2009"><span class="ouvrage" id="Marie-Ange_Fougère2009">Marie-Ange <span class="nom_auteur">Fougère</span>, <cite class="italique">Le rire de Rabelais au <abbr class="abbr" title="19ᵉ siècle"><span class="romain">XIX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;: Histoire d'un malentendu</cite>, Dijon, Éditions universitaires de Dijon, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Écritures&#160;», <time>2009</time>, 194&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/978-2-915611-15-1" title="Spécial:Ouvrages de référence/978-2-915611-15-1"><span class="nowrap">978-2-915611-15-1</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Le+rire+de+Rabelais+au+XIXe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cle&amp;rft.place=Dijon&amp;rft.pub=%C3%89ditions+universitaires+de+Dijon&amp;rft.stitle=Histoire+d%27un+malentendu&amp;rft.aulast=Foug%C3%A8re&amp;rft.aufirst=Marie-Ange&amp;rft.date=2009&amp;rft.tpages=194&amp;rft.isbn=978-2-915611-15-1&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Lécuyer1956"><span class="ouvrage" id="Michel_Lécuyer1956">Michel Lécuyer, <cite class="italique">Rabelais et Balzac</cite>, Paris, Les Belles lettres, <time>1956</time>, 222&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Book_Number" title="International Standard Book Number">ISBN</a>&#160;<a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Ouvrages_de_r%C3%A9f%C3%A9rence/0-320-05170-6" title="Spécial:Ouvrages de référence/0-320-05170-6"><span class="nowrap">0-320-05170-6</span></a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=Rabelais+et+Balzac&amp;rft.place=Paris&amp;rft.pub=Les+Belles+lettres&amp;rft.aulast=L%C3%A9cuyer&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.date=1956&amp;rft.tpages=222&amp;rft.isbn=0-320-05170-6&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="Articles">Articles</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=72" title="Modifier la section : Articles" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=72" title="Modifier le code source de la section : Articles"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Fondée par <a href="/wiki/Abel_Lefranc" title="Abel Lefranc">Abel Lefranc</a>, la <i>Revue des études rabelaisiennes</i> (1903-1912) est prolongée par la <i>Revue du seizième siècle</i> (1913-1932), <i>Humanisme et Renaissance</i> (1933-1940), et la <i>Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance</i> (depuis 1941), périodiques dans lesquels paraissent régulièrement des articles consacrés à Rabelais. Depuis 2017, paraît la revue annuelle <i>L'Année rabelaisienne</i> aux éditions <a href="/wiki/Classique_Garnier" class="mw-redirect" title="Classique Garnier">Classique Garnier</a>. </p> <ul><li>Charles Abel, «&#160;Rabelais, médecin stipendié de la cité de Metz&#160;», <i>Mémoires de l'Académie nationale de Metz</i> 1868-1869, <abbr class="abbr" title="Cinquantième">50<sup>e</sup></abbr> année, 1870, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">543-627</span> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k33253f/f560.image">(<i>lire en ligne</i>)</a></li> <li><span class="ouvrage" id="Céard1980"><span class="ouvrage" id="Jean_Céard1980">Jean <span class="nom_auteur">Céard</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;L'histoire écoutée aux portes de la légende&#160;: Rabelais, les fables de Turpin et l'exemple de Saint-Nicolas&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Études seiziémistes&#160;: offertes à M. le Prof. V.-L. Saulnier...</cite>, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;177), <time>1980</time>, IX-425&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">91-109</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+seizi%C3%A9mistes&amp;rft.atitle=L%27histoire+%C3%A9cout%C3%A9e+aux+portes+de+la+l%C3%A9gende+%3A+Rabelais%2C+les+fables+de+Turpin+et+l%27exemple+de+Saint-Nicolas&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.stitle=offertes+%C3%A0+M.+le+Prof.+V.-L.+Saulnier...&amp;rft.aulast=C%C3%A9ard&amp;rft.aufirst=Jean&amp;rft.date=1980&amp;rft.pages=91-109&amp;rft.spage=91&amp;rft.tpages=IX-425&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Defaux1974"><span class="ouvrage" id="Gérard_Defaux1974">Gérard <span class="nom_auteur">Defaux</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;Rabelais et son masque comique&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XI, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;139), <time>1974</time>, XV-146&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">89-135</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=Rabelais+et+son+masque+comique&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Defaux&amp;rft.aufirst=G%C3%A9rard&amp;rft.date=1974&amp;rft.pages=89-135&amp;rft.spage=89&amp;rft.tpages=XV-146&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Dupèbe1985"><span class="ouvrage" id="Jean_Dupèbe1985">Jean <span class="nom_auteur">Dupèbe</span>, <cite style="font-style:normal">«&#160;La date de la mort de Rabelais&#160;»</cite>, dans <cite class="italique">Études rabelaisiennes</cite>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;XVIII, Genève, <a href="/wiki/Librairie_Droz" title="Librairie Droz">Droz</a>, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Travaux d'humanisme et Renaissance&#160;» (<abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;206), <time>1985</time>, XI-204&#160;<abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=%C3%89tudes+rabelaisiennes&amp;rft.atitle=La+date+de+la+mort+de+Rabelais&amp;rft.place=Gen%C3%A8ve&amp;rft.pub=Droz&amp;rft.aulast=Dup%C3%A8be&amp;rft.aufirst=Jean&amp;rft.date=1985&amp;rft.tpages=XI-204&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Houcine2019"><span class="ouvrage" id="Thomas_Houcine2019">Thomas Houcine, <cite style="font-style:normal">«&#160;François Rabelais, l'humaniste médecin de la société&#160;»</cite>, dans J. Broch (dir.), <cite class="italique">Médecins et politique (<abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#32;–&#32;<abbr class="abbr" title="20ᵉ siècle"><span class="romain">XX</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècles). Études d'histoire des idées politiques et sociales</cite>, Bordeaux, LEH Édition, <abbr class="abbr" title="collection">coll.</abbr>&#160;«&#160;Les Cahiers du droit de la santé&#160;», <time>2019</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">213-224</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=M%C3%A9decins+et+politique+%28XVIe%26%2332%3B%E2%80%93%26%2332%3BXXe%26nbsp%3Bsi%C3%A8cles%29.+%C3%89tudes+d%27histoire+des+id%C3%A9es+politiques+et+sociales&amp;rft.atitle=Fran%C3%A7ois+Rabelais%2C+l%27humaniste+m%C3%A9decin+de+la+soci%C3%A9t%C3%A9&amp;rft.place=Bordeaux&amp;rft.pub=LEH+%C3%89dition&amp;rft.aulast=Houcine&amp;rft.aufirst=Thomas&amp;rft.date=2019&amp;rft.pages=213-224&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span>.</li> <li><span class="ouvrage" id="Jeanneret1984"><span class="ouvrage" id="Michel_Jeanneret1984">Michel <span class="nom_auteur">Jeanneret</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Polyphonie de Rabelais&#160;: ambivalence, antithèse et ambiguïté</cite>&#160;», <i>Littérature</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;55 «&#160;La farcissure. Intertextualités au <abbr class="abbr" title="16ᵉ siècle"><span class="romain">XVI</span><sup style="font-size:72%">e</sup></abbr>&#160;siècle&#160;»,&#8206; <time>1984</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">98-111</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/1958-5926">1958-5926</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/litt_0047-4800_1984_num_55_3_2238">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Polyphonie+de+Rabelais+%3A+ambivalence%2C+antith%C3%A8se+et+ambigu%C3%AFt%C3%A9&amp;rft.jtitle=Litt%C3%A9rature&amp;rft.issue=55&amp;rft.aulast=Jeanneret&amp;rft.aufirst=Michel&amp;rft.date=1984&amp;rft.pages=98-111&amp;rft.issn=1958-5926&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Marichal1952"><span class="ouvrage" id="Robert_Marichal1952">Robert <span class="nom_auteur">Marichal</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais et la réforme de la justice</cite>&#160;», <i>Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance</i>, <abbr class="abbr" title="tome">t.</abbr>&#160;14, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;1,&#8206; <time>1952</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">176-192</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0006-1999">0006-1999</a></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.jstor.org/discover/10.2307/41429968?uid=3738016&amp;uid=2477418787&amp;uid=2129&amp;uid=2&amp;uid=70&amp;uid=3&amp;uid=60&amp;sid=21103877992247">lire en ligne</a>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+et+la+r%C3%A9forme+de+la+justice&amp;rft.jtitle=Biblioth%C3%A8que+d%27Humanisme+et+Renaissance&amp;rft.issue=1&amp;rft.aulast=Marichal&amp;rft.aufirst=Robert&amp;rft.date=1952&amp;rft.pages=176-192&amp;rft.issn=0006-1999&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Pomeau1963"><span class="ouvrage" id="René_Pomeau1963">René <span class="nom_auteur">Pomeau</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais et le folklore</cite>&#160;», <i>Studi francesi</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;7,&#8206; <time>1963</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">218-225</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0039-2944">0039-2944</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+et+le+folklore&amp;rft.jtitle=Studi+francesi&amp;rft.issue=7&amp;rft.aulast=Pomeau&amp;rft.aufirst=Ren%C3%A9&amp;rft.date=1963&amp;rft.pages=218-225&amp;rft.issn=0039-2944&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Pons1931"><span class="ouvrage" id="Émile_Pons1931">Émile <span class="nom_auteur">Pons</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Les langues imaginaires dans le voyage utopique. Les jargons de Panurge</cite>&#160;», <i>Revue de littérature comparée</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;11,&#8206; <time>1931</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">185-218</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/0039-2944">0039-2944</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Les+langues+imaginaires+dans+le+voyage+utopique.+Les+jargons+de+Panurge&amp;rft.jtitle=Revue+de+litt%C3%A9rature+compar%C3%A9e&amp;rft.issue=11&amp;rft.aulast=Pons&amp;rft.aufirst=%C3%89mile&amp;rft.date=1931&amp;rft.pages=185-218&amp;rft.issn=0039-2944&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li> <li><span class="ouvrage" id="Rigolot1978"><span class="ouvrage" id="François_Rigolot1978">François <span class="nom_auteur">Rigolot</span>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Rabelais rhétoriqueur&#160;?</cite>&#160;», <i>Cahiers de l'Association internationale des études françaises</i>, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;30,&#8206; <time>1978</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">87-103</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/2076-8443">2076-8443</a></span>, <a href="/wiki/Digital_Object_Identifier" title="Digital Object Identifier">DOI</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive nowrap"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.3406/caief.1978.1163">10.3406/caief.1978.1163</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rabelais+rh%C3%A9toriqueur+%3F&amp;rft.jtitle=Cahiers+de+l%27Association+internationale+des+%C3%A9tudes+fran%C3%A7aises&amp;rft.issue=30&amp;rft.aulast=Rigolot&amp;rft.aufirst=Fran%C3%A7ois&amp;rft.date=1978&amp;rft.pages=87-103&amp;rft.issn=2076-8443&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.3406%2Fcaief.1978.1163&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <ul><li><span class="ouvrage" id="Spitzer1939"><span class="ouvrage" id="Leo_Spitzer1939"><a href="/wiki/Leo_Spitzer" title="Leo Spitzer">Leo <span class="nom_auteur">Spitzer</span></a>, «&#160;<cite style="font-style:normal">Le prétendu réalisme de Rabelais</cite>&#160;», <i>Modern Philology</i>, The University of Chicago Press, <abbr class="abbr" title="volume">vol.</abbr>&#160;37, <abbr class="abbr" title="numéro">n<sup>o</sup></abbr>&#160;2,&#8206; <time class="nowrap" datetime="1939-11" data-sort-value="1939-11">novembre 1939</time>, <abbr class="abbr" title="pages">p.</abbr>&#160;<span class="nowrap">139-150</span> <small style="line-height:1em;">(<a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<span class="plainlinks noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://portal.issn.org/resource/issn/1545-6951">1545-6951</a></span>)</small><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Le+pr%C3%A9tendu+r%C3%A9alisme+de+Rabelais&amp;rft.jtitle=Modern+Philology&amp;rft.issue=2&amp;rft.aulast=Spitzer&amp;rft.aufirst=Leo&amp;rft.date=1939-11&amp;rft.volume=37&amp;rft.pages=139-150&amp;rft.issn=1545-6951&amp;rfr_id=info%3Asid%2Ffr.wikipedia.org%3AFran%C3%A7ois+Rabelais"></span></span></span></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Vidéographie"><span id="Vid.C3.A9ographie"></span>Vidéographie</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=73" title="Modifier la section : Vidéographie" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=73" title="Modifier le code source de la section : Vidéographie"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><i><a href="/wiki/Faictz_ce_que_vouldras" title="Faictz ce que vouldras">Faictz ce que vouldras</a></i>, moyen-métrage documentaire de <a href="/wiki/Marco_Ferreri" title="Marco Ferreri">Marco Ferreri</a> produit par <a href="/wiki/Arte" title="Arte">Arte</a> à l'occasion de l'anniversaire de la naissance de Rabelais, en 1994.</li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.college-de-france.fr/site/conferences-exterieur/Rabelais.htm">Conférence sur Rabelais</a>, par <a href="/wiki/Carlo_Ossola" title="Carlo Ossola">Carlo Ossola</a>, professeur au <a href="/wiki/Coll%C3%A8ge_de_France" title="Collège de France">Collège de France</a> (19 mai 2008)</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Articles_connexes">Articles connexes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=74" title="Modifier la section : Articles connexes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=74" title="Modifier le code source de la section : Articles connexes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a href="/wiki/Maison_de_Rabelais" title="Maison de Rabelais">Maison de Rabelais</a></li> <li><a href="/wiki/Mus%C3%A9e_Rabelais,_Maison_La_Devini%C3%A8re" title="Musée Rabelais, Maison La Devinière">Musée Rabelais, Maison La Devinière</a></li> <li><a href="/wiki/Coquecigrue_(cr%C3%A9ature)" title="Coquecigrue (créature)">Coquecigrue</a></li> <li><a href="/wiki/La_Tr%C3%A8s_Excellente_et_Divertissante_Histoire_de_Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="La Très Excellente et Divertissante Histoire de François Rabelais">La Très Excellente et Divertissante Histoire de François Rabelais</a></li> <li>Rabelais figure parmi les <a href="/wiki/Hommes_illustres_(Louvre)" title="Hommes illustres (Louvre)">Hommes illustres</a>, série de 86 statues installées au Louvre entre 1853 et 1857.</li> <li><a href="/wiki/Humanisme" title="Humanisme">Humanisme</a>, <a href="/wiki/%C3%89rasme" title="Érasme">Érasme</a></li> <li><a href="/wiki/Litt%C3%A9rature_fran%C3%A7aise_du_XVIe_si%C3%A8cle" title="Littérature française du XVIe siècle">Littérature française du XVIe siècle</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="Liens_externes">Liens externes</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;veaction=edit&amp;section=75" title="Modifier la section : Liens externes" class="mw-editsection-visualeditor"><span>modifier</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;action=edit&amp;section=75" title="Modifier le code source de la section : Liens externes"><span>modifier le code</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.musee-rabelais.fr/">Le musée François Rabelais</a></li> <li>Henry Émile Chevalier, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.bmlisieux.com/curiosa/rabelais.htm"><i>Rabelais et ses éditeurs</i></a>, 1868</li> <li><abbr class="abbr indicateur-format format-audio" title="Fichiers audio au format mp3, ogg...">[audio]</abbr> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.radiofrance.fr/franceculture/podcasts/les-chemins-de-la-philosophie/rabelais-rire-est-le-propre-de-l-homme-1127412">Le rire de Rabelais</a>, avec <a href="/wiki/Jean-Yves_Pouilloux" title="Jean-Yves Pouilloux">Jean-Yves Pouilloux</a>, <i>Les Chemins de la philosophie</i>, <a href="/wiki/Ad%C3%A8le_Van_Reeth" title="Adèle Van Reeth">Adèle Van Reeth</a>, France Culture</li></ul> <dl><dt>Notices et ressources</dt></dl> <ul><li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers"><a href="/wiki/Autorit%C3%A9_(sciences_de_l%27information)" title="Autorité (sciences de l&#39;information)">Notices d'autorité</a><span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://viaf.org/viaf/172635016">VIAF</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isni.org/isni/000000011804574X">ISNI</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb11920939s">BnF</a></span> (<span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.bnf.fr/ark:/12148/cb11920939s">données</a></span>)</li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.idref.fr/02708695X">IdRef</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://id.loc.gov/authorities/n79088892">LCCN</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/118597450">GND</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.sbn.it/nome/CFIV000608">Italie</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00453539">Japon</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://ci.nii.ac.jp/author/DA00345261?l=en">CiNii</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&amp;authority_id=XX912122">Espagne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://data.bibliotheken.nl/id/thes/p068489404">Pays-Bas</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://dbn.bn.org.pl/descriptor-details/9810628475105606">Pologne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&amp;local_base=NLX10&amp;find_code=UID&amp;request=987007302814905171">Israël</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://nukat.edu.pl/aut/n%20%2096219132">NUKAT</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://cantic.bnc.cat/registre/981058514122906706">Catalogne</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://libris.kb.se/auth/206715">Suède</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://opac.vatlib.it/auth/detail/495_38461">Vatican</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.collectionscanada.gc.ca/canadiana-authorities/index/view?index_name=cdnAutNbr&amp;lang=fr&amp;search_text=0017E1080F&amp;page=1&amp;cdnAutNbr0017E1080F">Canada</a></span></li> <li><span class="nowrap uid noarchive"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.worldcat.org/identities/lccn-n79-088892">WorldCat</a></span></li> </ul></div></li> <li><div class="liste-horizontale"><span class="wd_identifiers">Notices dans des dictionnaires ou encyclopédies généralistes<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/biography/Francois-Rabelais"><i>Britannica</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/rabelais-francois"><i>Brockhaus</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://denstoredanske.lex.dk//Fran%C3%A7ois_Rabelais/"><i>Den Store Danske Encyklopædi</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.deutsche-biographie.de/118597450.html"><i>Deutsche Biographie</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.vendeens-archives.vendee.fr/personnalite-24260"><i>Dictionnaire des Vendéens</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.treccani.it/enciclopedia/francois-rabelais_(Enciclopedia-Italiana)/"><i>Enciclopedia italiana</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.sapere.it/enciclopedia/Rabelais%2C%2BFran%C3%A7ois.html"><i>Enciclopedia De Agostini</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0053841.xml"><i>Gran Enciclopèdia Catalana</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=51351"><i>Hrvatska Enciklopedija</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3965111"><i>Internetowa encyklopedia PWN</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/francois-rabelais"><i>Nationalencyklopedin</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://proleksis.lzmk.hr/43121"><i>Proleksis enciklopedija</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://snl.no/Fran%C3%A7ois_Rabelais"><i>Store norske leksikon</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.treccani.it/enciclopedia/francois-rabelais"><i>Treccani</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/francois-rabelais/"><i>Universalis</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.vle.lt/Straipsnis/francois-rabelais"><i>Visuotinė lietuvių enciklopedija</i></a></li> </ul></div></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives aux beaux-arts<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG136626"><span class="lang-en" lang="en">British Museum</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.nga.gov/content/ngaweb/Collection/artist-info.7058.html"><span class="lang-en" lang="en">National Gallery of Art</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://collection.nationalmuseum.se/eMuseumPlus?service=ExternalInterface&amp;module=artist&amp;objectId=6442"><span class="lang-sv" lang="sv">Nationalmuseum</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://rkd.nl/artists/65332"><span class="lang-en" lang="en">RKDartists</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.getty.edu/vow/ULANFullDisplay?find=&amp;role=&amp;nation=&amp;subjectid=500060429"><span class="lang-en" lang="en">Union List of Artist Names</span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives à la musique<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.discogs.com/artist/750556"><span class="lang-en" lang="en">Discogs</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.22772"><span class="lang-en" lang="en">Grove Music Online</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://musicbrainz.org/artist/49f6cad9-f4e6-4822-a5af-eb9d455c7d1c"><span class="lang-en" lang="en">MusicBrainz</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://rism.online/people/30067675">Répertoire international des sources musicales</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives à la littérature<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sf-encyclopedia.com/entry/rabelais_francois"><span class="lang-en" lang="en">The Encyclopedia of Science Fiction</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?20438"><span class="lang-en" lang="en">Internet Speculative Fiction Database</span></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=-51946">NooSFere</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives au spectacle<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://lesarchivesduspectacle.net/p/5483"><i>Les Archives du spectacle</i></a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://data.kunsten.be/people/1894266"><span class="lang-nl" lang="nl"><i>Kunstenpunt</i></span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressources relatives à la bande dessinée<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.bedetheque.com/auteur-687-BD-.html">BD Gest'</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://comicvine.gamespot.com/wd/4005-128984/"><span class="lang-en" lang="en">Comic Vine</span></a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la santé<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.biusante.parisdescartes.fr/histoire/biographies/index.php?cle=3263">Bibliothèque interuniversitaire de santé</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à plusieurs domaines<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.radiofrance.fr/personnes/francois-rabelais">Radio France</a></li> </ul></span></li> <li><span class="liste-horizontale noarchive"><span class="wd_identifiers">Ressource relative à la recherche<span class="noprint wikidata-linkback skin-invert"><span class="mw-valign-baseline noviewer" typeof="mw:File"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Q131018?uselang=fr#identifiers" title="Voir et modifier les données sur Wikidata"><img alt="Voir et modifier les données sur Wikidata" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/20px-Blue_pencil.svg.png" decoding="async" width="10" height="10" class="mw-file-element" data-file-width="600" data-file-height="600" /></a></span></span></span>&#160;: <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="https://isidore.science/a/rabelais_francois">Isidore</a></li> </ul></span></li></ul> <ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail"><li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Litt%C3%A9rature_fran%C3%A7aise_ou_francophone" title="Portail de la littérature française"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/Open_book_France.svg/60px-Open_book_France.svg.png" decoding="async" width="48" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/Open_book_France.svg/120px-Open_book_France.svg.png 1.5x" data-file-width="400" data-file-height="200" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Litt%C3%A9rature_fran%C3%A7aise_ou_francophone" title="Portail:Littérature française ou francophone">Portail de la littérature française</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Humour" title="Portail de l’humour"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Jester01_recadre.png/60px-Jester01_recadre.png" decoding="async" width="42" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Jester01_recadre.png/120px-Jester01_recadre.png 1.5x" data-file-width="467" data-file-height="267" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Humour" title="Portail:Humour">Portail de l’humour</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Renaissance" title="Portail de la Renaissance"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Leonardo_self.jpg/15px-Leonardo_self.jpg" decoding="async" width="15" height="24" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Leonardo_self.jpg/23px-Leonardo_self.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Leonardo_self.jpg/30px-Leonardo_self.jpg 2x" data-file-width="420" data-file-height="659" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Renaissance" title="Portail:Renaissance">Portail de la Renaissance</a></span> </span></li> <li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><span class="mw-image-border noviewer" typeof="mw:File"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_France" title="Portail du royaume de France"><img alt="icône décorative" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Royal_Standard_of_the_King_of_France.svg/40px-Royal_Standard_of_the_King_of_France.svg.png" decoding="async" width="33" height="22" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Royal_Standard_of_the_King_of_France.svg/60px-Royal_Standard_of_the_King_of_France.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Royal_Standard_of_the_King_of_France.svg/120px-Royal_Standard_of_the_King_of_France.svg.png 2x" data-file-width="1200" data-file-height="800" /></a></span></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="/wiki/Portail:Royaume_de_France" title="Portail:Royaume de France">Portail du royaume de France</a></span> </span></li> </ul> <div id="article_de_qualite" class="bandeau-container metadata bandeau-simple bandeau-niveau-neutre" style="background-color:var(--couleur-fond-boite-grise, #f9f9f9); color:inherit;"><div class="bandeau-centrer"><div class="bandeau-cell bandeau-icone-css grosse-icone etoile-argent" style="display:table-cell;padding-right:0.5em"> <div class="noprint">Cet article est reconnu comme «&#160;<a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Bons_articles" title="Wikipédia:Bons articles">bon article</a>&#160;» depuis sa <a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;oldid=104206860">version du 31 mai 2014</a><small> (<a class="external text" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;oldid=104206860&amp;diff=cur">comparer avec la version actuelle</a>)</small>. <br />Pour toute information complémentaire, consulter sa <a href="/wiki/Discussion:Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="Discussion:François Rabelais">page de discussion</a> et le <a href="/wiki/Discussion:Fran%C3%A7ois_Rabelais/Bon_article" title="Discussion:François Rabelais/Bon article">vote l'ayant promu</a>.</div><div class="printcssonly">La version du 31 mai 2014 de cet article a été reconnue comme «&#160;<b>bon article</b>&#160;», c'est-à-dire qu'elle répond à des critères de qualité concernant le style, la clarté, la pertinence, la citation des sources et l'illustration.</div> </div></div></div> <!-- NewPP limit report Parsed by mw‐web.eqiad.main‐8559bb54cb‐gc9jj Cached time: 20250326173437 Cache expiry: 2592000 Reduced expiry: false Complications: [show‐toc] CPU time usage: 2.300 seconds Real time usage: 2.735 seconds Preprocessor visited node count: 22404/1000000 Post‐expand include size: 446697/2097152 bytes Template argument size: 21669/2097152 bytes Highest expansion depth: 18/100 Expensive parser function count: 11/500 Unstrip recursion depth: 0/20 Unstrip post‐expand size: 203237/5000000 bytes Lua time usage: 0.964/10.000 seconds Lua memory usage: 8996886/52428800 bytes Number of Wikibase entities loaded: 26/400 --> <!-- Transclusion expansion time report (%,ms,calls,template) 100.00% 2018.265 1 -total 26.23% 529.449 3 Modèle:Références 24.98% 504.091 1 Modèle:Infobox_Biographie2 24.04% 485.158 1 Modèle:Références_nombreuses 13.52% 272.912 71 Modèle:Ouvrage 7.71% 155.661 1 Modèle:Bases 5.53% 111.688 87 Modèle:Harvsp 4.88% 98.439 1 Modèle:Portail 4.84% 97.784 40 Modèle:Article 4.20% 84.802 109 Modèle:P. --> <!-- Saved in parser cache with key frwiki:pcache:8521:|#|:idhash:canonical and timestamp 20250326173437 and revision id 223696346. Rendering was triggered because: page-view --> </div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?useformat=desktop&amp;type=1x1&amp;usesul3=0" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Ce document provient de «&#160;<a dir="ltr" href="https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=François_Rabelais&amp;oldid=223696346">https://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=François_Rabelais&amp;oldid=223696346</a>&#160;».</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Accueil" title="Catégorie:Accueil">Catégories</a> : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="Catégorie:François Rabelais">François Rabelais</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_utilisant_un_pseudonyme" title="Catégorie:Personnalité utilisant un pseudonyme">Personnalité utilisant un pseudonyme</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Romancier_fran%C3%A7ais_du_XVIe_si%C3%A8cle" title="Catégorie:Romancier français du XVIe siècle">Romancier français du XVIe siècle</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89crivain_tourangeau" title="Catégorie:Écrivain tourangeau">Écrivain tourangeau</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Auteur_de_litt%C3%A9rature_utopique" title="Catégorie:Auteur de littérature utopique">Auteur de littérature utopique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Humaniste_fran%C3%A7ais_de_la_Renaissance" title="Catégorie:Humaniste français de la Renaissance">Humaniste français de la Renaissance</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89crivain_et_m%C3%A9decin" title="Catégorie:Écrivain et médecin">Écrivain et médecin</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:M%C3%A9decin_fran%C3%A7ais_du_XVIe_si%C3%A8cle" title="Catégorie:Médecin français du XVIe siècle">Médecin français du XVIe siècle</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Auteur_d%27aphorismes" title="Catégorie:Auteur d&#039;aphorismes">Auteur d&#039;aphorismes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Humour_dans_l%27art_et_la_culture" title="Catégorie:Humour dans l&#039;art et la culture">Humour dans l&#039;art et la culture</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_de_la_R%C3%A9publique_des_Lettres" title="Catégorie:Personnalité de la République des Lettres">Personnalité de la République des Lettres</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_li%C3%A9e_%C3%A0_Poitiers" title="Catégorie:Personnalité liée à Poitiers">Personnalité liée à Poitiers</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_li%C3%A9e_%C3%A0_Metz" title="Catégorie:Personnalité liée à Metz">Personnalité liée à Metz</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Auteur_publi%C3%A9_dans_la_Biblioth%C3%A8que_de_la_Pl%C3%A9iade" title="Catégorie:Auteur publié dans la Bibliothèque de la Pléiade">Auteur publié dans la Bibliothèque de la Pléiade</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89tudiant_de_la_facult%C3%A9_de_m%C3%A9decine_de_Paris" title="Catégorie:Étudiant de la faculté de médecine de Paris">Étudiant de la faculté de médecine de Paris</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89tudiant_de_l%27universit%C3%A9_de_Poitiers" title="Catégorie:Étudiant de l&#039;université de Poitiers">Étudiant de l&#039;université de Poitiers</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89tudiant_de_l%27universit%C3%A9_de_Montpellier" title="Catégorie:Étudiant de l&#039;université de Montpellier">Étudiant de l&#039;université de Montpellier</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Date_de_naissance_incertaine_(XVe_si%C3%A8cle)" title="Catégorie:Date de naissance incertaine (XVe siècle)">Date de naissance incertaine (XVe siècle)</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Naissance_en_Touraine" title="Catégorie:Naissance en Touraine">Naissance en Touraine</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9c%C3%A8s_en_avril_1553" title="Catégorie:Décès en avril 1553">Décès en avril 1553</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:D%C3%A9c%C3%A8s_%C3%A0_Paris" title="Catégorie:Décès à Paris">Décès à Paris</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Personnalit%C3%A9_inhum%C3%A9e_dans_les_catacombes_de_Paris" title="Catégorie:Personnalité inhumée dans les catacombes de Paris">Personnalité inhumée dans les catacombes de Paris</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:%C3%89ponyme_d%27un_objet_c%C3%A9leste" title="Catégorie:Éponyme d&#039;un objet céleste">Éponyme d&#039;un objet céleste</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Catégories cachées : <ul><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_contenant_un_lien_mort" title="Catégorie:Article contenant un lien mort">Article contenant un lien mort</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P119" title="Catégorie:Page utilisant P119">Page utilisant P119</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P742" title="Catégorie:Page utilisant P742">Page utilisant P742</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P551" title="Catégorie:Page utilisant P551">Page utilisant P551</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P69" title="Catégorie:Page utilisant P69">Page utilisant P69</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P2031" title="Catégorie:Page utilisant P2031">Page utilisant P2031</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P22" title="Catégorie:Page utilisant P22">Page utilisant P22</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P611" title="Catégorie:Page utilisant P611">Page utilisant P611</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3342" title="Catégorie:Page utilisant P3342">Page utilisant P3342</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_utilisant_l%27infobox_Biographie2_avec_la_charte_%C3%A9crivain" title="Catégorie:Article utilisant l&#039;infobox Biographie2 avec la charte écrivain">Article utilisant l&#039;infobox Biographie2 avec la charte écrivain</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P109" title="Catégorie:Page utilisant P109">Page utilisant P109</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_utilisant_l%27infobox_Biographie2" title="Catégorie:Article utilisant l&#039;infobox Biographie2">Article utilisant l&#039;infobox Biographie2</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_utilisant_une_Infobox" title="Catégorie:Article utilisant une Infobox">Article utilisant une Infobox</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Cat%C3%A9gorie_Commons_avec_lien_local_identique_sur_Wikidata" title="Catégorie:Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata">Catégorie Commons avec lien local identique sur Wikidata</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Ouvrages_%C3%A0_trier" title="Catégorie:Ouvrages à trier">Ouvrages à trier</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Article_de_Wikip%C3%A9dia_avec_notice_d%27autorit%C3%A9" title="Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d&#039;autorité">Article de Wikipédia avec notice d&#039;autorité</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1417" title="Catégorie:Page utilisant P1417">Page utilisant P1417</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5019" title="Catégorie:Page utilisant P5019">Page utilisant P5019</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8313" title="Catégorie:Page utilisant P8313">Page utilisant P8313</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7902" title="Catégorie:Page utilisant P7902">Page utilisant P7902</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6728" title="Catégorie:Page utilisant P6728">Page utilisant P6728</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4223" title="Catégorie:Page utilisant P4223">Page utilisant P4223</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P6706" title="Catégorie:Page utilisant P6706">Page utilisant P6706</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1296" title="Catégorie:Page utilisant P1296">Page utilisant P1296</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7982" title="Catégorie:Page utilisant P7982">Page utilisant P7982</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7305" title="Catégorie:Page utilisant P7305">Page utilisant P7305</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3222" title="Catégorie:Page utilisant P3222">Page utilisant P3222</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8349" title="Catégorie:Page utilisant P8349">Page utilisant P8349</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4342" title="Catégorie:Page utilisant P4342">Page utilisant P4342</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3365" title="Catégorie:Page utilisant P3365">Page utilisant P3365</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P3219" title="Catégorie:Page utilisant P3219">Page utilisant P3219</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P7666" title="Catégorie:Page utilisant P7666">Page utilisant P7666</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_externes" title="Catégorie:Page pointant vers des bases externes">Page pointant vers des bases externes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_dictionnaires_ou_encyclop%C3%A9dies_g%C3%A9n%C3%A9ralistes" title="Catégorie:Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes">Page pointant vers des dictionnaires ou encyclopédies généralistes</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1711" title="Catégorie:Page utilisant P1711">Page utilisant P1711</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P2252" title="Catégorie:Page utilisant P2252">Page utilisant P2252</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P2538" title="Catégorie:Page utilisant P2538">Page utilisant P2538</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P650" title="Catégorie:Page utilisant P650">Page utilisant P650</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P245" title="Catégorie:Page utilisant P245">Page utilisant P245</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_aux_beaux-arts" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts">Page pointant vers des bases relatives aux beaux-arts</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1953" title="Catégorie:Page utilisant P1953">Page utilisant P1953</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P8591" title="Catégorie:Page utilisant P8591">Page utilisant P8591</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P434" title="Catégorie:Page utilisant P434">Page utilisant P434</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5504" title="Catégorie:Page utilisant P5504">Page utilisant P5504</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_musique" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la musique">Page pointant vers des bases relatives à la musique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5357" title="Catégorie:Page utilisant P5357">Page utilisant P5357</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1233" title="Catégorie:Page utilisant P1233">Page utilisant P1233</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5570" title="Catégorie:Page utilisant P5570">Page utilisant P5570</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_litt%C3%A9rature" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la littérature">Page pointant vers des bases relatives à la littérature</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P1977" title="Catégorie:Page utilisant P1977">Page utilisant P1977</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5068" title="Catégorie:Page utilisant P5068">Page utilisant P5068</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_au_spectacle" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives au spectacle">Page pointant vers des bases relatives au spectacle</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5491" title="Catégorie:Page utilisant P5491">Page utilisant P5491</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5905" title="Catégorie:Page utilisant P5905">Page utilisant P5905</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_bande_dessin%C3%A9e" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée">Page pointant vers des bases relatives à la bande dessinée</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P5375" title="Catégorie:Page utilisant P5375">Page utilisant P5375</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_sant%C3%A9" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la santé">Page pointant vers des bases relatives à la santé</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P10780" title="Catégorie:Page utilisant P10780">Page utilisant P10780</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_plusieurs_domaines" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à plusieurs domaines">Page pointant vers des bases relatives à plusieurs domaines</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_utilisant_P4491" title="Catégorie:Page utilisant P4491">Page utilisant P4491</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Page_pointant_vers_des_bases_relatives_%C3%A0_la_recherche" title="Catégorie:Page pointant vers des bases relatives à la recherche">Page pointant vers des bases relatives à la recherche</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Litt%C3%A9rature_fran%C3%A7aise_ou_francophone/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Littérature française ou francophone/Articles liés">Portail:Littérature française ou francophone/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Litt%C3%A9rature_fran%C3%A7aise/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Littérature française/Articles liés">Portail:Littérature française/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Litt%C3%A9rature/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Littérature/Articles liés">Portail:Littérature/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:France/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:France/Articles liés">Portail:France/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Europe/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Europe/Articles liés">Portail:Europe/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Humour/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Humour/Articles liés">Portail:Humour/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Culture/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Culture/Articles liés">Portail:Culture/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Renaissance/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Renaissance/Articles liés">Portail:Renaissance/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:%C3%89poque_moderne/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Époque moderne/Articles liés">Portail:Époque moderne/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Histoire/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Histoire/Articles liés">Portail:Histoire/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Royaume_de_France/Articles_li%C3%A9s" title="Catégorie:Portail:Royaume de France/Articles liés">Portail:Royaume de France/Articles liés</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Wikip%C3%A9dia:Article_biographique" title="Catégorie:Wikipédia:Article biographique">Wikipédia:Article biographique</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Biographie/Articles_li%C3%A9s/Culture_et_arts" title="Catégorie:Portail:Biographie/Articles liés/Culture et arts">Portail:Biographie/Articles liés/Culture et arts</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Portail:Biographie/Articles_li%C3%A9s/Sant%C3%A9" title="Catégorie:Portail:Biographie/Articles liés/Santé">Portail:Biographie/Articles liés/Santé</a></li><li><a href="/wiki/Cat%C3%A9gorie:Bon_article" title="Catégorie:Bon article">Bon article</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> La dernière modification de cette page a été faite le 8 mars 2025 à 15:08.</li> <li id="footer-info-copyright"><span style="white-space: normal"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Citation_et_r%C3%A9utilisation_du_contenu_de_Wikip%C3%A9dia" title="Wikipédia:Citation et réutilisation du contenu de Wikipédia">Droit d'auteur</a>&#160;: les textes sont disponibles sous <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.fr">licence Creative Commons attribution, partage dans les mêmes conditions</a>&#160;; d’autres conditions peuvent s’appliquer. Voyez les <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/fr">conditions d’utilisation</a> pour plus de détails, ainsi que les <a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Cr%C3%A9dits_graphiques" title="Wikipédia:Crédits graphiques">crédits graphiques</a>. En cas de réutilisation des textes de cette page, voyez <a href="/wiki/Sp%C3%A9cial:Citer/Fran%C3%A7ois_Rabelais" title="Spécial:Citer/François Rabelais">comment citer les auteurs et mentionner la licence</a>.<br /> Wikipedia® est une marque déposée de la <a rel="nofollow" class="external text" href="https://wikimediafoundation.org/">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a href="/wiki/501c" title="501c">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br /></li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy/fr">Politique de confidentialité</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:%C3%80_propos_de_Wikip%C3%A9dia">À propos de Wikipédia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikip%C3%A9dia:Avertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux">Avertissements</a></li> <li id="footer-places-contact"><a href="//fr.wikipedia.org/wiki/Wikipédia:Contact">Contact</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code de conduite</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Développeurs</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/fr.wikipedia.org">Statistiques</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Déclaration sur les témoins (cookies)</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//fr.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Rabelais&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Version mobile</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://www.wikimedia.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29"><img src="/static/images/footer/wikimedia.svg" width="25" height="25" alt="Wikimedia Foundation" lang="en" loading="lazy"></picture></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><picture><source media="(min-width: 500px)" srcset="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" width="88" height="31"><img src="/w/resources/assets/mediawiki_compact.svg" alt="Powered by MediaWiki" lang="en" width="25" height="25" loading="lazy"></picture></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-header-container vector-sticky-header-container"> <div id="vector-sticky-header" class="vector-sticky-header"> <div class="vector-sticky-header-start"> <div class="vector-sticky-header-icon-start vector-button-flush-left vector-button-flush-right" aria-hidden="true"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-sticky-header-search-toggle" tabindex="-1" data-event-name="ui.vector-sticky-search-form.icon"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Rechercher</span> </button> </div> <div role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box"> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail"> <form action="/w/index.php" id="vector-sticky-search-form" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Rechercher sur Wikipédia"> <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Spécial:Recherche"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Rechercher</button> </form> </div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-context-bar"> <nav aria-label="Sommaire" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-sticky-header-toc vector-sticky-header-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-sticky-header-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-sticky-header-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Basculer la table des matières" > <label id="vector-sticky-header-toc-label" for="vector-sticky-header-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Basculer la table des matières</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-sticky-header-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div class="vector-sticky-header-context-bar-primary" aria-hidden="true" ><span class="mw-page-title-main">François Rabelais</span></div> </div> </div> <div class="vector-sticky-header-end" aria-hidden="true"> <div class="vector-sticky-header-icons"> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-talk-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="talk-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbles mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbles"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-subject-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="subject-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-article mw-ui-icon-wikimedia-article"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-history-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="history-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-history mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-history"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only mw-watchlink" id="ca-watchstar-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="watch-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-star mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-star"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-ve-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-edit mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-edit"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-edit-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="wikitext-edit-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-wikiText mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-wikiText"></span> <span></span> </a> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only" id="ca-viewsource-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ve-edit-protected-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-editLock mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-editLock"></span> <span></span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-buttons"> <button class="cdx-button cdx-button--weight-quiet mw-interlanguage-selector" id="p-lang-btn-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-language mw-ui-icon-wikimedia-wikimedia-language"></span> <span>90 langues</span> </button> <a href="#" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive" id="ca-addsection-sticky-header" tabindex="-1" data-event-name="addsection-sticky-header"><span class="vector-icon mw-ui-icon-speechBubbleAdd-progressive mw-ui-icon-wikimedia-speechBubbleAdd-progressive"></span> <span>Ajouter un sujet</span> </a> </div> <div class="vector-sticky-header-icon-end"> <div class="vector-user-links"> </div> </div> </div> </div> </div> <div class="mw-portlet mw-portlet-dock-bottom emptyPortlet" id="p-dock-bottom"> <ul> </ul> </div> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-6fd9bbc867-srmnq","wgBackendResponseTime":335,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"2.300","walltime":"2.735","ppvisitednodes":{"value":22404,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":446697,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":21669,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":18,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":11,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":203237,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":26,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 2018.265 1 -total"," 26.23% 529.449 3 Modèle:Références"," 24.98% 504.091 1 Modèle:Infobox_Biographie2"," 24.04% 485.158 1 Modèle:Références_nombreuses"," 13.52% 272.912 71 Modèle:Ouvrage"," 7.71% 155.661 1 Modèle:Bases"," 5.53% 111.688 87 Modèle:Harvsp"," 4.88% 98.439 1 Modèle:Portail"," 4.84% 97.784 40 Modèle:Article"," 4.20% 84.802 109 Modèle:P."]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.964","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":8996886,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-8559bb54cb-gc9jj","timestamp":"20250326173437","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Fran\u00e7ois Rabelais","url":"https:\/\/fr.wikipedia.org\/wiki\/Fran%C3%A7ois_Rabelais","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q131018","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q131018","author":{"@type":"Organization","name":"Contributeurs aux projets Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Fondation Wikimedia, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2003-01-29T21:04:26Z","dateModified":"2025-03-08T14:08:35Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/8\/8d\/Francois_Rabelais_-_Portrait.jpg","headline":"\u00e9crivain fran\u00e7ais humaniste de la Renaissance"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10